• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 688.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 19 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

O’zbekiston tashqi savdo munosabatlari geografiyasining sifat jihatidan o’zgarib borishi kurs ishi

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : O’zbekiston tashqi savdo munosabatlari geografiyasining sifat jihatidan o’zgarib borishi Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 22Argentina 40 63 Oziq-ovqat, yog', farmatsevtika 8samaradorlikni ta’minlaydi, resurslar optimal taqsimlanadi va ixtisoslashuv kuchayadi. Heckscher–Ohlin modelida asosiy e’tibor ishlab chiqarish omillarining nisbiy miqdoriga qaratiladi. Agar bir mamlakatda mehnat resurslari ko‘p bo‘lsa, u mehnat talab qiluvchi mahsulotlarga ixtisoslashadi (masalan, tekstil, qishloq xo‘jaligi), aksincha, agar kapital ko‘p bo‘lsa, u kapital talab qiluvchi mahsulotlar (masalan, avtomobil, texnologik uskunalar) eksportini yo‘lga qo‘yadi. Bu nazariya orqali savdoning sabablarini va uning yo‘nalishlarini tushuntirish imkoniyati kengaydi, ayniqsa, ishlab chiqarish resurslari har doim harakatlana olmaydigan sharoitlarda bu yondashuv dolzarb bo‘lib qoldi. Biroq, amaliyotda bu model har doim ham to‘liq ishlamaydi. XX asr o‘rtalarida amerikalik iqtisodchi Vasiliy Leontyev AQShning tashqi savdosiga doir statistik tahlil o‘tkazdi va kutilmagan natijalarga erishdi. Unga ko‘ra, kapitalga boy bo‘lgan AQSh davlatining eksporti mehnat talab qiluvchi, importi esa kapital talab qiluvchi mahsulotlardan iborat edi. Bu esa Heckscher–Ohlin modeliga zid holat bo‘lib, ilm-fan tarixida Leontyev paradoksi nomini oldi. Ushbu paradoks shuni ko‘rsatdiki, faqat ishlab chiqarish omillarining nisbiy miqdoriga asoslanish har doim ham savdo oqimlarini tushuntirib bera olmaydi. Leontyevning ushbu paradoksi iqtisodchilarni xalqaro savdo nazariyalariga yangicha yondashishga undadi. Ya’ni, ishlab chiqarish omillarining sifati, texnologiya darajasi, ishchi kuchining malakasi, hukumat siyosati, logistika imkoniyatlari, mahsulotlarning farqlanishi va innovatsion ustunlik kabi omillar ham savdoga bevosita ta’sir ko‘rsatar ekan. Natijada, XX asrning ikkinchi yarmida Yangi savdo nazariyasi (New Trade Theory) va Yangi institutsional yondashuvlar shakllana boshladi. Ular mahsulotlar xilma-xilligi, ishlab chiqarishning o‘lchov samarasi, korxonalarning raqobat strategiyalari va davlat siyosatini inobatga olgan holda tashqi savdo oqimlarini tahlil qilishga kirishdilar. 4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi O‘zbekistonning tashqi savdo siyosati va savdo munosabatlari so‘nggi yillarda ko‘plab iqtisodchi olimlar, mutaxassislar va amaliyotchi ekspertlar tomonidan o‘rganilgan. Respublikamizda bu boradagi ilk tadqiqotlar mustaqillikdan so‘ng, asosan iqtisodiy suverenitet, tashqi savdo balansining shakllanishi, valyuta siyosati va xalqaro savdo huquqlari doirasida olib borilgan. B. Xodiev, R. Abdurahmonov, M. Karimov, S. G‘ulomov kabi nufuzli olimlarning ilmiy izlanishlari O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatiga doir nazariy va amaliy asoslarni yaratgan. Shuningdek, xalqaro tashkilotlar – Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF), Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, JST (Jahon savdo tashkiloti) tomonidan tayyorlangan hisobotlar, O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi, Savdo-sanoat palatasi, Moliya vazirligi, Investitsiyalar, sanoat va savdo vazirligi tomonidan e’lon qilinayotgan statistik ma’lumotlar va tahliliy sharhlar mavzuni o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat qilmoqda. Shunga qaramay, savdo geografiyasining sifat jihatdan o‘zgarishlari, ya’ni mahsulotlar va sheriklar tarkibidagi dinamik o‘zgarishlarni tahlil qiluvchi ilmiy ishlanmalar nisbatan kam uchraydi. Bu esa mavzuning hozirgi bosqichda o‘ziga xos bo‘lgan murakkablik va muhimligini yana bir bor isbotlaydi. Xalqaro tajriba va O‘zbekiston amaliyoti asosida olib boriladigan tahliliy tadqiqotlar ilmiy adabiyotlar fondini boyitadi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati, avvalo, tashqi savdo munosabatlari geografiyasining o‘zgarishlariga oid iqtisodiy nazariyalarni chuqurroq tahlil qilish va ularni O‘zbekiston amaliyoti bilan bog‘lash imkoniyatini beradi. Tashqi savdo aloqalari faqatgina iqtisodiy foyda emas, balki siyosiy barqarorlik, geoiqtisodiy joylashuv, transport va logistika strategiyasi, hamda tashqi siyosat bilan ham chambarchas bog‘liqdir. Shu nuqtai nazardan olganda, kurs ishi doirasida olib boriladigan ilmiy tadqiqotlar mamlakatimizning global savdo tizimidagi o‘rnini 13O‘zbekistonning asosiy savdo sheriklari bilan 2023-yildagi savdo aloqalari Quyidagi jadvalda O‘zbekiston Respublikasining 2023-yildagi asosiy savdo sheriklari, ular bilan amalga oshirilgan savdo aylanmasi va eksport qilinayotgan asosiy mahsulotlar keltirilgan. Bu ma’lumotlar O‘zbekiston tashqi savdo geografiyasining asosiy yo‘nalishlarini tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega. Davlat 2023-yilgi savdo aylanmasi (mlrd $) Asosiy eksport mahsulotlari Xitoy 10.2 Paxta tolasi, rangli metallar, oziq-ovqat, tekstil Rossiya 8.9 Meva-sabzavot, to‘qimachilik, sanoat mahsulotlari Qozog‘iston 5.1 Energetika, metall, qishloq xo‘jaligi Turkiya 3.2 Paxta, tekstil, meva- sabzavot, charm mahsulotlari Janubiy Koreya 2.4 Qishloq xo‘jaligi, tekstil, minerallar BAA 1.8 Oziq-ovqat, tekstil, meva-sabzavot Afg‘oniston 1.1 Un, yog‘, sement, elektr energiyasi Qozog‘iston bilan savdo aloqalari geografik yaqinlik va transport infratuzilmasining uyg‘unligi tufayli ancha rivojlangan. Ushbu davlat bilan eksport-import operatsiyalari asosan energetika, metallurgiya, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, avtomobil va mashinasozlik tarmog‘i mahsulotlariga qaratilgan. Ayniqsa, O‘zbekistonning shimoliy va g‘arbiy hududlari uchun Qozog‘iston 7iqtisodiyotga valyuta tushumi kirib keladi, bu esa makroiqtisodiy barqarorlikni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Import esa texnologik rivojlanishni jadallashtiradi, ishlab chiqarishga zarur vositalar va ilmiy yutuqlarni olib kirish imkonini beradi. Ayniqsa, zamonaviy texnologiyalar, innovatsion uskunalar va yangi ishlab chiqarish madaniyatini egallashda tashqi savdoning roli beqiyosdir. Tashqi savdo nazariyasi iqtisodiy tafakkur tarixida muhim o‘rin tutadi. Bu borada ilk konsepsiyalar merkantilizm davrida shakllangan bo‘lib, ushbu yondashuvga ko‘ra, mamlakatlar imkon qadar ko‘p eksport qilishi, importni esa cheklashi lozim edi. Bu orqali davlat xazinasi to‘ldirilishi va milliy boylik ortishi ko‘zlangan. Biroq bu nazariya o‘rta asrlarga xos bo‘lib, hozirgi zamonaviy ochiq iqtisodiy siyosatga zid hisoblanadi. Keyinchalik, Adam Smit tomonidan ishlab chiqilgan mutlaq ustunlik nazariyasi (absolute advantage theory) tashqi savdo nazariyasiga yangi yondashuv olib kirdi. Unga ko‘ra, har bir davlat o‘zida nisbatan arzon va samarali ishlab chiqariladigan mahsulotga ixtisoslashgan holda savdo qilsa, barcha tomonlar yutadi. Bu fikrni D.Rikardo o‘zining nisbiy ustunlik nazariyasi (comparative advantage theory) orqali rivojlantirib, hatto kam samarali bo‘lgan mamlakatlar ham o‘ziga foydali mahsulotlarga ixtisoslashgan holda savdoda g‘olib bo‘lishi mumkinligini isbotladi. XX asrning birinchi yarmida xalqaro savdoga oid nazariy yondashuvlar yangi bosqichga ko‘tarildi. Klassik va neoklassik nazariyalarning rivoji sifatida shved olimlari Eli Heckscher va Bertil Ohlin tomonidan ishlab chiqilgan Heckscher– Ohlin modeli xalqaro savdoni tushuntirishda muhim ahamiyat kasb etdi. Ushbu modelning asosiy g‘oyasi shundan iboratki, har bir mamlakat o‘zida nisbatan ko‘proq va arzon bo‘lgan ishlab chiqarish omilidan — ya’ni mehnat yoki kapitaldan foydalangan holda mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashadi va aynan shu mahsulotlarni eksport qiladi. Shu bilan birga, o‘zida kam va nisbatan qimmat bo‘lgan omil asosida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni esa boshqa mamlakatlardan import qiladi. Bu holat mamlakatlar o‘rtasidagi savdoda 112016-yildan boshlab yangi bosqich – O‘zbekiston tashqi siyosatining ochiqlik va konstruktiv muloqot asosidagi rivojlanish davri boshlandi. Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida tashqi iqtisodiy islohotlar jadallashdi. Eng muhim o‘zgarishlar qatoriga bojxona rasmiylashtiruvi va tartibotlarining soddalashtirilishi, erkin valuta ayirboshlash tizimining joriy etilishi, eksport- import tartibining erkinlashtirilishi kiradi. 2017–2020-yillarda eksport hajmi sezilarli darajada oshdi, ayniqsa, meva-sabzavot, tayyor to‘qimachilik mahsulotlari, charm-poyabzal va farmatsevtika mahsulotlariga bo‘lgan talab ortdi. Shuningdek, yangi xalqaro iqtisodiy tashkilotlar bilan yaqin aloqalar yo‘lga qo‘yildi. Osiyo taraqqiyot banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Jahon banki va Islom taraqqiyot banki bilan hamkorlik doirasida infratuzilma va eksportga yo‘naltirilgan loyihalar amalga oshirildi. Xalqaro ko‘rgazmalarda ishtirok, investitsiya forumlari va savdo missiyalarining o‘tkazilishi tashqi savdo faoliyatining faol komponentiga aylandi. 2021–2024-yillarda tashqi savdo siyosati “Yangi O‘zbekiston” taraqqiyot strategiyasi doirasida amalga oshirilmoqda. Bu bosqichda tashqi savdo yo‘nalishlarining geografiyasi kengaydi. Xitoy, Hindiston, Turkiya, Yaqin Sharq davlatlari bilan savdo ko‘rsatkichlari o‘sdi. Afrika va Janubiy Amerika davlatlari bilan ham ilk bor iqtisodiy aloqalar vujudga kela boshladi. Bundan tashqari, JST (Jahon savdo tashkiloti)ga a’zo bo‘lish bo‘yicha faol muzokaralar olib borilmoqda, bu esa O‘zbekiston tashqi savdo siyosatini yanada erkinlashtirish va xalqaro talablar bilan uyg‘unlashtirish zaruratini yuzaga keltirmoqda. 1.3. O‘zbekistonning asosiy savdo sheriklari va ular bilan bo‘lgan savdo aloqalari O‘zbekiston tashqi savdo siyosatini amalga oshirishda doimiy, barqaror va o‘zaro manfaatli hamkorlikka asoslangan savdo sheriklari bilan aloqalarni mustahkamlab kelmoqda. Savdo sheriklari mamlakat uchun strategik bozor bo‘lib xizmat qiladi. Ular bilan eksport-import operatsiyalari, investitsion 16II BOB. Tashqi savdo geografiyasining sifat jihatdan o‘zgarib borishi va uning tahlili 2.1. Yangi bozorlar va hamkor mamlakatlar bilan aloqalarning kengayishi O‘zbekiston tashqi savdo geografiyasining sifat jihatdan o‘zgarishida eng muhim omillardan biri bu yangi bozorlar bilan aloqalarning kengayishidir. Mustaqillikning dastlabki yillarida O‘zbekistonning savdo sheriklari asosan sobiq ittifoq mamlakatlari bilan cheklangan edi. Biroq, so‘nggi yillarda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, tashqi siyosatdagi ochiqlik va faol diplomatiya tufayli O‘zbekiston tashqi savdo hamkorlari geografiyasini sezilarli darajada kengaytirdi. Bu kengayish nafaqat son jihatidan, balki sifat jihatidan ham muhim o‘zgarishlarga olib keldi. Avvalo, Janubiy Osiyo davlatlari – Hindiston, Pokiston, Bangladesh kabi mamlakatlar bilan savdo-sotiq aloqalari mustahkamlanmoqda. Bu davlatlar bilan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, farmatsevtika, yengil sanoat mahsulotlari eksporti yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, ayniqsa, Hindiston bilan o‘zaro savdo hajmi 2022–2023-yillarda 500 mln dollardan oshdi. Bu yo‘nalishdagi hamkorlikni kuchaytirish O‘zbekiston uchun Janubiy Osiyo bozoriga kirish eshigi hisoblanadi. Shu bilan birga, ushbu mintaqa bilan transport-logistika aloqalarining rivojlanishi, xususan, Termiz – Mozori Sharif – Kobul – Pokiston portlari yo‘nalishining rivojlantirilishi mintaqaviy savdo salohiyatini 10davlatlar doirasini kengaytirish hamda jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashishni boshladi. Mustaqillikning dastlabki yillarida mamlakat iqtisodiyoti qiyin sharoitlarga duch keldi. Sovet Ittifoqi parchalanganidan so‘ng ishlab chiqarish zanjirlari uzildi, eksport-import hajmi keskin kamaydi, transport va logistika tizimlari izdan chiqdi. Shu sababli, O‘zbekiston rahbariyati bosqichma-bosqich o‘z tashqi savdo siyosatini milliy manfaatlar asosida shakllantirishga kirishdi. Bu davrda savdo balansi muvozanatini saqlash, valuta nazoratini yo‘lga qo‘yish, bojxona tizimini yaratish va tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi huquqiy asoslarni ishlab chiqish asosiy vazifalardan bo‘ldi. 1993-yilda “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilinib, O‘zbekiston fuqarolari, yuridik shaxslari va xorijiy sheriklar o‘rtasidagi savdo aloqalarini huquqiy asosda mustahkamladi. Shu bilan birga, respublikada bojxona va valuta tizimlari shakllana boshladi. 1996-yilda esa bojxona islohotlari kuchaytirildi va bojxona stavkalari tizimi joriy qilindi. Tashqi savdo faoliyati ustidan davlat nazorati qat’iy edi, import va eksportda ko‘plab litsenziyalar, kvotalar qo‘llanildi. Bu markazlashgan, proteksionistik siyosat o‘zining ijobiy va salbiy jihatlariga ega bo‘lib, iqtisodiy suverenitetni mustahkamlash bilan birga, tashqi savdoni cheklovchi omilga ham aylangan edi. 2000-yillarning boshlarida iqtisodiyotda nisbiy barqarorlik ta’minlangach, tashqi savdo siyosatida ham muvozanatli ochiqlik tamoyillariga o‘tish boshlandi. Tovarlar eksporti diversifikatsiyalandi, ya’ni faqat paxta va oltin emas, balki tekstil, oziq-ovqat, qurilish materiallari, avtomobilsozlik mahsulotlari eksporti yo‘lga qo‘yildi. Shu bilan birga, asosiy savdo sheriklari sifatida Rossiya, Qozog‘iston, Xitoy, Janubiy Koreya, Turkiya, BAA kabi davlatlar bilan iqtisodiy sherikliklar mustahkamlandi. Mamlakat tashqi savdosi, asosan, MDH mamlakatlariga yo‘naltirilgan bo‘lsa-da, Yevropa Ittifoqi va Osiyo davlatlari bilan ham muloqotlar yo‘lga qo‘yildi. 19Yangi bozorlar orasida Hindiston, Pokiston, Bangladesh, Indoneziya, Misr, Saudiya Arabistoni, Birlashgan Arab Amirliklari, Braziliya, Vetnam kabi davlatlar alohida ajralib turadi. Masalan, 2021-yilda O‘zbekiston va Hindiston o‘rtasidagi savdo aylanmasi 412 million dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2023- yilda bu ko‘rsatkich 670 million dollarga yetdi. Hindistonga asosan meva- sabzavot, dori-darmon, mineral resurslar eksport qilinmoqda, u yerdan esa farmatsevtika, texnika va kimyo mahsulotlari import qilinmoqda. Pokiston bilan savdo aylanmasi esa 2023-yilda 270 million dollardan oshdi. Bu ikki davlat bilan Transafg‘on temiryo‘li loyihasi orqali Janubiy Osiyo bozorlariga chiqish imkoniyati sezilarli darajada oshmoqda. Arab davlatlari bilan savdo aloqalarining kengayishi ham muhim bosqichga o‘tdi. Jumladan, BAA bilan 2023-yilda savdo aylanmasi 1,8 milliard dollarni tashkil etdi. Eksportda tekstil, charm, oziq-ovqat mahsulotlari yetakchi o‘rinda bo‘lsa, importda avtomobil qismlari, elektronika, dori vositalari ustunlik qiladi. Saudiya Arabistoni bilan savdo hajmi 2022-yilda 96 million dollar atrofida bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilda 160 million dollarga yetgan. Bu holat Arab dunyosining O‘zbekistonga bo‘lgan iqtisodiy qiziqishini bildiradi. Janubiy-Sharqiy Osiyo davlatlari, jumladan Indoneziya, Malayziya va Vetnam bilan savdo aloqalari shakllanmoqda. 2023-yilda Vetnam bilan savdo aylanmasi 210 million dollarga yaqinlashdi. Bu davlatlar bilan yo‘lga qo‘yilayotgan hamkorlik oziq-ovqat mahsulotlari, to‘qimachilik, meva-sabzavot va mineral resurslar eksporti asosida kengaymoqda. ASEAN mintaqasi – 600 milliondan ortiq aholiga ega yirik bozor bo‘lib, u bilan aloqalar O‘zbekistonning global savdo strategiyasida ustuvor yo‘nalishga aylangan. Afrika qit’asining Misr, Marokash, Nigeriya kabi davlatlari bilan ham iqtisodiy aloqalar shakllanmoqda. Misr bilan savdo aylanmasi 2023-yilda 112 million dollarga yetgan bo‘lib, bu mahsulotlarning geografik yo‘nalishida Yaqin Sharq va Afrika o‘rtasida ko‘prik bo‘lish imkonini beradi. Misr bilan 232.2. Tashqi savdoda mahsulot tuzilmasi va eksport-import yo‘nalishlaridagi o‘zgarishlar O‘zbekiston tashqi savdosining nafaqat geografik, balki mahsulot tarkibidagi o‘zgarishlari ham so‘nggi yillarda chuqur tizimli evolyutsiyani boshdan kechirmoqda. Bu o‘zgarishlar, bir tomondan, mamlakatning ichki ishlab chiqarish salohiyati ortib borayotganini, ikkinchi tomondan esa, tashqi bozorlarda raqobatbardosh mahsulotlar ulushining ko‘payib borayotganini ko‘rsatadi. Eksport va import mahsulotlari tarkibi bo‘yicha olib borilayotgan tahlillar shuni anglatadiki, O‘zbekiston an’anaviy xomashyo eksportchisidan bosqichma-bosqich tayyor mahsulot yetkazib beruvchi davlatga aylanish yo‘lida barqaror harakat qilmoqda. Mustaqillikning dastlabki yillarida eksportda asosan paxta tolasi, rangli metallar (oltin, mis), tabiiy gaz va mineral o‘g‘itlar yetakchi o‘rinda bo‘lgan. 1995–2010-yillar oralig‘ida paxta tolasi umumiy eksportning 50 foizidan 21Yangi bozorlar bilan savdo aloqalari (2022–2023) Quyidagi jadvalda O‘zbekistonning 2022–2023-yillarda yangi savdo bozorlarida amalga oshirgan savdo aylanmasi hamda eksport qilinayotgan asosiy mahsulotlar aks ettirilgan. Jadval yangi hamkorlik yo‘nalishlari va savdo geografiyasining kengayishini ko‘rsatadi. Davlat 2022-yil savdo aylanmasi (mln $) 2023-yil savdo aylanmasi (mln $) Asosiy eksport mahsulotlari Hindiston 510 670 Meva-sabzavot, farmatsevtika, paxta Pokiston 190 270 Un, yog', kimyo mahsulotlari BAA 1480 1800 Tekstil, charm, oziq-ovqat Saudiya Arabistoni 96 160 Qishloq xo‘jaligi, oziq- ovqat Vetnam 160 210 Tekstil, qurilish materiallari Misr 85 112 Meva-sabzavot, kimyo mahsulotlari Braziliya 60 85 Meva, mineral resurslar Indoneziya 70 100 Oziq-ovqat, charm, qurilish Marokash 55 78 Meva, sabzavot, paxta 272.3. Tashqi savdo geografiyasidagi o‘zgarishlarning iqtisodiy samaradorligi va istiqbollari O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatida so‘nggi yillarda yuz berayotgan geografik diversifikatsiya – ya’ni savdo sheriklari doirasining kengayishi, yangi yo‘nalishlarning ochilishi va mahsulotlar eksporti bo‘yicha yangi davlatlarga chiqish – iqtisodiyotga bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu o‘zgarishlar nafaqat statistik raqamlarda, balki ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari, valyuta tushumining barqarorligi, tashqi qarzdorlik darajasining nazoratda ushlanishi, hamda zamonaviy texnologiyalar kirib kelishida ham o‘z aksini topmoqda. Birinchidan, tashqi savdo geografiyasining diversifikatsiyalashuvi O‘zbekiston iqtisodiyotining xavfsizlik darajasini oshirdi. Ilgari savdo aloqalarining 60–70 foizi faqat 2–3 davlatga (asosan Rossiya va Qozog‘iston) bog‘liq bo‘lgan bo‘lsa, bugungi kunda bu raqam 35–40 foizga tushgan. Xitoy, Turkiya, Hindiston, BAA, Janubiy Koreya, Yevropa Ittifoqi va boshqa mamlakatlar bilan faol savdo aloqalari boshlanganligi sababli, bitta davlatga 14strategik tranzit sherik hisoblanadi. Ikkala davlat o‘rtasida ko‘p tomonlama iqtisodiy hamkorlik doirasida qo‘shma korxonalar, transport-logistika markazlari tashkil etilmoqda. Turkiya Respublikasi bilan ham so‘nggi yillarda savdo hajmi izchil o‘sib bormoqda. Turkiya O‘zbekiston uchun ishonchli va strategik sherik sifatida tan olinadi. Turkiy davlatlar tashkiloti doirasida ham iqtisodiy aloqalar mustahkamlanib bormoqda. O‘zbekiston Turkiyadan yengil sanoat mahsulotlari, dorivor vositalar, texnika va oziq-ovqat mahsulotlari import qiladi. Eksportda esa paxta tolasi, tayyor tekstil, meva-sabzavot, charm- poyabzal mahsulotlari ustunlik qiladi. 2023-yilda O‘zbekiston-Turkiya savdo aylanmasi 3 milliard dollardan oshdi va istiqbolda bu raqam 5 milliard dollarga yetkazilishi rejalashtirilgan. Janubiy Koreya ham O‘zbekiston uchun muhim texnologik sherik sanaladi. Koreya bilan savdo aloqalari asosan mashinasozlik, elektrotexnika, kimyo sanoati va tibbiy uskunalar importi orqali yo‘lga qo‘yilgan. O‘zbekiston esa bu davlatga qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, to‘qimachilik mahsulotlari va mineral resurslar eksportini amalga oshirmoqda. Shuningdek, Koreya investorlari bilan birgalikda sanoat zonalari va ilmiy-texnologik markazlar tashkil etilgan bo‘lib, bu ikki tomonlama savdo rivojiga xizmat qilmoqda. Birlashgan Arab Amirliklari (BAA) bilan bo‘lgan savdo aloqalari ham oxirgi yillarda faollashdi. BAA O‘zbekiston uchun yangi va istiqbolli bozor bo‘lib, asosan oziq-ovqat, qishloq xo‘jaligi va to‘qimachilik mahsulotlari eksport qilinadi. Ayni paytda Dubay orqali xalqaro tranzit tarmoqlariga chiqish imkoniyati O‘zbekiston uchun muhim logistika afzalliklaridan biridir. Afg‘oniston bilan savdo aloqalari esa asosan yaqin mintaqaviy sheriklik asosida shakllangan. Bu davlat orqali O‘zbekiston Janubiy Osiyo bozorlariga chiqishga intilmoqda. Elektr energiyasi, un mahsulotlari, yog‘ va sement kabi mahsulotlar Afg‘onistonga eksport qilinadi. 31Geografik nuqtai nazardan olganda, tashqi savdo aloqalari dastlab sobiq ittifoq davlatlari doirasida shakllangan bo‘lsa, hozirda O‘zbekistonning savdo sheriklari soni 180 dan ortib, geografik qamrov kengayib bormoqda. Ayniqsa, Xitoy, Turkiya, BAA, Hindiston, Janubiy Koreya, Yevropa Ittifoqi davlatlari bilan savdo aloqalari faol rivojlanmoqda. Bu esa savdo yo‘nalishlarida muvozanatni saqlash, iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlash va xalqaro integratsiyani chuqurlashtirish imkonini bermoqda. Men kurs ishida tahlil qilgan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, tashqi savdo geografiyasining sifat jihatidan o‘zgarishi – bu nafaqat yangi davlatlar bilan aloqalarning ko‘payishi, balki eksport-import mahsulotlari tarkibining diversifikatsiyalashuvi, xalqaro standartlarga mos raqobatbardosh mahsulotlar yetkazib berilishining kuchayishi, logistik imkoniyatlarning kengayishi hamda eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyotni shakllantirish bo‘yicha tizimli islohotlarning natijasidir. Eksportda tayyor mahsulotlar, ayniqsa tekstil, oziq-ovqat, farmatsevtika va texnologik sanoat mahsulotlari ulushining ortib borayotganligi, importda esa texnologiyalar va sanoat uskunalari ulushining oshishi mamlakat iqtisodiyotining ishlab chiqarishga yo‘naltirilganligini ko‘rsatmoqda. Bu esa xalqaro savdodan olinayotgan foydaning real iqtisodiy o‘sishga ta’sirini kuchaytiradi. Tashqi savdo geografiyasining yangilanishi O‘zbekistonning jahon bozorida munosib o‘rin egallashiga, xorijiy investitsiyalar oqimini oshirishga, eksport salohiyatini mustahkamlashga hamda innovatsion rivojlanishga zamin yaratmoqda. Ayniqsa, JSTga a’zo bo‘lish yo‘lida olib borilayotgan ishlarda bu o‘zgarishlar asosiy tayanch bo‘lib xizmat qiladi. Xulosa sifatida aytishim mumkinki, O‘zbekiston tashqi savdo siyosatining geografik va sifat jihatdan modernizatsiyalashuvi nafaqat iqtisodiy barqarorlikni, balki siyosiy mustaqillik va milliy manfaatlarni ta’minlashda ham muhim omil hisoblanadi. Mamlakatning kelajakdagi iqtisodiy taraqqiyotida 20ko‘proq oziq-ovqat mahsulotlari, qishloq xo‘jaligi texnikasi, kimyo sanoati mahsulotlari savdosi amalga oshirilmoqda. Janubiy Amerika yo‘nalishida ham ijobiy siljishlar kuzatilmoqda. Braziliya bilan 2023-yilda 85 million dollarlik savdo aylanmasi qayd etildi. Bu davlat bilan energetika uskunalari, avtomobil sanoati, dori vositalari importi bilan birga, meva-sabzavot va mineral resurslar eksporti yo‘lga qo‘yilgan. O‘zbekiston hukumati tomonidan tashkil etilgan savdo delegatsiyalari orqali Argentina, Chili, Paragvay kabi davlatlar bilan ham yangi hamkorlik asoslari shakllantirilmoqda. Yangi bozorlar bilan aloqalarni kengaytirishda transport-logistika infratuzilmasi muhim o‘rin tutmoqda. Jumladan, Xitoy–Qirg‘iziston– O‘zbekiston temiryo‘li, Transafg‘on yo‘lagi, Kaspiy dengizi orqali tranzit tarmoqlari, O‘zbekistonni turli yo‘nalishlardagi portlar bilan bog‘lab, logistika xarajatlarini kamaytirishga, yetkazib berish muddatlarini qisqartirishga xizmat qilmoqda. 2023-yilda yuk tashish tranziti 20 foizga oshganligi, aynan logistika imkoniyatlarining kengayganini ko‘rsatadi. O‘zbekiston 2024-yilga kelib JST (Jahon Savdo Tashkiloti) a’zoligiga tayyorgarlikni faol davom ettirmoqda. Bu esa yangi bozorlar bilan savdo qilishda standartlarni yagonalashtirish, texnik reglamentlarga moslashish va xalqaro normalarni qabul qilishni taqozo etadi. Yevropa Ittifoqi bilan GSP+ tizimi orqali bojxona preferensiyalaridan foydalanish natijasida Yevropa bozorlariga eksport hajmi ortmoqda. 2023-yilda Yevropa bilan savdo aylanmasi 4,5 milliard dollarni tashkil etdi. Shu bilan birga, yangi bozorlar bilan aloqalarning kengayishi eksport mahsulotlarining sifatini oshirish, xalqaro sertifikatsiyalarni joriy etish, ekologik va sanitariya talablariga moslashishga olib kelmoqda. Bu esa mahalliy ishlab chiqaruvchilarni raqobatga tayyorlaydi, iqtisodiyotni modernizatsiyalashda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. 28haddan tashqari qaramlik kamaydi. Bu esa geosiyosiy noaniqliklar fonida iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ikkinchidan, eksport hajmi ortib borayotgani mamlakatga tushadigan valyuta tushumlarini oshirmoqda. Masalan, 2017-yilda O‘zbekistonning eksport hajmi 13,9 milliard dollarni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yil yakuniga ko‘ra bu raqam 24,3 milliard dollarga yetdi. Bu o‘sishning asosiy manbai – yangi savdo yo‘nalishlari, yangi mahsulotlar va qo‘shilgan qiymati yuqori bo‘lgan tayyor mahsulotlardir. Jumladan, tekstil eksporti, meva-sabzavot, charm va farmatsevtika mahsulotlari bilan Yaqin Sharq, Janubiy Osiyo, Afrika va Yevropa davlatlariga chiqilmoqda. Uchinchidan, import tarkibining sifati ham o‘zgarib bormoqda. Ilgari, asosan iste’mol mahsulotlari va oziq-ovqat importi ustun bo‘lgan bo‘lsa, hozirda sanoat uskunalari, yuqori texnologiyali qurilmalar, dori vositalari kabi ishlab chiqarish vositalari importi asosiy o‘rinda turibdi. Bu esa o‘z navbatida ichki ishlab chiqarishning texnik yangilanishiga, zamonaviy texnologiyalarning kirib kelishiga xizmat qilmoqda. To‘rtinchidan, tashqi savdo geografiyasining kengayishi ishlab chiqarish hajmini oshirishga turtki bo‘lmoqda. Yangi bozorlar bilan aloqalar natijasida eksportga yo‘naltirilgan tarmoqlar, xususan, to‘qimachilik, oziq-ovqat sanoati, avtomobilsozlik, farmatsevtika va elektronika sohalarida qo‘shma korxonalar va yangi ishlab chiqarish liniyalari yo‘lga qo‘yildi. Bu esa o‘z navbatida bandlik darajasining oshishi, soliqlar tushumining ko‘payishi va iqtisodiy faollikning kengayishiga olib kelmoqda. Beshinchidan, xalqaro investitsiya oqimi ham ortib bormoqda. Xorijiy investitsiyalar, ayniqsa Xitoy, Turkiya, Janubiy Koreya, Germaniya va BAAdan jalb etilayotgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar tashqi savdo aloqalari bilan chambarchas bog‘liq. 2023-yilda O‘zbekistonga jalb qilingan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi 10 milliard dollardan oshdi. Bu investitsiyalar ko‘p hollarda eksport salohiyatiga ega ishlab chiqarish loyihalariga yo‘naltirilmoqda. 9 Heckscher–Ohlin modeli xalqaro savdoning ilk tizimli yondashuvlaridan biri sifatida katta ilmiy ahamiyatga ega bo‘ldi, lekin uni to‘ldirish va tanqid qilish orqali iqtisodiy fan yangi bosqichga o‘tdi. O‘zbekiston kontekstida esa bu modelni qo‘llashda resurslar taqsimoti, mavjud infratuzilma, texnologik rivojlanish darajasi va ichki iqtisodiy siyosatni chuqur tahlil qilish muhim sanaladi. Bugungi global iqtisodiyotda tashqi savdo nazariyalari faqatgina klassik yondashuvlar bilan cheklanmaydi. Yangi savdo nazariyasi (New Trade Theory) doirasida ishlab chiqilgan yondashuvlarda mahsulot turlicha bo‘lishi, ishlab chiqarish miqyosining o‘sishi, brend va innovatsiya kabi omillar tashqi savdoda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, strategik savdo siyosati va institutsional yondashuv ham tashqi savdoning faqat iqtisodiy emas, balki siyosiy va huquqiy jihatlarini ham hisobga oladi. O‘zbekiston kontekstida tashqi savdo nazariyasi amaliyotda turlicha bosqichlarda aks etgan. Mustaqillikning dastlabki yillarida mamlakat importga qaram bo‘lib qolgan bo‘lsa, hozirda asta-sekin eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyotni shakllantirishga harakat qilinmoqda. Paxta, oltin, meva-sabzavot kabi an’anaviy mahsulotlar bilan birga, hozirda tayyor mahsulotlar, avtomobil, tekstil va farmatsevtika sohalarida ham eksport ulushi oshib bormoqda. Bu esa nazariy bilimlarning amaliyot bilan uyg‘unlashayotganini ko‘rsatadi. 1.2. Mustaqillikdan keyingi davrda O‘zbekiston tashqi savdo siyosatining shakllanishi 1991-yil 1-sentabrda O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng, mamlakat yangi siyosiy va iqtisodiy yo‘nalishga qadam qo‘ydi. Tashqi savdo siyosati ham shu jarayonda tubdan o‘zgarib, mustaqil rivojlanish yo‘liga tushdi. Ilgari butun tashqi savdo Ittifoq markazlashgan tizimga bo‘ysungan bo‘lsa, mustaqillikdan keyin O‘zbekiston o‘zining mustaqil tashqi iqtisodiy siyosatini shakllantirish, eksport va import faoliyatini diversifikatsiya qilish, hamkor 29Statistik tahlillar shuni ko‘rsatadiki, 2023-yil holatiga ko‘ra O‘zbekistonning 15 ta yirik savdo sheriklari bo‘yicha eksport hajmi 19,4 milliard dollarni, import hajmi esa 27 milliard dollarni tashkil etgan. Eng yirik eksport yo‘nalishlari bu Rossiya (4,2 mlrd $), Xitoy (3,8 mlrd $), Turkiya (2,4 mlrd $), Qozog‘iston (2,2 mlrd $), BAA (1,3 mlrd $) va Hindiston (670 mln $) bo‘ldi. Bu esa O‘zbekiston tashqi savdo faoliyatining ko‘p vektorli va balansli yo‘nalishda rivojlanayotganini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, logistika imkoniyatlarining kengayishi orqali iqtisodiy samaradorlik yanada oshmoqda. “Xitoy–Qirg‘iziston–O‘zbekiston” temiryo‘li loyihasi, Transafg‘on transport yo‘lagi, Kaspiy dengizi orqali multimodal tashuv yo‘nalishlari O‘zbekistonning dengiz portlariga chiqish imkoniyatini sezilarli darajada kengaytirmoqda. Bu esa tashqi savdoda transport xarajatlarini kamaytiradi, mahsulotlarni tez yetkazib berish vaqti qisqaradi, raqobatbardoshlikni oshiradi. Tashqi savdo geografiyasidagi bu o‘zgarishlar milliy iqtisodiy strategiyaning bir bo‘lagi bo‘lib, O‘zbekistonning JST (Jahon Savdo Tashkiloti)ga a’zo bo‘lish yo‘lida bosib o‘tayotgan qadamlari bilan ham uzviy bog‘liq. Bozorlar ko‘lamining kengayishi xalqaro standartlarga mos ishlab chiqarish, eksport salohiyatining oshishi va xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda faol ishtirok qilish uchun zamin yaratadi. Istiqbolda esa, tashqi savdo geografiyasi bo‘yicha quyidagi yo‘nalishlar dolzarb bo‘lib qolmoqda: Janubiy Osiyo (Hindiston, Pokiston, Bangladesh) bozorlariga logistika imkoniyatlarini kuchaytirish Yevropa Ittifoqi bilan GSP+ tizimini chuqurlashtirish Afrika va Janubiy Amerika bilan texnologik hamkorlikni kengaytirish Yangi transport loyihalari (masalan, “Toshkent–Ashxobod–Boku–Istanbul”) orqali Yevroosiyoga chiqish Mahalliy mahsulotlarni xalqaro e’tirofga ega brendga aylantirish 26Mahsulot turi Eksport/Import 2023-yil hajmi (mlrd $) Asosiy yo‘nalishlar Tayyor tekstil mahsulotlari Eksport 5.35 Rossiya, Turkiya, Yevropa Ittifoqi Meva-sabzavot mahsulotlari Eksport 1.3 Rossiya, Xitoy, Pokiston, BAA Metall mahsulotlari (mis, qora metall) Eksport 1.1 Xitoy, Turkiya, Janubiy Koreya Kimyo va farmatsevtika Eksport 0.9 Hindiston, BAA, Rossiya Sanoat uskunalari (import) Import 10.88 Xitoy, Germaniya, Janubiy Koreya Oziq-ovqat (import) Import 1.2 Qozog‘iston, Rossiya O‘zbekiston tashqi savdosining mahsulot tarkibida so‘nggi yillarda chuqur sifat o‘zgarishlari yuz bermoqda. Xomashyo eksportiga tayanish o‘rniga tayyor mahsulotlar ulushining ortib borayotgani, import tarkibida ishlab chiqarish vositalari ulushining ko‘paygani, eksport-import yo‘nalishlarining yangi bozorlarga mos ravishda tarmoqlanayotgani mamlakatning ichki sanoat va tashqi iqtisodiy strategiyasi bir-biriga mos holda takomillashayotganini ko‘rsatadi. Bu esa nafaqat savdo ko‘rsatkichlarini, balki iqtisodiy mustaqillik, innovatsion salohiyat va xalqaro raqobatbardoshlik darajasini oshiruvchi asosiy omillardan biridir. 12hamkorlik, texnologik almashinuv va iqtisodiy diplomatiya orqali mamlakat iqtisodiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. So‘nggi yillardagi statistik ma’lumotlarga tayanadigan bo‘lsak, O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasining asosiy qismini bir nechta davlatlar tashkil etmoqda. Bu davlatlar orasida Xitoy, Rossiya, Qozog‘iston, Turkiya, Janubiy Koreya, Birlashgan Arab Amirliklari va Afg‘oniston alohida o‘rin egallaydi. Birinchi navbatda, Xitoy Xalq Respublikasi O‘zbekistonning yirik savdo sheriklaridan biri hisoblanadi. Xitoy bilan bo‘lgan savdo aloqalari so‘nggi o‘n yillikda sezilarli darajada faollashdi. Xitoydan asosan sanoat uskunalari, kimyo mahsulotlari, elektr texnikasi import qilinadi, O‘zbekistondan esa paxta tolasi, rangli metallar, oziq-ovqat mahsulotlari va tayyor tekstil mahsulotlari eksport qilinadi. 2023-yilda O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi savdo aylanmasi 10 milliard AQSh dollaridan oshdi. Bu ko‘rsatkich ikki davlat o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarning yuqori darajada ekanini ko‘rsatadi. Shuningdek, Xitoydan to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar oqimi ham yuqori bo‘lib, bu tashqi savdo munosabatlarini mustahkamlashga xizmat qilmoqda. Rossiya Federatsiyasi esa tarixiy va iqtisodiy jihatdan O‘zbekistonning eng muhim savdo sheriklaridan biri bo‘lib kelgan. Rossiya bilan bo‘lgan savdo aloqalari asosan neft mahsulotlari, avtomobil qismlari, oziq-ovqat, qurilish materiallari kabi mahsulotlar importi hamda meva-sabzavot, to‘qimachilik va sanoat mahsulotlari eksporti orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, Rossiyada millionlab o‘zbekistonlik mehnat migrantlari faoliyat yuritayotganligi sababli, bu ikki davlat o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar nafaqat rasmiy savdo orqali, balki transchegaraviy pul o‘tkazmalari orqali ham yaqin bog‘langan. 2022– 2023-yillarda O‘zbekiston va Rossiya o‘rtasidagi savdo aylanmasi 9 milliard dollarga yaqinlashdi. 15Yuqorida qayd etilgan davlatlar tashqi savdo geografiyasining asosini tashkil etib, O‘zbekistonning eksport va import strukturasida yetakchi o‘rinlarni egallaydi. Bu bilan birga, 2022–2024-yillarda Afrika, Janubiy Osiyo va Janubiy Amerika davlatlari bilan ham yangi iqtisodiy aloqalar o‘rnatilmoqda. Masalan, Pokiston, Hindiston, Indoneziya, Misr va Braziliya bilan ham savdo aloqalari bosqichma-bosqich yo‘lga qo‘yilmoqda. 18Braziliya bilan energetika va qishloq xo‘jaligi texnikasi sohasida hamkorlik imkoniyatlari muhokama qilinmoqda. Tashqi savdo aloqalarining kengayishida transport-logistika infratuzilmasining rivoji muhim o‘rin tutadi. O‘zbekiston yirik xalqaro transport loyihalarida ishtirok etmoqda, jumladan, “Transafg‘on yo‘lagi”, “Xitoy– Qirg‘iziston–O‘zbekiston” temiryo‘li, Kaspiy orqali multimodal transport yo‘nalishlari mamlakatning tashqi bozorlarga chiqish imkoniyatini kengaytirmoqda. Bu esa tashqi savdo geografiyasini nafaqat g‘arbdan, balki janub va janubi-sharqdan ham kengaytirishga xizmat qilmoqda. Savdo aloqalarining kengayishi doirasida iqtisodiy diplomatiya ham yangi bosqichga chiqdi. Savdo vakolatxonalari soni oshirildi, ko‘plab davlatlarda O‘zbekistonning savdo uylari ochildi. Bu muassasalar eksport faoliyatini soddalashtirish, tadbirkorlarga konsalting xizmatlari ko‘rsatish va mahsulotlarni targ‘ib qilish bilan shug‘ullanmoqda. Xalqaro ko‘rgazmalar, investitsiya forumlari, savdo missiyalari tashqi savdo strategiyasining ajralmas qismiga aylandi. Yangi bozorlar bilan aloqalar kengayishi nafaqat eksport hajmiga, balki eksport mahsulotlari tarkibiga ham ta’sir ko‘rsatmoqda. Ilgari paxta va rangli metallarga tayanib kelgan eksport hozirda tayyor mahsulotlar, oziq-ovqat, kimyo va farmatsevtika, mashinasozlik kabi sohalar hisobiga kengaymoqda. Bu esa tashqi savdoning raqobatbardoshligini oshiradi, valyuta tushumining barqarorligini ta’minlaydi va iqtisodiyotning diversifikatsiyasiga xizmat qiladi. O‘zbekiston 2023-yil yakunlariga ko‘ra 180 dan ortiq mamlakat bilan tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirdi. Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilda mamlakat tashqi savdo aylanmasi 56,3 milliard AQSh dollarini tashkil etdi, bu 2022-yilga nisbatan 23 foizga ko‘pdir. Ushbu ko‘rsatkichlarning asosiy omillaridan biri – yangi hamkor mamlakatlar bilan savdo hajmining oshgani va geografik diversifikatsiya darajasining sezilarli ravishda kengaygani bo‘ldi. 3417) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 5aniqlash, iqtisodiy sherikliklar xususiyatini tushunish, mavjud nazariy yondashuvlarga real misollar asosida baho berish imkonini yaratadi. Boshqa tomondan, ishning amaliy ahamiyati bevosita iqtisodiy siyosat yuritayotgan mutasaddilar, tahlilchilar, eksport-import faoliyatidagi tadbirkorlar, xalqaro savdo masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar uchun dolzarb hisoblanadi. Chunki kurs ishida O‘zbekiston tashqi savdo geografiyasining zamonaviy holati, mahsulotlar tarkibi va yangi bozorlar bilan aloqalardagi dinamik o‘zgarishlar asosida amaliy tahlillar beriladi. Ushbu tahlillar kelajakdagi tashqi savdo siyosatini takomillashtirish, eksport salohiyatini oshirish, importni maqbullashtirish, bojxona infratuzilmasini rivojlantirish va yangi logistik yo‘nalishlarni aniqlashda asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo siyosati va savdo munosabatlari tizimidir. Kurs ishi mavzusining predmeti – O‘zbekiston tashqi savdo geografiyasidagi sifat jihatidan o‘zgarishlar, yangi bozorlar bilan hamkorlik, mahsulot turlarining tarkibiy dinamikasi va bu jarayonlarning iqtisodiy samaradorligidir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – O‘zbekiston tashqi savdo geografiyasining sifat jihatdan qanday o‘zgarib borayotganini aniqlash, bu o‘zgarishlarning asosiy omillari va natijalarini tahlil qilish hamda istiqboldagi yo‘nalishlarni belgilab berishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Tashqi savdo tushunchasi, ahamiyati va nazariy asoslarini o‘rganish;  Mustaqillikdan keyingi tashqi savdo siyosatining shakllanish bosqichlarini tahlil qilish;  O‘zbekistonning asosiy savdo sheriklari va ular bilan aloqalarni tahlil qilish;  Yangi bozorlar bilan savdo aloqalarining rivojlanishini aniqlash;  Eksport va import mahsulotlari tarkibidagi o‘zgarishlarni ko‘rsatish; 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda globallashuv jarayonlari kuchayib borayotgan bir sharoitda, mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar, ayniqsa, tashqi savdo munosabatlari har qanday davlat uchun strategik ahamiyat kasb etmoqda. Tashqi savdo orqali mamlakatlar o‘z tovarlarini xorijiy bozorga olib chiqish, zamonaviy texnologiyalarni olib kirish, sarmoyalarni jalb etish hamda xalqaro iqtisodiy integratsiyaga erishish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. O‘zbekiston ham mustaqillikka erishgach, bosqichma-bosqich ravishda ochiq iqtisodiyotni shakllantirishga, savdo aloqalarini diversifikatsiya qilishga, ya’ni faqat sobiq ittifoq davlatlari bilan emas, balki G‘arb va Sharq mamlakatlari bilan ham barqaror iqtisodiy sheriklikni yo‘lga qo‘yishga harakat qilmoqda. Ayniqsa, 2017-yildan boshlab olib borilayotgan keng ko‘lamli iqtisodiy islohotlar mamlakat tashqi iqtisodiy siyosatida jiddiy burilish yasadi. Eksport- import yo‘nalishlari kengaydi, logistik markazlar va chegara-transport infratuzilmalari rivojlandi, bojxona tartibotlari soddalashtirildi. Shu bilan birga, yangi bozorlar bilan hamkorlik aloqalarining yo‘lga qo‘yilishi, mahsulotlar turlarining yangilanishi, iqtisodiy sheriklar doirasining kengayishi – tashqi savdo geografiyasining sifat jihatdan o‘zgarib borayotganini ko‘rsatadi. Ushbu o‘zgarishlar nafaqat mamlakat ichki iqtisodiyotiga, balki xalqaro nufuziga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda 1 Shu bois, bu mavzuni o‘rganish dolzarb bo‘lib, u orqali O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotidagi o‘rni va istiqboli tahlil qilinadi. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023- yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2Mavzu: O’zbekiston tashqi savdo munosabatlari geografiyasining sifat jihatidan o’zgarib borishi MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………….…… I BOB. O‘zbekiston tashqi savdo munosabatlarining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari 1.1. Tashqi savdo tushunchasi, ahamiyati va nazariy asoslari ………….. ……….. 1.2.Mustaqillikdan keyingi davrda O‘zbekiston tashqi savdo siyosatining shakllanishi ………………………………………………………………. ………. 1.3. O‘zbekistonning asosiy savdo sheriklari va ular bilan bo‘lgan savdo aloqalari ………………………………………………………………………….. II BOB. Tashqi savdo geografiyasining sifat jihatdan o‘zgarib borishi va uning tahlili 2.1. Yangi bozorlar va hamkor mamlakatlar bilan aloqalarning kengayishi ….…. 2.2. Tashqi savdoda mahsulot tuzilmasi va eksport-import yo‘nalishlaridagi o‘zgarishlar ………………………………………………………………………. . 2.3. Tashqi savdo geografiyasidagi o‘zgarishlarning iqtisodiy samaradorligi va istiqbollari ………………………………………………………………………... Xulosa va takliflar ………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 17oshirmoqda. Shuningdek, Yaqin Sharq va Arab mamlakatlari bilan ham iqtisodiy aloqalar jadal rivojlanmoqda. Birlashgan Arab Amirliklari, Saudiya Arabistoni, Quvayt, Qatar kabi davlatlar bilan tashqi savdo munosabatlari faollashib, O‘zbekiston eksport mahsulotlariga bo‘lgan talab ortib bormoqda. Xususan, BAA bilan 2023-yilda tashqi savdo aylanmasi 1,8 milliard dollarni tashkil etdi. O‘zbekistondan meva-sabzavot, tekstil, oziq-ovqat mahsulotlari eksport qilinmoqda, BAAdan esa texnika, elektronika va kimyo mahsulotlari import qilinmoqda. Bu davlatlar bilan investitsiyaviy hamkorlik doirasida erkin iqtisodiy zonalar ham rivojlanmoqda. Afrika qit’asining ayrim mamlakatlari bilan aloqalar ham shakllanmoqda. Misr, Marokash, Janubiy Afrika Respublikasi bilan O‘zbekiston ilk bor savdo va investitsiya forumlarini o‘tkazdi. Ushbu mamlakatlar bilan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilish va texnik uskunalarni import qilish borasida hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan. Garchi bu bozorlar hozircha kichik hajmda bo‘lsa- da, ularning iqtisodiy salohiyati yuqori va uzoq muddatli strategik sheriklar sifatida qaralayapti. O‘zbekiston tashqi savdo siyosatida Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Indoneziya, Malayziya, Vetnam, Filippin kabi mamlakatlar bilan o‘zaro savdo-sotiq, transport yo‘llari va qo‘shma korxonalar tashkil etish bo‘yicha kelishuvlar imzolanmoqda. Bu yo‘nalishda O‘zbekiston ASEAN davlatlari bilan muloqotni chuqurlashtirish, ularning bozorlariga mahalliy mahsulotlarni olib chiqish, ayniqsa, meva-sabzavot, charm, tekstil mahsulotlari eksportini yo‘lga qo‘yishga intilmoqda. Bunda halal mahsulotlar sertifikatsiyasi, xalqaro standartlar bilan uyg‘unlik muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Janubiy Amerika bozoriga chiqish borasida ham dastlabki qadamlar qo‘yilmoqda. Braziliya, Argentina, Chili kabi davlatlar bilan savdo va iqtisodiy diplomatiya kuchaytirilmoqda. Bu davlatlar yirik iste’mol bozori bo‘lib, O‘zbekiston uchun yangi eksport imkoniyatlarini ochib beradi. Jumladan, 30Tashqi savdo geografiyasidagi o‘zgarishlar O‘zbekiston iqtisodiy rivojlanishining muhim manbai bo‘lib, bu yo‘nalishdagi izchil siyosat natijasida iqtisodiyotning tarkibiy jihatdan takomillashuvi, barqaror valyuta tushumi, zamonaviy texnologiyalar kirib kelishi va iqtisodiy suverenitetning kuchayishi ta’minlanmoqda. Bu esa nafaqat bugungi kun uchun, balki uzoq muddatli rivojlanish istiqbollari uchun ham mustahkam poydevor yaratmoqda. xulosa Men ushbu kurs ishini tayyorlash davomida O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo munosabatlari tarixiy rivojlanish bosqichlari, savdo geografiyasining shakllanishi hamda hozirgi bosqichda sifat jihatidan qanday o‘zgarayotganini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, mustaqillikdan so‘ng O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatini shakllantirishda qiyinchiliklarga duch kelgan bo‘lsa-da, so‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan ochiq va faol tashqi siyosat tufayli mamlakat tashqi savdo aloqalari yangi bosqichga ko‘tarildi. 32tashqi savdo aloqalarini izchil rivojlantirish, yangi bozorlarni zabt etish, mahsulot turlarini diversifikatsiya qilish va xalqaro savdo tashkilotlari bilan integratsiyani kuchaytirish asosiy ustuvor yo‘nalish bo‘lib qolmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 6 Tashqi savdo geografiyasidagi o‘zgarishlarning iqtisodiy samaradorligini baholash;  Istiqboldagi tashqi savdo strategiyalariga oid takliflar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. O‘zbekiston tashqi savdo munosabatlarining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari 1.1. Tashqi savdo tushunchasi, ahamiyati va nazariy asoslari Tashqi savdo — bu mamlakatlar o‘rtasidagi mahsulotlar, xizmatlar, texnologiyalar va kapitalning harakati orqali amalga oshiriladigan iqtisodiy munosabatlar majmuasidir. U xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng qadimgi va asosiy shakllaridan biri bo‘lib, bugungi kunda har bir davlatning iqtisodiy rivojlanish darajasini belgilovchi muhim omil hisoblanadi. Tashqi savdo ikki tomonlama (bilateral) va ko‘p tomonlama (multilateral) shaklda amalga oshiriladi hamda davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarning mustahkamlanishiga xizmat qiladi. Tashqi savdo orqali mamlakatlar o‘zlarida mavjud bo‘lmagan yoki yetarli darajada ishlab chiqarilmaydigan mahsulotlarni import qilish, ichki ortiqcha mahsulotlarini esa eksport qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu jarayon ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va samaradorligini oshiradi. Masalan, tabiiy resurslarga boy davlatlar energiya yoki xomashyo mahsulotlarini eksport qilgan holda, texnologik rivojlangan mamlakatlar texnika, dasturiy ta’minot yoki xizmatlar eksportini amalga oshiradilar. Shu tariqa, tashqi savdo global iqtisodiyotda muvozanatni ta’minlovchi vosita bo‘lib xizmat qiladi. Tashqi savdoning iqtisodiy ahamiyati ko‘p qirrali. Avvalo, u ichki bozorning cheklanganligidan chiqishga, ishlab chiqarishni kengaytirishga va raqobatbardoshlikni oshirishga yordam beradi. Eksport orqali milliy 25Turkiyadan olib kelinayotgan sanoat texnologiyalari importi sanoatni modernizatsiya qilishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Statistikaga ko‘ra, O‘zbekistonning umumiy tashqi savdo aylanmasi 2023- yilda 56,3 milliard dollarni tashkil etdi. Shundan 24,3 milliard dollari eksport, 32 milliard dollari esa importga to‘g‘ri keladi. Eksport hajmining yildan-yilga ortib borayotgani – mahsulotlar assortimenti kengaygani, qo‘shilgan qiymat darajasi oshgani bilan izohlanadi. Masalan, 2017-yilda tayyor mahsulotlar umumiy eksportda 28 foiz ulushga ega bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 46 foizga yetdi. Bu o‘zgarishlar O‘zbekistonning xomashyo eksportchisidan tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi davlatga aylanish yo‘lidagi harakatlarini aks ettiradi.Shuningdek, eksport geografiyasi ham mahsulot tarkibi bilan chambarchas bog‘liq. Ilgari asosiy eksport mahsulotlari Rossiya va Qozog‘istonga yo‘naltirilgan bo‘lsa, hozirda Yevropa Ittifoqi, Xitoy, Janubiy Koreya, Turkiya, Hindiston va boshqa davlatlar bilan mahsulot turlariga mos diversifikatsiyalash tendensiyasi kuchaygan. Misol uchun, farmatsevtika mahsulotlari asosan Hindiston va BAAga, metall mahsulotlari Turkiya va Xitoyga, tayyor tekstil esa Rossiya va Yevropa Ittifoqiga eksport qilinmoqda. Import yo‘nalishlarida ham tarkibiy o‘zgarishlar mavjud. Oziq-ovqat mahsulotlari importining qisqarayotgani va dori-darmon, tibbiy uskunalar, mashinasozlik texnologiyalari ulushining ortgani kuzatilmoqda. Bu esa mamlakatda oziq-ovqat xavfsizligining ta’minlanayotgani va sanoatning texnik jihatdan yangilanayotganini anglatadi. 2023-yil Tashqi Savdoda Mahsulot Tuzilmasi Quyidagi jadvalda O‘zbekiston tashqi savdosida 2023-yilda yetakchi bo‘lgan mahsulot turlari, ularning eksport yoki importdagi roli, savdo hajmi hamda asosiy savdo yo‘nalishlari ko‘rsatilgan. Bu tahlil mamlakat tashqi savdo strukturasidagi sifat jihatidan o‘zgarishlarni yoritishga xizmat qiladi. 24ortig‘ini tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yilga kelib bu ko‘rsatkich 6–7 foiz atrofida saqlanmoqda. Bu esa paxta xomashyosi o‘rniga tayyor tekstil mahsulotlari eksportining o‘sganini anglatadi. Statistika agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilda O‘zbekiston umumiy eksport hajmining 22 foizi tayyor tekstil mahsulotlariga to‘g‘ri kelgan. Ayniqsa, trikotaj kiyimlar, matolar, to‘qimachilik aksessuarlari Xitoy, Rossiya, Turkiya, BAA kabi davlatlarga eksport qilinmoqda. Eksport tarkibidagi yana bir muhim o‘zgarish – bu oziq-ovqat mahsulotlari ulushining ortishidir. So‘nggi yillarda O‘zbekistonning meva-sabzavot mahsulotlariga bo‘lgan tashqi talab ortdi. 2023-yilda O‘zbekiston 1,3 milliard dollarlik meva-sabzavot mahsulotlarini eksport qilgan. Bunda olma, uzum, anor, gilos, sarimsoq piyoz, pomidor kabi mahsulotlar yetakchi o‘rinda turadi. Eksport yo‘nalishlari orasida Rossiya, Qozog‘iston, Xitoy, Pokiston va BAA asosiy xaridorlar bo‘lib qolmoqda. Ushbu holat qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksportda yuqori qo‘shimcha qiymatga ega segmentlarga o‘tkazish tendensiyasini ifodalaydi. Bundan tashqari, metallurgiya mahsulotlari, xususan, qora metall buyumlar va mis mahsulotlari eksportining hajmi ham ortib bormoqda. 2023-yilda mis eksporti 1,1 milliard dollardan oshdi. Shuningdek, kimyo sanoatining rivojlanishi natijasida plastmassa, kimyoviy reaktivlar, farmatsevtik preparatlar eksportida ham ijobiy o‘sish kuzatilmoqda. Import mahsulotlari tuzilmasida ham sezilarli o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Ilgari importning katta qismini oziq-ovqat, dori-darmon, avtomobil, iste’mol tovarlari tashkil etgan bo‘lsa, hozirda sanoat uskunalari, zamonaviy texnologiyalar, xomashyo va yarim tayyor materiallar asosiy o‘ringa chiqdi. 2023-yilda umumiy importning 34 foizi mashina va uskunalarga to‘g‘ri kelgan. Bu esa ishlab chiqarish sektorining rivojlanayotganini, ichki talabning ortayotganini ko‘rsatadi. Ayniqsa, Xitoy, Janubiy Koreya, Germaniya va 333) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019.

O’zbekiston tashqi savdo munosabatlari geografiyasining sifat jihatidan o’zgarib borishi

Купить