O’zbekistonda aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi va davlatning ijtimoiy siyosati kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	564.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

39 Sotish

O’zbekistonda aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi va davlatning ijtimoiy siyosati kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : O’zbekistonda aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi va davlatning
ijtimoiy siyosati
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu : O’zbekistonda aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi va davlatning
ijtimoiy siyosati
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………..
I BOB. O‘zbekistonda ijtimoiy siyosatning nazariy asoslari va rivojlanish
bosqichlari
1.1. Ijtimoiy siyosat tushunchasi va uning mohiyati ……………….……………
1.2. O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy siyosatning shakllanishi va rivojlanish
bosqichlari ……………………………………………………………………….
1.3. Ijtimoiy siyosatning asosiy tamoyillari va yo‘nalishlari …………………….
II BOB. O‘zbekistonda aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi va amaliy
faoliyati
2.1. Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimining tarkibi va funksiyalari ………….
2.2. Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy himoya dasturlari
(pensiya, nafaqa, yordamlar va h.k.) ……………………………………………..
2.3. Ijtimoiy himoya tizimidagi muammolar va ularni takomillashtirish
yo‘nalishlari ………………………………………………………………………
Xulosa va
takliflar ……………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi davrda iqtisodiy islohotlarning
chuqurlashuvi, bozor mexanizmlarining kengayib borayotgani va global
iqtisodiy beqarorliklar ijtimoiy himoya tizimining rolini keskin oshirmoqda.
Shu sababli, aholining ijtimoiy muhofazasi har qanday davlat siyosatining
asosiy yo‘nalishiga aylangan. Ayniqsa, pandemiyadan keyingi iqtisodiy inqiroz,
inflyatsiya va daromadlar darajasidagi tafovutlar ehtiyojmand qatlamlar uchun
yanada og‘ir sharoitlarni keltirib chiqardi. O‘zbekiston ham bu borada dolzarb
va kompleks siyosiy choralarni amalga oshirmoqda. “Kuchli ijtimoiy siyosat –
kuchli davlat” tamoyili asosida aholining turmush farovonligini oshirishga
xizmat qiluvchi ijtimoiy dasturlar shakllantirilmoqda. Pensiya va nafaqa
tizimining raqamlashtirilishi, “Ayollar daftari”, “Yoshlar daftari” va “Temir
daftar” kabi manzilli yondashuvlar amaliyotga joriy qilindi. Shuningdek,
ijtimoiy xizmatlar tarmog‘i kengaytirilib, nogironligi bo‘lgan shaxslar, yolg‘iz
keksa fuqarolar, ishsizlar, kam ta’minlangan oilalar doimiy ravishda davlat
qo‘lloviga olinmoqda. Ushbu holatlar, ya’ni davlat tomonidan ijtimoiy himoya
institutlarini takomillashtirish, ijtimoiy xavfsizlik tarmog‘ini mustahkamlash
bo‘yicha olib borilayotgan chora-tadbirlar, mazkur kurs ishining dolzarbligini
belgilab beradi. Bu yo‘nalish bugungi kundagi ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlash, kambag‘allikni qisqartirish va ijtimoiy adolatni qaror toptirishda
muhim vosita sifatida xizmat qilmoqda 1
Shu boisdan, ijtimoiy siyosat va
aholiga ko‘rsatilayotgan ijtimoiy himoya xizmatlarini o‘rganish ilmiy, siyosiy
va amaliy ahamiyat kasb etadi.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Ijtimoiy himoya
konsepsiyasi va amaliyoti ko‘plab xorijiy va mahalliy tadqiqotchilar e’tiborida
bo‘lib kelmoqda. Xususan, R. Titmuss tomonidan ijtimoiy davlat modeli, A.
Sen tomonidan ijtimoiy imkoniyatlar nazariyasi, Esping-Andersen tomonidan
esa ijtimoiy siyosatning klassifikatsion modellari ishlab chiqilgan. Bu ilmiy
yondashuvlar ijtimoiy tenglik, adolat, inson huquqlari va manzillilik
prinsiplarini chuqur asoslab beradi. O‘zbekiston olimlaridan M. Jo‘rayev, S.
Kattabekov, M. Mirzaahmedov ham ijtimoiy adolat, ijtimoiy siyosat
mexanizmlari, ijtimoiy xizmat ko‘rsatish tizimi va kambag‘allik muammolari
yuzasidan ilmiy tadqiqotlar olib borgan. Respublikada e’lon qilinayotgan
Davlat dasturlari, Prezident farmonlari, Bandlik va kambag‘allikni qisqartirish
vazirligi va Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan dasturiy hujjatlar
mavzuning o‘rganilganlik darajasini oshiradi. Ayniqsa, 2021–2023-yillar
davomida joriy etilgan "Kambag‘allikni qisqartirish strategiyasi", "Ijtimoiy
xizmatlar to‘g‘risida"gi qonun loyihasi va "Ijtimoiy himoya milliy
agentligi"ning tashkil etilishi yangi ilmiy-amaliy tahlillarga asos bo‘ldi. Bundan
tashqari, jahon banki, UNDP va UNICEF kabi xalqaro tashkilotlar tomonidan
O‘zbekistondagi ijtimoiy siyosat samaradorligiga oid nufuzli hisobotlar nashr
etilmoqda. Bularning barchasi mavzuning o‘rganilganlik darajasini yuqori ilmiy
bosqichga olib chiqqanini ko‘rsatadi. Shu bois kurs ishining nazariy bazasi boy
va turli manbalar asosida shakllantirilgan.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining
nazariy ahamiyati shundaki, u O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan
ijtimoiy siyosatning kontseptual asoslarini, aholini ijtimoiy himoya qilish
tizimining rivojlanish bosqichlarini, tamoyillarini hamda ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlashdagi o‘rnini chuqur ilmiy jihatdan o‘rganishga xizmat qiladi. Ijtimoiy
siyosatga doir nazariy yondashuvlar, xorijiy tajribalar, zamonaviy ijtimoiy
institutlar faoliyati kurs ishining ilmiy mazmunini boyitadi. Ayniqsa, Esping-
Andersenning ijtimoiy davlat klassifikatsiyasi, A. Senning ijtimoiy imkoniyatlar

5nazariyasi orqali davlat siyosatining insonga qaratilganligi asoslanadi. Shu bilan
birga, kurs ishining amaliy ahamiyati bevosita O‘zbekistonda faoliyat
yuritayotgan ijtimoiy himoya tashkilotlari, dasturlar va normativ-huquqiy
asoslarni tahlil qilish orqali aniqlanadi. Jumladan, "Ijtimoiy himoya milliy
agentligi" faoliyati, “Ayollar daftari”, “Temir daftar”, "Yoshlar daftari" kabi
amaliy tashabbuslarning tahlili orqali davlatning ijtimoiy siyosati real hayotga
qanday ta’sir qilayotgani ko‘rsatib beriladi. Shuningdek, ushbu kurs ishi
amaliyotchi mutaxassislar, ijtimoiy siyosat sohasidagi tadqiqotchilar, bakalavr
va magistrlar uchun foydali nazariy asos va tahliliy manba sifatida xizmat
qilishi mumkin. Mavzuning yoritilishi orqali ijtimoiy himoya tizimidagi mavjud
muammolar ochib berilib, ularni takomillashtirishga doir real takliflar ilgari
suriladi. Bu esa siyosatshunoslik, sotsiologiya va iqtisodiyot sohalarida ijtimoiy
adolatga erishish yo‘llarini aniqlashda muhim vositadir. Shu sababli, kurs ishi
nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasi doirasida
faoliyat yuritayotgan ijtimoiy himoya tizimi, ushbu tizim orqali aholining
ehtiyojmand qatlamlarini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan chora-tadbirlar,
dasturlar va ularni amalga oshiruvchi tashkilotlar hisoblanadi. Bu tizimga
pensiya jamg‘armasi, ijtimoiy nafaqalar bo‘yicha tuzilmalar, ijtimoiy xizmat
ko‘rsatuvchi markazlar va mahalliy budjetdan moliyalashtiriladigan dasturlar
kiradi.
Kurs ishi mavzusining predmeti – ijtimoiy himoya tizimining tuzilmasi,
vazifalari, amal qilish prinsiplari va aholining farovonligiga ta’sir etuvchi
asosiy mexanizmlaridir. Shuningdek, ijtimoiy siyosatning qanday
yo‘nalishlarda olib borilayotgani, uning samaradorligi, ijtimoiy tenglik va
adolatni ta’minlashdagi o‘rni ham ushbu ishning asosiy o‘rganish predmeti
sifatida tanlanadi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – O‘zbekistonda ijtimoiy siyosatning
shakllanishi va rivojlanishi jarayonlarini tahlil qilish, ijtimoiy himoya

6tizimining tarkibi, faoliyat yo‘nalishlari va samaradorligini chuqur o‘rganish
hamda mavjud muammolarni aniqlab, ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar
ishlab chiqishdan iborat. Shu bilan birga, aholining ijtimoiy muhofaza darajasi
va davlat siyosatining bu boradagi ta’sirini baholash kurs ishining maqsadlariga
kiradi.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Ijtimoiy siyosat va ijtimoiy himoya tushunchalarini nazariy jihatdan tahlil
qilish;
 O‘zbekistonda ijtimoiy siyosatning tarixiy rivojlanish bosqichlarini
aniqlash;
 Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimining tuzilmasi va funksiyalarini
aniqlash;
 Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy dasturlarni o‘rganish;
 Ijtimoiy himoya tizimida mavjud muammolarni aniqlash va
takomillashtirish yo‘llarini taklif qilish;
 Mavjud tizimning xalqaro tajriba bilan solishtirma tahlilini o‘tkazish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

7I BOB. O‘zbekistonda ijtimoiy siyosatning nazariy asoslari va rivojlanish
bosqichlari
1.1. Ijtimoiy siyosat tushunchasi va uning mohiyati
Ijtimoiy siyosat tushunchasi hozirgi zamonaviy davlat boshqaruvi va
iqtisodiyotni rivojlantirish jarayonida alohida ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy
siyosat deganda, eng avvalo, jamiyat a’zolarining farovonligini ta’minlash,
aholining barcha qatlamlariga ijtimoiy adolat asosida iqtisodiy va ijtimoiy
himoya kafolatlarini yaratish, teng imkoniyatlar va ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlashga qaratilgan davlat siyosiy choralari va mexanizmlari tushuniladi.
Bu tushuncha o‘z ichiga ko‘plab yo‘nalishlarni oladi: bandlik, ta’lim, sog‘liqni
saqlash, uy-joy, pensiya, ijtimoiy yordam, himoya tizimlari va boshqalar.
Ijtimoiy siyosat davlat va jamiyatning ijtimoiy tenglik va adolat prinsiplarini
qaror toptirishda vositachi rolini bajaradi.
Ijtimoiy siyosatning mohiyatini anglash uchun avvalo uning funksiyalarini
tushunish zarur. Eng asosiy funksiyasi – aholining ijtimoiy himoyasini
ta’minlashdir. Bu esa mehnatga layoqatsiz shaxslar, nogironlar, yolg‘iz
qariyalar, ko‘p farzandli oilalar, ishsizlar, kambag‘allar kabi ehtiyojmand
guruhlarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashni anglatadi. Yana bir muhim
funksiyasi – ijtimoiy infratuzilmani barpo etish, ya’ni ta’lim, sog‘liqni saqlash,
madaniyat va turar joy bilan bog‘liq ijtimoiy xizmatlarni rivojlantirishdir.
Bundan tashqari, ijtimoiy siyosat mehnat bozorini tartibga solish, aholining
bandligini oshirish, shuningdek, daromadlar o‘rtasidagi tafovutni kamaytirish
orqali jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda muhim vosita bo‘lib
xizmat qiladi.

8Ijtimoiy siyosatning shakllanishiga tarixiy va siyosiy omillar ta’sir ko‘rsatadi.
Masalan, rivojlangan davlatlarda bu siyosat XIX asrning oxiri va XX asrning
boshlarida, ishchilar harakatining kuchayishi natijasida paydo bo‘lgan.
Germaniya, Buyuk Britaniya, Shvetsiya, Norvegiya, Daniya singari
mamlakatlarda ijtimoiy davlat konsepsiyasi shakllangan bo‘lib, u fuqarolarga
ijtimoiy xizmatlarning keng doirasini kafolatlaydi. A. Sen, R. Titmuss, Esping-
Andersen kabi nazariyotchilar bu borada muhim konsepsiyalar ishlab chiqqan.
Esping-Andersen ijtimoiy davlatning uch modelini – liberal, konservativ va
sotsial-demokratik modelini ajratgan.
O‘zbekiston misolida ijtimoiy siyosatning mohiyati mustaqillikdan so‘ng
davlatning ijtimoiy himoya masalalariga bo‘lgan yondashuvi orqali shakllandi.
Ilk yillarda aholini himoyalash borasida iqtisodiy inqiroz sharoitida ko‘plab
murakkabliklar mavjud edi. Biroq keyinchalik ijtimoiy siyosat ustuvor
yo‘nalishlardan biriga aylandi. Xususan, O‘zbekiston Konstitutsiyasining 39, 40
va 41-moddalarida har bir fuqaroning ijtimoiy ta’minot, ta’lim va sog‘liqni
saqlash huquqi kafolatlangan. Bu normalar ijtimoiy siyosatning normativ-
huquqiy asosini tashkil etadi.
So‘nggi yillarda ijtimoiy siyosatning mohiyati yangicha mazmun kasb
etmoqda. “Yangi O‘zbekiston” taraqqiyot strategiyasi doirasida ijtimoiy adolat,
manzillilik, ochiqlik va shaffoflik tamoyillari asosida ijtimoiy siyosat amalga
oshirilmoqda. Misol uchun, “Ayollar daftari”, “Temir daftar” va “Yoshlar
daftari” kabi tizimlar orqali ehtiyojmand qatlamlar aniq aniqlanib, ularga
manzilli yordam ko‘rsatilmoqda. Bu amaliyot ijtimoiy siyosatning zamonaviy
tendensiyalariga mos ravishda takomillashayotganini ko‘rsatadi.
Ijtimoiy siyosatning samaradorligini belgilovchi mezonlar orasida
quyidagilar muhim: aholining turmush darajasi, kambag‘allik darajasi, ishsizlik
ko‘rsatkichi, sog‘liqni saqlash va ta’lim xizmatlarining sifati, uy-joy bilan
ta’minlanganlik darajasi va boshqalar. Agar davlat siyosati ushbu sohalarda
ijobiy natijalar bersa, bu ijtimoiy siyosatning samaradorligini anglatadi. Shu

9bois, har bir hukumatning ijtimoiy siyosatiga beriladigan baho aynan amaliy
natijalar bilan o‘lchanadi.
Ijtimoiy siyosat iqtisodiy siyosatdan ajralmas bo‘lib, ular o‘zaro uyg‘un
holda amalga oshirilishi kerak. Chunki iqtisodiy o‘sish ijtimoiy xizmatlar
moliyaviy ta’minotiga asos bo‘lsa, ijtimoiy barqarorlik iqtisodiy rivojlanish
uchun qulay muhit yaratadi. Shu nuqtayi nazardan, zamonaviy davlatlar doimiy
ravishda iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni muvofiqlashtirishga intilmoqda.
1.2. O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy siyosatning shakllanishi va
rivojlanish bosqichlari
O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy siyosatning shakllanishi va rivojlanish
bosqichlari mustaqillik yillaridan boshlab davlat boshqaruvi va iqtisodiy
islohotlar bilan chambarchas bog‘liq holda shakllangan. 1991-yil 1-sentabrda
mustaqillik e’lon qilinganidan so‘ng, O‘zbekiston yangi siyosiy-iqtisodiy
tuzumga o‘tish bilan birga, aholining ijtimoiy muhofazasi masalasini davlat
siyosatining ustuvor yo‘nalishi sifatida belgiladi. Bu davrda sobiq Ittifoqdan
qolgan markazlashgan ijtimoiy ta’minot tizimidan bosqichma-bosqich voz
kechilib, milliy model asosida ijtimoiy siyosat yo‘nalishlari ishlab chiqildi.
Ijtimoiy siyosat dastlabki bosqichda, ya’ni 1991–2000-yillar oralig‘ida
“evolyutsion rivojlanish” prinsipiga asoslangan tarzda amalga oshirildi. Ushbu
bosqichda O‘zbekiston o‘ziga xos “o‘zbek modeli” asosida bozor iqtisodiyotiga
o‘tishda keskin liberal o‘zgarishlar emas, balki asta-sekinlik tamoyiliga amal
qildi. Bu esa aholini keskin ijtimoiy zarbalardan himoyalashga xizmat qildi.
Jumladan, pensiya, nafaqa, subsidiyalar va boshqa ijtimoiy to‘lovlar
to‘xtatilmasdan davom ettirildi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida
(39-41-moddalar) har bir fuqaroning ijtimoiy ta’minot, ta’lim, tibbiyot
xizmatlaridan foydalanish huquqlari mustahkamlangan. Bu esa ijtimoiy
siyosatning huquqiy poydevorini shakllantirdi.
Ikkinchi bosqich – 2000–2010-yillar oralig‘ida ijtimoiy sohani
modernizatsiya qilish va tizimlashtirish bosqichi sifatida e’tirof etiladi. Ushbu

10davrda O‘zbekiston iqtisodiyotida barqaror o‘sish kuzatildi, budjet barqarorligi
ta’minlandi va bu ijtimoiy sohalarga ko‘proq mablag‘ yo‘naltirish imkonini
berdi. Ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy xizmatlar tizimi isloh qilindi. 2004-
yilda “Aholini ijtimoiy himoya qilish konsepsiyasi” tasdiqlandi. Bu hujjat
aholining ehtiyojmand qatlamlariga manzilli yordam ko‘rsatishni yo‘lga
qo‘yish, ijtimoiy xizmatlarni diversifikatsiya qilish va xususiy sektorni jalb
etishni ko‘zda tutdi.
2010–2016-yillar davrida ijtimoiy siyosatning muhim bosqichlaridan biri
sifatida ijtimoiy sohaga innovatsion yondashuvlar, xususan, elektron xizmatlar
tizimi joriy qilina boshlandi. Prezident Islom Karimov rahbarligida
iqtisodiyotning real sektori mustahkamlanib borar ekan, ijtimoiy sohalar uchun
mablag‘ bazasi kengaydi. Bu yillarda ayollar va yoshlar siyosati, nogironlar
huquqlarini ta’minlash, aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash kabi yo‘nalishlarda
qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. 2014-yilda "Ijtimoiy xizmatlar
to‘g‘risida"gi qonunning qabul qilinishi bu borada muhim huquqiy qadam
bo‘ldi.
Ijtimoiy siyosat rivojining yangi bosqichi 2016-yildan boshlab Prezident
Shavkat Mirziyoyev rahbarligida boshlangan islohotlar bilan belgilanadi.
“Yangi O‘zbekiston” g‘oyasi asosida amalga oshirilayotgan islohotlarda
ijtimoiy siyosat asosiy ustuvorlikka aylandi. Bu bosqichning asosiy xususiyati –
ijtimoiy siyosatning “manzillilik”, “raqamlashtirish”, “ochiqlik” va “adolat”
prinsiplari asosida qayta tashkil etilishidir. 2017-yilda “Kambag‘allikni
qisqartirish strategiyasi”, “Ayollar daftari”, “Yoshlar daftari”, “Temir daftar”
kabi innovatsion tashabbuslarning joriy qilinishi aholining real ehtiyojlarini
hisobga olgan holda ijtimoiy yordam ko‘rsatish tizimini shakllantirdi.
Yana bir muhim bosqich – 2020–2023-yillar pandemiya sharoitida ijtimoiy
siyosatning yanada kuchaytirilishi bo‘ldi. COVID-19 pandemiyasi ko‘plab
qatlamlarni qamrab olgan inqirozga sabab bo‘lgan bo‘lsa-da, O‘zbekiston
hukumati tezkor chora-tadbirlar bilan ijtimoiy himoya tizimlarini kengaytirdi.

11Maxsus budjet ajratmalari asosida ishsizlar, yolg‘iz keksalar, kam ta’minlangan
oilalar, nogironlar uchun ijtimoiy yordam ko‘lamlari oshirildi. Elektron
platformalar orqali murojaat qabul qilish, tahlil qilish va yordam ko‘rsatish
mexanizmlari joriy qilindi.
Bugungi kunda ijtimoiy siyosatning eng muhim ustuvorliklaridan biri sifatida
kambag‘allikni qisqartirish, imkoniyati cheklangan shaxslarning huquqlarini
ta’minlash, bandlik siyosatini isloh qilish, hududlar bo‘yicha ijtimoiy tenglikka
erishish, yoshlar va ayollarni ijtimoiy faollikka jalb etish belgilangan. 2023-
yilda e’lon qilingan “2022–2026-yillarda Yangi O‘zbekiston taraqqiyot
strategiyasi”da ijtimoiy siyosat alohida yo‘nalish sifatida ilgari surildi.
Strategiyada har bir insonning munosib hayot kechirishi uchun teng
imkoniyatlar yaratish, sifatli ta’lim va tibbiyot xizmatlaridan foydalanish
huquqi, ijtimoiy himoya darajasini oshirish choralari belgilangani bu
siyosatning istiqbolini belgilaydi.Shuningdek, ijtimoiy siyosatda xalqaro tajriba
bilan uyg‘unlikda yondashuvlar kuchaymoqda. BMT, Xalqaro mehnat
tashkiloti, Jahon banki, UNDP kabi xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda
O‘zbekistonda ijtimoiy himoya indikatorlari joriy qilinmoqda. Bu esa, nafaqat
ichki barqarorlikni ta’minlaydi, balki xalqaro reytinglarda ijtimoiy rivojlangan
davlatlar safida turish imkonini beradi.
Yil
oralig‘i Bosqich nomi Asosiy islohotlar /
xususiyatlar Ijtimoiy
budjet ulushi
(% YIMda)
(taxminiy)
1991–
2000 Boshlang‘ich bosqich
(barqarorlashtirish) “O‘zbek modeli”, sobiq
SSSR tizimidan o‘tish,
ijtimoiy himoyani
saqlash 18%
2001–
2010 Tizimlashtirish va
modernizatsiya Ta’lim va sog‘liqni
saqlashda islohotlar, 20%

12 ijtimoiy xizmatlar
kengaydi
2011–
2016 Innovatsiyalash
bosqichi Elektron xizmatlar,
ijtimoiy xizmatlar
qonuni qabul qilindi 22%
2017–
2019 Raqamlashtirish va
manzillilik “Ayollar daftari”,
“Yoshlar daftari”,
“Temir daftar” kiritildi 23.5%
2020–
2021 Pandemiya davridagi
tezkor islohotlar Tezkor ijtimoiy
yordamlar, onlayn
platformalar, yangi
manzillilik 25%
2022–
2024 “Yangi O‘zbekiston”
strategiyasi Kambag‘allikni
qisqartirish, yoshlar,
ayollar, nogironlar
siyosati 26%
1.3. Ijtimoiy siyosatning asosiy tamoyillari va yo‘nalishlari
Ijtimoiy siyosat davlat tomonidan aholining farovonligini ta’minlash, ijtimoiy
tenglik, adolat va ijtimoiy barqarorlikni saqlab turish maqsadida olib
boriladigan chora-tadbirlar majmuasini anglatadi. Bu siyosat aholining
ehtiyojmand qatlamlarini himoya qilish, ijtimoiy xizmatlarni ko‘rsatish,
daromadlar taqsimotida muvozanatni saqlash va yashash darajasini yaxshilash
kabi maqsadlarni ko‘zlaydi. Ijtimoiy siyosatning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan u
asoslanadigan tamoyillar va yo‘nalishlarning to‘g‘riligiga bog‘liq. Shuning
uchun ijtimoiy siyosatni shakllantirishda quyidagi asosiy tamoyillarga
tayaniladi.
Birinchidan, ijtimoiy adolat tamoyili eng muhim printsiplardan biridir. Ushbu
tamoyilga ko‘ra, har bir fuqaro ijtimoiy hayotda teng huquqqa ega bo‘lishi,

13davlat tomonidan ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamlari (nogironlar, keksa
fuqarolar, kam ta’minlanganlar)ga ko‘proq e’tibor qaratilishi kerak. Ijtimoiy
adolatni ta’minlash orqali jamiyatda barqarorlik, tinchlik va ishonch muhitini
yaratish mumkin bo‘ladi.
Ikkinchidan, manzillilik va differensiallik tamoyili ijtimoiy yordam va
xizmatlarni aholining aniq ehtiyojlari asosida taqsimlashni nazarda tutadi.
Ya’ni, yordam har bir kishining real ehtiyojlari, yashash sharoiti, daromad
darajasi asosida aniqlanadi. Bu tamoyil “Ayollar daftari”, “Temir daftar”,
“Yoshlar daftari” kabi amaliy mexanizmlarda o‘z ifodasini topgan.
Uchinchidan, ijtimoiy barqarorlik va uzluksizlik tamoyiliga ko‘ra, davlat
ijtimoiy siyosatini izchil, tizimli va uzluksiz amalga oshirishi zarur. Davlat
siyosati maqsadga yo‘naltirilgan holda olib borilganda, fuqarolar o‘rtasida
ishonch mustahkamlanadi, ijtimoiy tizimga ishonch ortadi.
To‘rtinchidan, ijtimoiy sheriklik va fuqarolik jamiyatining ishtiroki tamoyili
ijtimoiy siyosatning ochiqligini ta’minlaydi. Ijtimoiy sohadagi islohotlar
nafaqat davlat organlari, balki fuqarolik jamiyati institutlari, NNTlar, jamoat
tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari ishtirokida amalga oshiriladi. Bu
islohotlarning samaradorligini oshiradi.
Beshinchidan, barqaror moliyaviy ta’minot tamoyili asosida ijtimoiy
siyosatni amalga oshirish uchun zarur moliyaviy resurslar ajratilishi kerak.
Davlat byudjetining ijtimoiy yo‘naltirilganligi, pensiyalar, nafaqa, yordamlar
uchun ajratiladigan mablag‘lar hajmi, soliq siyosatining ijtimoiy yuklamalarni
kamaytirishga qaratilishi mazkur tamoyilga asoslanadi.
Oltinchidan, ijtimoiy innovatsiyalar tamoyili orqali zamonaviy texnologiyalar
va innovatsion yondashuvlar joriy qilinmoqda. Raqamli xizmatlar, onlayn
platformalar, ijtimoiy kartalar tizimi bunga misol bo‘la oladi. Bu esa xizmat
ko‘rsatish tezligi, shaffoflik va samaradorlikni oshiradi.
Yettinchidan, gender tengligi va inklyuzivlik tamoyili davlat siyosatida
alohida o‘rin egallaydi. Ayollar, nogironlar, yolg‘iz ota-onalar va boshqa

14himoyaga muhtoj guruhlar uchun alohida qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari
ishlab chiqilmoqda. Masalan, nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun maxsus
kvotalar, ayollar tadbirkorligini qo‘llab-quvvatlash dasturlari, “Ayollar daftari”
tizimi orqali manzilli yordam ko‘rsatilmoqda.
Ijtimoiy siyosatning yo‘nalishlari esa mamlakatda ijtimoiy sohaning barcha
tarkibiy qismlarini qamrab oladi. Asosiy yo‘nalishlardan biri bu ta’lim va
sog‘liqni saqlash tizimini rivojlantirishdir. Bu ikki soha orqali inson kapitali
shakllanadi, mehnatga layoqatli avlod voyaga yetadi. Ta’lim muassasalari
moddiy-texnika bazasining yangilanishi, oliy ta’limga kirish imkoniyatlarining
kengaytirilishi, sog‘liqni saqlash sohasida raqamlashtirish, oilaviy shifokorlar
tizimi – ijtimoiy siyosatning bu yo‘nalishda ko‘rilayotgan choralaridandir.
Yana bir muhim yo‘nalish bu bandlik va aholini ish bilan ta’minlash
siyosatidir. Mehnat bozorida muvozanatli sharoitlarni yaratish, rasmiy bandlikni
oshirish, mehnat migratsiyasini tartibga solish, ish o‘rinlarini ko‘paytirish
ijtimoiy siyosatning ajralmas tarkibiy qismidir.
Kambag‘allikka qarshi kurash ham ustuvor yo‘nalishlardan biridir.
Kambag‘allikni aniqlash mezonlari ishlab chiqildi, ijtimoiy reyestr yaratildi,
aholining daromad manbalari kengaytirilmoqda. Ishbilarmonlik muhitini
yaratish, oilaviy tadbirkorlik, subsidiyalar ajratish orqali aholini mustaqil
daromad topishga yo‘naltirish bu yo‘nalishda muhim hisoblanadi.
Pensiya va nafaqa tizimining takomillashuvi ham ijtimoiy siyosat doirasida
muhim yo‘nalishdir. Pensiya yoshining qayta ko‘rib chiqilishi, ish staji inobatga
olinishi, mehnat daftarchalarining elektronlashtirilishi bu yo‘nalishda olib
borilayotgan islohotlar sirasiga kiradi.Shuningdek, ijtimoiy infratuzilmani
rivojlantirish – maktablar, bog‘chalar, tibbiy muassasalar, nogironlar uchun
mo‘ljallangan obyektlar sonini ko‘paytirish orqali barcha ijtimoiy qatlamlar
uchun teng imkoniyatlarni yaratish ham ijtimoiy siyosatning asosiy
yo‘nalishlaridan biridir.

16II BOB. O‘zbekistonda aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi va amaliy
faoliyati
2.1. Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimining tarkibi va funksiyalari
O‘zbekiston Respublikasida aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi davlatning
eng muhim funksiyalaridan biri hisoblanadi. Ijtimoiy himoya tizimi deganda,
aholining ijtimoiy, iqtisodiy, jismoniy yoki psixologik jihatdan zaif
qatlamlariga davlat tomonidan ko‘rsatiladigan yordamlar, xizmatlar va huquqiy
kafolatlar majmuasi tushuniladi. Bu tizim orqali aholining hayotiy darajasini
saqlab qolish, minimal darajadagi farovonlikni ta’minlash, muhtoj qatlamlarni
qo‘llab-quvvatlash hamda ijtimoiy adolatni qaror toptirish ko‘zda tutiladi.
Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi quyidagi asosiy tarkibiy qismlardan
iborat: davlat pensiya ta’minoti, nafaqalar tizimi, ijtimoiy sug‘urta, manzilli
moddiy yordam, ijtimoiy xizmatlar va turar-joy bilan ta’minlash dasturlari. Har
bir segment muayyan guruh aholiga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularning hayot sifatini
oshirishga qaratilgan. Pensiya tizimi keksalar, mehnatga layoqatsizlar va
nogironlar uchun barqaror daromad manbaidir. Nafaqalar tizimi esa yosh bolali
onalar, nogironlar va ishsizlar kabi toifalarni qo‘llab-quvvatlaydi.
Shuningdek, ijtimoiy himoya tizimining asosiy funksiyalaridan biri —
aholini og‘ir hayotiy vaziyatlarda, jumladan, ishsizlik, nogironlik, tabiiy ofatlar
yoki kasallik holatida moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash hisoblanadi.
Davlat budjetidan ajratiladigan mablag‘lar orqali amalga oshiriladigan ushbu
yordamlar aholining muayyan qismini kambag‘allik yoqasidan saqlab qolishga
xizmat qiladi. Ayniqsa, pandemiyadan keyingi davrda manzilli yordam
dasturlari va subsiyalar tizimi yanada rivojlantirildi.
Ijtimoiy himoya tizimi ichida ijtimoiy xizmatlarning o‘rni ham muhimdir.
Ular nogironligi bor shaxslar, yolg‘iz keksalar, yetim bolalar va boshqa
ehtiyojmand shaxslarga mo‘ljallangan bo‘lib, yordam uyida parvarish, ruhiy

17maslahat, sog‘lomlashtirish muassasalari orqali amalga oshiriladi. Shuningdek,
davlat va nodavlat sektorlarining hamkorligida turli jamg‘armalar, mahalliy
hokimliklar va xayriya tashkilotlari ijtimoiy xizmatlar tarmog‘ini
kengaytirishga o‘z hissasini qo‘shmoqda.
Bugungi kunda ijtimoiy himoya tizimi raqamlashtirish, manzillilik, adolat va
shaffoflik tamoyillari asosida faoliyat yuritmoqda. Xususan, "Yagona ijtimoiy
reyestr" tizimi orqali aholining real ehtiyojlari aniqlanib, yordam manzilli
shaklda ko‘rsatilmoqda. Bu esa mablag‘larning samarasiz sarflanishining oldini
olib, aynan ehtiyojmand qatlamlarga yo‘naltirilishini ta’minlaydi.
Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimining yana bir muhim funksiyasi —
ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashdir. Barqaror ijtimoiy himoya tizimi
fuqarolarning davlatga bo‘lgan ishonchini mustahkamlab, ijtimoiy norozilik
xavfini kamaytiradi. Bu esa bevosita siyosiy va iqtisodiy barqarorlikning
kafolati sifatida namoyon bo‘ladi. Shu sababli, ijtimoiy himoya tizimi davlat
siyosatining strategik ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.Shuningdek,
tizim bandlik siyosati bilan ham uzviy bog‘liqdir. Davlat tomonidan ijtimoiy
himoya ko‘rinishida vaqtincha yordam ko‘rsatilsa-da, bu yordamlar odamlarni
mehnatga undash, kasb-hunarga yo‘naltirish bilan to‘ldiriladi. Shu bois, bandlik
va mehnatga rag‘batlantirish dasturlari orqali ijtimoiy yordam olayotgan
shaxslarning mehnat bozoriga qaytishi ta’minlanadi.
Statistik ma’lumotlarga murojaat qiladigan bo‘lsak, 2024-yil yakunlariga
ko‘ra O‘zbekistonda 4,7 million nafardan ortiq fuqarolar pensiya va ijtimoiy
nafaqa oluvchilar sifatida ro‘yxatga olingan. Bu esa mamlakat aholisining
taxminan 13 foizini tashkil etadi. Ayni paytda ijtimoiy yordamlar tizimi orqali
2,1 milliondan ortiq ehtiyojmand oilalarga moddiy yordam ko‘rsatilmoqda.
Quyidagi jadvalda so‘nggi uch yildagi ijtimoiy yordam ko‘lamining o‘sish
dinamikasi aks ettirilgan:

18Yil Ijtimoiy nafaqa
oluvchilar soni (mln) Moddiy yordam
oluvchilar (mln) Umumiy mablag‘
(trln so‘m)
202
2 4,1 1,5 9,2
202
3 4,4 1,9 11,5
202
4 4,7 2,1 13,3
Yuqoridagi raqamlar ijtimoiy himoya qamrovi ortib borayotganini ko‘rsatadi.
Shu bilan birga, “Temir daftar”, “Ayollar daftari”, “Yoshlar daftari” kabi
dasturlar orqali aholining eng ehtiyojmand qatlamlari aniq statistik mezonlar
asosida aniqlanib, manzilli yordam mexanizmlari joriy etildi. Bu esa
resurslarning oqilona taqsimlanishiga va korrupsiya holatlarining oldini olishga
xizmat qilmoqda.
Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi tarkibiy jihatdan quyidagi asosiy
bo‘limlardan iborat: pensiya ta’minoti tizimi, davlat nafaqalari tizimi, vaqtincha
mehnatga layoqatsizlik bo‘yicha to‘lovlar, nogironlar va yolg‘iz keksalarni
qo‘llab-quvvatlash dasturlari, davlat ijtimoiy yordamlari (moddiy yordam, oziq-
ovqat, kommunal imtiyozlar) va ijtimoiy xizmatlar (sog‘liqni saqlash, ijtimoiy
adaptatsiya).
Mazkur tizimning funksiyalari esa quyidagilardan iborat: aholi turmush
darajasini barqarorlashtirish, ijtimoiy tengsizlikni kamaytirish, zaif qatlamlarni
muhofaza qilish, kambag‘allikni kamaytirish, favqulodda holatlarda yordam
berish, pensiya yoshidagi fuqarolarni qo‘llab-quvvatlash, bolali ayollar va yosh
oilalarni moliyaviy himoyalash.
2021-yilga qadar mavjud tizimda ayrim uzilishlar, manzillilik darajasining
pastligi va noto‘g‘ri ajratmalar ko‘proq uchrardi. Lekin 2022-yildan boshlab
Prezident Farmonlari asosida yangi “Yagona ijtimoiy reyestr” tizimi joriy

19qilindi. Ushbu elektron tizim orqali oilalarning daromad darajasi, yashash
sharoiti, nogironlik darajasi, qarindoshlik aloqalari va boshqa ko‘rsatkichlar
avtomatik tarzda aniqlanib, yordam ehtiyoji ob’ektiv aniqlanmoqda.
2023-yil yakunida budjetdan ijtimoiy himoyaga ajratilgan mablag‘lar hajmi
13,3 trillion so‘mni tashkil etdi, bu 2021-yildagi 9,2 trillion so‘mga nisbatan
44%ga oshgan. Quyidagi diagrammada ijtimoiy himoya xarajatlarining yillar
bo‘yicha o‘sishi aks ettirilgan:
Ijtimoiy himoya xarajatlarining o‘sishi (2021–2024):
2021: 9,2 trln so‘m
2022: 10,3 trln so‘m
2023: 11,5 trln so‘m
2024: 13,3 trln so‘m
Shuningdek, “Mahalla yettiligi” instituti orqali joylardagi ehtiyojmand
aholining holati monitoring qilinib, ular uchun daromad manbalarini yaratish
choralari ham ko‘rilmoqda. Jumladan, 2023-yil davomida 250 mingdan ortiq
ishsiz fuqarolar kasb-hunarga o‘qitilib, mehnat bozoriga qayta integratsiya
qilindi.Yuqoridagi faktlar va statistikalar shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistonda
aholining ijtimoiy himoyasini ta’minlash borasidagi tizimli yondashuv, raqamli
texnologiyalarning qo‘llanilishi va budjet mablag‘larining maqsadli
yo‘naltirilishi orqali ijtimoiy adolat tamoyillari bosqichma-bosqich hayotga
tatbiq etilmoqda. Kelgusida bu tizimning yanada takomillashuvi fuqarolarning
hayot sifatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
O‘zbekistonda ijtimoiy siyosatning asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida
aholining zaif qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish masalasi 2024–2025-yillarda
yanada chuqurlashdi. Mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar
fonida ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va aholining ehtiyojmand qatlamlariga
ko‘mak berish davlat siyosatining ustuvor vazifasiga aylandi. Jumladan, 2024-
yilda ijtimoiy himoya xarajatlari davlat budjeti xarajatlarining 59 foizini tashkil
etdi. Bu 2023-yilga nisbatan 6 foizga ko‘pdir.

202024-yil davomida “Yagona ijtimoiy reyestr” tizimi orqali 2,4 million fuqaro
ijtimoiy yordam oluvchilar sifatida ro‘yxatga olindi. 2025-yil boshida bu
ko‘rsatkich 2,6 million nafarga yetgani qayd etildi. Ijtimoiy yordamlar
manzillilik va adolat tamoyillariga asoslangan holda elektron baholash tizimi
orqali ajratilmoqda.
Quyidagi jadvalda 2024 va 2025-yillardagi asosiy ko‘rsatkichlar
jamlangan:
Ko‘rsatkichlar 2024-yil 2025-yil
(prognoz)
Pensiya oluvchilar soni 4,7 million 4,85 million
Ijtimoiy nafaqa oluvchilar soni 1,6 million 1,8 million
Manzilli moddiy yordam
oluvchilar 2,4 million 2,6 million
Ajratilgan budjet mablag‘i 13,3 trillion
so‘m 15,2 trillion so‘m
Sog‘liqni saqlash uchun subsidiya 2,7 trillion so‘m 3,1 trillion so‘m
Ta’limdagi imtiyozli to‘lovlar 1,9 trillion so‘m 2,2 trillion so‘m
2024-yilda “Ayollar daftari” orqali 850 ming nafar xotin-qizlarga tibbiy,
huquqiy va moliyaviy yordam ko‘rsatildi. 2025-yilda bu ko‘rsatkichni 1
millionga yetkazish rejalashtirilgan. Bundan tashqari, “Yoshlar daftari” orqali
2024-yilda 430 ming yoshga manzilli yordam ko‘rsatildi, shu jumladan, 110
ming nafariga kasb-hunar o‘rgatildi.
Ijtimoiy xizmatlar sohasida ham keng ko‘lamli ishlar amalga oshirildi. 2024-
yilda 126 ta ijtimoiy xizmat markazi faoliyat yuritgan bo‘lsa, 2025-yilda bu
markazlar sonini 150 taga yetkazish rejalashtirilgan. Bu markazlarda
nogironligi bo‘lgan shaxslar, yolg‘iz keksalar, ehtiyojmand oilalarga kundalik
yordam, reabilitatsiya va huquqiy maslahatlar ko‘rsatiladi.
2024-yilgi statistik ma’lumotlarga ko‘ra, nogironligi bo‘lgan shaxslarga
ajratilgan ijtimoiy xizmatlar soni 330 ming holatni tashkil etdi. 2025-yilda bu

21raqamni 400 mingga yetkazish ko‘zda tutilgan. Shuningdek, ijtimoiy himoya
tizimi orqali 2024-yilda 45 ming oila uy-joy bilan ta’minlandi, 2025-yil uchun
esa bu ko‘rsatkichni 55 minggacha oshirish rejalashtirilgan.
Davlat budjetida ijtimoiy sohalar uchun ajratilayotgan xarajatlar yildan-yilga
ortib bormoqda. Quyidagi diagramma ushbu xarajatlarning yillik dinamikasini
aks ettiradi:
Ijtimoiy soha uchun ajratilgan mablag‘lar (2021–2025):
2021: 9,2 trln so‘m
2022: 10,3 trln so‘m
2023: 11,5 trln so‘m
2024: 13,3 trln so‘m
2025: 15,2 trln so‘m (prognoz)
Bu ko‘rsatkichlar ijtimoiy himoya siyosatining moliyaviy asoslar bilan
mustahkamlanayotganini anglatadi. Ta’lim va sog‘liqni saqlash xizmatlaridan
imtiyozli foydalanayotgan shaxslar soni ham ortmoqda. Jumladan, 2024-yilda
1,1 million bola bepul ovqat bilan ta’minlandi, bu ko‘rsatkich 2025-yilda 1,3
millionga yetishi kutilyapti.
2024-yilda kambag‘allik darajasi 2022-yilgi 17 foizdan 11 foizga tushgan
bo‘lsa, 2025-yil uchun bu ko‘rsatkichni 9 foizgacha kamaytirish vazifa qilib
belgilangan. Bunda oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish, subsidiyalar ajratish va
o‘zini o‘zi band qilish dasturlari asosiy rol o‘ynamoqda.

232.2. Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy himoya dasturlari
(pensiya, nafaqa, yordamlar va h.k.)
Ijtimoiy himoya tizimi har qanday zamonaviy davlatning eng muhim ijtimoiy
institutlaridan biri bo‘lib, aholining zaif qatlamlarini qo‘llab-quvvatlash, teng
imkoniyatlarni ta’minlash, kambag‘allikni kamaytirish va barqaror ijtimoiy
muvozanatni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasida
so‘nggi yillarda bu yo‘nalishdagi islohotlar yangi bosqichga ko‘tarilib,
aholining turmush farovonligini oshirish va ijtimoiy himoya tizimini
modernizatsiya qilishga qaratilgan keng ko‘lamli dasturlar amalga
oshirilmoqda.
O‘zbekistonda ijtimoiy himoya tizimining asosiy tarkibiy qismlari
quyidagilardan iborat: pensiya tizimi, nafaqalar, moddiy yordamlar, manzilli
ijtimoiy yordam, bolali oilalarga beriladigan imtiyozlar, nogironligi bo‘lgan
shaxslarga xizmat ko‘rsatish va ijtimoiy xizmatlar. Bu yo‘nalishlar doirasida
byudjet mablag‘lari yildan-yilga ortib bormoqda. Misol uchun, 2022-yilda
ijtimoiy himoya dasturlari uchun ajratilgan mablag‘ 10,7 trillion so‘mni tashkil
etgan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 13,3 trillion so‘mga, 2025-yilda esa
15,2 trillion so‘mga yetishi kutilmoqda.
Pensiya ta’minoti O‘zbekistondagi ijtimoiy himoyaning asosiy ustunlaridan
biri hisoblanadi. Hozirgi kunda respublikada pensiya oluvchilar soni 4,7
milliondan oshgan. 2025-yilga kelib bu ko‘rsatkich 4,85 millionga yetishi
kutilmoqda. Pensiya tizimi nafaqat yoshi kattalar uchun, balki nogironlar,
bolalikdan nogironlar, yetimlar, qarovchisi bo‘lmaganlar uchun ham alohida
yo‘nalishlarda tashkil etilgan. Har yili pensiyalar miqdori inflyatsiyadan kam
bo‘lmagan darajada indeksatsiya qilinadi.Nafaqalar tizimi esa aholining
ehtiyojmand qatlamlariga yordam beruvchi muhim ijtimoiy mexanizm bo‘lib,
ayniqsa, ko‘p bolali oilalar, yolg‘iz onalar, nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun
mo‘ljallangan. 2024-yilda nafaqa oluvchilar soni 1,6 milliondan oshdi. 2025-
yilga kelib bu ko‘rsatkich 1,8 million kishiga yetishi rejalashtirilmoqda.

24Nafaqalar turi va miqdori oilaning moliyaviy ahvoli, farzandlar soni, mehnatga
layoqatlilik darajasi kabi mezonlarga qarab belgilanadi.Moddiy yordam
dasturlari "Temir daftar", "Ayollar daftari", "Yoshlar daftari" kabi tizimlar
orqali manzilli shaklda amalga oshirilmoqda. Bu yondashuv aholining haqiqiy
ehtiyojmand qatlamlarini aniq ajratib olish imkonini bermoqda. 2024-yilda
moddiy yordam oluvchilar soni 2,4 million kishini tashkil etgan bo‘lsa, 2025-
yilda bu ko‘rsatkich 2,6 millionga yetadi. Dastur doirasida kambag‘allikka
qarshi kurash, kasb-hunarga yo‘naltirish, subsidiyalar berish, vaqtincha
daromad keltiruvchi ishlar yaratish kabi kompleks choralar amalga
oshirilmoqda.
Quyidagi jadval ushbu dasturlar bo‘yicha asosiy ko‘rsatkichlarni ifodalaydi:
Yo‘nalishlar 2022-
yil 2023-
yil 2024-
yil 2025-yil
(prognoz)
Pensiya oluvchilar (mln) 4,45 4,60 4,70 4,85
Nafaqa oluvchilar (mln) 1,40 1,50 1,60 1,80
Moddiy yordam oluvchilar
(mln) 1,95 2,20 2,40 2,60
Ijtimoiy himoya byudjeti
(trln so‘m) 10,7 11,5 13,3 15,2
Ijtimoiy himoya tizimining muhim jihatlaridan biri — manzillilik tamoyilidir.
Ya’ni, yordam faqat ehtiyojmandlarga, haqiqatan yordamga muhtoj oilalarga
yo‘naltiriladi. Bu orqali byudjet mablag‘larining samarasiz sarflanishi oldi
olinmoqda. “Ayollar daftari” doirasida 2024-yilda 850 ming nafar xotin-qizga
ko‘mak ko‘rsatildi. 2025-yilda bu ko‘rsatkich 1 millionga yetkazilishi
kutilmoqda. Shuningdek, “Yoshlar daftari” orqali 430 ming yoshga yordam
ko‘rsatilib, ulardan 110 ming nafari kasbga yo‘naltirildi.Davlat tomonidan
amalga oshirilayotgan ijtimoiy himoya dasturlarining amaliy natijalari
quyidagicha ifodalanadi: kambag‘allik darajasi 2019-yildagi 17% dan 2024-
yilda 13,5% ga tushgan. Bu esa, ijtimoiy yordamlarning real hayotga ta’siri

25borligini ko‘rsatadi.O‘zbekistonning ijtimoiy himoya siyosati ijtimoiy adolat,
tenglik, ijtimoiy barqarorlik, demokratik qadriyatlar va inson salohiyatini
qo‘llab-quvvatlash tamoyillariga asoslangan. Davlat tomonidan
ko‘rsatilayotgan yordamlar iqtisodiy jihatdan muvozanatli va ijtimoiy jihatdan
zarur bo‘lgan chora-tadbirlar bo‘lib, kelgusi yillarda ularning miqyosini
kengaytirish va zamonaviylashtirish asosiy ustuvor yo‘nalishlar sirasiga kiradi.
Yil Pensiya
oluvchilar soni
(mln kishi) Nafaqa
oluvchilar soni
(mln kishi) Moddiy yordam
oluvchilar (mln
kishi) Ijtimoiy himoya
byudjeti (trln
so‘m)
2022 3.5 1.9 1.2 25.0
2023 3.7 2.1 1.3 29.5
2024 3.9 2.3 1.5 34.0
2025 4.1 (prognoz) 2.5 (prognoz) 1.7 (prognoz) 38.7 (prognoz)
Jadval asosida qisqacha tahlil:

26Pensiya oluvchilar soni 2022-yildan 2025-yilgacha 0.6 millionga
ko‘payishi kutilmoqda.
Nafaqa oluvchilar soni har yili 0.2 millionga o‘smoqda.
Moddiy yordam oluvchilar 2025-yilda 1.7 million kishiga yetishi
prognoz qilinmoqda.
Ijtimoiy himoya byudjeti esa 2022-yildagi 25 trillion so‘mdan 2025-
yilga borib 38.7 trillion so‘mgacha oshishi kutilmoqda.
2.3. Ijtimoiy himoya tizimidagi muammolar va ularni takomillashtirish
yo‘nalishlari
O‘zbekistonda ijtimoiy himoya tizimi har yili takomillashib borayotganiga
qaramay, tizimda bir qator jiddiy muammolar saqlanib qolmoqda. Bu
muammolar fuqarolarning ijtimoiy himoyaga bo‘lgan ishonchiga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi, aholining zaif qatlamlari uchun manzilli yordamni qiyinlashtirishi,
moliyaviy resurslarning samarasiz taqsimlanishiga olib kelishi mumkin. Ayni
paytda mamlakatda aholining 60% dan ortig‘i turli darajadagi ijtimoiy yordam
dasturlariga ehtiyoj sezadi. Shu boisdan, bu tizimdagi kamchiliklarni aniqlab,
ularni bartaraf etish strategiyasini ishlab chiqish dolzarb vazifadir.
Birinchi navbatda, mavjud tizimda manzillilik tamoyilining yetarlicha
ishlamasligi dolzarb muammodir. Ijtimoiy yordam ko‘rsatilayotganda ko‘p
hollarda ehtiyojmandlik darajasi real baholanmaydi, natijada haqiqiy
muhtojlardan ko‘ra, tizimdan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lganlar ko‘proq
yordam oladi. Bu holat jamoatchilikda norozilikka sabab bo‘lishi bilan birga,
davlat mablag‘larining noto‘g‘ri sarflanishiga olib keladi.
Ikkinchi muammo – ijtimoiy yordamlarning yetarlicha miqdorda emasligi.
Masalan, 2023-yilda O‘zbekistonda berilgan o‘rtacha moddiy yordam miqdori
oyiga 300–400 ming so‘mni tashkil etgan. Holbuki, iste’mol savatchasi narxi va
yashash minimumi bu ko‘rsatkichdan 1.5–2 barobar yuqori. Bu esa, ijtimoiy
yordamlar aholining real ehtiyojini to‘liq qoplamayotganini ko‘rsatadi.

27Uchinchi muammo – pensiya tizimining moliyaviy barqarorligi. 2022–2024
yillar oralig‘ida pensiya oluvchilar soni 600 ming nafarga ko‘paygan bo‘lsa-da,
byudjet mablag‘lari o‘sish sur’ati undan past bo‘lgan. Quyidagi jadvalda bu farq
yaqqol ko‘rinadi:
Yil Pensiya oluvchilar (mln
kishi) Pensiya jamg‘armasi (trln
so‘m)
2022 3.5 17.3
2023 3.7 19.0
2024 3.9 20.5
Mazkur jadvaldan ko‘rinib turibdiki, aholining qarishi va pensiya
oluvchilarning ko‘payishi natijasida davlat moliyaviy yuklama ostida
qolmoqda. Bu esa pensiya tizimini isloh qilishni, xususan, uning
raqamlashtirilishi va yig‘ma pensiya fondlarini rivojlantirish zarurligini
ko‘rsatadi.
To‘rtinchi muammo sifatida ijtimoiy xizmatlar tarmog‘ining sust rivojlangani
qayd etilishi mumkin. O‘zbekistonda ijtimoiy xizmat ko‘rsatish markazlari soni
Yevropa davlatlariga nisbatan 5–6 barobar kam. Masalan, Germaniyada har 10
ming aholiga bitta ijtimoiy xizmat ko‘rsatish markazi to‘g‘ri keladi,
O‘zbekistonda esa 50 ming aholiga bittadan to‘g‘ri keladi. Bu esa ehtiyojmand
qatlamlar – yolg‘iz keksalar, nogironlar, kam ta’minlangan oilalarga sifatli
yordam ko‘rsatishni qiyinlashtiradi.
Muammolarni bartaraf etish yo‘nalishida birinchi navbatda, yagona elektron
reyestr tizimini to‘liq joriy etish talab qilinadi. Hozirda ushbu tizimning joriy
etilishi boshlangani bilan, ayrim hududlarda ma’lumotlar to‘liq kiritilmagan,
sinxronizatsiya yetarli darajada emas. Bu esa yordamlarni samarasiz
taqsimlanishiga olib kelmoqda.
Ikkinchidan, ijtimoiy yordamlarning miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlarini
hisobga olgan holda indeksatsiya qilish lozim. Har yili inflyatsiya darajasiga
mutanosib ravishda nafaqalar, pensiyalar va yordam miqdorlari qayta

28hisoblanishi zarur. Shu bilan birga, aholining ehtiyoj darajasini aniqlovchi
indikatorlar doimiy monitoring asosida yangilanib turishi kerak.
Uchinchi yo‘nalish sifatida, ijtimoiy xizmatlar ko‘lamini kengaytirish va
ularni mahalliy darajada joriy etish masalasi turibdi. Jumladan, har bir tuman va
shaharda “Ijtimoiy yordam markazi” tashkil etilib, u orqali oilaviy konsalting,
psixologik yordam, ijtimoiy treninglar o‘tkazish imkoniyati yaratilsa, bu
tizimning insonga yaqinlashuvini ta’minlaydi.
To‘rtinchidan, ijtimoiy himoya dasturlariga fuqarolik jamiyati va nodavlat
notijorat tashkilotlarini keng jalb qilish orqali nazorat mexanizmlarini
kuchaytirish kerak. Bu davlat-xususiy sheriklik asosida xizmatlar sifatini
oshiradi.
Yana bir muhim yo‘nalish – raqamli transformatsiya. Elektron platformalar
orqali murojaat, onlayn baholash tizimlari, sun’iy intellekt asosida
ehtiyojmandlik darajasini aniqlash mexanizmlarining joriy etilishi ijtimoiy
himoya tizimining zamonaviy bosqichga o‘tishini ta’minlaydi.

29 Xulosa
Men ushbu kurs ishi orqali O‘zbekistonda aholini ijtimoiy himoya qilish
tizimi va davlat tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy siyosatning asosiy
yo‘nalishlarini har tomonlama tahlil qilib chiqdim. Tadqiqot davomida
aniqladimki, ijtimoiy himoya siyosati zamonaviy O‘zbekiston davlat
siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, u aholining turmush
farovonligini oshirish, ijtimoiy tenglikni ta’minlash va iqtisodiy barqarorlikni
mustahkamlashda beqiyos ahamiyatga ega.
Xususan, mamlakatimizda ijtimoiy himoya tizimi pensiya, nafaqa, moddiy
yordam, mehnatga layoqatsiz va kam ta’minlangan qatlamlarga
ko‘rsatilayotgan turli xizmatlar orqali faoliyat yuritmoqda. Men kurs ishimda
ushbu tizimning tarkibi, funksiyalari, asosiy tamoyillari, moliyaviy ta’minoti va
raqamlashtirish jarayonlari haqida chuqur tahliliy xulosalar berdim. Aholining
ehtiyojmand qatlamlariga manzilli yordam ko‘rsatish bo‘yicha olib borilayotgan
islohotlar, ayniqsa, Prezident tashabbusi bilan ishlab chiqilgan "Yagona ijtimoiy
reyestr" tizimi orqali adolatli taqsimot mexanizmlari yaratila boshlaganini ham
tahlil qildim.
Shu bilan birga, ijtimoiy siyosatda mavjud muammolar – yordamlarning
yetarlicha manzilli emasligi, ayrim xizmatlar sifatsizligi, pensiya va nafaqa
miqdorlarining yashash minimumiga mos kelmasligi kabi jihatlar kurs ishimda
alohida ko‘rsatib o‘tildi. Bu muammolarni bartaraf etish uchun ilg‘or xorijiy
tajribalar, raqamli texnologiyalar, mahalliylashtirilgan xizmatlar va fuqarolik
jamiyatining faol ishtirokini yo‘lga qo‘yish zarurligi xulosa sifatida ilgari
surildi.
Men kurs ishini bajarish davomida ijtimoiy siyosat borasida bir qancha
qonun hujjatlari, statistik ma’lumotlar, tahliliy hisobotlar bilan tanishdim va
mavzuning nazariy hamda amaliy jihatlarini puxta o‘rgandim. Xususan, oxirgi
yillardagi pandemiya davrida va undan keyingi ijtimoiy siyosatdagi
yangilanishlar, byudjetdan ajratilayotgan mablag‘lar miqdori, pensiya va

30nafaqalar indeksatsiyasi, ijtimoiy xizmatlarning kengaytirilayotgan tarmoqlari
kabi ko‘plab ijobiy siljishlar e’tiborimni tortdi. Ushbu kurs ishi orqali men
O‘zbekistonda aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi davlat tomonidan qanday
boshqarilayotgani, mavjud imkoniyatlar va yutuqlar, shuningdek, mavjud
muammolar va ularning takomillashuv istiqbollari haqida to‘liq tasavvurga ega
bo‘ldim. Kelgusida ushbu sohani yanada rivojlantirish uchun yangi innovatsion
yondashuvlar, ijtimoiy adolat tamoyilini mustahkamlovchi mexanizmlar va
raqamli xizmatlar platformalarini keng joriy etish zarur, degan xulosaga keldim.

31Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3211) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

O’zbekistonda aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi va davlatning ijtimoiy siyosati

Sotib olish