O'zbekistonda bank tizimi takomillashtrish vazifalari va asosiy yo'nalishlari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.1MB
Покупки	8
Дата загрузки	18 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

O'zbekistonda bank tizimi takomillashtrish vazifalari va asosiy yo'nalishlari

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTETI
“ IQTISODIYOT ” KAFEDRASI
“ IQTISODIYOT NAZARIYASI ” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: O’zbekistonda bank tizimi takomillashtrish
vazifalari va asosiy yo’nalishlari

O’zbekistonda bank tizimi takomillashtrish
vazifalari va asosiy yo’nalishlari
Reja
Kirish 3
1. Banklarning mohiyati, kelib chiqish asoslari va ularni bozor iqtisodiyotidagi
o’rni 5
2. O'zbekistonda bank tizimi ning shakillaninshi va rivojlanish bosqichlari 9
3. O’ zbekiston Respublikasi bank tizimining amaldagi holati tahlil 15
4. O’zbekiston Respublikasi bank tizimini rivojlantirish istiqbollari 30
Xulosa 33
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 34

Kirish
2

Mavzuning dolzarbligi: Bozor munosabatlari sharoitida banklar iqtisodiyotni
samarali boshqarishning muhim subyekti hisoblanadi. Banklar bozor
munosabatining boshqa subyektlaridan farq qilib pul bilan ishlovchi, vaqtincha
bo’sh turgan pul mablag’larini yig’uvchi, uni unga ehtiyoj sezgan subyektlarga
vaqtincha foydalanishga berib turuvchi va pul mablag’larini samarali ishlatish
asosida o’z faoliyatini olib boruvchi muassasa hisoblanadi.
Banklar bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotni xarakatga keltiruvchi subyekt
hisoblanib moddiy ishlab chiqarishni tashkil qilish va olib borishda vositachi
sifatida kapital aylanishining uzluksizligini ta’minlab jamiyatning ravnaq
topishiga, iqtisodiyotning rivojlanishiga, jamiyat a’zolari farovonligiga zamin
yaratadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar-pul munosabatlarining keng miqyosda
rivojlanishi banklar oldida yangidan-yangi operasiyalar bajarishga imkoniyat ochib
beradi.
Shuning uchun ham respublikamizda bozor iqtisodiyoti talablariga mos keluvchi
zamonaviy bank tizimi yaratish zaruriyati tug’ildi.
O’zbekiston Respublikasi «Bank siri to’g’risia»gi qonunning 3-moddasiga binoan
quyidagilar bank siri hisoblanadi:
- o’z mijozlarining (vakillarining) operasiyalari, hisob varaqlari, va omonatlariga
doir ma’lumotlar
- bank o’z mijoziga (vakiliga) bank xizmatlari ko’rsatishi munosabati bilan mazkur
mijoz (vakil) to’g’risida olgan ma’lumotlar
- mijozning (vakilning) bank seyflari va binolarida saqlab turilgan mol-mulki,
uning xususiyati va qiymati haqidagi ma’lumotlar
- mijoz (vakil) topshirigiga binoan yoki uning foydasini ko’zlab amalga oshirilgan
banklararo operasiyalar va bitimlar to’g’risidagi ma’lumotlar - bank sirini tashkil
etuvchi ma’lumotlarning banklar o’rtasida muomilada bo’lishi natijasida ma’lum
bo’lib qolgan boshqa bankning mijoziga (vakiliga) doir ma’lumotlar.
Bank sirini tashkil etuvchi ma’lumotlar mijozning (vakilning) o’ziga, u vakolat
bergan vakillarga, shuningdek hisob palatasiga (uni zimmasidagi vazifaga kirsa),
3

tergov, prokuratura va surushturuv organlariga (tergovchi va surushtiruvchining
asoslangan karoriga kura ko’zatilgan jinoyat ishi mavjud bo’lganda) taqdim etiladi.
Banklar korxona, tashkilot, davlat muassasalari, aholi bo’sh pul mablag’larini jalb
qilish orqali katta hajmdagi mablag’ni jamlab uni xarakatini boshqaradi. Banklarni
yiriklashuvi va ular faoliyatini takomillashuvi ularni maxsus korxonalar – kredit
muassasalariga aylanishiga olib keldi.
Bozor munosabatlari sharoitida banklar iqtisodiyotni samarali boshqarishning
mu h im subyekti h isoblanadi.
Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining ishining maqsadi bo’lib, O'zbekiston bank
tizimidagi faoliyati va uning rivojlanish bosqichlari ishlash tizimini o’rganish
hisoblanadi.
Kurs ishining obyekti bo’lib, O’zbekiston Respublikasi bank tizimi va
Respublikamizning tijorat banklari hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti bo’lib, O’zbekiston Respublikasi bank tizimi faoliyatini
tartibga solish tizimini faoliyati hisoblanadi.
Kurs ishining nazariy-amaliy ahamiyati . Kurs ishida keltirilgan nazariy va
amaliy ahamiyatga ega bo’lgan taklif va tavsiyalar kiritilgan. Bu ma’lumotlardan
respublika bank tizimini boshqarishni takomillashtirish dasturlarini ishlab
chiqishda shuningdek mamlakatimizda bank tizimiga oid o’quv darsliklarini
tayyorlashda foydalanish mumkin.
4

1. Banklarning mohiyati, kelib chiqish asoslari va ularni bozor
iqtisodiyotidagi o’rni
Bank deb, pul mablaglarini yig’uvchi, saqlab beruvchi, kredit-xisob va boshqa
vositachilik operasiyalarini bajaruvchi muassasalarga aytiladi.
Banklar paydo bo’lishining asosi bo’lib tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi
xisoblanadi. Tovar-pul munosabatlarinig bo’lishi va ularning rivojlanib borishi
barcha ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarda banklarning ham bo’lishini taqazo etadi.
Banklar o’rta asrlarda puldorlar tomonidan pulni qabul qilish va boshqa davlat,
shaxar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik puldorlar o’z
bo’sh turgan mablag’laridan foyda olish maqsadida ularni vaqtincha foydalanishga
mablag’ zarur bo’lgan subyektlarga ssudalar berishgan. Bu hol pul almashtiruvchi
puldorlarning bankirlarga aylanishiga olib kelgan.
Bank so’zi italyancha «banka» so’zidan olingan bo’lib, «stol», «pullik stol» degan
ma’noni anglatadi, chunki o’rta asrlarda italiyalik puldorlar hamyonlaridagi,
idishlaridagi tangalarni stol ustiga qo’yib xisob-kitob qilganlar.
XII asrlarda Genuyada pul almashtiruvchilarni «bancheri» deb atalib, agar
puldorlarning qaysi biri ishonchni oqlamasa va ishiga ma’suliyatsizlik qilsa, u
o’tirgan stol sindirib tashlangan va uni «Bancorotto», ya’ni bankrot deb atashgan.
Banklar paydo bo’lishining boshlang’ich nuqtasi bo’lib XVI asrda Florensiya va
Venesiyada tashkil qilingan kichik jiro-banklar xisoblanadi. Keyinchalik bunday
banklar Amsterdamda (1605), Gamburgda (1618), Milanda, Nyurenbergda,
Genuyada vujudga kelgan. Bu banklar asosan o’z mijozlari – savdogarlarga xizmat
qilgan, ular o’rtasida naqd pulsiz xisob-kitoblarni olib borgan.
Angliya bank tizimi (XVI asr) yuzaga kelgan va rivojlangan birinchi davlat
hisoblanadi. Angliya bankirlari oltinni saqlab beruvchilar va savdogarlardan kelib
chiqqan. 1

1
1 O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida”gi Qonuni //– T.:
“O’zbekiston”, 2003.
5

Tarixda birinchi yuzaga kelgan bank Angliya banki hisoblanadi, u 1694 yilda
aksioner bank sifatida tashkil bo’lgan. Keyinchalik sanoat rivojlanishi natijasida
banklar boshqa mamlakatlarda ham tashkil bo’lgan.
Natural xujalik munosabatlarining tugashi, savdo-sotik munosabatlarining
rivojlanishi pullik xisob-kitoblar olib borishga, kredit tizimini rivojlanishiga yo’l
ochdi.
Ssuda kapitalisti asosan o’z bo’sh mablag’ini karzga berib ssuda foizi sifatida
daromadga ega bo’lsa, bankirlar asosan chetdan jalb qilingan mablag’larni kreditga
berib foydaga ega buladi. Banklar korxona, tashkilot, davlat muassasalari, aholi
bo’sh pul mablag’larini jalb qilish orqali katta hajmdagi mablag’ni jamlab uni
xarakatini boshqaradi. Banklarni yiriklashuvi va ular faoliyatini takomillashuvi
ularni maxsus korxonalar – kredit muassasalariga aylanishiga olib keldi.
Bozor munosabatlari sharoitida banklar iqtisodiyotni samarali boshqarishning
muhim subyekti hisoblanadi. Banklar bozor munosabatining boshqa subyektlaridan
farq qilib pul bilan ishlovchi, vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini yig’uvchi,
uni unga ehtiyoj sezgan subyektlarga vaqtincha foydalanishga berib turuvchi va
pul mablag’larini samarali ishlatish asosida o’z faoliyatini olib boruvchi muassasa
hisoblanadi.
Banklar bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotni xarakatga keltiruvchi subyekt
hisoblanib moddiy ishlab chiqarishni tashkil qilish va olib borishda vositachi
sifatida kapital aylanishining uzluksizligini ta’minlab jamiyatning ravnaq
topishiga, iqtisodiyotning rivojlanishiga, jamiyat a’zolari farovonligiga zamin
yaratadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar-pul munosabatlarining keng miqyosda
rivojlanishi banklar oldida yangidan-yangi operasiyalar bajarishga imkoniyat ochib
beradi.
Shuning uchun ham respublikamizda bozor iqtisodiyoti talablariga mos keluvchi
zamonaviy bank tizimi yaratish zaruriyati tug’ildi.
O’zbekiston Respublikasi «Bank siri to’g’risia»gi qonunning 3-moddasiga binoan
quyidagilar bank siri hisoblanadi:
6

- o’z mijozlarining (vakillarining) operasiyalari, hisob varaqlari, va omonatlariga
doir ma’lumotlar
- bank o’z mijoziga (vakiliga) bank xizmatlari ko’rsatishi munosabati bilan mazkur
mijoz (vakil) to’g’risida olgan ma’lumotlar
- mijozning (vakilning) bank seyflari va binolarida saqlab turilgan mol-mulki,
uning xususiyati va qiymati haqidagi ma’lumotlar
- mijoz (vakil) topshirigiga binoan yoki uning foydasini ko’zlab amalga oshirilgan
banklararo operasiyalar va bitimlar to’g’risidagi ma’lumotlar
- bank sirini tashkil etuvchi ma’lumotlarning banklar o’rtasida muomilada bo’lishi
natijasida ma’lum bo’lib qolgan boshqa bankning mijoziga (vakiliga) doir
ma’lumotlar. 2
Bank sirini tashkil etuvchi ma’lumotlar mijozning (vakilning) o’ziga, u vakolat
bergan vakillarga, shuningdek hisob palatasiga (uni zimmasidagi vazifaga kirsa),
tergov, prokuratura va surushturuv organlariga (tergovchi va surushtiruvchining
asoslangan karoriga kura ko’zatilgan jinoyat ishi mavjud bo’lganda) taqdim etiladi.
Xozirgi vaqtda jahonda umum qabul qilingan bank tizimi ikki pog’onali bank
tizimi bo’lib u markaziy bank va tijorat banklari tarmog’ini o’z ichiga oladi.
Bank tizimini bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib qayta tashkil etish
quyidagi tamoyillarga asoslangan holda olib boriladi:
- Xorijiy va mahalliy investorlarning ishonchini qozonish maqsadida bank-
moliya tizimi barqarorligiga erishish
- bank tizimidagi islohatlar umumiqtisodiy islohatlarning o’tkazilishi bilan
mos kelishi
- bank-moliya tizimini bosqichma-bosqich takomillashtirish yo’li bilan jahon
banki tizimiga yaqinlashtirish
- pul-kredit siyosatini olib borishda mamlakatning ichki ehtiyojini va uning
iqtisodining xususiyatini hisobga olish
- banklar faoliyatida mijozlar manfaatini ustun quyish va boshqalar.
2
O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonuni //– T.: “O’zbekiston”, 2003.
7

Jahon amaliyotidagi xozirgi mavjud banklarning rivojlanishini quyidagi ikki
davrga bo’lish mumkin:
Birinchi davr – bu O’zbekiston mustaqillikka erishgungacha bo’lgan davrdagi
bank tizimi
Ikkinchi davr O’zbekiston mustakillikka erishgandan keyingi davrdagi bank tizimi.
Bank tizimi rivojlanishining birinchi davri quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi:
- Birinchi bosqich XIX-asrning oxiridan 1930-32 yillargacha bo’lgan davrni o’z
ichiga olib bunda oldingi mavjud bo’lgan banklar zaminida sobiq ittifoqning kredit
tizimi tashkil qilindi. Bu davrda shu vaqtdagi iqtisodiyotning rivojlanishiga mos
keluvchi tarmoq banklari, o’lka banklari, tijorat banklari, maxsus banklar, davlat
banklari kabi banklar faoliyat ko’rsatgan.
- Ikkinchi bosqich 1932 yildan 1959 yillargacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.
Bu davrda banklar korxonalarni veksel orqali kreditlashdan (egri kreditlash)
to’g’ridan-to’g’ri kreditlashga o’tdi. Bunda banklar xalq xo’jaligi sohalari bo’yicha
tashkil qilindi va ular shu sohalarga muddatli kreditlash va moliyalashtirish bilan
shug’ullangan. Davlat banki asosan qisqa muddatli kreditlashni olib borgan.
- Uchinchi bosqich 1959 yildan 1988 yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.
Bunda mavjud tarmok banklari qayta tashkil qilinib mamlakatdagi barcha kredit
munosabatlarni olib borish maqsadida uchta yirik bank - Davlat banki, qurilish
banki, tashqi savdo banki tashkil qilindi. Davlat banki xalq xo’jaligining barcha
sohalariga (qishloq xo’jaligiga o’zoq muddatli kredit ham) qisqa muddatli kredit
bergan. Šurilish banki kapital quyilmalar bilan boglik operasiyalarni bajargan.
Tashki savdo banki mamlakatning eksport-import operasiyalarini bajargan.
- Turtinchi bosqich bank tizimini qayta tashkil qilish bosqichi bo’lib, u 1988 yildan
1990 yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda davlat banki bilan bir
qatorda ko’plab maxsus tarmoq banklari tashkil etildi.
2. O'zbekiston bank tizimi ning shakillaninshi va rivojlanish bosqichlari
Dastlabki banklar qachon va qanday paydo bo’lganligini aniqlash ancha
qiyinchilik tug’diradi. Gap shundaki, hozirgi davrda banklar faoliyati
xususiyatidan kelib chiqib turlicha bo’lgan operatsiyalarni bajaruvchi universal
8

moliyaviy tashkilotlarni o’zida namoyon qiladi. Masalan, birinchi darajali toifaga
kiruvchi chet el banklari o’z mijozlariga 300 dan ortiq turli xil xizmatlarni
ko’rsatadilar. Bu operatsiyalarning va xizmatlarning barchasi bir vaqt va bir joyda
paydo bo’lmaganligi sababli ham bank ishining “boshlang’ich” nuqtasini aniqlash
aniq tadqiqotlar olib borishni va ular asosida ma’lum bir fikrlarni
mujassamlashtirishni talab qiladi. Banklarning paydo bo’lishi tarixi bo’yicha ba’zi
bir fikrlar to’g’risida siz tushunchaga egasiz.
Banklar faoliyatining eng “qadimgi” operatsiyalari bo’lib, pullarni saqlab berish
bo’yicha operatsiyalar hisoblanadi. Ma’lumki, eng qadimgi davlatlarda ham
omonatlarni qabul qilish operatsiyalari mavjud bo’lgan. Ilk bor bunday ish bilan
ma’lum obro’ga va ishonchga ega bo’lgan puldor shaxslar, Evropa mamlakatlarida
cherkov muassasalari shug’ullanganlar. Masalan, mashhur grek ehromlari
(masalan, Delfiya, Efes ehromlari) bir paytning o’zida o’ziga xos bank
muassasalari bo’lib xizmat qilgan. Yillar o’tishi bilan o’sha qadimgi davrlardan
boshlab, ayrim hollarda qo’yilgan pul yoki mulk bo’yicha foizlar ham hisoblangan.
Banklarning kelib chiqishiga bag’ishlangan mavjud adabiyotlarning tahlili shuni
ko’rsatadiki, banklarning paydo bo’lishining asosiy yoki boshlang’ich zamini
birinchidan, pul mablag’larini saqlab berish bo’lsa, ikkinchidan, pul mablag’larini
almashtirib berishdan iborat ekanligini ko’rishimiz mumkin.
Pul ayrboshlash bo’yicha ehtiyoj alohida paydo bo’lgan. Bunda Evropani yorqin
misol qilib ko’rsatish mumkin. O’rta asrlarda tangalarning yagona tizimi mavjud
bo’lmagan. Savdo turli mamlakatlar, shaharlar, hatto alohida shaxslarning tangalari
orqali olib borilgan. Barcha tangalar turli vazn, shakl va nominalga ega edilar.
SHuning uchun tangalar bilan shug’ullanuvchi va ayirboshlashni olib bora
oladigan mutaxassislar o’z ayirboshlash stollari bilan qizg’in savdo ketayotgan
joylarga joylashishgan. Shu bois, “bank” so’zi italyancha “banco” -
ayirboshlovchining oldidagi stol degan ma’noni anglatuvchi so’zdan kelib chiqqan.
Bunga o’xshash operatsiyalar bundan ancha avvalgi davrlarda qadimgi Gretsiya,
Rim, Sharqda amalga oshirilar edi.
9

Pulni saqlash va ayirboshlash bo’yicha operatsiyalar bilan shug’ullanuvchi
shaxslar yig’ilgan boyliklar - pullar samarasiz, harakatsiz yotganini tushunishar va
agar mavjud mablag’larning hech bo’lmaganda bir qismini bo’lsa ham
vaqtinchalik foydalanishga berilsa, sezilarli foyda olish mumkinligini bilishar edi.
SHunday qilib, garov asosida pullarni ma’lum muddatga qaytarish va foiz to’lash
shartlari bilan berishayotgan ssuda (kredit) operatsiyalari paydo bo’lgan. Bunda
garov sifatida uylar, kemalar, qimmatbaho buyumlar, chorva mollari, qullar qabul
qilingan.
Bir bank, aniqrog’i pulni saqlab beruvchi xizmatlaridan bir-biri bilan o’zaro hisob-
kitoblar bilan bog’langan bir necha shaxslar foydalanish mumkin bo’lgani uchun,
asta-sekin mijozlarga hisob-kitob xizmatini ko’rsatish operatsiyalariga ehtiyoj
paydo bo’la boshladi. Dastavval ular quyidagicha amalga oshirilar edi. Har bir
omonatchi pulni saqlab beruvchida uning ismi yozilgan jadval shaklidagi o’z hisob
varaqasiga ega bo’lgan. Bu jadvalda pullarning harakati (kirim yoki chiqim) aks
ettirilar edi. Butun operatsiyani pulni saqlab beruvchi-bankir omonatchining
og’zaki yoki yozma buyrug’i bilan amalga oshirar edi. Bunda mos o’zgarishlar
o’zaro hisob- kitoblarda ishtirok etuvchi shaxslar jadvallariga kiritilar edi. Bu eng
sodda xizmatlar naqd pulsiz hisob-kitoblarning dastlabki shakllarini tashkil qilgan.
Barcha yuqoridagi operatsiyalar dastlab alohida mavjud bo’lgan va keyinchalik
ular biz bank deb nomlashga odatlangan bir xil tashkilotlar chegaralarida
birlashganlar. G’arbiy Evropada oddiy ayirboshlash idoralaridan bank uylariga
o’tish jarayoni XVI-XVII asrlarda ro’y berdi.
Ko’pchilik iqtisodchilar bank mohiyatini ssuda (kredit) operatsiyalarida ko’rishga
moyildirlar.
SHuni hisobga olish kerakki, har bir davlatda bank faoliyatining qonuniy
tariflarining o’ziga xos xususiyatlari mavjud. SHunday qilib, bank ishining asrlik
an’analariga ega Angliyada 1979 yilda banklar to’g’risida yangi qonun qabul
qilindi. Unda “bank” atamasining ta’rifiga alohida e’tibor berilgan. Britaniyalik
qonun chiqaruvchilar bank ta’rifini ancha soddalashtirganlar, ya’ni ular bank
deganda Angliya Davlat Banki bank deb tan olgan har qanday kompaniya
10

tushunilishi mumkinligini qayd etganlar. To’g’ri, o’z navbatida Angliya Banki
Jahon tajribasi nuqtai nazaridan umum tan olingan bank xususiyatlariga ega
bo’lgan mezonlarni o’rnatgan. Xususan, bank maqomiga da’vo qiluvchi
kompaniya omonatlar qabul qilayotgani, kreditlar berayotgani, eksport-import
moliya operatsiyalarini amalga oshirayotganligi, valyuta ayirboshlayotganligi,
investitsion xizmat ko’rsatayotganligi va moliya bilan bog’liq masalalar bo’yicha
maslahatlar berayotganligini isbot qilishlari ham kerak.
Uzoq yillar davomida jamiyatning rivojlanishi va unga mos tovar-pul
munosabatlarining o’sib, takomillashib borishi banklarning operatsiyalari va
ko’rsatadigan xizmatlari ko’lamining kengayib borishiga, jamiyat a’zolarining
pulga bo’lgan talabining oshib borishiga olib kelgan. Davlat, jismoniy va yuridik
shaxslarning manfaatini muvofiqlikda olib borish, davlat va jamiyat a’zolarining
pul mablag’lariga bo’lgan talablarini qondirgan holda davlatning iqtisodiy jihatdan
o’sishi va barqarorligini ta’minlash maqsadida banklar o’rtasida bajariladigan
funksiya va operatsiyalar ko’lami taqsimlana borgan, ya’ni davlat nomidan, davlat
manfaatlarini himoya qilgan holda faoliyat ko’rsatuvchi banklar va alohida jamiyat
a’zolari bilan ishlovchi banklar yoki yuqoridagi ikki yo’nalishni ham o’zida
mujassamlashtirgan banklar (oxirigisiga Sobiq Sovetlar davridagi Davlat bankini
kiritish mumkin) shakllana borgan.
Hozirgi zamonda jahonda umum qabul qilingan tizim bo’lib ikki pog’onali bank
tizimi xizmat qiladi va u davlat Markaziy banki va tijorat banklari tarmog’ini o’z
ichiga oladi.
Markaziy Bank banklarning banki sifatida bank va moliya muassasalari
faoliyatining barqarorligini ta’minlaydi. Birinchi navbatda, u ko’pchilik moliya
institutlari, banklarning faoliyatida moliyaviy jihatdan muammolar yuzaga
kelganida, banklar omonatchilar oldidagi o’z majburiyatlarini bajara olmay qolgan
holda moliyaviy sarosima paydo bo’lishining oldini olishi kerak. Bu masalani hal
qilish uchun Markaziy bank, avvalo, tartibga solish va nazorat qilish funksiyalarini
ikkinchi pog’ona - tijorat banklari tizimiga nisbatan bajaradi. Markaziy bank
majburiyatiga tijorat banklarining har kunlik faoliyatiga aralashish kirmaydi.
11

Markaziy bank tijorat banklarning me’yoriy boshqarilishi, ularning to’lovga
qobiliyatliligi va likvidliligini ta’minlanishini kuzatib borishi va omonatchilar
manfaatlarini himoya qilishi kerak. Bularning barchasi nazorat me’yorlari tizimi
yordamida amalga oshirilib tijorat banklari pog’onasiga etkaziladi.
Markaziy bank pul siyosatini o’tkazish yo’li bilan muomaladagi pul massasi
ustidan nazoratni amalga oshiradi va inflyasiya, ishsizlikning past darajasini
ta’minlash va iqtisodiy o’sish uchun shart-sharoitlar yaratishi kerak. Bunda
Markaziy bank emission bank vazifasini bajaradi, ya’ni muomalaga pul belgilarini
chiqarish va ularni muomaladan olish huquqiga ega bo’ladi.
Markaziy bank yana tijorat banklari o’rtasidagi hisob-kitoblarni olib borishga
imkoniyat yaratadi.
Bank tizimining ikkinchi pog’onasi - bu xalq xo’jaligi va aholiga xizmat
ko’rsatishda bosh bo’g’in bo’lgan mustaqil tijorat banklarning tarmog’idir. Ular
yuridik va jismoniy shaxslarga shartnoma asosida turli hisob-kitob va kredit
operatsiyalarini amalga oshirish va xizmatlar ko’rsatish hamda boshqa turli bank
xizmatlarini ko’rsatish bilan bog’liq operatsiyalarni amalga oshiradilar.
Har bir mamlakatda tijorat banklarining soni turlicha bo’lishi mumkin. Masalan,
SHvetsiyada Davlat banki 40ga yaqin tijorat banki faoliyatini nazorat qiladi, xolos,
AQSH da 13 mingga yaqin tijorat banklari mavjud, SHveysariyada esa har 10
ming aholiga bittadan moliya muassasasi to’g’ri keladi. Rossiyada 1995 yil
boshiga kelib, Rossiya Markaziy banki tomonidan bank operatsiyalarini amalga
oshirish litsenziyasiga ega bo’lgan 2486 ta tijorat banki qayd qilingan.
Bank tizimining rivojlanish tarixiga chuqur urg’u bermasdan, O’zbekiston
Respublikasi mustaqillikka erishganidan keyin tashkil qilingan va takomillashib
borayotgan bank tizimi to’g’risida to’xtalsak maqsadga muvofiq bo’lar edi.
1991 yilning 1 sentyabrida Respublikamiz mustaqilligining e’lon qilinishi butun
dunyo mamlakatlari tomonidan tan olingan bozor iqtisodiyoti dastaklarini bizning
respublikamizga ham kirib kelishiga zamin yaratdi. SHuning uchun ham
respublikamizdagi bozor iqtisodiyoti talablariga mos keluvchi zamonaviy bank
tizimini yaratish zaruriyati tug’ildi.
12

Mustaqillikka erishilgunga qadar O’zbekiston bank muassasalari Sobiq Ittifoq
bank tizimi tarkibiy qismiga kirar edi. SHu bilan birga bu banklar Sobiq Ittifoq
bank tizimi doirasidan tashqarida faoliyat ko’rsata olmasdilar. Bank tizimi 3
turdagi banklarni: SSSR Davlat banki, SSSR qurilish banki va SSSR Tashqi savdo
bankini va Davlat Mehnat omonat-jamg’arma kassalarini o’z ichiga olardi.
Sobiq Ittifoq bank tizimida Davlat banki monopol mavqega ega bo’lib, u bir
vaqtning o’zida emissiya instituti, qisqa muddatli kreditlashtirish, xo’jaliklarga
hisob-kitob operatsiyalari bo’yicha xizmat ko’rsatuvchi markaz hisoblanardi. Ham
emissiya funksiyalarini, ham hisob-kitoblar va kreditlar bo’yicha mijozlarga
xizmat ko’rsatish funksiyalarini bajarishga monopollashuvi Davlat bankini davlat
boshqaruv va nazorat organiga aylantirgan edi.
Ma’muriy buyruqbozlik davrida kredit munosabatlari iqtisodiyotni boshqarishda
shaklan yuzaki xarakterga ega edi. Kredit resurslari va pul resurslari harakatini
ham boshqarish, ham nazorat qilish davlat bankining monopol ta’siri ostida edi.
Bular o’z navbatida Sobiq Ittifoq bank tizimining tor doirada rivojlanishiga olib
keldi. Markazlashtirilgan bank boshqaruvi asosida faoliyat ko’rsatgan respublika
banklari tor doirada pul resurslari harakatini boshqarar, lekin uni
boshqaruvchiligini nazorat qilish Sobiq Ittifoq Davlat banki qo’lida edi.
Iqtisodiyotni boshqarishning markazlashtirilgan usulidan voz
kechish va bozor iqtisodiyoti tomon dastlabki qadamlar qo’yilishi
bilanoq markazlashtirilgan bank tizimining qator kamchiliklari
ro’yobga chiqdi. Bu esa, bank tizimida tub o’zgarishlarni amalga oshirishni talab
etardi.
Bank tizimini qaytadan tashkil etish 1987 yilda boshlandi. Bu jarayonda bank
tizimining tashkiliy tuzilmasini o’zgartirish, banklarning rolini oshirish, iqtisodiy
tizimning rivojlanishiga ularning ta’sirini kuchaytirish, kreditni harakatdagi
iqtisodiy dastaklarga aylantirish ko’zda tutilgandi.
Qayta tashkil etish jarayonining birinchi bosqichi davlat bankining yangi
tuzilmasini tashkil etish bilan boshlandi. Qayta tashkil etish modeli quyidagilarni
o’z ichiga oladi:
13

- ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish: Markaziy emission bank va
bevosita xo’jaliklarga xizmat ko’rsatuvchi ixtisoslashgan davlat banklari;
- ixtisoslashtirilgan banklarni to’laligicha xo’jalik hisobiga va o’z-o’zini
moliyalashga o’tkazish;
- iqtisodiy tizim doirasida yuridik va jismoniy shaxslar bilan bo’ladigan kredit
munosabatlari, uslublari va shakllarini takomillashtirish va boshqalar.
Bank tizimini takomillashtirish jarayoni davomida davlat banki o’zining kredit
tizimidagi markaziy o’rnini saqlab qolgan holda korxona va tashkilotlarga kredit
berish va ular bilan hisob-kitoblarni olib borish funksiyasini maxsus
ixtisoslashgan banklarga topshirdi. YA’ni bankning emission faoliyatini kreditlash
faoliyati bilan birga olib borish funksiyasiga chek qo’yiladi. Davlat banki ixtisoslashgan
banklar faoliyatini boshqaruvchi, barcha banklar uchun bir xil pul- kredit siyosatini
olib boruvchi muassasaga aylandi. Bank tizimining takomillashtirilishi natijasida
vujudga kelgan maxsus ixtisoslashgan banklar: Sanoat qurilish banki, Kommunal
kurilish va Sotsial taraqqiyot banki, Agrosanoat banki, Tashqi iqtisodiy faoliyat banki,
Jamg’arma banki tashkil qilinib xo’jaliklar bilan banklar o’rtasidagi aloqalar tobora
yaqinlashdi, Ixtisoslashtirilgan davlat banklari o’zlarida ma’lum darajada boshqaruvchilik
rolini saqlab qoldilar. Bank tizimini takomillashtirish jarayonida juda muhim natijalarga
erishildi, lekin tashkil qilingan banklar iqtisodiy munosabatlarning xususiyatlarini to’liq
ifoda qilolmasdi, shuning uchun ham bank tizimini yanada takomillashtirish ob’ektiv
zaruriyatga aylandi.
14

3. O’ zbekiston Respublikasi bank tizimining amaldagi holati tahlili
Respublikamiz mustaqilligining e’lon qilinishi butun dunyo mamlakatlari
tomonidan tan olingan bozor iqtisodiyoti dastaklarini bizning respublikamizga ham
kirib kelishiga zamin yaratdi. Shuning uchun ham respublikamizda bozor
iqtisodiyoti talablariga mos keluvchi zamonaviy bank tizimini yaratish zaruriyati
tug’ildi.
Bank tizimini qayta qurish:
- ikki pog’onali bank tizimini vujudga keltirish. Markaziy imission bank va
bevosita xo’jalik subyektlariga xizmat ko’rsatuvchi ixtisoslashgan davlat banklari;
- ixtisoslashtirilgan banklarni to’laligicha xo’jalik hisobiga va o’z-o’zini
moliyalashga utkazish;
- iqtisodiy tizim doirasida yuridik va jismoniy shaxslar bilan bo’ladigan kredit
munosabatlari, uslublari va shakllarini takomillashtirish va boshqalarni o’z ichiga
oladi.
O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga o’tishning bosqichma-bosqich yo’lini tanlagani
bois bank tizimi taraqqiyoti ham quyidagi bosqichlarga ega:
- Birinchi bosqich milliy valyutani muomilaga kiritish uchun asos yaratilgan va
ikki pog’onali bank tizimining poydevori qurilgan 1991 yildan 1994 yilgacha
bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda mamlakatimizning mustaqil bank
tizimini yaratish bo’yicha olib boriladigan tadbirlar 1991 yil 15 fevralda qabul
qilingan O’zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi
Qonuni asosida amalga oshirildi. Ushbu qonun asosida sobiq SSSR davlat
bankining respublika muassasi asosida O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to’zildi (1992 yil sentyabr) va unga respublikada pul muomilasini tartibga solish,
tijorat banklari tizimini vujudga keltirish va tulov tizimini tashkil etish vazifalari
yuklatildi.
Ushbu davrda tashkil etilgan maxsus ixtisoslashgan banklar jumlasiga sanoat
qurilish banki, kommunal qurilish va sosial taraqqiyot banki, agrosanoat banki,
15

tashqi iqtisodiy faoliyat banki, jamg’arma banki va boshqa banklarni kiritish
mumkin.
O’zbekistonda bank tizimini tashkil qilishning ikkinchi bosqichi milliy valyuta
muomilaga kiritilgan (1994 yil 1 iyul) va ikki pog’onali bank tizimining xuquqiy
asoslari yaratilgan 1994-1996 yillarni o’z ichiga oladi.
1994 yil 18 martdagi Vazirlar Mahkamasining «Bank tizimini takomillashtirish va
pul-kredit munosabatlarini barqarorlashtirish bo’yicha chora-tadbirlari
to’g’risida»gi qarori, 1995 yil 21 dekabrda qabul qilingan «O’zbekiston
Respublikasining Markaziy banki to’g’risida»gi va 1996 yil 25 aprelda «Banklar
va bank faoliyati to’g’risida»gi qonunning yangi tahrirda qabul qilinishi bank
tizimini jahon andozalariga yaqinlashtirish sohasidagi mustahkam qonuniy
poydevor yaratdi.
Ushbu bosqichning xususiyatlaridan biri 1995 yildan boshlab O’zbekistonda
maxsus nobank kredit tashkilotlari (investisiya kompaniyalari, sug’o’rta
kompaniyalari va boshqalar) tashkil qilina boshlandi.
O’zbekiston bank tizimini shakllantirishning uchinchi bosqichi 1997-2000 yillarni
o’z ichiga olib u bosqichning asosiy xususiyati banklarni xususiylashtirish va
aksiyador – tijorat banklarida boshqaruvning sifatini oshirish, banklar faoliyatida
nazoratni ko’chaytirishdan iborat.
Bu bosqichda O’zbekiston Respublikasi 1-Prezidentining «Xususiy tijorat banklari
tashkil qilishni rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi (1997 yil 24 aprel),
«Aksiyadorlik-tijorat banklari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi (1998 yil 2 oktyabr), «Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh
qilish borasidagi chora-tadbirlari to’g’risida»gi (2000 yil 21 mart) farmonlari
muhim ahamiyatga ega.
Shu kabi 1999 yil 15 yanvarda O’zbekiston Respublikasining «Bank tizimini isloh
qilish chora-tadbirlari to’g’risida» gi, 2000 yil 24 martdagi «Bank tizimini isloh
qilishga doir qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risida» gi qarorlari qabul qilindi.
Bank tizimiga chet el sarmoyasi keng jalb qilina boshlandi va 2006 yilning boshiga
5 ta bank chet el kapitali ishtirokida faoliyat kursatmokda. Bulardan tashqari xalq
16

xo’jaligiga 3 ta bank davlat mulki asosida. 12 ta aksiyador-tijorat va 9 ta xususiy
bank xizmat ko’rsatmokda.
Shu bosqichda bank tizimini islox qilish respublika komissisiyasi to’zildi,
mijozlarga xizmat kursatish sifati oshirildi, kichik va o’rta biznesni yanada
rivojlantirishga, ichki nazorat ta’sirchanligini oshirishga e’tibor qaratildi.
Bank tizimi rivojlanishining to’rtinchi bosqichi 2001 yildan boshlandi va uning
asosiy xususiyatlari bo’lib kuyidagilar hisoblanadi:
1. Banklar faoliyatini yanada rivojlantirish asosida aholining bank tizimiga bo’lgan
ishonchi mustahkamlandi. Agar 2004 yilni boshiga tijorat banklar kapitali 791
mlrd so’mdan 2005 yilni boshiga 824,1 mlrd. so’mga, ya’ni 104,2% ga oshgan
bo’lsa, shu davrda axolining banklardagi pul jamgarmalari (yangi omonat turlari,
yukori foizlar va boshqalar xisobiga) 244,7 mlrd. so’mdan 322,6 mlrd. so’mga
yoki 131,8 foizga oshdi, 2005 yilni boshiga esa banklardagi aholi jamg’armalari
450 mlrd. so’mga yetdi.
2. Tijorat banklarining xususiy tadbirkorlik, kichik va o’rta biznes subyektlariga
ko’rsatgan yordami ortdi. Ma’lumki, kichik tadbirkorlik subyektlarining soni yil
sayin oshib bormoqda va ularni soni 1.01.2004 yilga 235,4 ming tani tashkil etadi.
2005 yilda kichik biznes subyektlariga berilgan kredit 419,9 mlrd. so’mni tashkil
etib shundan 287,4 mlrd. o’zoq muddatli kreditni tashkil etadi. Kichik biznes
subyektlarining YaIMdagi ulushi 2005 yilda 38 foizni tashkil etdi, 2006 yilni
rejasiga ko’ra uni 45 foizga yetishi muljallangan.
3. Valyuta munosabatlarini erkinlashtirish bo’yicha ishlar jadallashtirildi. Bu
bosqichda milliy valyutani erkin ayirboshlash ishlari bosqichma-bosqich amalga
oshirildi va 2003 yil 15 oktyabridan boshlab joriy xalqaro operasiyalar bo’yicha
so’mning erkin almashtirilishi joriy etildi.
Valyuta munosabatlarini takomillashuvi munosabati bilan O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining 2003 yil 11 dekabridagi 557 son qarori bilan
«Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi qonuniga o’zgartirishlar kiritildi.
Shu asosda respublikamizda bank tizimini taraqqiy etishi va takomillashuvi davom
etmoqda.
17

Bu borada O’zbekiston Respublikasi 1-Prezidentining 2005 yil 15 apreldagi «Bank
tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarori
muhim ahamiyatga ega.
O’zbekiston Respublikasida ikki bosqichli bank tizimini tashkil etishga real asos
1991 yil 15 fevralda “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonuni asosida
yuzaga keldi. Bu qonunga asosan davlat boshqaruv organlari respublika Markaziy
banki faoliyatiga aralashmasliklari kerak edi. U faqat Respublika Oliy majlisiga
hisobot beradi. Bu qonunni amalga tadbiq etish, asosan, Respublikamiz
mustaqillikni qo’lga kiritgandan so’ng boshlandi.
O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga o’tishning bosqichma-bosqich yo’lini
tanlaganligi bois, 1-bosqichdagi pul - kredit siyosati sohasidagi asosiy vazifalar
quyidagilardan iborat qilib qo’yildi:
-Markaziy bank boshchiligida keng tarmoqli mustaqil tijorat va xususiy banklarni
o’zida mujassamlashtirgan ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish,
respublika hududida yirik chet el banklarining bo’limlari va vakolatxonalarini
ochish uchun qulay sharoit yaratish;
-barqaror pul muomalasini ta’minlash;
-kredit va naqd pul massasining asossiz o’sishini keskin cheklash;
-O’zbekiston Respublikasining milliy pulini muomalaga kiritish uchun zarur
iqtisodiy va tashkiliy shart-sharoitlar, hamda imkoniyatlarini yaratish va boshqalar.
Shunday qilib, O’zbekistonda mustaqil bank tizimini yaratishning birinchi
bosqichi, milliy valyutani muomalaga kiritish uchun asos yaratilgan va ikki
pog’onali bank tizimining poydevori qurilgan 1991 yildan 1994 yilgacha bo’lgan
davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda mamlakatimizning mustaqil bank tizimini
yaratish bo’yicha olib boriladigan tadbirlar 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan
O’zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi» Qonuni
asosida amalga oshirildi. Mazkur qonun bozor munosabatlariga o’tish davri
vazifalariga mos keluvchi bank muassasalari shakllanishini huquqiy asoslarini
belgilab berdi.
18

Ushbu qonunga muvofiq, Sobiq SSSR Davlat bankining respublika muassasasi
asosida O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tuzildi va unga respublikada pul
muomalasini tartibga solish, tijorat banklari tizimini vujudga keltirish va to’lov
tizimini tashkil etish vazifalari yuklatildi. Xalq xo’jaligining turli sohalarini
kreditlash va ularni investitsiyalash funksiyalari yangidan tashkil qilingan
ixtisoslashtirilgan tijorat banklariga berildi.
Mustaqil pul va bank tizimini yaratishning ikkinchi bosqichi milliy valyuta
muomalaga kiritilgan va ikki pog’onali bank tizimining huquqiy asoslari yaratilgan
1994-1996 yillarni o’z ichiga oladi. 1994 yilda Milliy valyuta so’mning
muomalaga kiritilishi mamlakatimizda mustaqil pul va bank tizimi
shakllanishining sof bosqichi hisoblanib, bu bosqichda banklar oldida turgan
vazifalarga yanada aniqlik kiritildi. Bu davrda Markaziy bank asosiy e’tiborini
makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga va shu asosda iqtisodiy o’sish uchun
qulay sharoitlar yaratishga qaratdi, mamlakatda sifat jihatidan butunlay yangi
to’lov tizimini yaratish bo’yicha chora-tadbirlar belgilandi.
Ixtisoslashgan tijorat banklari faoliyatini rivojlantirishda Vazirlar Mahkamasining
«Bank tizimini takomillashtirish va pul-kredit munosabatlarini barqarorlashtirish
bo’yicha chora-tadbirlari to’g’risida» gi 1994 yil 18 martdagi qarori muhim
ahamiyatga ega bo’lib, unda banklarning axborot infratuzilmasini yaratish va
xalqaro bank amaliyotining ilg’or usullarini respublika bank amaliyotiga qo’llash
orqali bank tizimini takomillashtira borish bo’yicha yo’l-yo’riqlar belgilab berildi.
1994 yildan boshlab yangi buxgalteriya hisobi tizimini ishlab chiqish va ularni
banklarga tadbiq qilish jarayoni boshlandi.
1996 yilda Respublika 1-Prezidentining «Bank auditi tizimini rivojlantirish
bo’yicha chora-tadbirlari to’g’risida»gi farmoniga asosan bank tizimida
buxgalteriya hisobining xalqaro andozalarini joriy qilish jarayoni yanada
takomillashtirildi va jahonning nufuzli auditorlik kompaniyalaridan «Artur
Andersen», «Deloyt end tush», «Key Pi Em Ji-(KRMG)», «Ernest end YAng»,
«Kupers end Laybrand» kabilar etakchi tijorat banklari faoliyatini audit qilishga
taklif qilindi. Bank tizimini rivojlantirishning yana bir xususiyatli tomoni
19

shundaki, bank tizimining huquqiy asoslarini mustahkamlash va zamon talablariga
moslashtirish maqsadida «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki
to’g’risida»gi va «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi qonunlarning yangi
loyihasi ishlab chiqildi.
1995 yil 21 dekabrda bank faoliyatining huquqiy va me’yoriy tartibga solish
qoidalarini belgilovchi «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida»
va 1996 yil 25 aprelda «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi qonunlarning
qabul qilinishi bank tizimini jahon andozalariga yaqinlashtirish sohasida
mustahkam qonuniy poydevor yaratdi.
Bank tizimini shakllantirishning uchinchi bosqichi 1997-2000 yillarni o’z ichiga
olib, unda banklarni xususiylashtirish va aksiyadorlik - tijorat banklarda
boshqaruvning sifatini oshirish, banklar faoliyatida nazoratni kuchaytirish ko’zda
tutiladi.
Bu jarayon O’zbekiston Respublikasi 1-Prezidentining 1997 yil 24 apreldagi
«Xususiy tijorat banklari tashkil qilishni rag’batlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi Farmonning qabul qilinishi bilan yanada faollashadi. Mazkur
Farmonga ko’ra, nizom jamg’armasida jismoniy shaxslarning ulushi 50 foizdan
kam bo’lmagan holda tijorat banklarini ochish uchun bir qator imtiyozlar
belgilangan edi. Natijada so’nggi yillar ichida xususiy banklarning soni keskin
ko’payib, bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun dastlabki ruxsat berilganlari
bilan qo’shib hisoblaganda 20 taga etdi. Hozirgi paytda respublikada faoliyat
ko’rsatayotgan tijorat banklarining deyarli yarmi xususiy banklar hisoblanadi.
Bank tizimiga xususiy kapitalni jalb etish bilan birga, banklarni korporativ
boshqarish tizimini yanada mustahkamlashga doir chora-tadbirlar ham amalga
oshirildi. Xususan bu borada O’zbekiston Respublikasi 1-Prezidentining
“Aksiyadorlik tijorat banklarini faoliyatini takomillashtirish chora tadbirlari
to’g’risida”gi 1998 yil 2 oktyabrdagi Farmonining qabul qilinishi muhim
ahamiyatga ega bo’ldi. Mazkur farmon tijorat banklarini boshqarishda
aksiyadorlarning va bank kengashining rolini oshirishga doir chora-tadbirlar
majmuini belgilab berdi.
20

Ushbu farmon asosida amalga oshirilgan islohotlar natijasida mamlakatimizda har
tomonlama mustahkam bank tizimi, xalqaro andozalarga mos keluvchi zamonaviy
bank nazorati va banklar faoliyatini tartibga solishning samarali mexanizmi
yaratildi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Bank tizimini isloh qilish
chora-tadbirlari to’g’risida”gi 1999 yil 15 yanvardagi Qaroriga asosan bank
tizimini barqarorligini safarbar etish, iqtisodiyotni kredit bilan ta’minlashda
banklarning ishtirokini kengaytirish, bank xizmatlari sohasida raqobat muhitini
rivojlantirish sohasida vazifalar belgilab berildi. 1991-2000 yillar mobaynida
yuzaga keltirilgan bank tizimini yanada xalqaro andozalarga yaqinlashtirish
maqsadida bank tizimini erkinlashtirish va isloh qilish chora-tadbirlarining
boshlanishi bank tizimi rivojlanishining to’rtinchi bosqichini belgilab berdi. Bu
bosqich O’zbekiston Respublikasi 1-Prezidentining “Bank tizimini yanada
erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2000 yil 21
martdagi Farmoni va Vazirlar Mahkamasinig «Bank tizimini isloh qilishga doir
qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi 2000 yil 24 martdagi qarori qabul
qilinishi bilan boshlandi.
Bu hujjatlarga asosan quyidagilar mazkur bosqichning asosiy vazifalari qilib
belgilandi:
-bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish, tijorat banklari mustaqilligini
oshirish;
-bank tizimi va uning bo’g’inlari rivojlanishini rag’batlantirish;
-bo’sh turgan mablag’larni bankka jalb qilish va omonatchilarning manfaatlarini
himoya qilishni kuchaytirish;
-banklarning iqtisodiyotni aniq sektorida ishlayotgan korxonalarni, xususan
dehqon, fermer xo’jaliklarini hamda kichik va o’rta biznes sub’ektlarini kreditlash
jarayonini kengaytirish;
-banklarni investitsiya jarayonlarining faol ishtirokchilariga aylantirish;
-banklarning mijozlar bilan o’zaro manfaatli sheriklik munosabatlarini
shakllantirish;
21

Maxsus moliya-kredit muassasalariga sug’urta kompaniyalari, lizing va faktoring
bo’yicha maxsus moliya muassasalari, kredit uyushmalari, jamg’arma banklari va
boshqa turdagi moliya-kredit muassasalari kiradi.
O’zbekiston Respublikasining «Sug’o’rta faoliyati to’g’risida»gi (2002 yil, 5 aprel)
qonunning 3 moddasiga binoan «Sug’urta deganda yuridik yoki jismoniy shaxslar
tulaydigan Sug’urta mukofatlaridan shakllantiriladigan pul fondlari hisobidan
muayyan voqyea (Sug’urta xodisasi) yuz berganda ushbu shaxslarga Sug’urta
shartnomasiga muvofiq Sug’urta tovonini (Sug’urta pulini) to’lash yo’li bilan
ularning manfaatlarini ximoya qilish tushuniladi.
Sug’urta faoliyati deganda Sug’urta bozori professional ishtirokchilarining
Sug’urtani amalga oshirish bilan bog’liq faoliyati tushuniladi.
Jahon amaliyoti shuni ko’rsatadiki Sug’urta korxona va aholi mablag’larini
markazlashtirish va ularni xo’jalik oborotiga jalb etishning samarali instrumenti
hisoblanadi.
O’zbekistonda Sug’urta ishini shakllanishi ikki yo’nalishda, ya’ni Gosstrax
tizimini takomillashuvi va bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib yangi
Sug’urta kompaniyalarini tashkil etish yo’lidan bordi. Respublikada 1993 yilda
«Sug’urta to’g’risida»gi qonun qabul qilindi. 1994 yildan «O’zbekinvest» milliy
kompaniyasi tashkil etildi, xususiylashtirish va xususiy tadbirkorlikni qullab-
quvvatlash bo’yicha «Madad» Sug’urta agentligi to’zildi. Chet el investisiyalarini
siyosiy va tijorat xatarlaridan ximoyalash bo’yicha o’zbek-amerika «UZ-AIG»
kompaniyasi to’zildi.
1997 yildan mamlakatda davlat Sug’urta tizimida islohatlarga kirishildi. Bunda
O’zbekiston respublikasi moliya vazirligi qoshidagi Sug’urta davlat bosh
boshqarmasi zaminida «O’zagroSug’urta» davlat aksioner Sug’urta kompaniyasi
to’zildi. Shu yilning o’zida «Kafolat» va O’zagroSug’urtaga Gosstrax ning
shaharlardagi barcha majburiyatlari berildi.
23

1997 yilning fevralida «O’zbekinvest» eksport-import milliy kompaniyasiga
aylantirildi (eksport shartnomalari va tijorat banklari kreditlarini Sug’urtalash
bo’yicha). 3
Keyinroq «O’zagroSug’urta» qishloq xo’jaligini Sug’urtalash bilan, «Kafolat» -
shaxar joyidagilarni Sug’urtalash bilan shug’ullangan.
Xozir respublikada 21 Sug’urta tashkiloti mavjud bo’lib, ularning 9 tasi aksioner
jamiyatlari hisoblanadi. 4 tasida davlat mulki mavjud. Umuman O’zbekistonda
to’zilayotgan Sug’urta kompaniyalarining muassislari bo’lib banklar va boshqa
Sug’urta kompaniyalari hisoblanadi. Banklar 75% Sug’urta tashkilotlari
muassislari tarkibiga, 25% Sug’urta kompaniyalari muassislari tarkibida chet el
investorlari hisoblanadi.
«Sug’urta faoliyati to’g’risida»gi qonunning 4-moddasiga binoan Sug’urta
quyidagi sohalarga bo’linadi:
- Xayotni Sug’urta qilish (jismoniy shaxslarning xayoti, sog’ligi, mehnat qobiliyati
va pul ta’minoti bilan bog’liq manfaatlarni Sug’urta qilish. Bunda shartnoma
bo’yicha Sug’urtaning eng kam muddati bir yilni tashkil etadi).
- Umumiy Sug’urta (shaxsiy, mulkiy Sug’urta, javobgarlikni Sug’urta qilish,
hamda hayotni Sug’urta qilish sohasiga taalluqli bo’lmagan boshqa Sug’urta
turlari).
O’zbekiston Respublikasi Sug’urta tashkilotlarini jami ustav kapitali 2004 yilning
boshiga 10,3 mlrd. so’mni tashkil etadi yoki 1997 yildagidan 2,3 barobar ko’p.
Xozirgi qonunchilikka ko’ra respublikada Sug’urta faoliyati davlat nazoratini
O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi qoshidagi Sug’urta nazorati davlat
inspeksiyasi olib boradi. Uning faoliyati 1999 yil fevralidan boshlangan.
Respublikamizda Sugurta bozorining rivojlanishiga kuyidagi omillar ta’sir
ko’rsatadi:
- aholining past Sug’urta madaniyati (ishonchning kamligi, axborotning kamligi)
- ko’pchilik aholining Sug’urta mahsulotlarini sotib olish uchun pulining yo’qligi.
Shaxsiy Sug’urtaning rivojlanishiga quyidagi omillar ta’sir qiladi:
3
O`zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to`g`risida» qonuni. 2019 y.25 aprel.
24

- sog’liqni saqlash tizimini taraqqiy etmaganligi, xizmatlar bahosini yuqoriligi;
- shaxsiy Sug’urtaga pul qo’yishni rag’batlantirilmasligi.
O’zimizda hali ayrim Sug’urta mahsulotlariga o’tilgan emas. Jumladan,
Yaponiyada ayollar uyda, ko’chada yoki transportda ta’qib qilinganida Sug’urta
asosida yetkazilgan ma’naviy zararni qoplash mumkin.
Buyuk Britaniyada boy erkaklar Sug’urta kompaniyalariga bo’lajak xotinlaridan
Sug’urta qilishni so’rab murojaat qilishmoqda, qaysilar nikohdan keyin sevimli
xotindan uni schyotidagi pul bilan, mulki bilan qiziqadigan yomon ayolga
aylanishi mumkin.
Buyuk Britaniya fuqarosi 26 yoshli Nikol Djouns chiroyli bo’lmay qolishdan
o’zini Sug’urta qildirgan. Bu shartnomani u o’zining Eri Simonni tug’ilgan kuniga
taqdim etgan. Buni uchun ayol Sug’urta kompaniyasiga yiliga 200 funt to’laydi.
Ayoldagi o’zgarishlarni 10 kuruvchidan iborat komissiya aniqlaydi, chunki uning
eri ham kuruvchi.
Amerikalik rokon-rol qo’shiqchisi Tina Terker ma’lum so’mmaga barcha tana
qismlarini – ovozini 3,2 mln. $ ga, oyog’ini 3 mln. $ ga, kukragini 790 mln. $ ga
va barcha a’zolarini 8 mln. $ ga Sug’urta qildirgan.
Umuman O’zbekistonda ham talabdan kelib chiqib Sug’urta mahsulotlari turini
yanada rivojlantirish lozim.
Kredit kooperativlari o’zaro yordamning tashkiliy-xuqiqiy shakli sifatida dastlab
Germaniyada XIX asrning ikkinchi yarmida qishloq xo’jalik va kredit
kooperativlari shaklida tashkil topgan.
XX asr boshida Yevropa kredit kooperativlari AŠSh, Kanadada taraqqiy etib,
Janubiy Amerika davlatlarida taraqqiy eta boshladi.
O’zbekistonda bunga birinchi qadamlardan biri bo’lib 2002 yil 4 aprelda «Kredit
uyushmalari to’g’risida»gi qonunning qabul qilinishi hisoblanadi.
Qonun 30 moddadan iborat bo’lib uning 3-moddasiga ko’ra – «Yuridik va
jismoniy shaxslar tomonidan kreditlar berish maqsadida ixtiyoriy teng xuquqli
a’zolik asosida to’ziladigan kredit tashkiloti kredit uyushmasi deb e’tirof etiladi».
25

Kredit uyushmalarini davlat ruyxatidan o’tkazish ularga lisenziya berish
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan amalga oshiriladi. 4
Qonunning 7-moddasiga binoan kredit uyushmasi a’zolarining soni 50 tadan kam
bo’lishi mumkin emas. Kredit uyushmasining ustavi uning ta’sis xujjatidir. Kredit
uyushmasi a’zolari pay badallarining umumiy so’mmasi ustav fondi hisoblanadi.
Ustav fondi faqat pul mablag’laridan shakllantiriladi va uning eng kam miqdori
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanadi.
Kredit uyushmasining yuqori boshqaruv organi bo’lib uyushma a’zolarining
umumiy yig’ilishi hisoblanadi.
Kredit uyushmasi kredit uyushmasi a’zolarining umumiy yig’ilishi qaroriga ko’ra,
ixtiyoriy ravishda, lisenziya bekor qilinganda va uyushma bankrot deb e’lon
qilinganda (28-modda) tugatiladi.
Kredit uyushmalarining tijorat banklaridan asosiy farki katta foyda olish emas,
balki o’z a’zolarining biznesini rivojlantirishga past foizda kredit-moliya yordami
ko’rsatish. Uning kreditlaridan foydalanishni rasmiylashtirish oddiy tushunarli
hisoblanadi.
O’zbekistonda 2005 yilning oxirida 23 ta kredit uyushmalari mavjud bo’lib ular
jumlasiga Xazina va Sherdor (Samarqand), Ishonch (Jizzax), Lastochka (Navoiy),
Marvel va Tayanch (Namangan), Buxoro tadbirkori va Umid (Buxoro), Madadkor
(Andijon), Baraka va Taraqqiyot (Toshkent viloyati) va boshqalarni kiritish
mumkin.
Samarqandning «Sherdor» kredit uyushmasi O’zbekistondagi birinchi kredit
uyushmasi hisoblanadi. Ushbu kredit uyushmasi 2002 yilda to’zilgan bo’lib uni
4300 a’zosi mavjud.
Kredit uyushmalarining asosiy maqsadi odamlar o’z faoliyatini rivojlantirib o’z
farovonligini oshirishni o’zlashtirsin. Bu borada xalkda «Agar och qolganga baliq
sovg’a kilsang yaxshi ish qilgan bo’lasan, agar sen uni baliq tutishga o’rgatsang
ikki barobar ko’p ish qilgan bo’lasan» degan ibora mavjud.
4
O`zbekiston Respublikasining 2019 y yanvar-mart statistik axborotnomasi.
26

Shu jihatdan kredit uyushmalari kichik tadbirkorlikni taraqqiy ettirishda muhim
ahamiyatga ega.
Shuning uchun ham kredit uyushmalari butun dunyo bo’ylab rivojlanishga ega. Bu
kredit uyushmalarining jahon tashkiloti (Wossi) ni mavjudligi bo’lishi ham
ahamiyatli. Bu tashkilot 30 yillar oldin to’zilgan bo’lib unga 90 mamlakatdagi 32
ming dan (112 mln. a’zosi bilan) ortiq kredit uyushmalari kiradi. Uni kredit
uyushmalarinin rivojlantirish bo’yicha bir loyihasi O’zbekistonda ham amalga
oshirilmoqda.
2003 yilni sentyabrida Beshkek shahrida ushbu xalqaro kredit uyushmasi
boshchiligida «Markaziy Osiyoda barqaror kredit uyushmalarini to’zish
to’g’risida» birinchi xalqaro konferensiya o’tkazildi.
Ќ ar yilni 20 oktyabrida xalqaro kredit uyushmalari kuni utkaziladi. Bu kun 1948
yildan beri nishonlanadi. Ќ ozir ushbu xalqaro tashkilotga (Wossi) 96 mamlakat
a’zo.
O’zbekistonda 2005 yilning sentyabriga kredit uyushmalarining jismoniy va
yuridik shaxslardan a’zolar 27 000 ni tashkil etadi.
O’zbekiston kredit uyushmalarining aktivlari 6,5 mlrd. so’mni, kredit portfeli 5,8
mlrd. so’mni, depozit va pay badallari 5,8 mlrd. so’mni tashkil etadi.
2005 yilning iyunida O’zbekistonda kredit uyushmalari assosiasiyasi to’zildi.
Respublikamizda kredit uyushmalari to’g’risidagi qonunga Oliy Majlis tomonidan
2006 yilning 24 yanvarida ayrim o’zgartirishlar kiritildi.
Lizing inglizcha ijara ma’nosini bildiradi. Eramizdan oldingi to’rtinchi asrda
yashagan grek faylasufi Aristotel – «Boylik mulkka egalik qilishda emas, balki
undan samarali foydalanishdadir», - degan shu fikr bilan olim lizing g’oyasiga asos
solgan.
Mulk tushunchasida mulkka egalik qilish va undan foydalanish xuquqi
tushunchalari mavjud. Keyingi vaqtlarda mulkdan foydalanishning yangi shakli
ijara munosabatlari, keyinchalik esa uni takomillashgan maxsus turi moliyaviy
ijara – lizing vujudga keldi.
27

Tarix ma’lumotlariga ko’ra lizing eramizdan oldingi 2000 yillarda Shumer
davlatida mavjud bo’lgan, Venesiyada rivojlangan.
Uni rivojlangan bosqichi XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning dastlabki
yillariga to’g’ri keladi. Avstriyalik olim V. Xayor 1877 yilda o’zining «Yevropada
qanday qilib biznes qilish kerak» nomli kitobida «Bell» telefon kompaniyasida o’zi
ishlab chiqargan telefon apparatlarini ijaraga berganligi va shu orqali katta foyda
ko’rganligi to’g’risida gap yuritadi. Bunda iste’molchilar nafaqat telefon
apparatidan foydalanish xuqiqini, balki kelishilgan tulovlarni bajarganlaridan so’ng
uning egasi bo’lish xuquqini ham qulga kiritishgan.
Buyuk Britaniyada XX asr boshlarida konchilar temir yo’l vagonlarini avval
ijaraga olib keyin sotib olishgan.
Bugungi zamonaviy lizing (moliyaviy ijara) XX asrni 50 yillarida AŠSh da
shakllanib takomillashdi. Vositachi sifatidagi birinchi lizing kompaniyasi 1952
yilda San-Fransisko shahrida ishbilarmon Genri Shonfeld tomonidan asoslangan
«United States leazing corporation» dunyoga keldi.
AŠShdagi lizing bo’yicha shov-shuvlar Germaniya, Italiya va Fransiyada davom
etdi. Jaxon banki tarkibida xalqaro lizing munosabatlarini tartibga solish bo’yicha
Xalqaro Moliya korporasiyasi (XMK) ish boshladi.
Bugungi kunda XMK 50 mamlakatning 96 lizing kompaniyalari faoliyatini
moliyalashtirgan. 40 mamlakatning 120 dan ortiq lizing sohasidagi investisiya
loyihalarini amalga oshirishda texnik yordam ko’rsatgan hamda 25 mamlakatdagi
lizing kompaniyalarining muassisi hisoblanadi.
1995 yilda O’zbekistonda tashkil etilgan dastlabki «O’zbeklizing interneyshnl AJ»
ning ta’sischilaridan biri ham XMK hisoblanadi.
O’zbekistonda birinchi xalqaro lizing operasiyasi 1993 yilda tashqi iqtisodiy
faoliyat banki tomonidan «O’zbekiston havo yo’llari»ga chet el kompaniyalaridan
samolyotlar xarid qilingan.
Respublikamizda lizing operasiyalarining rivojlanishi 1999 yilni 14 aprelida qabul
qilingan va 2002 yil 13 dekabrida tegishli o’zgartirishlar kiritilgan «Lizing
to’g’risida»gi qonunni qabul qilishi bilan bog’liq.
28

Yuqoridagilarga asosan lizing – bu mulkiy munosabatlar majmui bo’lib bunda bir
taraf (lizing beruvchi) boshqa bir tarafning (lizing oluvchining topshirig’iga binoan
uchinchi taraf (mol yetkazib beruvchi) dan lizing shartnomasiga muvofiq lizing
obyekti bo’lgan mulkni o’z mulki qilib sotib olib uni to’lash asosida lizing
shartnomasida belgilangan shartlar bilan vaqtinchalik foydalanish va egalik qilish
uchun lizing oluvchiga beradi.
Lizing munosabatlarining asosiy xujjati bo’lib shartnoma hisoblanib u quyidagi
qismlardan iborat:
Shartnomaning mohiyati va maqsadi
Texnikani olib ketish tartibi
Texnikaning qiymati
U bo’yicha to’lovlar
To’lovlar tartibi
Texnikani yetkazib berish
Bo’nak to’lovlarini to’lash
Lizing to’lovlarini to’lash
Tomonlar xuquq va majburiyatlari
Foydalanish shartlari
Tomonlarning javobgarliklari
Nizolarni hal qilish
Amal qilish muddati
Boshqa shartlar
Tomonlarning rekvizitlari
Lizing obyekti bo’lib iste’mol qilinmaydigan va qonunchilik bilan taqiqlanmagan
tadbirkorlik faoliyatida qullaniladigan har qanday buyumlar, barcha mulk
majmualari, shu jumladan yer uchastkalari va boshqa tabiat obyektlari, binolar,
inshoatlar, uskunalar, transport vositalari hamda boshqa kuchar va kuchmas
mulklar hisoblanadi. 5

5
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Pul-kredit ko`rsatkichlarni tartibga solish mexanizmini
takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi qarori. 2018 y. 4 fevral.
29

Moliyaviy lizingning mohiyati mulk qiymatini bo’lib-bo’lib to’lash asosida sotib
olishni ifodalaydi va tovar krediti shakliga ega bo’ladi. Bunga lizing muddati
davomida lizing beruvchining barcha xarajatlarini to’liq koplashga yetarli bo’lgan
va unga foyda keltirishni ta’minlaydigan lizing to’lovlari yig’indisini ko’zda tutadi.
Lizing to’lovi lizing obyekti qiymatini, mulkni Sug’urtalash xarajatlariini va kredit
uchun lizing (foiz) stavkasini o’z ichiga olgan so’mmani tashkil etadi.
Respublikamiz qishloq xo’jaligida lizing munosabatlarining rivojlanishida 1999 yil
30 oktyabrda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan «Qishloq
xo’jalikmashlizing aksiyadorlik lizing kompaniyasini tashkil etish to’g’risida»gi
hamda Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 2 noyabrdagi «Qishloqni lizing
shartlarida qishloq xo’jalik texnikasi bilan ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida»
gi qarorlari va O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 28 avgustdagi
«Lizing tizimi taraqqiyotini yanada rivojlantirish choralari to’g’risida»gi farmoni
muhim ahamiyatga ega.
Yuqoridagi Prezident farmoniga ko’ra iqtisodiyot tarmoqlari, ayniqsa kichik va
o’rta biznes subyektlarini zamonaviy texnologik uskunalar bilan ta’minlash
maqsadida 2002 yilning 1 sentyabridan boshlab:
Lizing to’lovlari qo’shilgan qiymat solig’idan ozod etiladi. Chetdan lizinga berish
uchun respublika xududiga keltiriladigan texnologik uskunalar bojxona to’lovi va
qo’shilgan qiymat solig’idan ozod etiladi.
Lizing oluvchi – xo’jalik subyektlari lizinga berilgan mulk bo’yicha lizing
shartnomasi davrida mulk solig’idan ozod etiladi. Lizinga beruvchining yalpi
daromadidan lizinga berish uchun olingan mulk bo’yicha kredit to’lovi bo’yicha
foizlar va boshqa to’lovlar chiqariladi.
Umuman yuqoridagi farmon va qarorlar lizingdan foydalanuvchilarni tegishli
mulkka ega bo’lish bo’yicha katta imkoniyat va imtiyozlarni beradi.
30

4. O’zbekiston Respublikasi Xalqaro bank tizimini rivojlantirish istiqbollari
Markaziy bank raisi o’rinbosari Abrorxo’ja Turdaliyev O’zbekiston bank tizimi
holati haqida umumiy ma’lumot berib, uni rivojlantirishning istiqbolli
bosqichlarini ma’lum qildi. Unga ko’ra, dollarlashuv darajasini pasaytirish
maqsadida Moliya vazirligi huzurida xedj-fond tashkil etilmoqda, valyuta
kreditlarini jalb qilishda esa «ehtiyotkorlik siyosati» olib boriladi. 2025 yilda bank
sektoridagi hukumat ulushini 40 foizgacha kamaytirish rejalashtirilgan.
O’zbekiston Markaziy banki raisi o’rinbosari Abrorxo’ja Turdaliyev 26 noyabr
kuni MDHga a’zo davlatlarning II Xalqaro moliya-bank forumida mamlakat bank
tizimi haqidagi taqdimotini namoyish qildi. «Gazeta.uz» undagi asosiy fikrlarni
keltirib o’tadi.
O’zbekiston bank tizimida 33 ta bank, jumladan, 12 ta davlat ulushiga ega,
shuningdek, 15 ta xususiy va 5 ta xorijiy banklar mavjud. 1 noyabr holatiga ko’ra,
banklar aktivlari 39 mlrd dollarni (419 trln so’m) tashkil etib, ularning 82 foizi
davlat banklariga tegishli. Banklarning majburiyatlari 33 mlrd dollarga (352,6 trln
so’m) yetdi, shundan 40 foizini depozitlar tashkil etadi.
Banklarning umumiy kapitali 6,2 mlrd dollar (66 trln so’m) darajasida bo’lib,
shundan 81 foizi davlat banklari kapitaliga to’g’ri keladi.
Banklarning moliyaviy barqarorligiga to’xtaladigan bo’lsak, joriy yilning o’tgan
davrida risk darajasi yuqori bo’lgan aktivlarning o’sishi 21 foizga — 317 trln
so’mdan 383 trln so’mga, jami kapitalining o’sishi 14 foizga — 66 trln so’mga
yetdi. Kapitalning yetarlilik koeffitsiyenti 1,2 foizga tushib, 17,2 foizni tashkil etdi,
bu minimal talablarga javob beradi.
Shu bilan birga, kapital zaxirasi 1,5 mlrd dollarni tashkil etadi, bu esa sof NPL
(muammoli kreditlar)ni 1,6 barobarga qoplash yoki kredit portfelining 5 foizi
miqdorida qo’shimcha zaxiralar yaratish imkonini beradi.
1 noyabr holatiga banklarning kredit portfelidagi qoldiq 30 mlrd dollarga teng
bo’ldi. 10 oy davomida o’rtacha 14 foizga o’sish kuzatilgan, jismoniy shaxslarga
berilgan kreditlar hajmi esa 22 foizga oshgan.
31

Markaziy bank rahbari o’rinbosarining so’zlariga ko’ra, O’zbekiston bank
tizimining likvidlik ko’rsatkichi «yetarli darajada yaxshi». Xususan, qisqa
muddatli likvidlik koeffitsiyenti (LCR) 167 foizga yetdi, bu eng kam tartibga
solinadigan talabdan 67 foiz punktga yuqoridir. Uzoq muddatli likvidlik
koeffitsiyenti (NSFR) — 113%, banklarning umumiy aktivlarida yuqori likvidli
aktivlarning ulushi 15% ni tashkil qiladi.
1 noyabr holatiga bank sektorining sof foydasi 364 mln dollar darajasida qayd
etildi, bu o’tgan yilning shu davriga nisbatan 12 foizga ko’p hisoblanadi.
Karantin cheklovlarining joriy etilishi va aholi daromadlarining pasayishi
sharoitida O’zbekiston Markaziy bankining asosiy vazifasi makroiqtisodiy
barqarorlikni va butun bank tizimining uzluksiz ishlashini ta’minlashdan iborat
bo’ldi.
Markaziy bank aholi va tadbirkorlik subyektlariga kreditlar muddatini uzaytirish
uchun shart-sharoit yaratdi, kreditlar muddatini uzaytirish ta’sirini neytrallash
va likvid resurslarni qisqartirish uchun banklarni zarur likvidlik bilan ta’minlash
maqsadida pul-kredit siyosatining qisqa va uzoq muddatli vositalarini joriy etdi.
Natijada kutilayotgan ijobiy natijalar bilan bir qatorda, muddatlarni uzaytirish
amaliyoti kreditlar bo’yicha to’lov intizomining buzilishiga va kredit riskining
oshishiga, muammoli kreditlarning ko’payishiga olib keldi.
Markaziy bank rahbari o’rinbosarining aytishicha, NPL (muammoli kreditlar) yil
boshidagi 2,1 foizdan iyul oxiriga kelib 6,2 foizga oshgan.
Noyabr oyi boshida muammoli kreditlar ulushi 5,7 foiz yoki 1,7 mlrd dollarni
tashkil qildi. Shu bilan birga, yuridik shaxslarning NPL ulushi yil boshidan buyon
o’sishda davom etmoqda.
Bugungi kunda banklarning kredit portfelining dollarlashuv darajasi 50 foiz,
majburiyatlar 57 foiz darajasida bo’lib, bu milliy valyuta kursining sezilarli
darajada qadrsizlanishi bilan bank sektorining valyuta riski va zaifligining
oshishiga olib keladi.
Dollarlashuv darajasini pasaytirish maqsadida Moliya vazirligi huzurida xorijiy
valyutadagi kreditlarni milliy valyutaga konvertatsiya qilish bo’yicha maxsus xedj-
32

fond tashkil etilmoqda. Bundan tashqari, yuzaga kelishi mumkin bo’lgan ichki
va tashqi risklarni hisobga olgan holda xorijdan so’mdagi uzoq muddatli
resurslarni jalb etish, shuningdek, xorijiy valyutadagi resurslarni jalb qilishda
«ehtiyotkorlik siyosati»ni yuritish ko’zda tutilgan.
Ikki yil ichida O’zbekistonda uchta raqamli bank (TBC Bank, Anor Bank, Apelsin
Bank) va masofaviy moliyaviy xizmatlar ko’rsatishga ixtisoslashgan 32 ta fintex-
kompaniyasi tashkil etildi.
Tadbirkorlar o’z to’lovlarining 85 foizini masofadan turib amalga oshiradilar
(2017 yildan beri 7 barobarga o’sgan). Sakkizta bank raqamli identifikatsiya
mexanizmidan (Face ID) foydalanmoqda, qolganlari esa testlarni yakunlamoqda.
2025 yilda O’zbekiston bank tizimidagi xususiy sektor ulushini hozirgi 18 foizdan
60 foizga oshirish rejalashtirilmoqda.
«Markaziy bank nazorat yukini yengillashtirish bo’yicha o’zining liberal siyosatini
davom ettirish niyatida, bu tizimning moliyaviy barqarorligiga putur yetkazmagan
holda progressiv bank sektorini shakllantirishga xizmat qiladi», — deya qayd etdi
Markaziy bank rahbari o’rinbosari. 6
6
O`zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to`g`risida»gi
qonuni. 2017 y. 4 aprel.
33

Xulosa
Xulosa o’rnida shuni ta’kitlash lozimki ayndi ayni paytda O’zb е kistonda 20 dan
ortiq filialga ega to’qqizta xususiy bank, 90 dan ziyod mini-bank, 80 xususiy lizing
kompaniyasi, 70 mikrokr е dit tashkilot va lombardlar, 29 xususiy sug’urta
kompaniyasi faoliyat ko’rsatmoqda. 2012 yilning to’qqiz oyi yakunlariga ko’ra,
ularga kr е dit ajratish hajmi 36 foizga, kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni
kr е dit bilan ta’minlash 34 foizga, inv е stitsiyaviy moliyalash 37 foizga oshdi. Shu
bilan birga, ularning faoliyatini yanada rivojlantirish, bank-moliya sohasiga
xususiy kapitalni jalb qilish orqali yangi xususiy banklar hamda boshqa xususiy
moliya institutlarini tashkil etish zarurati paydo bo’lmoqda.
Eksp е rtlarning fikricha, tijorat banklarining inv е stitsiya va kr е dit faolligi bo’yicha
faoliyatida ijobiy o’zgarishlar kuzatilmoqda. Masalan, 2012 yilda iqtisodiyot r е al
s е ktoriga yo’naltirilgan kr е ditlar salmog’i 30,6 foizga o’sdi. Ajratilgan kr е ditlar
86,3 foizining manbaini tijorat banklarining ichki r е surslari tashkil qiladi. Bunda
tijorat banklarining kr е dit portf е li sifatini yaxshilashga doir t е nd е nsiya o’sib
borayotganini qayd etish joiz. 3 yildan ortiq muddatga b е rilgan uzoq muddatli,
ya’ni inv е stitsiya kr е ditlari ulushining ko’paygani buning isbotidir. 2020 yilda
kr е dit portf е li umumiy hajmida uzoq muddatli kr е ditlar 35 foizni tashkil etgan
bo’lsa, 2022 yil yakunlari bo’yicha bu ko’rsatkich 75 foizga yetdi.
Tijorat banklarining iqtisodiyot r е al s е ktori korxonalarini mod е rnizatsiya qilish,
ularni t е xnologik va t е xnik qayta jihozlashga yo’naltirilgan inv е stitsiya kr е ditlari
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu esa moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida
nafaqat yuqori iqtisodiy o’sish, balki mamlakatimizda makroiqtisodiy barqarorlik
va farovonlikka erishish imkonini b е rdi.
34

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .1. O’ zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to’ g’ risida» qonuni.
2019 y.25 aprel.
2. O’ zbekiston Respublikasining «Markaziy banki to’ g’ risida» qonun.
«Halq so’ zi» gazetasi 2019 y.13 yanvar.
3. O’ zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasining «Pul mablag’ larini
bankdan tashqari muomalasini yanada qisqartirish chora-tadbirlari to’ g’ risida»gi
qonuni. № 280. 2017 y. 5 avgust.
4. O’ zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning banklardagi omonatlarini
himoyalash kafolatlari to’ g’ risida»gi qonuni. 2017 y. 4 aprel.
5. O’ zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. «Bozor islohatlarini
chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’
nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to’ g’ risida»
Toshkent. 14.06.2020 yil.
6. O’ zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. «Tadbirkorlik sub’ ektlarini
xuquqiy ximoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’ g’
risida» Toshkent. 14.06.2020 yil.
7. O’ zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. «Tadbirkorlik sub’ ektlari
tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy
talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to’ g’ risida» Toshkent. 15.06.2020
yil.
8. O’ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Pul-kredit ko’ rsatkichlarni
tartibga solish mexanizmini takomillashtirish chora-tadbirlari to’ g’ risida»gi
qarori. 2018 y. 4 fevral.
9. Shavkat Mirziyoyev. O’ zbekiston demokratik taraqqiyotining yangi bosqichida.
T. O’ zbekiston». 2020. f.
10. Shavkat Mirziyoyev. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va
moliyaviy barkarorlik to’ g’ risida. Toshkent. «O’ zbekiston» 2020 y.

35

Statistik to’ plamlar va Internet yangiliklari.
1. O’ zbekiston Respublikasining 2019 y yanvar-mart statistik axborotnomasi.
2. O’ zbekiston iqtisdiyoti. Taxliiy sharx. 2019 y. №7
3. Ekonomika Uzbekistana. Analiticheskiy obzor za 2019-2020 g.
4. http://www.bankofendland.co.uk/market/money/index.htm
5. http://www.bankofendland.co.uk/coreuproses.htm
6. www.Referat.ru
7. http://www.boj.or.jp./en/siryo.htm
8. www.federalreserve.gov.
36

O'zbekistonda bank tizimi takomillashtrish vazifalari va asosiy yo'nalishlari

Купить