O’zbekistonda atrof-muhitni muhifaza qilish yo’lidagi huquqiy bazaning yaratilishi

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	145.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	02 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экология

Продавец

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Дата регистрации 29 Ноябрь 2023

90 Продаж

O’zbekistonda atrof-muhitni muhifaza qilish yo’lidagi huquqiy bazaning yaratilishi

Купить

Kirish
Тabiatni muhofaza qilish to’g’risidagi qonunning 4-moddasidagi ekologik
prinsiplardan biri «Тabiatni muhofaza qilish sohasida milliy, mintaqalararo va
xalqaro manfaatlarni uyg’unlashtirish»dir. Chunki tabiatda sodir bo’layotgan
jarayonlar va hodisalar, jamiyatdagidan farqli, na ma’muriy va na tabiiy chegarani
biladi. Qirg’izistonda Sirdaryo irmoqlarining radioaktiv moddalar bilan
ifloslanishi, so’zsiz, O’zbekiston va Qozog’iston respublikalarida atrof - muhitga
o’zining salbiy ta’sirini o’tkazmay qolmaydi. Chernobil yoki Orol dengizi ekologik
fojialari nafaqat Sharqiy Yevropa yoki Markaziy Osiyo, balki butun Yer
kurrasidagi insonlarning «yashash huquqi»ning zaruriy elementlaridan biri bo’lgan
ekologik xavfsiz muhit holatiga salbiy ta’sir etmoqda. Shuning uchun ham
Prezident I. A. Karimov BMТning 48, 50, 55-sessiyalarida so’zlagan ma’ruzalarida
Orol muammosini xalqaro miqyosda hal qilishni taklif etdi va uning salbiy
oqibatlarini nafaqat O’zbekiston, balki butun dunyo hamjamiyati uchun tahdid
solayotgan dolzarb global masala qilib ko’rsatdi. Atrof-muhitni xalqaro muhofaza
qilish deb insonlarning ekologik xavfsiz muhiti va davlatlarning barqaror me’yorda
rivojlanishini ta’min lovchi xalqaro huquq prinsiplari, normalari va munosabatlari
yig’indisiga aytiladi. Mustaqillik buyuk – ne’mat. U bizga juda katta
imkoniyatlarga keng yo`l ochdi. Endilikda O`zbekiston o`zining keng dasturlarini
ishlab chiqib, namoyish jarayonlarini boshlab yubordi. Ko`p tomonlama erkinlik
va imkoniyatlar amalga oshirildi. Undan tashqari mustaqillik tufayli ko`p
imkoniyatlar ortida haqqoniylik, xolislik va adolatlilik tamoyillariga asoslangan
holda ish olib borish zarur bo`ldi. Nafaqat ichki va tashqi aloqalar balki
tariximizga bo`lgan munosabat ham o`zgardi. Jumladan, Birinchi Prezidentimiz
I.A Karimov ta’kidlaganidek “O`z tarixini bilmagan, kechagi kunini unutgan
millatning kelajagi yo`q” 1
– degan so`zlarida ham mustaqillik ne qadar unumli va
kerakli ekanligini bilsak bo`ladi.
Mavzuning dolzarbligi: Ushbu kurs ishida davlatimiz hayotiga oid bo`lgan
partiyalar va ularni tuzumi, sog`lom avlod uchun harakat va ularning harakati
1
I.A. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008 . 43-b.
2

hamda yurtimiz siyosiy hayotidagi o`rni boshqa jarayonlar haqida yoritilishi
haqida ma’lumot beriladi. Bundan tashqari Mamlakatimiz iqtisodiyotini mutanosib
rivojlantirish, uning samarali tarkibiy tuzilmasiga ega bo’lish va shu orqali
barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlariga erishish milliy iqtisodiyotimiz
raqobatbardoshligini oshirish va xalq farovonligini ta’minlashning muhim
shartlaridan hisoblanadi. Ushbu maqsadlarga erishish uchun esa eng avvalo,
iqtisodiyotning real sektorini jadal rivojlantirish zarur. Iqtisodiyotning real
sektorini rivojlantirish zarurati avvalo, ishlab chiqarishni modernizasiyalash va
diversifikasiyalash jarayonlarining keng miqyosda amalga oshirilishini ifodalaydi.
Bizga ma’lumki iqtisodiyotning real sektori deganda, iqtisodiyotning bevosita
moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan
sohasi bo’lib, u o’z ichiga sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport, aloqa,
xizmat ko’rsatish va boshqa tarmoqlarni qamrab oladi. Tabiatda sodir bo’layotgan
jarayonlar va hodisalar, jamiyatdagidan farqli, na ma’muriy va na tabiiy chegarani
biladi. Qirg’izistonda Sirdaryo irmoqlarining radioaktiv moddalar bilan
ifloslanishi, so’zsiz, O’zbekiston va Qozog’iston respublikalarida atrof - muhitga
o’zining salbiy ta’sirini o’tkazmay qolmaydi. Chernobil yoki Orol dengizi ekologik
fojialari nafaqat Sharqiy Yevropa yoki Markaziy Osiyo, balki butun Yer
kurrasidagi insonlarning «yashash huquqi»ning zaruriy elementlaridan biri bo’lgan
ekologik xavfsiz hudud ekanligi haqida ma’lumotlar berilishi dolzarbligini
belgilaydi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari: Ushbu kurs ishining maqsadi
O’zbekiston Respublikasi Davlat ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish
qo’mitasi va O’zbekiston ekologik partiyasining tarixi, Davlat tomonidan tabiatni
va atrof-muhitni muhofaza qilish borasida qabul qilingan qonun va qarorlar tarixi
hamda sog`lom avlod asoslari, O’zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va
sog’lomlashtirish rivojlanish tarixi, aholining sog’lom turmish tarzi qo’lab-
quvatlash jismoniy faoligini oshirish va sog’lomlashtirish bo’yicha qonunlar va
farmoyishlar haqidagi ahamiyatini o`rganilgan adabiyotlar va ilmiy ishlar asosida
yoritib berish va xolislik va haqqoniylik asosida, adolatli va haqqoniy tarzda
3

yoritib berish va tahlil qilishdir . Bundan tashqari ushbu kurs ishi bilan
tanishuvchilarga qiyinchilik tug`dirmasligi uchun kerakli ilmiy va badiiy ishlarni
aniq va soda ravon tilda yetkazishdan iborat. Asosiy maqsadlaridan yana biri
berilayotgan kitoblarni soda tushunarli tilda yetkazishdan iborat.
Mazkur ishning vazifalaridan biri ilmiylik, xolislik, haqqoniylik, adolatlilik
va tarixiy haqiqatni buzmagan holda bayon etish, turli davrlarda turlicha yuritilgan
siyosat va uning borish jarayonlarini tanitishda zamon ruhini to`la his ettira
olishdan, ushbu kurs ishi bilan tanishayotgan kishida savol tug`ilmasligi uchun
barcha ma’lumotlarni aniq va ravon yoritib bera olishdan iborat.
Mavzuning obyekti va predmeti: O`zbekistonning mustaqillik yillarida
O’zbekiston Respublikasi Davlat ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish
qo’mitasi va O’zbekiston ekologik partiyasining tarixi, Davlat tomonidan tabiatni
va atrof-muhitni muhofaza qilish borasida qabul qilingan qonun va qarorlar tarixi
hamda sog`lom avlod asoslari, O’zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va
sog’lomlashtirish rivojlanish tarixi, aholining sog’lom turmish tarzi qo’lab-
quvatlash jismoniy faoligini oshirish va sog’lomlashtirish bo’yicha ahamiyatini
yoritishda turli davrda o`rganilgan va tadqiq etilgan ilmiy ishlar, ommabop
nashrlar, ijtimoiy tarmoqlardagi maqolalar va adabiyotlarni o`rganish tashkil etadi .
Mavzuning o`rganilganlik darajasi: Mazkur mavzuni juda ko`plab olimlar
o`rgangan. Masalan, Q.Usmonov 2
, R, Shamsutdinov 3
, R.Murtazayeva 4
,
Bobojonova 5
, X. Yunusova 6
, S.G`aybullayeva 7
, R.Ubaydullayeva 8
, L.Levitin 9
2
Q. Usmonov. O`zbekiston tarixi (1917-1991-y.y). – T., 2017.
3
R. Shamsutdinov. O`zbekiston tarixi. – T.: O`zbekiston, 2017.
4
R.H.Murtazayeva. O`zbekiston tarixi umumiy tahriri ostida. – Toshkent ., 2005. – B.41.
5
Bobojonova D. O‘zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar (70-80-yillar misolida). Qo’llanma. – Toshkent.:
Sharq, 1999. – B. 51.
6
Yunusova X. O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar (XX asr 80-yillari misolida). -
Toshkent: Abu matbuot-konsalt , 2009. – B.25.
7
O‘zbekiston tarixi. – Toshkent.: Mehnat, 2001. – B.45.
8
O‘zbekiston tarixi. – Toshkent.: Mehnat, 2001. – B.37.
9
Levitin L. O‘zbekiston tub burilish pallasida. – Toshkent.: O‘zbekiston, 2005. – B. 29 .
4

Akramov 10
, Jalilova 11
, G`ulomov 12
, Nig`matov 13
, Rafiqov 14
, To`xtayev 15
kabi
olimlar o`z asarlari orqali o`rganib tadqiq etishgan. Mazkur olimlar O’zbekiston
Respublikasi Davlat ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish qo’mitasi va
O’zbekiston ekologik partiyasining tarixi, Davlat tomonidan tabiatni va atrof-
muhitni muhofaza qilish borasida qabul qilingan qonun va qarorlar tarixi hamda
sog`lom avlod asoslari, O’zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va
sog’lomlashtirish rivojlanish tarixi, aholining sog’lom turmish tarzi qo’lab-
quvatlash jismoniy faoligini oshirish va sog’lomlashtirish bo’yicha qonunlar va
farmoyishlar haqidagi ahamiyatini o`rganilgan adabiyotlar va ilmiy ishlar asosida
yoritib berish va xolislik va haqqoniylik asosida, adolatli va haqqoniy tarzda
yoritib berish va tahlil qilishdir.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, to`rtta
paragraf hamda xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat.
10
Akramov M., Rafikov A.A., Proshloye, nastoyasheye i budusheye Aralskogo morya, T., 1990
11
Djalilova L.A. Jismoniy tarbiya va olimpiya harakati tarixi. Darslik. T: "Vori-nashriyoti", 2017.
12
G ulomov P.N., Inson va tabiat, T., 1990ʻ
13
Nig matov A.N., O zbekiston Respublikasining ekologik huquqi, T., 2004
ʻ ʻ
14
Rafikov A.A., Geoekologik muammolar, T., 1997
15
To xtayev L., Hamidov A., Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish, T., 1994
ʻ
5

I.bob. O’zbekistonda atrof-muhitni muhifaza qilish yo’lidagi ijtimoiy
siyosiyjarayonlar tarixi.
I.1 O’zbekiston Respublikasi Davlat ekologiya va atrof-muhitni muhofaza
qilish qo’mitasi va O’zbekiston ekologik partiyasining tarixi.
O’tmishda atrof-muhitga e’tiborsiz munosabatda bo’lish, tabiiy resurslardan
me’yoridan ortiq foydalanish va ekologik talablarni mensimaslik Orol dengizining
qurishi, cho’llanish, yer va suv resurslarining tanazzuli, o’simlik va hayvonot
dunyosi genofondining yomonlashuvi, biologik xilmaxillikning qisqarishi, ko’p
miqdordagi sanoat, maishiy va boshqa chiqindilarning hosil bo’lishi kabi qator
global va mintaqaviy ekologik muammolarning paydo bo’lishiga olib keldi. Ushbu
muammolar iqlim o’zgarishi sodir bo’layotgan sharoitlarda yanada yaqqolroq va
kuchliroq namoyon bo’lib, zamonaviy O’zbekiston uchun ham atrof-muhitni
muhofaza qilish va uni sog’lomlashtirish masalalarini yanada dolzarb qilib
qo’ydi 16
.
Albatta, mamlakatimizda ekologik barqarorlikni ta’minlash, muammolarni bartaraf
qilish va salbiy oqibatlarining oldini olish borasida jamiyatning turli qatlamlariga
mansub fuqarolarning faol qatnashishi talab etiladi. Shu nuqtai nazardan olib
qaraganda, atrof-muhitni muhofaza qilish va aholi salomatligini saqlash sohasida
faoliyat yuritayotgan milliy hamda chet el jamoat tashkilotlari va harakatlarining
ijobiy tajribalarini o’zlashtirgan siyosiy kuch — partiya bunday muhim maqsad
hamda vazifalarni bajarishga qodir ekanligini e’tirof etish zarur. Prezidentimizning
Oliy Majlisga yo’llagan Murojaatnomasidagi g’oyalar hamda mamlakatda davlat
va jamiyat qurilishi sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar yo’lidagi keyingi
qadam sifatida mamlakat siyosiy maydonida yangi — O’zbekiston Ekologik
partiyasi tashkil etildi. Ekologik par tiyaning tuzilishi O’zbekiston tarixida alohida
sahifa bo’lib, mamlakatda amalga oshirilayotgan strategiyaning yaqqol hosilasidir.
Aholi bilan muloqotlar jarayonida partiyaning vujudga kelishi nafaqat ekologlar,
balki keng jamoatchilikning ushalgan orzusi ekanligi e’tirof etilmoqda. Bu
partiyaning tashkil etilishi yurtimizning jahon hamjamiyati oldidagi nufuzini,
16
O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Т .: 0 ‘zbekiston, 2000.14-15 b.
6

imijini oshirish uchun muhim omil bo’ldi. Bu mamlakatimizda ekologik
masalalarga yuksak e’tibor qaratilayotganligining bir namunasi va xalqaro
maydonda O’zbekistonning brendi bo’ldi, desak, aslo xato qilmaymiz. Ma’lumki,
Ekoharakat Oliy Majlis Qonunchilik palatasida kvota asosida deputatlik o’rinlariga
ega edi. Kvotadan voz kechilishi O’zbekiston Ekologik par tiyasi uchun yangi
imkoniyatlar eshigini ochib berdi. Kvotalash instituti bizning imkoniyatlarimizni
ma’lum bir darajada chegaralab qo’ygan, mahalliy Kengashlarda deputatlarimiz
yo’q edi. Xalq deputatlari mahalliy Kengashlariga bo’lib o’tadigan saylovlarda
ishtirok eta olmasdik. Bu esa o’z navbatida, vertikal tizimda ishlashga, mahalliy
ekologik muammolarni o’z vakillarimiz orqali joylarda hal etish imkonini bermas
edi. Bundan tashqari, Ekoharakatda boshqa siyosiy partiyalar singari barqaror
moliyalashtirish manbasi va ro’yxatga olingan o’z elektorati yo’q edi. Shu
ma’noda, O’zbekiston Ekologik partiyasining tashkil qilinishi va uning saylovlarda
ishtirok etish imkoniyatiga ega bo’lishi yuqorida ko’rsatilgan muammolarga
yechim topishga xizmat qiladi. 2019 yil 24 yanvarda Adliya vazirligi tomonidan
O’zbekiston Ekologik partiyasi davlat ro’yxatidan o’tkazildi. Yangi partiyaning
asosiy maqsadi barqaror rivojlanishga, ekologik xavfsizlikka erishish, hozirgi va
kelajak avlod uchun tabiiy resurslarni saqlash va qulay atrof muhitni yaratishga
yo’naltirilgan davlat siyosatini ro’yobga chiqarishni ta minlash, atrof muhitniʼ
muhofaza qilish va tabiiy resurslarni saqlash davlat, jamiyat va mamlakat har bir
fuqarosining vazifasi bo’lishiga erishishga ko’maklashishga qaratilgan. Aytish
joizki, dunyoda ekologiya yo’nalishidagi qariyb 100 ta siyosiy partiya faoliyat
yuritadi. Odatda „ yashillar “nomi bilan yuritiluvchi bu partiyalar, parlament orqali
ekologiya sohasidagi davlat siyosati g’oyalarini ilgari suradi. Mazkur
partiyalarning yuzaga kelishining asosiy sabablaridan biri global ekologik
muammolarning dolzarblashuvi va sonining oshishidir. O’zbekistonda ekologik
partiyani tashkil etish hayotiy zaruratdir. Shu sababli 2019 yilning 8 yanvar kuni
O’zbekiston ekologik partiyasi ta sis s ezdi bo’lib o’tdi. Ta sis s ezdida 2018
ʼ ʼ ʼ ʼ
yilning 1-17 dekabr kunlari O’zbekiston ekologik partiyasi ta sis s ezdiga
ʼ ʼ
Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan delegatlar
7

saylash bo’yicha o’tkazilgan konferensiyalarda ekologik siyosiy partiya tuzish
bo’yicha tashabbuskorlar, ekologiya va sog’liqni saqlash sohasida faoliyat olib
borayotgan jamoat tashkilotlari vakillari, olimlar va ekspertlar, ta lim muassasalariʼ
professor-o’qituvchilari, talabalar, OAV va keng jamoatchilik vakillari orasidan
muqobillik asosida saylab olingan 250 nafar delegatlar, ya ni ommaviy axborot
ʼ
vositalari va umuman keng jamoatchilik vakillari ishtirok etishdi. O’zbekiston
Respublikasining "Siyosiy partiyalar to’g’risida" gi qonunining 6-moddasiga
asosan ekologik partiya tashkil etish bo’yicha mamlakat fuqarolaridan iborat
tashabbuskorlar guruhi shakllandi. Bugungi kunda mamlakatda 4ta siyosiy partiya
— O’zbekiston Xalq-demokratik partiyasi, „Milliy tiklanish demokratik partiyasi,
„Adolat sotsial-demokratik partiyasi, Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati —
O’zbekiston liberal-demokratik partiyasi hamda O’zbekiston Ekologik harakati
faoliyat yuritmoqda. Ularning safi yana bittaga kengaygani quvonarli hol.
O’zbekiston Ekologik partiyasi siyosiy tashkilot sifatida jamiyatni ijtimoiy
guruhlarga ajratmagan holda, hozirgi va kelgusi avlodlarga musaffo tabiatni,
sanitariya-epidemiologik osoyishtalikni, fuqarolarning qulay atrof-muhitga bo’lgan
konstitutsiyaviy huquqlarini ta’minlashga qaratilgan sa’y-harakatlarini amalga
oshirishda jamiyatning bor kuch-salohiyatini birlashtirishga va safarbar qilishga
intiladi. Partiya elektorati atrof-muhitni va aholi sog’lig’ini muhofaza qilish, tabiiy
resurslardan oqilona foydalanish bo’yicha demokratik jamiyatning tayanchi,
sohadagi jadal islohotlarning mazmun-mohiyatini targ’ib etuvchi va amalga
oshiruvchi asosiy kuch bo’lgan, siyosiy-ijtimoiy jihatdan eng faol, jonkuyar
insonlardan iboratdir 17
. Ular atrof-muhit muhofazasiga befarq bo’lmagan, yurtimiz
va xalqimizning bugungi va kelajak taqdirini ona tabiat musaffoligisiz tasavvur
etolmaydigan, jamiyatning barqaror rivojlanishi — tabiiy resurslardan oqilona
foydalanishda deb biladigan insonlardir. O’zbekiston Ekologik partiyasi
mamlakatimizdagi mavjud siyosiy partiyalarning qarashlari hamda maqsad va
vazifalarini inkor etmagan holda, barcha siyosiy, mafkuraviy kuchlarni ona tabiatni
asrab-avaylash, Vatanimizning tabiat ne’matlarini kelajak avlodlarga yetkazishdek
17
O'zbekiston Respublikasining «Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida»gi Qonuni. 1993-yil 6-may. 0 ‘zbekiston
Respublikasining yangi qonunlari. – Т .: Adolat, 1994. - 100-105 b .
8

buyuk g’oya atrofida birlashishga chaqiradi. Partiya o’z dasturiy vazifalarini,
saylovoldi siyosiy pozitsiyasini amalga oshirishda, dasturiy maqsad va
g’oyalarimizni qo’llab-quvvatlaydigan, faolligi bilan Vatanimiz manfaatlariga
sadoqat bilan xizmat qiladigan, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza etish hamda
aholining sog’lig’ini saqlash, sanitariya-epidemiologik osoyishtalikni ta’minlash
borasida amalga oshirilayotgan tub islohotlarni tushunib yetgan, tashkilotchilik
tajribasiga ega, bu borada mustaqil qaror qabul qila oladigan fuqarolarga tayanadi.
“Biz kelajak uchun javobgarmiz!” g’oyasi ostida hozirgi va kelgusi avlodning
qulay atrof-muhitga ega bo’lish huquqlarini ta’minlash, ekologik barqarorlikka
erishish, aholi salomatligini muhofaza qilish yo’lida jamiyatni ijtimoiy guruhlarga
ajratmagan holda, uning barcha kuch-salohiyatini birlashtirish partiyamizning
asosiy mafkurasidir 18
. Belgilangan vazifalardan kelib chiqib, faoliyatni tashkil etish
bo’yicha puxta o’ylangan chora-tadbirlarni qamrab olgan holda, partiyaning
Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar hududiy tashkilotlari
hamda 201 tuman va shaharda bo’limlari tashkil etildi va faoliyati yo’lga qo’yildi.
Bugungi kunga kelib, boshlang’ich partiya tashkilotlari soni 1000 dan oshdi.
Amalga oshirilgan targ’ibot-tashviqot ishlari natijasida partiya a’zolari soni 250
ming nafarga yaqinni tashkil etmoqda, shundan 95 ming nafardan ortig’i, ya’ni 39
foizi xotin-qizlardan iborat. Partiyamiz tomonidan yurtimizning barcha tuman va
shaharlardagi ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy muammolar inventarizatsiya qilinib,
ularning to’liq ro’yxati shakl lantirildi. Orolbo’yida o’rmonzorlar barpo etish
bo’yicha amalga oshirilayotgan ishlarga ko’maklashish maqsadida partiya faollari
tomonidan “Orolga madad” shiori ostida saksovul urug’larini yig’ish bo’yicha
xayriya hasharlari tashkil etildi. Faoliyat davomida amaliy tadbirlarga, shu
jumladan, daraxtlar ekish aksiyalari, ekologik hasharlar o’tkazishga jiddiy e’tibor
qaratildi 19
. Xorazm viloyatining Bog’ot, Shovot, Yangiariq tumanlaridagi ta’lim
muassasalariga soa tiga 500 litr suvni tozalaydigan suv tozalash uskunalari
o’rnatildi, ushbu hududlarda “Do’stlik bog’lari”ga asos solindi. O’zbekiston
18
0 ‘zbekiston Respublikasining «Alohida muhofaza qilinayotgan hududlar to‘g‘risida»gi qonuni. 0 ‘zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashi Axborotnomasi, iyun, 1993. 113-116 b
19
O'zbekiston Respublikasining «Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida»gi Qonuni. 1993-yil 6-may. 0 ‘zbekiston
Respublikasining yangi qonunlari. – Т .: Adolat, 1994. - 100-105 b.
9

Ekologik partiyasi qattiq maishiy chiqindilarni qayta ishlash bilan bog’liq
vaziyatni o’rganib chiqdi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maishiy
chiqindilar bilan bog’liq ishlarni amalga oshirish tizimini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari to’g’risida”gi qaroriga muvofiq, mamlakatimiz hududida qalinligi
40 mikrondan kam polimer plyonkali paketlar (eksport uchun ishlab chiqarilgan,
tutqichsiz ishlab chiqarilgan va ichki foydalanish uchun rulonlarda sotiladigan
tovarlarning ajralmas qismi bo’lgan polimer plyonkali paketlar, shuningdek,
biologik parchalanadigan polimer materiallar bundan mustasno)ni ishlab chiqarish
taqiqlangan. Biroq bugungi kunda bunday paketlarni ishlab chiqarish va undan
foydalanish hamon davom etmoqda. Ushbu plastik paketlar parchalanishi uchun
200 yildan ko’proq vaqt talab etiladi 20
. Boz ustiga, chiqindi poligonlarida to’planib
qolgan paketlar atrof-muhitga zarar yetkazmoqda. Bundan tashqari, O’zbekiston
Ekologik partiyasi hukumatga amaldagi polietilen paketlar o’rniga biologik
parchalanadigan paketlardan foydalanish bo’yicha taklif bilan chiqdi. Partiyamiz
“ECO PACK” MChJ mutaxassislarini jalb qilgan holda, atrof-muhitga salbiy ta’sir
ko’rsatmaydigan biologik parchalanadigan muqobil paketlar namunalarini ishlab
chiqdi. Ushbu paketlarga Buyuk Britaniya taniqli laboratoriyasining ijobiy
sertifikati taqdim etildi. Oddiy sharoitda ushbu paketning biologik parchalanish
davri taxminan 8 oyga tengdir. Bundan tash qari, parchalanish jarayoni havo,
quyosh nuri va tabiiy muhit ta’sirida boshlanadi. Parchalanishning yakuniy
natijasi, bu o’simlik uchun o’g’itga aylanadigan biomassadir. Shulardan kelib
chiqib, partiyamiz an’anaviy polietilen paketlarni sifat jihatidan kam bo’lmagan,
turli o’lcham va qalinlikda tayyorlanishi mumkin bo’lgan, biologik
parchalanadigan paketlarga almashtirishni taklif etmoqda. Taklif qilinadigan
biologik parchalanadigan paketlarning narxi (ommaviy ishlab chiqarish sharoitida)
230 — 240 so’mdan oshmaydi. Bugungi kunda mamlakatimizda maishiy va
qurilish chiqindilari muammosidan tashqari, sanoat chiqindisi bilan bog’liq
muammo ham mavjud. Respublikamizda hozir kimyo sanoatida hosil bo’lgan
fosfogips chiqindisi qariyb 80 mln. tonna, shu jumladan, Toshkent viloyatida 67
20
0 ‘zbekiston Respublikasining «Alohida muhofaza qilinayotgan hududlar to‘g‘risida»gi qonuni. 0 ‘zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashi Axborotnomasi, iyun, 1993. 113-116 b
10

mln. tonna va Samarqand viloyatida 14 mln. tonnani tashkil etadi. O’zbekiston
Ekologik partiyasining tashabbusi bilan O’zbekistonda birinchi marta 25 oktyabr
kuni Nukus shahrida bo’lib o’tgan yuqori darajadagi Orol konferensiyasida “Biz
kelajak uchun javobgarmiz!” shiori ostida “Aral marathon” xalqaro ekologik
marafoni o’tkazildi. Bu marafon O’zbekistonning 6 ta jo yida, ya’ni Toshkent,
Samarqand, Buxoro, Urganch, Nukus va Mo’ynoqda 30 ming kishi ishtirokida
bo’lib o’tdi. Marafonning asosiy maqsadi — O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan Orolbo’yi mintaqasining ekologik
innovatsiyalar va texnologiyalar zonasi, deb e’lon qilinishiga, Orol fojiasi,
haqiqatan ham, global miqyosdagi muammo ekanligiga jamoatchilik e’tiborini jalb
qilish, aholi o’rtasida sog’ lom turmush tarzini keng tar g’ib qilishdan iborat bo’ldi.
Ekopartiya qoshida tashkil etilgan “Ishonch telefoni”ga kelib tushayotgan
murojaatlar asosida sanoat korxonalarida jamoatchilik eshituvlarini o’tkazish
tizimli yo’lga qo’yildi 21
. Bugungi kunga qadar 7 ta yirik sanoat korxonasida
jamoatchilik eshituvlari tashkil etildi. Bu eshituvlarni yuqori saviyada tashkil qilish
va ularning samaradorligiga erishish, qolaversa, vaziyatni xolis baholash uchun
korxonalarga tutash hududlarda istiqomat qiluvchi aholi o’rtasida ijtimoiy
so’rovnomalar o’tkazish amaliyoti joriy etildi. Jamoatchilik eshituvlari yakunida
ishtirokchilar tomonidan bildirilgan fikr-mulohazalar va takliflar asosida ekologik
holatni yaxshilash va korxonalar faoliyatining atrof-muhit va aholi salomatligiga
ta’sirini kamaytirish hamda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish bo’yicha
majmuaviy tadbirlarni o’z ichiga olgan tavsiyalar ishlab chiqildi va tegishli
tashkilot va muassasalarga taqdim etildi. Bugungi kunda ularning nazorati amalga
oshirilmoqda. Joriy yilning 22 dekabr kuni bo’lib o’tadigan saylovlarga puxta
tayyorgarlik ko’rish partiya tomonidan xalqimiz orasida obro’-e’tiborga sazovor
bo’lgan, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida muayyan tajriba
to’plagan, siyosiy jarayonni anglab yetadigan, davlat va jamoat ishlarida faollik
ko’rsatayotgan, partiyaning bilimli faollaridan Qonunchilik palatasi hamda
mahalliy Kengashlar deputatligiga nomzodlar zaxirasini shakllantirish ishlari
21
0 ‘zbekiston Respublikasining «Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida»gi qonuni.
1997-yil 26-dekabr. 0 ‘zbekiston Respublikasining yangi qonunlari - Т .: Adolat, 1998. 73-76 b.
11

amalga oshirildi. Bunda xotin-qizlar va yoshlarga alohida e’tibor qaratildi.
Nomzodlarni tanlashda partiya mafkurasi va dasturiy maqsadlarni targ’ib qila olish
ko’nikmasining mavjudligi, keng dunyoqarashga ega va mustaqil fikrlaydigan
bo’lishi, o’z sohasini va partiya tashkilotlari ishini yaxshi bilishi, respublikada
amalga oshirilayotgan islohotlar mazmun-mo hiyatini anglashi va partiya a’zolariga
yetkaza olishi, partiyaviy manfaatlarni himoya qila olish, g’oyaviy ishonchning
mustahkamligi, o’ziga yuqori darajada talabchanlik va ishchanlik, tashkilotchilik
va yetakchilik qobiliyatlariga egalik, huquqiy ongi va siyosiy-huquqiy
madaniyatining yaxshi shakllanganligi, vatanparvarlik va insoniylik xislatlarining
ustuvorligi kabi jihatlariga alohida e’tibor berildi. Shuningdek, nomzodning
lavozimga qanchalik mos kelishini, nazarda tutilayotgan lavozim uchun talab
etiladigan bilim va kasbiy ko’nikmalari, xulqi, muomala layoqati ham diqqat
markazimizda bo’ldi 22
. Partiyalarning har biri o’z yo’nalishi, jamiyatdagi muayyan
ijtimoiy intilishlari, qiziqishlaridan kelib chiqqan holda, ya’ni ularning
manfaatlarini ifodalagan va himoya qilgan holda o’z dasturini ishlab chiqishi zarur.
O’zbekiston Ekologik partiyasi 2025 yilga qadar quyidagilarni amalga
oshirishni rejalashtirgan:
— mamlakatimizning yirik va sanoati rivojlangan shaharlarida atmosfera
havosiga chiqarilayotgan uglerod, azot birikmalari, metan va boshqa gazlar
chiqarilishini hamda chang miqdorini 1,5 barobar kamaytirish orqali atmosfera
havosi sifat ko’rsatkichlarini belgilangan me’yorlar darajasiga keltirish va ularning
aholiga salbiy ta’sirini kamaytirish;
— respublikamizda yiliga atmosfera havosiga qariyb 2,5 mln. tonna
ifloslantiruvchi turli moddalar tarqaladi. Shundan 63 foizi transport vositalari
ulushiga to’g’ri keladi. Toshkent shahrida esa bu ko’rsatkich 80 foizdan yuqorini
tashkil etadi.
Taklif sifatida kelgusi yildan boshlab mamlakatimizda ekologik maqbul
hisoblangan elek tromobillardan keng foydalanishni joriy etish, yoqilg’ining yuqori
talablarga javob beradigan turlaridan foydalanishni yo’lga qo’yishga erishish;
22
0 ‘zbekiston Respublikasining «Alohida muhofaza qilinayotgan hududlar to‘g‘risida»gi qonuni. 0 ‘zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashi Axborotnomasi, iyun, 1993. 113-116 b
12

— iqtisodiyotning barcha tarmog’ida suvni tejaydigan, shu jumladan,
tomchilatib sug’orish texnologiyalaridan keng foydalanishga qaratilgan
loyihalarning amaliyotga tatbiq etilishi hisobiga suv sarfini kamaytirishga erishish
hamda sug’oriladigan yerlarning 25 foizigacha maydonida suv tejovchi samarali
texnologiyalar joriy etilishini ta’minlash;
— shahar va qishloq aholi punkt larida sizot suvlari sathi ko’tarilishining
oldini olish, sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash maqsadida
irrigatsiya va melioratsiya ob’yekt larini qurish hamda rekonstruksiya qilish va
ta’mirlash-tiklash ishlari amalga oshirilishi ustidan parlament va jamoatchilikning
samarali nazoratini o’rnatish;
— Orolbo’yi hududiga Amudaryoning yuqori qismidan yiliga kamida 5-6
kub. km. hajmda suv yuborilishini ta’minlash hamda Orol dengizining qurigan
tubida o’rmon-meliorativ ishlarini amalga oshirish yo’li bilan Orolbo’yini ekologik
jihatdan sog’lomlashtirish hamda 1,5 mln. gektar yer maydonini o’rmon bilan
qoplash bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish;
— aholi, ayniqsa, qishloq joylarda yashovchilarning toza ichimlik suvi
ta’minotini 85 foizgacha etkazishga erishish;
— oqova suvlarni tozalash inshootlari samaradorligi past bo’lgan
hududlarda, jumladan, Ang ren, Guliston, Samarqand, Jizzax, Urganch, Nukus,
Andijon, Chirchiq va Toshkent shaharlaridagi hamda tuman markazlaridagi oqova
suvlar 23
ni tozalash inshootlarining samaradorligini sanitariya normalari darajasiga
yetkazish hamda oqova suv tarmoqlarini rivojlantirish;
— yer osti boyliklaridan, foydali qazilmalar joylashgan maydonlardan
asossiz ravishda va o’zboshimchalik bilan foydalanishning oldini olish hamda
ularni muhofaza qilish ustidan samarali nazorat o’rnatish;
— barcha turdagi chiqindilardan oqilona foydalanishga erishish, maishiy
chiqindilarni qayta ishlash va takroriy foydalanish bo’yicha chora-tadbirlarni qabul
qilish orqali ularni qayta ishlash hajmini 40 foizga yetkazish, hosil bo’layotgan
sanoat chiqindilarini qayta ishlash miqdorini 20 foizgacha yetkazish;
23
0‘zbekiston Respublikasining « 0‘simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida»gi
qonuni.1997-yil 26-dekabr. 0 ‘zbekiston Respublikasining yangi qonunlari. - Т .: Adolat, 1999. - 60-65 b.
13

— shaharlarni va aholi yashash punktlarini kompleks rejalashtirish va
rivojlantirish, Toshkent, Nukus, Buxoro va Termiz shaharlari atrofida “yashil
qalqonlarni barpo etish hamda daraxtlarning kesilishiga e’lon qilingan moratoriy
talablari bajarilishini qat’iy nazorat qilish, velosiped yo’lakchalarini barpo etish;
— biologik xilmaxillikni va ekotizimlarni saqlash hamda ulardan oqilona
foydalanish maqsadida moliyalashtirishning barcha manbasi mablag’larining to’liq
maqsadli sarflanishiga erishish hamda muhofaza etiladigan tabiiy hududlar
maydonini mamlakat hududining 12 foiziga yetkazish 24
, shu jumladan,
O’zbekistonning Qozog’iston, Qirg’iziston hamda Turkmanistonga tutash
hududlarida transchegaraviy muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tashkil qilish
choralarini ko’rish;
— Qoraqalpog’iston Respublikasidagi Sudochye ko’lini, Navoiy
viloyatidagi Quyimazor va To’dako’l suv omborlarini xal qaro ahamiyatga ega
bo’lgan suvli-bot qoq hududlar (Ramsar konvensiyasi) ro’yxatiga kiritishni
ta’minlash hamda Qoraqalpog’is ton Respublikasi va viloyatlarda yovvoyi
hayvonlar va o’simliklar turlarini ko’paytirishga ixtisoslashtirilgan pitomniklar va
ko’chatxonalarni barpo etish;
— mamlakat energiya balansida qayta tiklanuvchi energiya manbalari
ulushini 10 foizgacha yetkazishda bevosita qatnashish;
— Iqtisodiyot tarmoqlari va sektorlarini rivojlantirishning milliy
strategiyalari hamda dasturlarini ishlab chiqishda ekotizimlarni saqlab qolish va
atrof-muhitni muhofaza qilish bo’yicha chora-tadbirlarni belgilash, tabiiy
resurslarning qiymati hisobga olinishini ta’minlash;
— boshqaruvning barcha bosqichida ekologik masalalar yuzasidan
qarorlarni tayyorlash va qabul qilish jarayonida fuqarolar, tadbirkorlik sub’yektlari
va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari ishtirokini kengaytirish, fuqarolarning
toza atrof-muhitga bo’lgan huquqini himoya qilishni ta’minlash;
— ekologiya sohasida normativ-huquqiy bazani takomillashtirish,
mamlakatimiz tomonidan qabul qilingan sohaga oid xalqaro norma va qoidalarga
24
O`zbekiston Respublikasining «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Qonuni. 1992-yil 9-dckabr. 0‘zbekiston
Respublikasining yangi qonunlari - Г .: Adolal, 1994.-203-204 b.
14

og’ishmay rioya etilishini ta’minlash hamda majmuaviy va to’g’ridan-to’g’ri amal
qiladigan O’zbekiston Respublikasining Ekologik kodeksini qabul qilish;
— bunyod etilayotgan uylarning energiya va resurslarni tejaydigan “yashil
qurilish” talablari bo’yicha qurilishiga erishish.
O’zbekiston Ekologik partiyasi mamlakatimizning bebaho tabiiy boyliklarini
asrab-avaylash va fuqarolarimizning sog’lig’ini saqlashdek yuksak vazifalarni
bajarishda faol ishtirok etishga chaqiradi 25
.
25
0‘zbekiston Respublikasining « 0‘simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida»gi
qonuni.1997-yil 26-dekabr. 0 ‘zbekiston Respublikasining yangi qonunlari. - Т .: Adolat, 1999. - 60-65 b .
15

I.2 Ekologiya muhitini muhofaza qilish chora tadbirlari
Maxsus printsiplar quyidagi printsiplarga kiradi:
hozirgi va kelajak avlodlar uchun atrof-muhitni muhofaza qilish;
tabiiy resurslardan ekologik jihatdan oqilona foydalanish;
harbiy va boshqa har qanday dushman maqsadlarda foydalanishni taqiqlash;
butunjahon okeanining ekologik tizimlarini himoya qilish printsipi;
transchegaraviy zararni qo'llashning yo'l-yo'rig'i;
atrof-muhitning radioaktiv infektsiyasini kamsitmaslik.
1977 yil, chorvador chorshanba kuni harbiy kuchlarni taqiqlash to'g'risidagi
konventsiya 1979 yildagi transchegaraviy havoning ifloslanishi to'g'risidagi
konventsiya Yerning Erning er atmosferasini himoya qilish tizimida bo'lib o'tadi;
transchegaraviy konventsiya BMT doirasi 1979 yildagi havo ifloslanishi
Harbiy yoki boshqa tabiiy muhitga ta'sirni taqiqlash to'g'risidagi konventsiya
ishtirokchilari harbiy muhitga ta'sir qilish yoki boshqa dushmanlardan
foydalanishni taqiqlovchi shaxslar (tabiiy jarayonlarni qasddan boshqarish -
siklonlar, keng, uzoq muddatli yoki jiddiy oqibatlarga olib keladigan perinlonlar,
bulutlar va boshqa holatlarga ega bo'lgan bulutlar va boshqalar.
1979 yilgi uzoq masofalardagi ruhning ifloslanishining konventsiyasiga binoan,
davlat havo ifloslanishiga qarshi kurashish va oldini olish uchun zarur choralar
ko'rildi, birinchi navbatda, havo ifloslanishiga qarshi chiqindilarni (asosan
oltingugurt) etkazish va oldini olish uchun zarur choralar ko'rildi. va uning
birikmalari). Xususan, ushbu masalalar, davriy maslahatlar, havo sifatini tartibga
solish va tegishli mutaxassislarni tayyorlash bo'yicha qo'shimcha dasturlarni
amalga oshirish. Evropa iqtisodiy komissiya tarkibidagi Konventsiya asosida
Birlashgan Millatlar Tashkiloti maxsus tanasi tashkil etilgan bo'lib, an'anaviy
qoidalarni amalga oshirish bo'yicha milliy chora-tadbirlarni muvofiqlashtirishni
ta'minlaydi.
16

1992 yilda Iqlim o'zgarishi to'g'risidagi BMTning Doiraviy konventsiyasini qabul
qilish maqsadi atmosferada issiqxonadagi issiqxona gazlarining kontsentratsiyasini
barqarorlashtirish, bu atmosferada joylashgan axlat tizimiga xavfli antropogen
ta'sirini barqarorlashtirishdir. Konventsiya ishtirokchilari iqlim o'zgarishi
sabablarini oldini olish yoki minimallashtirish va uning salbiy oqibatlarini
yumshatish, prognozlash sohasida profilaktik choralarni ko'radilar.
Xalqaro tabiatni muhofaza qilish tizimining ikkinchi tarkibiy qismi ozon qatlamini
himoya qilishdir. 1985 yilgi ozon qatlamini himoya qilish to'g'risidagi Vena
konventsiyasi ozon qatlamini yo'q qiladigan moddalardagi "Monreal" protokoli
ozonni buzadigan moddalar ro'yxatini bering, ozonni buzadigan moddalarning va
ularning tarkibini o'z ichiga olgan choralarni belgilaydi. tegishli ruxsatsiz
(litsenziya) bo'lmagan davlatlarni buzuvchi mahsulotlar. Davlatlar anjuman va
ozonni iste'mol qiluvchi moddalardan ishlab chiqarish, iste'mol qilish va ulardan
foydalanish to'g'risidagi konventsiya va protokol (kotibiyatiga) muvofiq
belgilangan vakolatni xabardor qiladilar. Anjuman ishtirokchilari ozonni yiqituvchi
moddalarni yig'ish, saqlash, tiklash va ularni tasarruf etish bo'yicha milliy tizimlar
tomonidan ishlab chiqilmoqda.
Himoyaning uchinchi ob'ekti - bu tashqi makon. 1967 yildagi kosmik shartnomasi,
1979 yildagi Mon kelishuvi asosiy kosmosni va samoviy jismlarni ularning
ifloslanishiga yo'l qo'ymaslik va ulardan foydalanishda muvozanatni buzishning
oldini olish choralarini ko'radi. Samoviy jismlar va ularning tabiiy boyliklari
insoniyatning umumiy merosi tomonidan e'lon qilinadi.
Dengiz muhitini muhofaza qilish me'yorlari dengizdagi umumiy konventsiyalarda
(1958 yildagi Jeneva konventsiyalari, 1982 yilgi BMTning 1982 yildagi
konventsiyalarida keltirilgan) va maxsus kelishuvlar va maxsus kelishuvlar
(Chindiqlarning ifloslanishining oldini olish to'g'risidagi konventsiya) 1972 yilda
materiallar, 1977 yilgi Atlantika okeanining shimoli-g'arbiy qismida baliqchilik
to'g'risidagi konventsiya, Baliqchilik to'g'risidagi konventsiya 1982 yil va boshqa
shaharlarning yashashi haqidagi konventsiya.
Geneva konventsiyalarida va BMTning BMTning dengiz qonunchiligi to'g'risidagi
17

konventsiyasida, dengiz bo'shliqlari rejimi ifloslanishning oldini olish va oqilona
foydalanishni ta'minlash uchun umumiy qoidalar aniqlanadi. Maxsus shartnomalar
dengiz muhitining individual tarkibiy qismlarini muhofaza qilish, ayniqsa,
dengizni o'ziga xos ifloslantiruvchi moddalardan himoya qilish masalalarini
tartibga soladi.
Dengiz ifloslanishining 1954 yildagi yog'ining oldini olish bo'yicha xalqaro
konventsiya kemalardan neft tarkibidagi qoldiqlarni qabul qilish uchun uskunalar
uchun uskunalar uchun uskunalarni ko'zdan kechiradi.
Neft ifloslanishiga olib keladigan baxtsiz hodisalar yuzasidan ochiq dengizga
aralashuvda xalqaro konventsiya, 1969 yil dengizdagi baxtsiz hodisalar tufayli
dengiz ifloslanishining oqibatlarini oldini olish va kamaytirish choralarini
belgilaydi. Sohil shtatlar dengiz avtohalokatlari va xalqaro dengizni tashkil etish,
ifloslanish xavfini kamaytirish va zarar miqdorini kamaytirish uchun barcha
mumkin bo'lgan harakatlarni amalga oshirishlari kerak. 1973 yilda ushbu
Konventsiyaga, neftdan tashqari moddalar bilan ifloslanishga olib keladigan
baxtsiz hodisalar holatlariga aralashuv qabul qilindi.
1972 yilda, dengizning chiqindilari va boshqa materiallar (uchta dastur - ro'yxatiga
ega bo'lgan) dengizning ifloslanishiga yo'l qo'ymaslik uchun konventsiya
imzolandi. Konventsiya ikki xil chiqindilarni qasr olishning ikki turini tartibga
soladi: kemalar, samolyotlar, platformalar va boshqalar, kemalar, samolyotlar va
boshqalar dengizida chiqindilarni qayta tiklash.
Hayvonot dunyosini saqlash va saqlash sohasidagi, shuningdek, atrof-muhitni
saqlash va tiklash sohasidagi munosabatlar, Hayvonot dunyosining barqaror
mavjudligi, yovvoyi tabiat va hayvonlarning barqaror mavjudligi, yovvoyi tabiat
va hayvonni saqlash sohasidagi munosabatlar himoya fondlari va hayvonot
dunyosini muhofaza qilish, ham universal va ikki tomonlama kelishuvlar bilan
tartibga solinadi, ularning aksariyati, davlatimizda yovvoyi fauna va flora
daraxtlarida xalqaro savdo bo'yicha konventsiya, 1973 va hokazo). Anjumanlar
hayvonot dunyosi ob'ektlarini, ulardan foydalanish tartibini belgilaydi, ularning
18

yashash joylarini himoya qilish choralarini belgilaydi, yashash resurslaridan
foydalanishni tartibga solish shakllarini taqdim etadi.
Shunday qilib, 1992 yil biologik xilma-xilligi to'g'risidagi konventsiya biologik
xilma-xillikning maqsadlari, uning tarkibiy qismlaridan barqaror foydalanish va
genetik resurslardan foydalanish bilan bog'liq imtiyozlarning adolatli va teng
huquqi mavjud. Davlatlar biologik xilma-xillik tarkibiy qismlarini aniqlaydi,
ulardan foydalanish va oqilona foydalanish choralarini ko'radi, ta'sirni baholaydi va
salbiy ta'sirni amalga oshiradi va noaniq samaralarni kamaytiradi, biotexnologiya
va hk.
Hayvonlar va o'simlik dunyosining xalqaro huquqiy himoyai quyidagi asosiy
yo'nalishlarda rivojlanib bormoqda.
1. Tabiiy majmualarni himoya qilish.
2. Hayvonlarning kamdan-kam va yo'qolib ketish xavfi ostida turgan turlarni
himoya qilish.
3. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni ta'minlash.
Radiatsiya ifloslanishidan atrof-muhitni muhofaza qilish masalalari atmosferada,
tashqi makonda va suv ostida 1968 yilda yadro qurolini tarqatmaslik to'g'risidagi
shartnomada tartibga solinadi. 1974 yil 1974 yil davomida inson hayotini himoya
qilish bo'yicha xalqaro konventsiya (atom elektr stantsiyalari bo'lgan kemalar),
dengizchilarni tayyorlash va sertifikatlash to'g'risidagi xalqaro konventsiya. 1978
yil tomosha bo'lib, 1994 yildagi yadro materiallarini tashish sohasida javobgarligi
to'g'risidagi konventsiya, 1994 yildagi yadro xavfsizligi to'g'risidagi konventsiya,
boshqa xalqaro hujjatlar.
1958 yilgi Ochiq dengizdagi Jeneva konventsiyasi, xususan, davlatning
ifloslanishini yoki dengiz yoki dengizning ifloslanishining oldini olish, ulardan
foydalanishni o'z ichiga olgan har qanday faoliyat natijasida dengiz tarqalishini
oldini olish choralari. radioaktiv materiallar. Davlatlar tegishli xalqaro tashkilotlar
bilan hamkorlik qilishga majbur va bunday tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilishi
19

mumkin bo'lgan barcha qoidalar va qoidalarni hisobga olishlari shart.
1959 yilgi Antarktika shartnomasi janubiy kenglikning 60-chi parallellarining
janubida radioaktiv moddalarni qayta tiklashni taqiqlaydi.
II.bob. O’zbekistonda aholini sog’lomlashtirish yo’lidagi ijtimoiy-siyosiy
jarayonlar tarixi.
2.1 O’zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va sog’lomlashtirish
rivojlanish tarixi.
Mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish ijtimoiy
siyosatning muhim yo’nalishlaridan biri etib belgilangan. Chunki jismoniy
madaniyat va sport aholi salomatligini mustahkamlash, yosh avlodni sog’lom va
barkamol etib tarbiyalash orqali jamiyatda sog’lom turmush tarzini qaror toptiradi.
jismoniy tarbiya va sportga davlat siyosati miqyosida e’tibor qaratilishi, ayniqsa
O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti LA.Karimovning 2015 yil 12
iyundagi "Oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta
tayyorlash va malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida"gi PF-4732-son Farmonidagi ustuvor yo’nalishlar mazmunidan kelib
chiqqan holda tuzilgan bo’lib, u zamonaviy talablar asosida qayta tayyorlash va
malaka oshirish jarayonlarining mazmunini takomillashtirish hamda oliy ta’lim
muassasalari pedagog kadrlarining kasbiy kompetentligini muntazam oshirib
borishni maqsad qiladi va shu farmonlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish
bo’yicha hukumat tomonidan qabul qilingan qaror bolalar sportiga ham tamomila
yangicha yondashish, ilmiy asoslangan texnologiyalar asosida iste’dodli yoshlarni
tarbiyalashda sport zahiralarini tayyorlash maktablarini yaratish masalalarini
o’rtaga tashlamoqda. Yosh avlodni har tomonlama, aqliy, axloqiy va jismoniy
jihatdan rivojlanishida jismoniy tarbiya asosiy o’rinlardan birini egallaydi 26
.
O’zbekiston Respublikasining "Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida"gi qonunini
hayotga joriy etib, jismoniy tarbiya va sport sohasini rivojlantirish konsepsiyasi
26
0 ‘zbekiston Respublikasining «Alohida muhofaza qilinayotgan hududlar to‘g‘risida»gi qonuni. 0 ‘zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashi Axborotnomasi, iyun, 1993. 114-118 b
20

ishlab chiqildi.O’zbekistonda jismoniy tarbiya va ommaviy portni yanada
rivojlantirish, uning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, sportchilaring yangi
avlodini tayyorlash va tarbiyalash, Vatanimiz sportini xalqaro nufuzini oshirish
maqsadida, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi va shaxsan
Respublikamiz Prezidenti SH.M.Mirziyoev tomonidan katta e’tibor qaratilishi,
tegishli qaror, farmon va qonunlarni ishlab chiqilayotganligi va hayotga tadbiq
etilayotganligi jismoniy madaniyat O’zbekiston tizimini taraqqiy etishiga zamin
bo’lmoqda. Mustaqillik yillari tom ma’noda O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti istiqbolini belgilash, jahon hamjamiyati
mamlakatlari safidan munosib o’rin egallashga intilish yo’lidagi keng ko’lamli
islohotlarni amalga oshirish bilan kechmoqda. Jahonning rivojlangan mamlakatlari
tajribalarini o’rganish, mahalliy shart-sharoit, iqtisodiy va intellektual resurslarni
inobatga olgan holda jamiyat hayotining barcha sohalarida tub islohotlarning
amalga oshirilayotganligi yangidanyangi yutuqlarga erishishni ta’minlamoqda.
Xalqimizning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotida jismoniy madaniyat va
sport sohasi eng muhim o’rin egallaydi. Jismoniy madaniyat va sport ijtimoiy soha
sifatida insonlarni jismonan, ma’nan va ruhan etuk, komil shaxs etib tarbiyalasa,
iqtisodiy jihatdan esa ishlab chiqaruvchi sub’ektlar, ya’ni insonlarni
salomatliklarini hamda yuqori ish qobiliyat-larini tiklash va mustahkamlash orqali
mamlakatimizning ishlab chiqarishini hamda iqtisodiyotini rivojlanishiga o’z
hissasini qo’shadi 27
. Bizga tarixdan ma’lumki, jismoniy tarbiya va sport sohasi xar
bir jamiyatda shu jamiyatning mafkurasiga xizmat qiladi hamda shu jamiyatning
mafkurasi ta’siri ostida rivojlanib boradi. Davlatimiz tomonidan mustaqillikning
dastlabki kunlaridan barkamol avlod tarbiyasining asosiy omili sifatida jismoniy
tarbiya va sport sohasiga katta e’tibor berildi va davlat siyosatining ustuvor
yo’nalishlarining biriga aylanib, bugungi kunda ham davlatimiz tomonidan ulkan
islohatlar olib borilmoqda. Mamlakatimizda ta’lim-tarbiya tizimini yangi
bosqichga ko’tarish, pedagog kadrlar tayyorlash sifatini ilg’or xalqaro standartlar
asosida takomillashtirish va oliy pedagogik ta’lim bilan qamrov darajasini oshirish
27
Ergashev A., Ergashev T. Agroekologiya. - Т.: Yangi asr avlodi, 2006. 61-b.
21

borasida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Pedagogik ta’lim sohasini
yanada rivojlantirish choratadbirlari to’g’risida"gi 2020 yil 27 fevraldagi PQ-4623-
sonli qarori, ushbu sohada tub islohotlarni yangicha strategik yo’nalishlar bo’yicha
amalga oshirish uchun ayni muddao bo’ldi. Mamlakatimizda jismoniy tarbiya va
sport yurtimiz taraqqiyotining barcha sohalari kabi davlat siyosatining ustuvor
yo’nalishlari doirasida rivoj topmoqda. "Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida" gi
Qonun, "O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida" gi Qaror "Ommaviy sport tadbirlarini yanada kuchaytirish
to’g’risida" gi Qarorlar va shu soxaga oid boshqa kontseptual xujjatlarning qabul
qilinishi, ularning bosqichma-bosqich hayotga tadbiq etilayotganligi hamda
O’zbekiston Konstituttsiyasi "Ta’lim to’g’risida" gi Qonun, "Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi"da jismoniy tarbiya va sportga alohida urg’u berilishi yuqorida qayd
etilgan fikrimizning ifodasidir. So’nggi yillarda o’zbek sporti o’zining yuksak
natijalari bilan mamlakatimiz shuhratini jahon hamjamiyati oldida tarannum etib
kelayotganligi, minglab halqaro standar tlarga mos sport majmualari qad
ko’tarayotganligi, yurtimizning turli hududlarida eng nufuzli halqaro
musobaqalarning o’tkazib kelinayotganligi ushbu hujjatlarning amaliy natijasidir.
Lekin, yuksak natijalarni qo’ldan bermaslik, malakali, raqobatbardosh sportchilarni
tayyorlash, to’g’ridan-to’g’ri yosh iste’dodli zahiralarni etishtirish bilan
bog’liqdir 28
. Mustaqillik tufayli jismoniy tarbiya va sport yurtimiz taraqqiyotining
barcha sohalari kabi davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlari doirasida rivoj
topmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoev 2017 yil, 3 iyundagi
"Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida"gir qarorida mamlakatimizning barcha hududlarida ommaviy sportning
inson va oila hayotidagi muhim ahamiyati, uning jismoniy va ma’naviy
sog’lomlikning asosi ekanini targ’ib-tashviq qilish, hayotga katta umid bilan kirib
kelayotgan yoshlarni zararli odatlardan asrash, ularga o’z qobiliyat va
iste’dodlarini ro’yobga chiqarishlari uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, ular
orasidan iqtidorli sportchilarni saralab olish hamda maqsadli tayyorlash tizimini
28
www. eco.gov.uz// Sog`lom hayot uchun
22

takomillashtirish borasida muhim va dolzarb vazifalarni belgilab bergan edi. 2017
— 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida uzluksiz ta’lim tizimini yanada
takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish, mehnat
bozorining zamonaviy ehtiyojlariga mos yuqori malakali kadrlar tayyorlash
siyosatini davom ettirish, pedagog va mutaxassislarning malaka darajasini
yuksaltirish ustuvor vazifa sifatida belgilab berilgan. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2019 yil 8 oktyabrdagi PF-5847-son "O’zbekiston Respublikasi oliy
ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash
to’g’risida"dagi va 2019 yil 11 iyuldagi PF-5763-son «Oliy va o’rta maxsus ta’lim
sohasida boshqaruvni isloh qilish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni hamda
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 11 iyuldagi PQ-4391sonli" Oliy
va o’rta maxsus ta’lim tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish
chora-tadbirlari to’g’risida"gi qarorida oliy ta’lim tizimida axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari, internet va multimedia resurslaridan foydalanish
samaradorligini oshirishga qaratilganligini inobatga olib sohasidagi islohotlarning
eng muhim ahamiyatli tomoni shundaki, oliy ta’lim tizimiga axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarning izchil joriy qilinishi natijasida ta’lim
mazmunini jahon standartlari darajasiga olib chiqish, uning xalqaro ta’limi
mazmuni, ta’lim nazariyasi va amaliyoti bilan o’yg’unlashuvi jarayonini
kuchaytirdi 29
. Shu nuqtai nazardan, Muhtaram Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek
"Taraqqiyotga erishish uchun raqamli bilimlar va zamonaviy axborot
texnologiyalarini egallashimiz zarur va shart. Bu bizga yuksalishning eng qisqa
yo’lidan borish imkoniyatini beradi" Oliy ta’lim tizimidagi pedagogik jarayonlar
va tajribalarning tahlili shuni ko’rsatadiki, axborot - kommunikatsiya
texnologiyalarni ta’lim amaliyotida samarali qo’llash natijasida professor-
o’qituvchilarimiz o’zining bilimlarini, ma’lumotlarini, axborotlar boyligini
talabalarga etkazibgina qolmay, balki xorijdagi kasbdoshlari bilan o’z sohasida
muloqotda bo’lishi, ilmiy hamkorlik qilishi, o’quv-uslubiy ishlarni
29
www. uznature.uz// O`zbekiston Respublikasi Tabiat resurslari vazirligi .
23

takomillashtirishi uchun qulay imkoniyatlar, shart-sharoitlarning egasi bo’ladi va
ma’lum axborotlarni egallashga talabalarning o’zlarini yo’llash imkoniyatiga ega
bo’ladi. O’qitishning an’anaviy texnologiyasidan, axborot -kommunikatsiya
texnologiyasi shu bilan farqlanadiki, an’anaviy texnologiyada bilimlar,
ma’lumotlar, axborotlar professoro’qituvchilarimiz tomonidan bayon etilsa,
axborot - kommunikatsiya texnologiyada talabalar o’zlari bunga yo’naltirib,
o’qituvchi xolislikka erishadi. Oqibat - natijada talabalarda fan va texnologiyalarga
qiziqish oshadi, ijtimoiy - ma’naviy ehtiyoj qondiriladi, mustaqil va mantiqiy
fikrga ega bo’ladi natijada talabalarning o’quv materiallarini o’zlashtirish jarayoni
jadallashadi hamda sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish, mehnat
bozorining zamonaviy ehtiyojlariga mos yuqori malakali kadrlar tayyorlanadi 30
.
O’quv - tarbiya jarayonida axborot - kommunikatsiya texnologiyalar unumli
foydalanish ta’lim jarayonining samaradorligi va sifatini yaxshilash, o’quv
jarayoni oldiga qo’yilgan maqsadga erishish, talabalarning o’quv faoliyati
yakunida o’quv materiallarini o’zlashtirish samaradorligini ta’minlaydi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevnig 2018 yil 9 martdan
"O’zbekiston sportchilarini 2020 yildaTokio (Yaponiya)shahrida bo’lib o’tadigan
XXXIIyozgi Olimpiya va XVI Paraolimpiya o’yinlaritayyorgarlik ko’rish
to’g’risidagi PQ №2821-sonli (1) qarori,2017-2021 yillarda O’zbekiston
Respublikasida Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish
dasturiasosida 2017 yil 3 iyundagi PQ №3031sonli, "Jismoniy tarbiya va ommaviy
sportni yanada rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risidagi"(2) qarori yurtimizda
jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish, bolalar va o’smirlarni yillik
hamda ko’p yillik tayyorgarlik mashg’ulotlariga saralash asosida iqtidorli yoshlarni
izlab topish hamda ularni tor ixtisoslik bo’yicha yo’naltirish masalalariga e’tibor
qaratilgan bo’lib, yurtimizda yuqori malakali sportchilarning ustivor vazifalarini
ushbu farmonlarda belgilab berilgan. Albatta, ertangi kunimiz bugungi
yoshlarimizni aqlan komol topganligi jismoniy va psixologik hamda funktsional
30
0 ‘zbekiston Respublikasining «Alohida muhofaza qilinayotgan hududlar to‘g‘risida»gi qonuni. 0 ‘zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashi Axborotnomasi, iyun, 1993. 113-116 b

24

tayyorgarliginingyuqori darajada shakllanganligi bilan bog’liqdir.Bu esa ertangi
kunga zahira sportchilarini tayyorlashni dolzarb masalalaridan
sanaladi.Respublikamizda jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish, aholi
o’rtasida sog’lom turmush tarzini targ’ib qilish, hamda mamlakatning xalqaro sport
maydonlarida munosib ishtirok etishini ta’minlash borasida izchil chora-tadbirlar
amalga oshirilmoqda. Aholini ayniqsa yoshlarni jismoniy tarbiya va sport bilan
muntazam shug’ullanishi uchun hamda ularni salomatligini mustahkamlash
borasidagi qonunchilik tizimining yaratilishi va bu orqali faoliyatlar ko’lamini
yaxshilash masalalari davlatimizning asosiy e’tiborida bo’lib kelmoqda 31
.
Jumladan O’zbekiston Respublikasining 2015 yil 5 sentyabrdagi "Jismoniy tarbiya
va sport to’g’risida"gi Qonuni, 2017 yil, 3 iyundagi O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining "Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida"gi 3031-sonli Qaroi, 2020 yil, 24 yanvardagi "Jismoniy
tarbiya va sportni yanada takomillashtirish va ommalashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida"gi 5924-sonli Farmoni mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni
yanada ommalashishida muhim omil bo’lmoqda. Bu esa ta’lim jarayonini
yaxshilab, yoshlarni ham jismonan, ham ruhan kamol topishlariga keng imkoniyat
yaratmoqda. Mustaqil O’zbekiston taraqqiyotida jismoniy tarbiya, jismoniy
madaniyat ia sport sohalarining rivojlanishi ayniqsa, diqqatga sazovordir. Bu
sohaning nazariy va amaliy asoslarini rivojlantirishga Prezidentimiz Sh. M.
Mirziyoev katta e’tibor berayotganligi, erishilayotgan yutuqlarimizning poydevori
bo’lib xizmat qilmoqda. Sog’lom turmush tarzini shakllantirish, millat genofondini
yanada sog’lomlashtirish, barkamol avlodni tarbiyalash borasida jismoniy tarbiya
va sportni rivojlantirish ahamiyati davlat siyosatining ustuvor yunalishlaridan biri
deb belgilangan. Qisqa muddatda bu sohada olib borilgap keng ko’lamli amaliy
harakatlar o’z samarasini bera boshladi. Ma’lumki, mamlakatimiz jismoniy
madaniyat tizimi 1991 yilgacha sobiq Ittifoq bo’yicha amal qilgan hukmron
tizimning bir qismi bo’lib, yurtimiz bu masalada xalqaro maydonga mustaqil
31
0‘zbekiston Respublikasining « 0‘simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida»gi
qonuni.1997-yil 26-dekabr. 0 ‘zbekiston Respublikasining yangi qonunlari. - Т .: Adolat, 1999. - 60-65 b
25

chiqish va o’z imkoniyatlarini namoyon etish huquqiga ega bo’lmagan 32
.
Respublikamizning sanoqli sportchilarigina Olimpiya o’yinlari, jahon va Yevropa
miqyosidagi nufuzli musobaqalarda qatnasha olardi. Asosiy e’tibor mahalliy aholi
o’rtasidan malakali sportchilar tayyorlash, jismoniy tarbiyani ommalashtirishga
emas, balki boshqa respublikalardan tayyor sportchilarni taklif qilib,
xo’jako’rsinga, muayyan natijalar olishga qaratilar edi. Shu bois, respublikaning
faqat markaziy shaharlarida birmuncha ishlar qilinib, chekka hududlarida sportni
rivojlantirishga yetarli ahamiyat berilmadi. Vatanimiz mudofaasi masalasi ham
jamiyatimizda yo’lga qo’yilgan jismoniy tarbiya jarayoniga qator talablar
qo’yadiki, bu talabalarni amalga oshirish natijasida jismoniy tarbiya tizimining
ob’ektiv xususiyatlari namoyon bo’ladi. Mamlakatimiz xalqlarining har
tomonlama jismoniy tayyorgarligi, jismoniy sifatlarini yaxshi rivojlanganligi Vatan
mudofaasiga tayyorgarligining ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi. Shunday qilib,
O’zbekistonda jismoniy tarbiyaning maqsadi O’zbekiston xalqini jismonan
kamolotga erishgan, huquqiy davlatning faol quruvchilari, ijodiy mehnatga va
Vatan mudofaasiga tayyor qilib tarbiyalashdir. Bu maqsad mamlakatda jismoniy
tarbiyani amalga oshirayotgan barcha tashkilot va muassasalar uchun umumiydir.
Jamiyatda jismoniy madaniyatning rivojlanganlik darajasi quyidagi ko’rsatkichlar
bilan baholanadi: -jamiyat a’zolarining kundalik turmushga jismoniy
madaniyatning singdirilganligi darajasi bilan; - jamiyat a’zolarining salomatligi va
jismoniy tayyorgarligi bilan; - jismi madaniyatining mashg’ulotlarining moddiy-
texnik ta’minlanganligi va ular ni sifati bilan; - jismoniy madaniyatga rahbarlik
qilayotgan xodimlarning doimiy tarkibi (shtati), kvalifikatsiyasi va faolligi va
iqtidori bilan; -jamiyat a’zolarining sportdagi natijalari bilan baholanadi.
Mamlakatimiz mustaqilligi, jamiyatimizdagi kechayotgan ijtimoiy, iqtisodiy
islohotlar yurtimiz farzandlarining jisman kamolotga erishgan bo’lishi kerakligi
talabini qo’ymoqda. Har bir millat, elat o’zining paxlavonlari, jismonan barkamol
o’g’lonlari bilan faxrlanishgan 33
. O’z farzandlarini xalq og’zaki ijodidagi
Alpomish, Rustam, Go’ro’g’li, Barchinoy kabi jisman va manan shakllangan
32
www. ecouz.uz//Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish haqida
33
www. uzhurriyat.uz// Biz – Sog`lom hayot uchun.
26

bo’lishlarini orzu qilganlar. O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni rivojlanish
xususiyatlari. Sovetlar davrida jismoniy tarbiya va sport tizimi. Jismoniy tarbiya
bo’yicha mutaxassislarni tayyorlash. Mehnat va o’quv muassasalarida jismoniy
tarbiya va sport. Sport inshootlarini qurish. Respublika va Butunittifoq
spartakiadalari. O’zbekiston sportchilarining xalqaro ushrashuvlari. Yangi sovetlar
Ittifoqi davlati tuzilgandan so’ng davlatni mustahkamlash maqsadida harbiy-
jismoniy tayyorgarlik ishlari kuchaytirildi. Bunda eski mutaxassislardan
foydalanish va yangi kadrlar tayyorlash ishlari tez amalga oshirildi. Buning yana
bir sababi shundaki, 1918-yil fuqarolar urushi boshlandi. Shu sababdan, 1918-
yilning aprelidan boshlab harbiy majburiy ta’lim (Vsevobuch) e’lon qilindi. Unda
faqat harbiy tayyorgarlikkina emas, balki jismonan sog’lom aholini majburiy
ravishda o’qitish amalga oshirildi. 1919 yil aprelda jismoniy tarbiya, sport va
chaqiriqqa tayyorgarlik bo’yicha I Umumrossiya syezdi (qurultoy) o’tkazildi. 1920
yil avgustda davr talablari asosida Vsevobuch tarkibida Jismoniy tarbiya oliy
kengashi (VSFK) ta’sis etildi. Uning raisi etib N. I. Podvoyskiy (1880-1948)
tayinlandi. Mamlakatda jismoniy tarbiya va sportning tarkib topishi, shakllanishi
va rivojlanishida uning xizmatlari kattadir. 1918 yil Moskvada va 1919 yil
Petrogradda jismoniy tarbiya institutlari tashkil etildi. Shu yillarda maktablarda
jismoniy tarbiyani tashkil etish ishlari amalga oshirildi. Tarixiy ma’lumotlarga
qaraganda, 1918 yilda sport klublarida 38 ming kishi a’zo bo’lib, ular sport turlari
bilan shug’ullanishgan. 1920 yilga kelib esa ularning soni 143,5 mingga yetadi.
Undan tashqari 1,5 mln. kishi harbiy chaqiriq mashg’ulotlarida shug’ullangan.
Rossiya Xalqaro Olimpiya qo’mitasi a’zosi sifatida Olimpiya o’yinlarida qatnashib
kelgan edi. Ko’p joylarda «Olimp», «Olimpiya», «Olimpiyachi» kabi sport klublari
vujudga kelgan edi. Lekin inqilobdan keyin siyosiy voqealar va davlat tizimi
o’zgarishi tufayli XOQ tarkibidan chiqarildi. Fuqarolar urushining tugashi tufayli
Vsevobuch tarkibidagi Jismoniy tarbiya oliy kengashi ham 1921 yilda tugaydi.
Uning o’rniga yoshlar ittifoqi (komsomol) va kasaba uyushmalari ittifoqi jismoniy
tarbiya va sportga rahbarlik qila boshladi 34
. Shu tufayli yoshlar ittifoqi «Chumoli»
34
0‘zbekiston Respublikasining « 0‘simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida»gi
qonuni.1997-yil 26-dekabr. 0 ‘zbekiston Respublikasining yangi qonunlari. - Т .: Adolat, 1999. - 60-65 b
27

(«Muravey»), «Spartak», «Yoshlar fioti» kabi sport jamiyatlarini tuzadi. Yoshlar
ittifoqining tashabbusi bilan Butunrossiya Markaziy ijroiya qo’mitasi (VSFK)
1923 yil 27 iyunda «Jis moniy tarbiya va Oliy Kengash»ni tuzishga qaror qabul
qildi. Oliy kengashga sog’liqni saqlash komissari I.A.Semashko (1874-1899)
tayinlandi. Kengashning zimmasiga ilmiy, o’quv va tashkiliy faoliyatlarni
muvofiqlashtirib olib borish yuklatildi. Shu yili «Dinamo» jamiyati ham tashkil
etildi. Mamlakatda jismoniy tarbiya va sport ishlarini rivojlantirishda turli-tuman
usullardan foydalanish zaruriyati vujudga keldi. Bu sohada partiya va hukumatning
maxsus qarorlari (1925, 1929 va h.k.) ham qabul qilindi. Shu qarorlar asosida
mavjud bo’lgan sport to’garaklari o’rniga sport seksiyalarini (sho’ba) tashkil etish
tavsiya etildi. Lekin bu tajribalar hayotda juda sekin amalga oshirildi. 1928 yil
avgustda Umumittifoq I spartakiadasi Moskvada o’tkazildi. Unda barcha ittifoqchi
respublikalar va ba’zi bir chet mamlakatlarning sportchilari ishtirok etdi. 7225
qatnashchi orasida 600 dan ortiq inglizlar, argentinalik, germaniyalik,
norvegiyalik, urugvaylik, finlyandiyalik, fransiyalik, chexiyalik sportchilar bor edi.
Ikki hafta davomida yengil atletika, gimnastika, kurash, o’q otish, gorodki, eshkak
eshish va boshqa sport turlari bo’yicha musobaqalar davom etdi. Umumiy yakunlar
bo’yicha spartakiadada Rossiya - bi rinchi, Ukraina - ikkinchi, Belorussiya -
uchinchi, O’zbekiston - to’rtinchi, Kavkazorti - beshinchi va Turkmaniston -
oltinchi o’rinni egallashdi.
1929-yildan boshlab «Umumittifoq jismoniy tarbiya ikki haftaligi» kasaba
uyushmalari tomonidan o’tkazila boshladi va bunda qishloq sportchilarining ham
ishtiroki amalga oshirildi. Partiya va hukumatning 1929-yil 23-sentabr hamda 1930
yil 1aprel qarorlariga asosan mamlakatda jismoniy tar biya va sport ishlariga
rahbarlik qilish tartiblari kuchaytirildi 35
. Markaziy Ijroiya qo’mita (MIQ) tarkibida
Butunittifoq jis moniy tarbiya kengashi tashkil etildi. Yangi Konstitutsiya qabul
qilinishi (1936) bilan bu kengash «Butunittifoq jismoniy tarbiya va sport bo’yicha
qo’mita»ga aylantirildi.1930 yildagi anjumanga asosan klublar tizimidan jis moniy
tarbiya ishlab chiqarishga yo’naltirildi. Yangi ishchilar sport klublari o’rniga
35
www. lex.uz.// O`zbekiston ekologik haarakati .
28

jismoniy tarbiya jamoalari (kollektivi fizkulturi) tuzila boshladi. Bunda «Наг bir
jismoniy tarbiyachi ilg’or, har bir ilg’or - jismoniy tarbiyachi» shiori keng
tarqaldi.1935-1936 yillarda ko’ngilli sport jamiyatlari tashkil etila boshlandi.
«Dinamo» (1923), «Spartak», «Lokomotiv», «Krasnoye Znamena» (1935)
jamiyatlarining ilg’or tajribalariga tayanib, Kasaba uyushmalari Markaziy
Kengashi qaroriga asosan 64 ta ko’ngilli sport jamiyatlari (DSO) vu judga keldi.30-
yillardagi jismoniy tarbiya va sport rivojlanishining muhim tomonlaridan biri
siyosiy va davlatni himoya qilish tarafiga qaratilganligi bilan ajralib turadi.1930 yil
Butunittifoq yoshlar tashkilotining (komsomol) tashabbusi va bevosita ishtiroki
bilan «SSSR mehnat va mudofaasiga tayyor» (GTO) jismoniy tarbiya majmui
tashkil etildi. 1931 yilda jismoniy madaniyat Oliy ken gashi GTO majmuining I
bosqichi va 1933-yilda II bosqichini tasdiqladi. 1934 yilda esa BGTO («Bud gotov
k trudu i oborone») majmui bolalar uchun ishlab chiqildi va tasdiqlandi. Bu uch
bosqichli jismoniy madaniyat majmuida asosan, barkamollik va salomatlik
yo’nalishlari mujassamlanib, sovet jismoniy tarbiya tizimining asosini tashkil etdi.
Shu sababdan, barcha joylarda bu majmuaning talablari hamda me’yorlarini
bajarishga bo’lgan qiziqish, intilish kuchaytirildi.1940 yilda bu majmua yangidan
qabul qilindi. Bunda majburiy va tanlov tartibiga imkoniyat berildi. Majburiy
turlarga: gimnastika mashqlari, to’siqlarni oshib o’tish, suzish, chang’i sporti,
yugurish, o’q otish, gigiyenik bilimlar asosini va jismoniy tarbiya tizimini bilish
talab qilib qo’yildi. Tanlab olish turlarida 7 guruh mashqlar tavsiya etildi. Bunda
kuch, tezlik, chidamlilik, epchillik, botirlik va qat’iylik kabi sifatlarni, himoya va
hujum, uloqtirish hamda otish usullarini rivojlantimvchi mashqlar ko’zda tutildi.
1929 yilda xalq komissarligi maktab larda 2 soatlik jismoniy tarbiya darslarini joriy
etgan edi. Shu bilan birga bolalar sport maktablarini tashkil etish haqida qaror
qabul qilgan edi. «Dinamo», «Spartak» sport jamiyatlari tarkibida sport maktablari
tashkil qilingan.1937 yilda 200 dan ortiq bolalar sport maktablari mavjud edi 36
.
Maktab o’qituvchilari va oliy o’quv yurtlari talabalarining umumittifoq sport
musobaqalari tashkil qilindi. Sovet jismoniy tarbiya tizimining ilmiy asoslari
36
www. uznature.uz// O`zbekiston Respublikasi Tabiat resurslari vazirligi
29

tobora rivoj topa boshladi. 1925, 1927, 1929 yillarda o’tkazilgan Butunittifoq ilmiy
anjumanlarning xulosalari shuni ko’rsatdiki, jismoniy tarbiya tizimini ilmiy
asoslashni yanada takomillashtirish kerak edi 37
. Aksariyat ko’pchilik olimlaming
diqqat-e’tibori hamon shug’ullanuvchilar ustidan tibbiy nazorat o’tkazib borishni
yanada yaxshilashga qaratildi. Sportchilarning mushaklari rivojlanishi, yurak,
o’pka va boshqa a’zolarining funksiyalari ustida bir qator olimlar tomonidan katta
tadqiqot lar o’tkazishdi. GTO (MMT) jismoniy madaniyat majmui va sport
turlarining tayanch, sog’lomlashtirish va tarbiyaviy jarayonlarini hal etishga
qaratilgan tadqiqotlar ham paydo bo’ldi. Havaskorlik jismoniy tarbiya harakatida
Butunittifoq ko’rik-tanlovlar o’tkazib borildi. Bunda markaziy shaharlar, sport
jamiyatlari, sport klublari, jismoniy madaniyat jamoalari kengashlarining ilg’or
tajribalarini ommalashtirish an’anaga aylandi. «Dinamo», «Spartak» va boshqa
sport jamiyatlari juda katta tadbirlar o’tkazib, g’oliblikni qo’lga kiritdi, shu asosda
hukumatning medal va yorliqlariga sazovor bo’ldi. 1932 yilda Butunittifoq kasaba
uyushmalarining I spartakiadasi o’tkazilib, unda 3850 kishi qatnashdi. 1935-1937
yillarda yagona Butunittifoq sport tasnifi ish lab chiqildi va hayotga tatbiq etildi, bu
esa sport maktabining asosiga aylandi. Shu sababdan, u yoshlarning sport
tayyorgarligini oshirishning yagona tamoyili bo’lib xizmat qila bosh ladi.
Keyinchalik bu tasnif qayta ishlab chiqilib, u ancha takomillashtirildi va o’z ichiga
34 sport turini oldi.1937 yilda birinchi marotaba jismoniy tarbiya xodimlarining
Butunittifoq namoyishi o’tkazildi. U har to’rt yilda o’tkazishga mo’ljallandi. 1939-
yil 27 mayda «Xizmat ko’rsatgan sport ustasi» unvoni ta’sis etildi. 1939-yildan
boshlab hukumat qarori asosida Butunittifoq jismoniy tarbiya xodimlari kunini
o’tkazish odatga aylandi. 1940 yilda bu bayramga bag’ishlab o’tkazilgan
tantanalarda mamlakatdagi 62 ming jismoniy madaniyat jamoasida 5.3 mln. kishi
jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanayotganligi aytib o’tilgan. Bu davrda 6 ta
institut va 25 ta texnikum jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarini tayyorlashda
faoliyat ko’rsatdi. Shuningdek, 378 stadion, 70 mingdan ortiq katta va kichik sport
zallari qurildi. 30-yillarning qatag’oni (repressiya) sportni ham chetda qoldirmadi.
37
www. IIB.uz// O`zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni va qarorlari.
30

Sport rahbarlari, yirik pedagog-olimlar begunoh jazolandi. Ular orasida
Butunittifoq jismoniy madaniyat ken gashi raisi A.K.Antipov, Butunittifoq
jismoniy madaniyat va sport qo’mitasi raisi I.I.Xarchenko, Qizil sport
internatsionalining Sovet sho’basi (seksiya) raisi M.S.Kedrov, Markaziy jismoniy
tarbiya institutining rektori A.A.Zigmund va boshqalar bor edi. Ikkinchi jahon
urushidan oldingi 10 yillik davrda sovet sportchilarining xalqaro miqyosidagi
obro’-e’tibori ancha oshdi. Sportchilarning yuqori natijalari va ommaviy sport
tadbirlari jahonga tarqala boshladi. Bu esa sport tashkilotlarining xalqaro
aloqalarini ta’minladi va ularni rivojlantirishga katta xizmat qildi. Ittifoq
sportchilari urush va fashizmga qarshi kuchlarni boshqarishda o’ziga xos faoliyat
ko’rsatdilar, 1934 yilda Parijda bo’lib o’tgan fashizmga qarshi sportchilar slyotida,
1937 yilda Antiverpenda o’tkazilgan III xalqaro ishchilar Olimpiadasida ishtirok
etdilar. Ittifoq sporti xalqaro ishchilar sport harakatining oldingi safida dadil bordi.
Sobiq Ittifoq hukumati va sport tashkilotlari chet mamlakatlar bilan o’zaro
hamkorlik va do’stlik faoliyatlariga ma’lum darajada e’tibor berib bordi. 1938-
1940 yillarda mamlakatga 250 dan ortiq chet el sportchilari tashrif buyurishdi. O’z
navbatida esa ittifoq sportchilaridan 175 nafar kishi chet mamlakatlarda bo’ldi 38
.
O’sha davrda sovet mamlakati chet mamlakatlar bilan turli sabablarga ko’ra
mustahkam aloqada emas edi va bu sportga salbiy ta’sir ko’rsatardi. Shu sabab dan,
Xalqaro Olimpiya qo’mitasi (XOQ), Xalqaro sport uyushmalari va chet
mamlakatlarning burjuaziya tashkilotlari ularni o’zlariga dushman deb bilishdi. Bu
esa reaksion (sotsialistik tuzum dushmanlari) kuch sifatida tushunilar edi. Shu kabi
sabablarga ko’ra, sovetlar mamlakatiga xorijiy davlatlarning deyarli hech biri
xayrixohlik bilan qaramas edi. Xulosa qilib aytganda, sobiq sovetlar mamlakati
1917-1941 yillar davomida jismoniy tarbiya va sportni yo’lga qo’yish, uni
rivojlantirish masalalariga doir juda ko’p muhim tarixiy tadbirlarni amalga oshirdi.
Sovet sportini jahonga tanitish maqsadida 1928 yilda o’tkazilgan I Butunittifoq
spartakiadasi shular jumlasidan edi. Uning an’analarini kasaba uyushmalari
tashkilotlari keyinchalik davom ettirdi. Ilg’or tajribalar va sinov-tekshirishlar
38
0‘zbekiston Respublikasining « 0‘simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida»gi
qonuni.1997-yil 26-dekabr. 0 ‘zbekiston Respublikasining yangi qonunlari. - Т .: Adolat, 1999. 71-75. B.
31

asosida sovet jismoniy tarbiya tizimining ilmiy-nazariy asoslari yaratildi. XX
asrning 30-40-yillar davomida sovet sportchilari chet mamlakatlar bilan o’zaro
aloqalar bog’lashga urindi. Yoshlarning harbiy-jismoniy tayyorgarligini oshirish va
jismonan barkamollikni ta’minlash yo’lida «Mehnat va mudofaaga tayyor» (GTO)
jismoniy madaniyat majmui ishlab chiqildi va amalga oshirildi. O’zbekistonda
sportning rivojlanishi quyidagi ommaviy sport tadbirlari orqali amalga osiralgan:
1920 va 1921 yillarda Toshkent shahrida I hamda II O’rta Osiyo olimpiadasi bo’lib
o’tdi. 1924 yilda Butunturkiston Olimpiadasi o’tkazildi. U Sharq jismoniy
tarbiyachilarining bayramiga aylandi. Ushbu olimpiadada Sirdaryo, Farg’ona,
Turkiston, Samarqand va boshqa viloyatlarning terma jamoalari ishtirok etdi. 1927
yil sentabrda va 1928-yil iyul oyida respublikamizning jismoniy tarbiya
tashkilolari birinchi hamda II Butuno’zbek spartakiadasini o’tkazdi. Bu
musobaqalar o’zbek sportchilari uchun 1928-yilda Moskvada bo’lib o’tadigan
Butunittifoq spartakiadasiga asosiy tayyorgarlik bo’lib xizmat qildi. 1933 yilda
Toshkentda III Butuno’zbek spartakiadasi o’tkazildi. Spartakiadada respublikaning
8 ta shaharlaridan terma jamoalar ishtirok etdi. 1934 yilda O’ta Osiyo
respublikalari va Qozog’iston milliy davlatlarga ajralishining 10 yilligi munosabati
bilan I O’rta Osiyo spartakiadasi o’tkazildi 39
. 1934-yildan boshlab respublika
kolxoz-sovxozlari spartakiadalari o’tkazila boshlandi. 1935-yilda respublikada
Toshkent shahar oliy o’quv yurtlari va tehnikumlari spatakiadasi; Respulika
bolalar spartakiadasi; I Butuno’zbek ayollar jismoniy tarbiya bayrami
o’tkazildi.1935-yilda Toshkent shahrida O’zbek davlat jismoniy tarbiya
tehnikumini ochish to’g’risida qaror qabul qilindi. 1936 yil sentabr oyida
Toshkentda IV Butuno’zbekiston spartakiadasi o’tkazildi, qatnashchilarni
O’zbekiston KP Mkning sobiq Birinchi kotibi A. Ikromov tabrikladi. 1938 yilda
Butunittifoq jismoniy tarbiya paradida respublikamiz vakillari qismdan iborat
«O’zbek xalqining suv, yuqori paxta hosili uchun kurashi» inssterofkasini
namoyish qildi. 1939-yilda bo’lib o’tgan Butunittifoq paradida O’zbekiston
39
0 ‘zbekiston Respublikasining «Alohida muhofaza qilinayotgan hududlar to‘g‘risida»gi qonuni. 0 ‘zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashi Axborotnomasi, iyun, 1993. 113-116 b
32

jismoniy tarbiyachilari gullab yashnayotgan bog’ ko’rinishida chiqish
uyushtirdilar.1940-yildagi paradda O’zbekiston jismoniy tarbiyachilarining
mavzusi qilib yana paxta-o’zbek xalqining asosiy boyligi tanlab olindi.1936-1937
yillarda bolalar-o’smirlar sport maktablari (BO’SM) ochildi. 1943-yilda to’qqiz
yillik tanaffuzdan so’ng Olma-Ota shaxrida O’rta Osiyo va Qozog’iston
Respublikalari II spartakiadasi o’tkazildi. 1944 yil sentabrda Toshkentda Orta
Osiyo va Qozog’iston Respublikalarining III spartakiadasi o’tkazildi. 1945 yilning
30 sentabridan 10 oktabrigacha IV Butuno’zbekiston spartakiadasi o’tkazildi.
Ushbu spartakiada parad bilan ichilib, unda 5 mingta jismoniy tarbiyachi
qatnashdi. 1945 yilning 7 oktabridan 14 oktabrigacha Frunze (Bishkek) shahrida
O’rta Osiyo va qozog’iston Respublikalarining IV spartakiadasi bo’lib o’tdi.
Birinchi o’rinni egallagan respublikamiz jamoasi Butunittifoq jismoniy tarbiya va
sport qo’mitasi Qizil Bayroq ordeni bilan taqdirlandi. 1946 yilda respublikamiz
vakillari Butunittifoq jismoniy tarbiyachilar paradida qatnashdi. 1948 yilda V
Butuno’zbekiston spartakiadasi o’tkazildi. 1948 yil 10-15 oktabrda Dushanba
shahrida komsomolning 30 yilligiga bag’ishlangan O’rta Osiyo va Qozog’iston
respublikalarining V spartakiadasi bo’lib o’tdi. O’rta Osiyo va Qozog’iston
respublikalarining VI spartakiadasi 1950 yilda Olma-Otada, VII spartakiadasi 1952
yilda Ashxobodda, VIII spartakiada 1954 -yilda Toshkentda, IX spartakiada 1957
yilda Frunzeda (Bishkek) o’tkazildi 40
. 1934-1957 yillar ichida O’rta Osiyo va
Qozog’iston respublikalarining spartakiadasi to’qqiz marta o’tkazildi. 1951-1956
yillarda sport jamiyatiarining birinchiliklari, tarmoq spartakiadalari va turli xil
sport musobaqalarida sport jamiyatiarining tashkilotchilik ishlari sezila boshladi.
1951 yil Samarqand, Xo’jayli, Kosonsoy, Termiz va Angren shaharlarida jismoniy
tarbiya pedagogika bilim yurtlari tashkil etildi. Ular boshlang’ich va yetti yillik
(o’sha davrda) maktablar uchun jismoniy tarbiya o’qituvchilarini tayyorlashda
yangidan ish boshladi. 1952 yil Toshkent DPI tarkibidagi (1949 y.) jismoniy
tarbiya fakulteti mustaqil bo’ldi. 1954-yil Farg’ona, 1956-yil Nukus DPIda ham
jismoniy tarbiya fakultetlari ochildi. 1955 yil sentabr-oktabr oylarida O’zbek
40
www. lex.uz.// O`zbekiston ekologik haarakati
33

Davlat jismoniy tarbiya instituti tashkil etilib, iqtidorli sportchilarni talabalikka ilk
bor qabul qildi 41
. 1956 yil O’zbekiston sport tarixida salmoqli o’rinni egallaydi.
Ya’ni shu yili yozda «Paxtakor» sport majmui qurilib bitkazildi va unda
O’zbekiston sportchilarining eng katta bayrami bo’lib o’tdi. Bu tantana 1956 yilga
SSSR xalqlarining 1-spartakiadasiga ko’rik-sinov tajribasini o’tadi. 1956 yildan
boshlab, respublikamiz sportchilari sobiq Ittifoq xalqlarining hamma
spartakiadalarida ishtirok eta boshlagan. I Ittifoq xalqlari spartakiadasi 1956 yilda;
II-1959 y; III-1963 y;IV-1967 y; V-1971 y; VI-1975 y;VI-1979 y; VIII-1983 y;
IX-1987 yilda o’tkazilgan. Hamma spartakiadalarning final qismi Moskva shahrida
bo’lib o’tgan. Urushdan keyingi yillarda tarmoqli jismoniy madaniyat va sport
jamiyatlari tiklanib, ular o’z faoliyatlarini sportning ommaviyligini amalga
oshirishga harakat qildi. Oliy o’quv yurtlarida «Nauka» («Fan»), O’rta maxsus
o’quv yurtlari va mayda ishlab chiqarish korxonalarida (fabrika, savdo
shahobchalari va h.k.) «Iskra» («Alanga»), «Lokomotiv», «Dinamo», «Paxtakor»
kabi respublika va viloyatlarning sport jamiyatlari faol ish olib borishdi.
O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishda respublika va
viloyatlardagi «Dinamo», «Spartak», «Paxtakor», «Fan», «Alanga» va boshqa
sport jamiyatlari yangi usullar bilan faoliyat ko’rsatdi. Bunda yoshlarni sport
unvonlari va darajalarini olishga bo’lgan qiziqishlari, yangi sport kiyimlari bilan
ta’minlash, nishonlar (emblema) bilan sport maydonlariga chiqishga havas
uyg’otish ustuvor edi. Butunittifoq jismoniy madaniyatchilar namoyishiga
tayyorgarlikda davlat va sport jamiyatlarining katta mas’uliyati zarur edi. Shu
sababdan, unga maxsus tayyorgarlik ishlari 1-2 yil davom etar edi. Eng so’nggi
(1954 y.) namoyishga tayyorlanish va unda qatnashish juda qiziqarli hamda
muvaffaqiyatli bo’lgan edi. Namoyishga 300 dan ortiq yigit va qizlar ishtirok etdi.
Ular orasida Samarqandlik M.Haqberdiyeva va jismoniy tarbiya pedagogika bilim
yurtining talabalari A.Abduhakimov, D.Sharopov, N.Rahimovlar ham bor edi.
Sobiq Ittifoq davrida O’zbekistonda jismoniy madaniyat va sport sohasida ulkan
yutuqlarga erishildi. Sport jamiyatlarining markazlashgan rahbarlik faoliyatlari
41
0‘zbekiston Respublikasining « 0‘simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida»gi
qonuni.1997-yil 26-dekabr. 0 ‘zbekiston Respublikasining yangi qonunlari. - Т .: Adolat, 1999. - 62-67 b.
34

(1957, 1987) sportga rahbarlik qilishning davlat jamoatchilik (1959-1968) usullari
birmuncha markazlashtirildi va takomillashtirildi. Sport bilan
shug’ullanuvchilarning ko’payishi, mutaxassislar tayyorlashning yangi yo’lga
qo’yilishi (1966 y. qaror asosida), sport inshootlarining qurilish ko’lami oshishi
ancha ortdi. O’zbekiston jismoniy tarbiya va sport harakatini boshqarishning
asosiy shakli, davlat va jamoat shakli hisoblanadi 42
. Jisminiy tarbiyani
boshqarishning davlat shakliy davlat organlari, O’zbekiston Respublikasi Davblat
jismoniy tarbiya va sport qo’mitasi, jismoniy tarbiya hamda sportning
rivojlanishiga bevosita rahbarlik qiladigan vazirliklar, idoralar va komitetlar orqali
amalga oshiriladi. Bu Xalq ta’limi vazirligi tomonidan jismoniy tarbiya bo’yicha
o’tkaziladigan ishlar va maktabgacha ta’lim muassasalari, maktablar, muzeylar,
kollejlardagi jismoniy tarbiya darslari, Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi
tomonidan oliy o’quv yurtlari hamda o’rta maxsus bilim yurtlari o’quv rejasidagi
jismoniy tarbiya. Sog’liqni saqlash vazirligi tomonidan kasalxonalar,
poliklinikalar, tug’ruqxonalar va davolash-profilaktika muassasalaridagi jismoniy
tarbiya, Milliy mudofaa vazirligi tomonidan armiya va shaxsiy tarkib hamda
harbiy bilim yurtlari tinglovchilarining jismoniy tayyorgarligidir. Davlat shaklidagi
boshqarishning o’ziga xos hususiyati bu davlat dasturlari va har tomonlama
jismoniy rivojlanish vazifalarini ta’minlash, jismoniy mashqlar, gigiyena, o’z-
o’zini nazorat qilish asoslari bo’yicha nazariy bilimlarni shakllantirish maqsadida
turli jismoniy mashlar bilan majburiy mashg’ulotlarning mavjudligi hisoblanadi,
ya’ni davlat tasarrufidagi organlarning maxsus tizimi orqali sog’liqni
mustahkamlash hamda yoshlarni mehnatga va Vatan mudofaasiga tayyorlash kabi
umum davlat vazifalarini hal etish amalga oshiriladi. Respublikada jismoniy
tarbiya harakatini boshqarish davlat tizimining hozirgi zamondagi rivojlanganlik
darajasining huquqiy doirasi hajmini hisobga olgan holda quyidagi boshqaruv
organlari tasnifini yaratishga imkon beradi: Jismoniy tarbiya harakatini boshqarish
bo’yicha maxsus huquqiy vakolatli organlar (Davlat sport qo’mitasi tizimi).
Umumiy vakolatli organlari – o’z tarmoqlarida jismoniy tarbiya harakatiga
42
Ergashev A., Ergashev T. Agroekologiya. - Т.: Yangi asr avlodi, 2006. 61-b.
35

rahbarlikni amalga oshiradigan idoraviy tashkilotlar, vazirliklar, idoralar,
komitetlar. Davlatni boshqarishning demokratik asoslarini rivojlantirish
boshqarishdagi jamoatchilikni rivojlantirish bilan bevosita bog’liq. Jamiyat
rivojlanishida yuzaga kelgan tarihiy vaziyat jamoatchilikning JT va Sni
boshqarishda qatnashishi uchun aniq imkoniyatlar yaratdi, bu jismoniy tarbiya
harakatini boshqarishda mustaqil boshqarish shaklini rivojlantirishga yordam
beradi. Shunday tarzda boshqarishning jamoatchilik shakli paydo bo’ldi, u hozirgi
zamonda ham muhim ahamiyatga ega. JT va S jamoatchilik, mustaqillik shklida
ishlarni tashkil qilish shunday tavsiflanadiki, u rahbar organlarning saylanishliligi,
mustaqil faoliyat ko’rsatishi, ixtiyoriyligi asosida olib boriladi, bu o’z navbatida
ijodiy tashabbuskorlikni rivojlantirishga yordam beradi. Jamoatchilik jismoniy
tarbiya tashkilotlari faoliyati kasaba uyushmalari, KSJ va boshqa jamoa
tashkilotlari tomonidan bevosita boshqarilib turiladi. Mustaqillik shakllarining
funksiyalari keng va har tomonlamadir 43
. Bu yuqori darajada sport
takomillashuvini ta’minlash, yuqori malakali sportchilarni tayyorlash, mehnat
hamda dam olishni to’g’ri tashkil qilish, sog’liqni mustahkamlash va ijodiy
umrboqiylikni saqlash, turli yoshdagi aholini mashg’ulotlarga jalb qilish va
hokazodir. Havaskorlik tashkilotlarida o’quv, tqrbiyaviy, sport ishlari tavsiya
hususiyatiga aga bo’lgan namunaviy dasturlar va nizomlar asosida olib boriladi.
Ularning faoliyati demokratizm, tashabbuskorlik va jamoatchilikni keng jalb qilish
asosida tashkil etiladi. Xalqaro federatsiyalar bilan ish yuzasidan aloqalarni
o’rnatish va va uni boshqarish maqsadida respublika federatsiyalari hamda joylarda
tegishli tashkilotlar tashkil qilingan. Sport turlari bo’yicha federtsiyalar
jamoatchilik organlari hisoblanadi, tegishli sport turlarini rivojlantirishda
boshqarmalar, bo’limlar va boshqa bo’linmalarga yordam ko’rsatadi, shuningdek,
sport turlari bo’yicha viloyat federatsiyalari hamda sport jamiyatlari seksiyalari va
idoralari faoliyatini yo’naltirib turadi.
43
0 ‘zbekiston Respublikasining «Alohida muhofaza qilinayotgan hududlar to‘g‘risida»gi qonuni. 0 ‘zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashi Axborotnomasi, iyun, 1993. 111-113 b
36

2.2. Xalqaro ekologik himoya mexanizmlari
Hozirgi vaqtda atrof-muhitni muhofaza qilish masalalari alohida mamlakatlar va
mintaqalar asosida hisobga olinmaydi va global miqyosda. Dunyoda bunday
vaziyat yuz berdi, chunki insoniyat tsivilizatsiyasining rivojlanishi insoniyatning
omon qolishi ekologik halokatga haqiqiy tahdid ostida. Shu sababli, atrof-muhit
xavfsizligi muammolari davlatlarning birgalikdagi sa'y-harakatlari va muqarrar
ravishda xalqaro hamkorlik, davlatlar va xalqaro tashkilotlarning qo'shma
kelishilgan harakatlari bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Insoniyatning dahshatli ekologik baxtsizliklaridan najot, tsivilizatsiyamizni saqlash
global birlashma g'oya bo'lishi kerak.
Davlatlarning atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida hamkorligi uchun muhim
asos bu xalqaro huquqiy tartibga solish. Rossiya Federatsiyasining "Atrof-muhitni
muhofaza qilish to'g'risida" gi qonuni "Rossiya Federatsiyasi" Rossiya
Federatsiyasining xalqaro huquqiy va xalqaro huquqiy shartnomalar va sohadagi
xalqaro huquqiy shartnomalar va xalqaro huquqiy shartnomalar normalariga
muvofiq xalqaro hamkorlikni amalga oshiradi Atrof-muhitni muhofaza qilish "(81-
modda).
Zamonaviy xalqaro huquq doirasida, global miqyosdagi ekologik xavfsizlik
mamlakatlari o'rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi mustaqil filial doirasida -
xalqaro ekologik qonun.
Xalqaro ekologik qonun (xalqaro ekologik huquq) - bu xalqaro huquq davlatlari va
boshqa sub'ektlari o'rtasida faoliyatni tartibga soluvchi xalqaro huquqiy
tamoyillarning kombinatsiyasi bo'lib, atrof-muhitni oqilona foydalanish va himoya
qilishni rivojlantirish.
Xalqaro ekologik himoya quyidagi printsiplar asosida amalga oshiriladi:
hozirgi va kelajak avlodlar uchun ekologik himoya printsipi;
chegaradan zarar etkazilishiga yo'l qo'yilmasligi printsipi;
tabiiy resurslardan oqilona foydalanish printsipi;
radioaktiv infektsiya qilishning yo'l-qoidalari;
butunjahon okeanining ekologik tizimlarini himoya qilish printsipi;
38

harbiy yoki atrof-muhitga atrof-muhitga ta'sir qilish vositalaridan foydalanishning
printsipi konsentrlangan shaklda;
atrof-muhit xavfsizligi printsipi;
atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha xalqaro shartnomalar bilan bog'liqligini
nazorat qilish printsipi;
davlatlarning xalqaro huquqiy javobgarligi printsipi atrof-muhitga zarar etkazish
printsipi.
Ushbu tamoyillarga asoslanib, davlatlarning ichki atrof-muhit siyosati milliy va
xalqaro atrof-muhit huquqlarini muhofaza qilish huquqini ta'minlashga hissa
qo'shishi kerak.
Atrof-muhitni muhofaza qilish uchun xalqaro huquqiy printsiplar BMTning atrof-
muhit masalalari bo'yicha xalqaro konferentsiyalarning turli hujjatlari bo'yicha
shakllantirildi.
BMT shafeligida o'tkazilgan birinchi xalqaro ekologik anjuman 1972 yil iyun
oyida Shvetsiyada bo'lib o'tgan ekologik muammolar bo'yicha Stokgolm
konferentsiyasi. Ushbu konferentsiyadan so'ng printsiplar va harakatlar rejasi
deklaratsiyasi qabul qilindi. Ushbu hujjatlar BMT Bosh assambleyasining
roziligini oldi va BMTning atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha navbatdagi
dasturining boshlanishi bo'ldi.
Dunyo bo'yicha dunyodagi nizomi xalqaro ekologik qonun tamoyillarini yanada
rivojlantirishda davom etdi va 1988 yil 28 oktyabrdan boshlab qaror qabul qilindi.
1992 yil iyun oyida, BMT konferentsiyasi Atrof-muhit deklaratsiyasi va
rivojlanishini qabul qilgan Rio-de-Janeyro (Braziliya) bo'lib o'tdi. Ushbu
konferentsiya natijasi global dastur hujjati bo'lib, uzoq muddatli istiqbolda, uzoq
muddatli istiqbolda 40 ga yaqin istiqbolli istiqbollar, maqsadlarga erishish uchun
takliflar va maqsadlarga erishish uchun takliflar bilan bog'liq takliflar mavjud .
Rio-de-Janeyro shahrida qabul qilingan deklaratsiya, xalqaro ekologik himoya
maqsadlari aniqlandi.
Bularga quyidagilar kiradi:
39

yangi xalqaro hamkorlikning yangi bosqichlarini tashkil etish orqali global
miqyosda yangi va teng hamkorlikni o'rnatish;
xalqaro huquqiy ekologik himoyani rivojlantirish istiqbollarini aniqlash;
milliy ekologik qonunchilikni rivojlantirish;
qulay muhitni saqlash va tiklanish uchun eng samarali choralarni belgilash.
2000 yil may oyida birinchi global vazirlik muhiti forumi Malmo (Shvetsiya)
bo'lib o'tdi - Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atmaliyat dasturi Boshqaruvining
oltinchi navbatdagi majlisi (UPPP). Forumdan so'ng, 2000 yil 31 mayda
Malmenchilarning Malmenchining deklaratsiyasi qabul qilindi. Ushbu
deklaratsiyada hukumatlarni atrof-muhitni muhofaza qilishning asosiy yo'nalishlari
- birinchi global ekologik forum ishtirokchilari shakllantirildi.
Texnik innovatsiyalar, muqobil yoqilg'ilarni rivojlantirish, atrof-muhitni muhofaza
qilishning iqtisodiy va boshqa sohalarida atrof-muhitni muhofaza qilishning
iqtisodiy manfaatlarini rivojlantirish va atrof-muhitni muhofaza qilishning boshqa
sohalarining ustuvorligi saqlash va tiklash dasturining zaruriy tarkibiy qismi
bo'lishi kerak.
Shuningdek, Rossiya ushbu Global Forumda ishtirok etdi va vazirlarning
deklaratsiyasini imzoladilar. Rossiya Federatsiyasining ushbu forumdagi ishtiroki
tegishli me'yoriy hujjatlarni qabul qilishda namoyon bo'ldi. Xususan, "Atrof-
muhitni muhofaza qilish to'g'risida" federal qonunning 82-moddasida "Atrof-
muhitni muhofaza qilish bo'yicha xalqaro shartnomalar Atrof-muhitni muhofaza
qilish sohasidagi xalqaro shartnomalar atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi
xalqaro shartnomalar atrof-muhitni muhofaza qilish faoliyatidan kelib chiqadigan
aloqalarga nisbatan qo'llanilmaydi to'g'ridan-to'g'ri.
Boshqa hollarda, Rossiya Federatsiyasining atrof-muhitni muhofaza qilish
sohasida xalqaro miqyosdagi xalqaro kelishuv bilan bir qatorda tegishli normativ-
huquqiy hujjat Rossiya Federatsiyasining xalqaro shartnomasining qoidalariga
nisbatan qo'llaniladi. Agar Rossiya Federatsiyasining atrof-muhitni muhofaza
qilish sohasidagi xalqaro shartnomasi ushbu federal qonunning nazarda
40

tutilganidan tashqari boshqa qoidalarni tuzgan bo'lsa, xalqaro shartnoma qoidalari
qo'llaniladi. "
Dunyodagi ekologik muammolarni hal qilishda asosiy ulush xalqaro ekologik
tashkilotlardir. Huquqiy maqomga ko'ra, ular nodavlat va hukumatlararo va
hukumatlararoga bo'lingan.
Hukumatlararo ekologik tashkilotlar quyidagilardan iborat:
Birlashgan Millatlar Tashkilotining atrof-muhit dasturi (Birlashgan Millatlar
Tashkilotining atrof-muhit dasturi), shu jumladan, boshqaruv kengashi, Kotibiyat
va atrof-muhit fondi;
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Barqaror rivojlanish bo'yicha komissiyasi,
BMT - ECOSOCning iqtisodiy va ijtimoiy kengashi;
Xalqaro atom energiyasi agentligi - MAGATE;
Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti - kim;
World Meteorologiya Tashkiloti - WMO va boshqa tashkilotlar.
Hukumatlararo ekologik tashkilotlar, nodavlat ekologik tashkilotlar dunyo atrof-
muhit huquqlarini muhofaza qilish organlarini himoya qilishda ishtirok etmoqda.
Dunyoda 500 dan ortiq bunday tashkilotlar atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha
eng muhim va rezonans mavjud:
Xalqaro tabiat va tabiiy resurslar uyushmasi - IUCN;
Yashil lecece - yashil leya;
Dunyo Yovvoyi tabiatni himoya qilish jamg'armasi - WWF;
Dunyo Yovvoyi tabiatni himoya qilish fondi;
Qushlarni himoya qilish xalqaro kengashi;
Hayvonlar va boshqa tashkilotlarni himoya qilish bo'yicha dunyo jamg'armasi.
Hukumatlararo ekologik tashkilotlar xalqaro atrof-muhitni muhofaza qilish
tamoyillari va nodavlat ekologik tashkilotlardan farqli o'laroq, xalqaro ekologik
normalarning qoidabuzarlariga ta'sir ko'rsatadigan ta'sir ko'rsatadi.
Ushbu ta'sir choralari atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha belgilangan xalqaro
qoidalarga rioya qilmaydigan davlatlar bo'yicha iqtisodiy sanktsiyalarni joriy etish,
41

ushbu davlatlarning atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha ekspertiza va boshqa
xalqaro huquqiy chora-tadbirlardan chiqarib tashlangan.
1 Xalqaro ekologik himoya manbalari
Atrof-muhit to'g'risidagi qonun manbalari tushunchasi nazariya va amaliyotda
keng talqin qilindi. Xalqaro ekologik qonunning manbalari xalqaro ekologik va
huquqiy normalarni o'z ichiga olgan xalqaro me'yoriy hujjatdir. Ta'kidlash joizki,
xalqaro atrof-muhitning sub'ektlari va manbalari to'g'risidagi savollar bir-birlariga
nisbatan chambarchas bog'liq, chunki sub'ektlarning qonunchilik faoliyati natijalari
ushbu qonun sohasining manbalari hisoblanadi. Bundan tashqari, xalqaro atrof-
muhitning normalari xalqaro shartnomalar, konvensiyalarda keltirilgan, haqiqat
ikkinchisiga ma'qul keladigan bir yoki boshqa holat uchun amal qiladi.
Xalqaro ekologik huquq manbalari ikki toifaga bo'linadi:
1) San'atda keltirilgan xalqaro huquqning umuman qabul qilingan manbalari.
Xalqaro sudning 38 nafari (xalqaro konventsiyalar, ham umumiy va maxsus;
xalqaro miqyosdagi shaxslar; qonunning umumiy printsiplari; sud qarorlari va
malakali mutaxassislarning malakali mutaxassislar doktrlari);
2) majburiy kuchga ega bo'lmagan me'yoriy hujjatlar (konferentsiyalar,
simpoziumlarning echimlari va qarorlari). Bunday harakatlar maslahat beradi.
Atrof-muhitni muhofaza qilish bilan bog'liq quyidagi xalqaro konventsiyalar,
shartnomalar, bitimlar ajratilgan:
- ikki tomonlama va ko'p tomonlama;
- davlatlararo va xalqaro tashkilotlar ishtirokida;
- hukumatlararo va idoralararo;
- global, mintaqaviy va subgial va boshqalar.
Ikki tomonlama shartnomalar qatoriga: SSSR hukumatining va AQSh hukumati
o'rtasida 1972 yil 23 maydagi atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi hamkorlik
to'g'risidagi bitim; SSSR Hukumati va Yaponiya hukumati migratsiya qushlari va
qushlarni muhofaza qilish, va 1973 yildagi yashash joylarini himoya qilish
bo'yicha Yaponiya hukumati o'rtasidagi konventsiya; SSSR davlat hukumati va
Kanada hukumati o'rtasida ilmiy hamkorlik bo'yicha 1989 yil davomida suv
42

tizimlarini o'rganish sohasidagi ilmiy hamkorlik bo'yicha 1976 yilning
ifloslanishidan, transchegaraviy ifloslanish to'g'risidagi konventsiyada. 1979 yilgi
Atmosfera havosi 1979 yil BMTning 1982 yilgi Ozon qatlamini himoya qilish va
ulardan foydalanish to'g'risidagi konventsiya, 1985 yilgi Ozon qatlamini himoya
qilish to'g'risidagi konventsiyasi, 1985 yilgi Ozon qatlamini himoya qilish
to'g'risidagi konventsiya 1992 yil iqlim o'zgarishi to'g'risidagi konventsiyasi, 1992
yilgi Ozon qatlamini himoya qilish to'g'risidagi konventsiyasi, 1992 yilgi Iqlim
o'zgarishi to'g'risidagi konventsiya, 1992 yildagi konventsiya 1992 yil. , 1992 yilgi
biologik xilma-xillik va boshqalar. Ushbu va boshqa harakatlar, tomonlar atrof-
muhitni muhofaza qilish sohasidagi munosabatlar va hamkorlikni rivojlantirish,
tegishli dalillar va muammolarni to'g'ri hisobga olish, tegishli dalillar va vaziyatni
aniqlash va atrof-muhitni aniqlash Atrof-muhit, ma'lumot almashish va ko'plab
global ekologik muammolarga qarshi kurashishga qaratilgan ilmiy tadbirlarni
amalga oshirish.. Ba'zi xalqaro tashkilotlarning qarorlari: Birlashgan Millatlar
Tashkilotining Iqtisodiy va Iqtisodiyoti, Iqtisodiyot aloqalari va rivojlanishini
tashkil etish (OECD) va Evropa iqtisodiy hamjamiyati, konferentsiyalar,
simpoziyalar, forumlar, uchrashuvlar, uchrashuvlar, ekologik ahamiyatga ega
ma'lumot almashish, ilmiy va amaliy muammolarni hal qilish vositasi bo'lib xizmat
qiladi. Ushbu xalqaro ekologik huquqlarning ushbu manbalari ushbu qonun
sohasiga katta ta'sir ko'rsatadi. Misollar, 1972 yildagi Atrof-muhitni muhofaza
qilish bo'yicha Stokgolm atrof-muhit deklaratsiyasi, 1982 yil 1982 yil, 1982 yil,
1982 yil, 1982 yil, 1982, 1982 yil, 1992 yildagi Atrof-muhitni muhofaza qilish va
1992 yildagi Dunyo Neuroda ham 1992 yildagi davlatlarni faollashtirish
to'g'risidagi deklaratsiyani o'z ichiga oladi. Ko'rsatilgan hujjatlar davlatlarni
faollashtirishga undaydi Faoliyat va hamkorlik.
2 Xalqaro ekologik himoyaning printsiplari
Xalqaro hamkorlik printsipi xalqaro huquqiy tartibga solishning asosiy ekologik
himoyasidan biridir. Bu ushbu sohada ishlab chiqilgan deyarli barcha
qo'llaniladigan xalqaro huquqiy hujjatlarga asoslanadi. Xususan, 1976 yilgi Tinch
okeanining janubiy qismida tabiatni muhofaza qilish to'g'risidagi konventsiyada,
43

1979 yilgi ko'chkisidagi dengiz yuqori resurslarini saqlash to'g'risidagi konventsiya
1979 yilda Antarktidaning dengiz yuqori resurslarini saqlash to'g'risidagi
konventsiya 1985 yil BMTning "Ozon qatlamini" 1972 yildagi Atrof-muhit muhiti
muammolari bo'yicha 1982 yil BMTning "Ozon" konferentsiyasini himoya qilish
to'g'risidagi BMT konventsiyasi. Ushbu tamoyil quyidagicha oshkor bo'ladi:
"Atrof-muhitni muhofaza qilish va takomillashtirish bilan bog'liq xalqaro
muammolar barcha mamlakatlar, yirik mamlakatlar va kichik, tenglik asosida
hamkorlik ruhida hal qilinishi kerak. Ko'p tomonlama va ikki tomonlama
kelishuvlarga asoslangan hamkorlik yoki boshqa sohalarda amalga oshirilgan
faoliyat bilan bog'liq bo'lgan moliyaviy ta'sirni samarali boshqarish, oldini olish,
qisqartirish va yo'q qilish uchun juda muhimdir va ushbu hamkorlik shu tarzda
tashkil etilishi kerak bu barcha davlatlarning suveren manfaatlarini hisobga olgan
holda muvaffaqiyatli o'tdi. "
Xalqaro kelishuvning maxsus printsiplari xalqaro kelishuv loyihasida eng
norasmiy ravishda 1995 yilda ishlab chiqilgan xalqaro muhit va rivojlanish punkti
bilan to'liq norasmiy ravishda kodlangan. IUCN mutaxassislari (2010 yil 22
sentyabrda 4-nashrda). Ushbu hujjat quyidagilar orasida quyidagilarni ajratib
turadigan g'oyalar va tamoyillar tamoyillari bilan aniq ajratilgan:
- insonning konstitutsiyaviy ekologik huquqlariga rioya etilishini ta'minlash
printsipi - bu bevosita ta'sirga ega emas va shunga qaramay, konstitutsiya va
konstitutsiyaviy ishlarida o'ziga xos ekologik huquqlar, shuning uchun muayyan
davlat munosabatida ushbu tamoyillarga bog'liq quyidagicha talqin qilinishi kerak:
"Konstitutsiyangiz va konstitutsiyaviy qonunlaringizda insonning atrof-muhit
huquqlari bilan bog'liq, keyin kuzating";
- atrof-muhitga qarshi chegaradan zararni qo'llashning nomuvofiqligi printsipi.
Uning mohiyati shundaki, atrof-muhitga zarar etkazish xavfi mavjud bo'lsa,
bunday zararning oldini olish uchun barcha choralarni ko'rish kerak. Bunday
zararni keltirib chiqarishi mumkin bo'lgan har qanday faoliyat to'xtatilishi kerak.
Bu xalqaro atrof-muhit qonunining markaziy tizimni shakllantiruvchi tamoyil;
44

- tabiiy resurslardan ekologik jihatdan oqilona foydalanish printsipi. Eng asosiy
shaklda ushbu printsipning huquqiy mazmuni "Yumshoq" xalqaro ekologik
qonunning normalarida quyidagilar mavjud: hozirgi va kelajak avlodlar
manfaatlarini ko'zlab va qayta tiklanmaydigan er resurslarini oqilona rejalashtirish
va boshqarish; Atrof-muhit nuqtai nazarini ta'minlash bilan uzoq muddatli
ekologik rejalashtirish; O'z hududlari, yurisdiktsiya zonalari, yurisdiktsiya zonalari
yoki ushbu cheklovlar ortidagi ekologik tizimlar uchun davlat faoliyatining
mumkin bo'lgan oqibatlarini baholash; Optimal darajadagi ekspluatatsiya qilingan
tabiiy resurslarni saqlash, ya'ni ular to'liq ishlatilmagan darajada; Imkoniyatlar,
yashash resurslarini boshqarish. Ushbu koridorning chegaralari doirasida
badafemaning barqarorligi qonunlarining talablari (biosferaning iqtisodiy
salohiyati va mahalliy va mintaqaviy holatlardagi iqtisodiy salohiyatga muvofiq
rivojlanish sifatida tushunish kerak. Ushbu qonunlardan kelib chiqadigan
cheklovlar va taqiqlar bo'yicha tsivilizatsiya uchun oldindan belgilangan).
- eng umumiy shaklda, asosiy shakl printsipi Rion deklaratsiyasida quyidagicha
shakllanadi: "Atrof-muhitni muhofaza qilish uchun ularning imkoniyatlariga
muvofiq keng qo'llaniladi. Jiddiy yoki ahamiyatsiz zararni qo'llash xavfi mavjud
bo'lgan hollarda, to'liq ilmiy ma'lumotlar etishmasligi atrof-muhitning tanazzulini
bekor qilish uchun qimmatroq choralarni qabul qilishning kechikishiga sabab
bo'lmasligi kerak ";
- Atrof-muhitning radioaktiv infektsiyasining yo'l-yo'riqsizligi printsipi uning
ta'sirini radioaktiv moddalardan (atom energiyasini) ishlatishning tinch va harbiy
sohasida ham tarqaldi. Davlatlar radioaktiv xavfsizlikning (ishonchli) xavfsizligini
(ishonchli) xavfsizlik vositalarini qabul qilmasdan, potentaktiv radioaktiv
infektsiyani olib, eksport qilmasligi kerak;
- Jahon okeanining ekologik tizimlarini himoya qilish printsipi. Ushbu printsipning
huquqiy mazmuni barcha davlatlarning "dengiz muhitini himoya qilish va saqlash"
majburiyatlarini tashkil etadi (1982 yil BMTning 192-moddasi). Ochiq dengizda,
shu jumladan ochiq iqtisodiy zonalar, shu jumladan, alohida iqtisodiy zonalar
ishlab chiqaradigan xalqaro normalar va standartlar asosan iqtisodiy zonada ishlab
45

$chiqilgan va ochiq dengizda butunlay taassurot qoldiradi Bayroq holatining yurisdiktsiyasi. - harbiy muhitga tabiiy muhitni taqiqlash printsipi 1976 yilda harbiy muhitga ta'sir qilish taqiqlanganligi to'g'risidagi 1976 yilda harbiy muhitni taqiqlash to'g'risidagi konventsiyani qabul qilish shart 1977 yilda men 1949 yil urush qurbonlarini himoya qilish bo'yicha Imaviy konventsiyalarga qo'shimcha protokol. - ekologik xavfsizlikni ta'minlash printsipining asosidir, bu ekologik xavflarning nazariyasi - bu mahsulot va xizmatlarning narxini belgilashda o'z maqsadli javobgarligi bilan maqbul xatarlar darajasini aniqlash. Qabul qilinadigan xavf ostida, iqtisodiy va ijtimoiy omillar nuqtai nazaridan asosli bo'lgan xavf darajasi, ya'ni maqbul xavf tug'diradi, bu jamiyatni olish uchun mos keladigan xavfdir. o'z faoliyati natijasida ma'lum tovarlar. Hozirgi vaqtda ushbu tamoyilni shakllantirish jarayonida, bu dunyo hamjamiyati haqiqiy printsipga ko'ra kurashishi kerak bo'lgan maqsaddir. Atrof-muhit tufayli etkazilgan zarar uchun davlatlarning xalqaro huquqiy javobgarligi printsipi. Davlatning ushbu printsipiga binoan, xalqaro huquqiy majburiyatlarning buzilishi natijasida va xalqaro huquq tomonidan taqiqlanmagan faoliyat natijasida yuzaga kelgan ekologik zararni qoplashi shart. Xalqaro ekologik huquqlarni shakllantirish jarayonining o'ziga xos xususiyatlari ushbu sohadagi maxsus printsiplar muzlatilgan narsa deb hisoblanmasligi mumkinligini tushuntirish kerak. Biz aniq jarayonga guvoh bo'lmoqdamiz. Shu sababli, yaqin kelajakdagi tashqi ko'rinishi va boshqa maxsus printsiplar juda katta. 1. Xalqaro ekologik qonunning paydo bo'lishi va rivojlanishi. Atrof-muhitni xalqaro huquqiy himoya qilish ushbu qonunning o'ziga xos filialining o'ziga xos filialini va atrof-muhitga zarar etkazish va cheklashni oldini olish, cheklash va yo'q qilish, cheklash va yo'q qilish bo'yicha tartibga solish to'g'risidagi qonun hujjatlarining belgilari va xalqaro huquq printsiplari va me'yorlari to'plami Turli manbalar, shuningdek, oqilona, \u200b\u200bekologik toza tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo'yicha. "Atrof-muhit" tushunchasi insoniyat sharoitlari bilan bog'liq keng qamrovli 46$

elementlarni qamrab oladi. Ular uchta ob'ektda tarqatiladi: tabiiy (jonli) vositalar
(flora, fauna); Turar-joy bo'lmagan muhit (dengiz va chuchuk suv havzasi), havo
bassosidagi (atmosfera), tuproq (litosfera), yaqindan past kosmos; Tabiat bilan
o'zaro ta'sir qilish jarayonida inson tomonidan yaratilgan "sun'iy" vositalar.
Umumiy tarkibda bularning barchasi hududiy sohaga qarab, global, mintaqaviy va
milliyga bo'lish mumkin bo'lgan ekologik tizim. Shunday qilib, atrof-muhitni
muhofaza qilish (himoya) tabiatni himoya qilish (himoya qilish) uchun etarli emas.
50-yillarning boshlarida Tabiatni himoya qilish va uning resurslarini charchash va
uni rivojlantirishdan saqlab qolish, 70-yillarda ushbu vazifani ob'ektivlik muhitini
himoya qilish uchun qancha iqtisodiy maqsadlar paydo bo'ldi , belgilangan yaxlit
ball muammosini aniq aks ettirish.
"Atrof-muhit" kontseptsiyasi "Ekologiya" kontseptsiyasi va "Ekologiya"
kontseptsiyasi bilan teng emas, chunki ular tirik organizmlar va ular tomonidan
shakllangan tirik organizmlar va atrof-muhitning o'zaro munosabatlari ilmini
ko'rsatadi.
Ijtimoiy rivojlanish jarayonida tabiiy, tabiiy koeffitsiyaning asosiy ahamiyati yaqin
asrning 60-yillari o'rtalariga qadar atrof-muhitni muhofaza qilish mustaqil siyosiy
muammo sifatida ilgari surilgan, va uning diversifikatsiyalangan, murakkab, global
miqyosda bo'lgan ilmiy asoslari unchalik rivojlanmagan. Faqatgina chet el va
mahalliy ilmiy adabiyotlarning global muammolarining ilmiy asoslari, shubhasiz,
ekologik himoya bilan bog'liq huquqiy normalarni maxsus guruhga ajratishga
imkon berdi.
Umumiy xalqaro huquq tizimida atrof-muhitni xalqaro huquqiy himoya mustaqil,
o'ziga xos tartibga solish sohasi sifatida aniq ajralib turadi. Atrof-muhit bilan atrof-
muhit bilan inson hamkorligining barcha turlari va sohalarining paydo bo'lishi
atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha xalqaro huquqiy tartibga solishni
kengaytiradi. Hozirgi bosqichda asosiy va o'rnatilgan asosiy va belgilangan
tartibda atrof-muhitga etkazilgan zararni oldini olish, qisqartirish va bartaraf etish
(birinchi navbatda ifloslanish orqali); tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning
ekologik jihatdan yaxshi rejimini ta'minlash; tarixiy obidalar va tabiiy
47

zaxiralarning har tomonlama himoya rejimini ta'minlash; Atrof-muhitni muhofaza
qilish bilan bog'liq davlatlarning ilmiy-texnikaviy hamkorligi.
Atrof-muhitni muhofaza qilishni xalqaro huquqiy tartibga solish tizimi ichki
tuzilish, etarli darajada barqaror munosabatlar, shuningdek o'zining me'yoriy-
huquqiy va manbalari mavjud. Mahalliy yuridik fikrda, vakolatli xulosa o'z
institutlariga ega ekanligi bildirildi. Deyarli "Atrof-muhitning xalqaro huquqi"
(MPO) atamasi tashkil etilgan.
Biroq, MPOlarning tarkibiy shakllanishi hali tugallanmagan. Bu haqqoniyligi - bu
xalqaro huquqning boshqa sohalariga, ayniqsa dengiz va havo sohasidagi boshqa
sohalarga tegishli muayyan qonunchilik va normalarning asta-sekin tortishishdir.
Biz institutlar va xalqaro huquq institutlari bilan chambarchas bog'liq bo'lganlar
haqida gapirmoqdamiz, bu esa MPO shakllarini tashkil etuvchi. Bundan tashqari,
rivojlanayotgan maxsus tamoyillar va ekologik standartlar o'ziga xos emas.
Xalqaro huquq sanoatining mustaqil sanoat sifatida tashkil etilgan MPS
shakllanishining yakuniy yakunlanishi ko'p jihatdan uning kodlashiga yordam
beradi. Bu savol Birlashgan Millatlar Tashkiloti atrof-muhit dasturi (UNEP) ostida
bir necha bor rivojlangan. Xalqaro huquqning boshqa sohalari o'xshashligi
bo'yicha umumbashariy kodeksiya ushbu sohadagi printsiplar va normalarni
tizimlashtirishga imkon beradi va shu bilan atrof-muhit xavfsizligini ta'minlash
uchun davlatlarning teng va o'zaro manfaatli hamkasblarining huquqiy asoslarini
mustahkamlashga imkon beradi.
Xalqaro ekologik qonun tamoyillari
Asosiy printsiplar. Atrof-muhit siyosatini amalga oshirish huquqiga ega bo'lgan har
bir davlat, men zarur bo'lgan milliy muhit, umume'tirof etilgan umumta'lim
printsiplari va zamonaviy xalqaro huquq normalariga rioya qilishi kerak.
Shikoyatlar, davlat suvereniteti, davlat suvereniteti, davlat suvereniteti, hududiy
yaxlitlik va yaxlitligi, hamkorlik, tinchliksevarlik, hamkorlik, tinchlik o'rnatishi
kabi asosiy printsiplarga rioya qilish muammosini kuchaytirishi bilan xalqaro
nizolar, xalqaro miqyosda huquqiy javobgarlik. Bularning barcha atrof-muhitni
muhofaza qilish shartnomalari davom etmoqda.
48

Xulosa
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, mamlakatimizda ekologik barqarorlikni
ta’minlash, muammolarni bartaraf qilish va salbiy oqibatlarining oldini olish
borasida jamiyatning turli qatlamlariga mansub fuqarolarning faol qatnashishi talab
etiladi. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda, atrof-muhitni muhofaza qilish va aholi
salomatligini saqlash sohasida faoliyat yuritayotgan milliy hamda chet el jamoat
tashkilotlari va harakatlarining ijobiy tajribalarini o’zlashtirgan siyosiy kuch —
partiya bunday muhim maqsad hamda vazifalarni bajarishga qodir ekanligini
e’tirof etish zarur. Prezidentimizning Oliy Majlisga yo’llagan Murojaatnomasidagi
g’oyalar hamda mamlakatda davlat va jamiyat qurilishi sohasida amalga
oshirilayotgan islohotlar yo’lidagi keyingi qadam sifatida mamlakat siyosiy
maydonida yangi — O’zbekiston Ekologik partiyasi tashkil etildi. Ekologik par -
tiyaning tuzilishi O’zbekiston tarixida alohida sahifa bo’lib, mamlakatda amalga
oshirilayotgan strategiyaning yaqqol hosilasidir. Aholi bilan muloqotlar jarayonida
partiyaning vujudga kelishi nafaqat ekologlar, balki keng jamoatchilikning
ushalgan orzusi ekanligi e’tirof etilmoqda. Mamlakatimizda ayollar bandligini
ta’minlashga qaratilgan dasturlar asosida yaratilayotgan ish o’rinlari yildan-yilga
ortib bormokda. Xotin-qizlar tadbirkorligini qo’llabquvvatlash borasida
mamlakatimiz erishayotgan yutuqlar, ayniqsa, uy mehnatini rivojlantirishga
qaratilgan sa’y-harakatlar diqqatga sazovor. Bu, o’z navbatida, ayollarning oila
moddiy farovonligiga munosib hissa qo’shishlariga, shu bilan birga, farzand
tarbiyasi bilan bevosita shug’ullanishlariga imkon beradi. Mamlakatimiz sog’liqni
saqlash tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida farmatsevtika
sanoatini rivojlantirish, aholi va davolash muassasalarini sifatli, xavfsiz va arzon
49

dori-darmon vositalari bilan ta’minlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bugungi
kunda mamlakatimizda 130 dan ziyod farmatsevtika korxonasi faoliyat ko’rsatib,
ular tomonidan 2 mingdan ortiq turdagi dori-darmon vositalari ishlab
chiqarilmoqda.
50

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
I.Hukumat qarorlari
I.1 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Jismoniy tarbiya va ommaviy
sportni yanada rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risida" PQ 3031-son qarori.2017-
yil 3-iyun
I.2 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. T.: "Ozbekislon " NMIL, 2018.
I.3 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. T.: "Ozbekislon " NMIL, 2020
I.4 2019-2023 O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va ommaviy sportni
rivojlantirish konsepsiyasi 2019-yil 15-fefral.
II. Prezident asarlari
II.1 Karimov I.A., O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid,
barkarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari, T., 1997;
II.2 I.A. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat,
2008
II.3 Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz. T.: "O’zbekiston’’. 2017
III. Adabiyotlar
III.1 Akramov M., Rafikov A.A., Proshloye, nastoyasheye i budusheye
Aralskogo morya, T., 1990 ;
III.2 Nig’matov A.N., O’zbekiston Respublikasining ekologik huquqi, T., 2004
III.3 Rafikov A.A., Geoekologik muammolar, T., 1997
III.4 To’xtayev L., Hamidov A., Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish,
T., 1994
III.4 G’ulomov P.N., Inson va tabiat, T., 1990 .
III.5 Djalilova L.A. Jismoniy tarbiya va olimpiya harakati tarixi. Darslik. T:
"Vori-nashriyoti", 2017.
III.6 Q. Usmonov. O`zbekiston tarixi (1917-1991-y.y). – T., 2017.
51

III.7 R. Shamsutdinov. O`zbekiston tarixi. – T.: O`zbekiston, 2017.
III.8 R. H. Murtazayeva. O`zbekiston tarixi umumiy tahriri ostida. – Toshkent .,
2005. – B.41.
III.9 Bobojonova D. O’zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar (70-80-
yillar misolida). Qo’llanma. – Toshkent.: Sharq, 1999. – B. 51.
III.10 Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy
jarayonlar (XX asr 80-yillari misolida). - Toshkent: Abu matbuot-konsalt , 2009. –
B.25.
III.11 O’zbekiston tarixi. – Toshkent.: Mehnat, 2001. – B.45.
III.12 O’zbekiston tarixi. – Toshkent.: Mehnat, 2001. – B.37.
III.13 Levitin L. O’zbekiston tub burilish pallasida. – Toshkent.: O’zbekiston,
2005.
IV. Internet saytlari
IV.1 https//: eco.gov.uz
IV.2 https:// ecouz.uz
IV.3 https:// lex.uz
IV.4 https:// uznature.uz
IV.5 https:// uzhurriyat.uz
IV.6 https:// IIB.uz
52

O’zbekistonda atrof-muhitni muhifaza qilish yo’lidagi huquqiy bazaning yaratilishi

Купить

Информация о документе

Продавец

O’zbekistonda atrof-muhitni muhifaza qilish yo’lidagi huquqiy bazaning yaratilishi

Похожие документы