• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 1.8MB
Покупки 5
Дата загрузки 25 Июнь 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Kamron Zaripov

Дата регистрации 30 Ноябрь 2023

263 Продаж

O’zbekistonda bank tizimini takomillashtirish yo’llari.

“O’zbekiston Respublikasining Markaziy bank to’g’risida”gi va “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonunlarida belgilab berilgan. Ushbu tuzilmalarning tashkil etilishi xodimlar bilan ishlashda bank tizimini yanada isloh etish hamda tijorat banklarini hududiy bo’linmalari oldiga qo’yiladigan vazifalarini amalga oshirishda mosligini ko’rsatmoqda. 12 Xulosa Xulosa qilib aytganda, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida bank tizimini takomillashtirish banklarning iqtisodiyotdagi roli nafaqat banklarning o’ziga, balki milliy iqtisodiyotning rivoji va raqobatbardoshligiga bevosita bog’liq. O’z navbatida, iqtisodiyotning rivojlanishi va raqobatbardoshligi mamlakatda barqaror va samarali bank tizimining tashkil etilganligi bilan bevosita bog’liqdir. Bir so’z bilan aytganda, banklar va milliy iqtisodiyot bir – biridan ayri holda rivojlanishining imkoniyati mavjud emas. Ular biri – birini to’ldirgan holda, bir – biriga o’zaro hamoxang tarzda rivojlanib va takomillashib boradigan iqtisodiy – moliyaviy sub’ektlar hisoblanadi. Aynan yuqoridagilardan kelib chiqib O’zbekiston bank tizimini takomillashtrish jarayonlarini jadallashtirish uchun quyidagilarni amalga oshirish maqsadga muvofiq. - tijorat banklarida mijozlarga sifatli xizmatlar ko’rsatish maqsadida zamonaviy va ilg’or axborot texnologiyalaridan yuqori darajada foydalanish zarur; - mamlakatimiz banklarining moliya bozridagi faoliyat ko'lamini oshirish, ularga ushbu bozorda ishtirok etishlarini rag’batlantiruvchi imtiyozlar joriy qilish; - tijorat banklarining xizmatlari sifatini oshirish birinchi navbatda mijozlarga xizmat ko’rsatadigan bank xodimlarining muomala madaniyatiga nihoyat darajada bog’liq bo’lib, bugungi kunda tijorat banklari xodimlarining bu boradagi malakasini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi; - tijorat banklari moliyaviy barqarorligini oshirish va bu orqali ko’rsatilayotgan bank xizmatlari ko’lamini kengaytirish lozim; - mamlakatimizning chekka hududlarida aholiga ko’rsatilayotgan bank xizmatlari sifatini oshirish orqali bank tizimiga bo’lgan ishonchni yanada mustahkamlash; - kredit kartalar faoliyatini yo’lga qo’yish va takomillashtirish. Jumdladan, overdraft kreditlash tizimini rivojlantirish; 36 garov ta’minoti taqdim etilsa, 9200000 so’mgacha berilmoqda. Ayni damda EKIHning 100 barobarigacha bo’lgan yillik 7% ustamali kredit taqdim etilmayabdi”. Bank xodimi nima sababdan EKIHning 100 barobarigacha bo’lgan miqdordagi kredit berilmayotganligi sababini ochiqlamadi. V. Xizmat ko’rsatish. Banklarning xizmat ko’rsatish tartibiga alohida e’tibor berib o’tsak. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining yaqinda qabul qilingan qaroriga asosan, hozirgi kunda banklarga kirishda shaxsini tasdiqlovchi hujjatlarni talab etish hollariga chek qo’yildi. Bir necha marotaba banklarda plastik kartalar orqali to’lov qilganimda pasportim nusxasini hamda plastik egasi kimligini ham so’rashmadi. Bu o’z navbatida bank mijozlari uchun qulaylik hisoblanadi. Xorijiy valyutalarni almashtirish shahobchasi ish kunlarining va ish vaqtining ko’paytirilishi ham bank muassasalari faoliyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Banklar tomonidan o’z mobil ilovasining ishlab chiqarilishi va turli to’lovlarni amalga oshirish imkoniyatining berilishi banklarning yutuqlari deb bemalol aytishimiz mumkin. To’lov borasida plastik va naqd shakl uchun ba’zi holatlarni e’tiborga olmaganda, tavofutlar, cheklovlar kuzatilmayabdi. Ammo ayrim banklarda to’lov topshiroqnomalarini bajarish hamda to’lovchiga to’lov qaydnomasi berishda hali hanuz kamchiliklar uchrab turibdi. Shaxsan guvohi bo’lganim, Mikrokreditbank, Agrobanklarning ayrim hududiy filiallari tomonidan to’lov qaydnomalari 1 ish kunidan keyin berilmoqda. Natijada mijoz yana qimmatli vaqtini yo’qotib, to’lov qaydnomasini olish uchun borishga majbur bo’lmoqda. Ushbu holat, Xalq banki, Ipak Yo’li banklarida yaxshi yo’lga qo’yilgan, to’lov amalga oshirilgan zahoti, to’lov qaydnomasi mijozga taqdim etiladi. Yana bir og’riqli tomoni, mijoz to’lov topshiroqnomasi uchun maxsus blankani ko’p hollarda qo’shimcha mablag’ evaziga sotib olmoqda, xolbuki, bank o’z mijozlarini tekinga to’lov topshiroqnomalari bilan ta’minlasa, mijoz uchun qo’shimcha qulaylik yaratgan bo’lmaydimi? Xorijiy davlatlardan xalqaro pul o’tkazish xizmatlari orqali yurtimizga jo’natilgan mablag’larni olishda bank xodimlari tomonidan “ustama haqlar” o’rnatilish holatlari ham bank xizmatlaridan foydalanishga teskari ta’sir ko’rsatmoqda. 34 barqarorligini ta'minlashda bank tizimi tomonidan olib borilayotgan investitsion siyosat o’z samarasini bermoqda. Tijorat banklari tomonidan 2021 yil davomida ajratilgan investitsion kreditlar to’g’risida ma’lumot. Xususan, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik yangilash, zamonaviy texnologiya asosida raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etish maqsadlariga tijorat banklari tomonidan 2021 yilda 38,8 trln. so’m yoki 2020 yilga nisbatan 2,4 barobarga ko’p investitsion kreditlar ajratildi . Bunda banklarning investitsiyaviy faoliyati ustuvor ravishda tarmoqlarni rivojlantirish, mahalliylashtirish va hududlarni rivojlantirish Dasturlariga kiritilgan loyihalarni o’z vaqtida va to’liq moliyalashtirishni ta'minlashga qaratildi. Bu ham o’z navbatida tijorat banklarining kichik va xususiy tadbirkorlik sub'ektlarini rivojlantirishga ko’maklashishga qaratilgan muhim iqtisodiy va moliyavi y strategiyalarining samarali tatbiq etilayotganligidan dalolat beradi. Biroq, eksport va importda, xususan eksport yo’nalishida xususiy sektorning ulushi kichik raqamlarni ko’rsatib turibdi. Aynan ana shu masalada, ya'ni kichik va xususiy tadbirkorlik sub'ektlarining tashqi iqtisodiy faoliyatiga bank xizmatlari ko’rsatish borasida tijorat banklari ma'lum darajada oqsoqlanib borayotgan bo’lib, ularning bu boradagi faoliyatini takomillashtirishga davlat tomonidan muhim darajada e'tibor qaratilmoqda. Mamlakatimizda banklar faoliyatining asosiy yo’nalishlarini rivojlantirishda asosan quyidagi muammolarni hal qilishga e’tibor berish maqsadga muvofiq. Chunki ushbu holatlar bank tizimining rivojlanish istiqbollarini belgilab beradi. I. Banklar. Hozirgi kunda O’zbekistonda faoliyat ko’rsatayotgan banklar soni 30 tani tashkil etadi hamda ulardan 13 tasi davlat kapitali ishtirokidagi, 17 tasi davlat kapitali qatnashmagan banklar hisoblanadi. O’zbekiston Banklar Assosatsiyasining rasmiy saytida (uba.uz) Ahbor Reyting tomonidan tuzilgan reytingda faqatgina 22 ta bank reyting ma’lumotlari keltirilgan hamda ular uzB reytingidan uzA+ reyting natijasigacha baholangan. Bunda 2 ta uzB, 1 ta uzB+, 1 31 II-BOB O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA BANK TURLARINI RIVOJLANISHINING USTUVOR YONALISHLARI 2.1. O‘zbekiston bank tizimi: umumiy holat va istiqbollar Markaziy bank raisi o‘rinbosari Abrorxo‘ja Turdaliyev O‘zbekiston bank tizimi holati haqida umumiy ma’lumot berib, uni rivojlantirishning istiqbolli bosqichlarini ma’lum qildi. Unga ko‘ra, dollarlashuv darajasini pasaytirish maqsadida Moliya vazirligi huzurida xedj-fond tashkil etilmoqda, valyuta kreditlarini jalb qilishda esa «ehtiyotkorlik siyosati» olib boriladi. 2025 yilda bank sektoridagi hukumat ulushini 40 foizgacha kamaytirish rejalashtirilgan. O‘zbekiston Markaziy banki raisi o‘rinbosari Abrorxo‘ja Turdaliyev 26 noyabr kuni MDHga a’zo davlatlarning II Xalqaro moliya-bank forumida mamlakat bank tizimi haqidagi taqdimotini namoyish qildi. «Gazeta.uz» undagi asosiy fikrlarni keltirib o‘tadi. O‘zbekiston bank tizimida 33 ta bank, jumladan, 12 ta davlat ulushiga ega, shuningdek, 15 ta xususiy va 5 ta xorijiy banklar mavjud. 1 noyabr holatiga ko‘ra, banklar aktivlari 39 mlrd dollarni (419 trln so‘m) tashkil etib, ularning 82 foizi davlat banklariga tegishli. Banklarning majburiyatlari 33 mlrd dollarga (352,6 trln so‘m) yetdi, shundan 40 foizini depozitlar tashkil etadi. Реклама "Gazeta.uz"da reklama 23 ko’pchilik tarmoqlarda kredit bersa, ixtisoslashgan bank ko’pincha xalq xo’jaligining bir tarmog’i yoki tarmoqchasiga korxonalar turkumiga xizmat ko’rsatadi. Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega bo’lmagan mamlakatlarda bank tiziming o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Bank tizimi tushunchasi oddiygina talqin qilganda, u o’z ichiga banklar va bankka xos funksiyalarini bajaruvchi nobank muassasasalarini oladi. Tashkiliy jihatdan bir bo’g’inli va ikki bo’g’inli bank tizimlari mavjud. Rivojlangan davlatlarda ikki darajali bank tizimi mavjud bo’ladi. Unda birinchi bo’gin Markaziy banklar bo’lib, ular mamlakatdagi pul muomalasini tashkil va nazorat qilish rolini bajaradilar. Ikkinchi bo’ginda esa o’zlari mustaqil bo’lgan, ammo, Markaziy bank nazorati ostida faolyat olib boruvchi tijorat va ixtisoslashgan banklar hamda banklarga xos funksiyalarni bajaruvchi nobank muassasasalar kiradi. Bir bo’g’inli tizimda Markaziy va tijorat banklari bir xil darajada teng huquqli agentlar rolini bajaradilar, ya’ni barcha banklar davlatning banki bo’lib, Markaziy bank bo’limlari sifatida ish olib boradilar. Bunday tizim iqtisodi rivojlangan totalitar rejimlar hukmronlik qilayotgan mamlakatlarga qodir. Bank tizimi xususiyatlari haqida biz yuqorida ta’kidlab, uning asosiy elimenti bo’lgan banklar va ularning turlari haqida umumiy tushunchalar bergan edik. Rivojlangan mamlakatlar bank tizimiga xos bo’lgan yana bir xususiyati shundaki ularda banklar bilan bir qatorda bank bo’lmagan ammo banklarga xos funksiyalarni bajaruvchi ixtisoslashgan moliya-kredit muassasalari va pochta jamg’arma institutlari ham va mavjud bo’ladi. Bunday moliyaviy tashkilotlarda bo’sh bank tizimi deyiladi. Ular ma’lum toifadagi mijozga, odatda bir yoki ikkita o’ziga xos moliyaviy xizmat turini taklif qiladilar. Ularning faolyati ko’pincha moliyaviy bozorning kichikroq bir segmentiga qaratilgan bo’ladi. Uzoq yillar davomida jamiyatning rivojlanishi va unga mos tovar-pul munosabatlarning o’sib takomillashib borishi banklarning operatsiyalari va ko’rsatadigan xizmatlari ko’lamining kengayib borishiga olib kelgan. Davlat, 7 iqtisodiy tizimning rivojlanishiga ularning ta’sirini kuchaytirish, kredit haraktdagi iqtisodiy dastaklarga aylantirish ko’zda tutilgan edi. Qayta tashkil etish jarayonining birinchi bosqichi davlat banklarning yangi tuzilmasini tashkil etish bilan bog’lanadi. Qayta tashkil etish modeli quyidagilarni o’z ichiga oladi. - ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish: markaziy emission bank va bevosita xo’jaliklarga xizmat ko’rsatuvchi bevosita davlat banklari; - ixtisoslashtirilgan davlat banklarni to’laligicha xo’jalik hisobiga va o’z- o’zini moliyalashga o’tkazish; - iqtisodiy tizim doirasida yuridik va jismoniy shaxslar bilan bo’ldigan kredit munosabatlari uslublari va shkalalarini takomillashtirish va boshqalar. Bank tizimini takomillashtirish jarayoni davomida davlat banki o’zining kredit tizimidagi markaziy o’rnini saqlab qolgan holda korxona va tashkilotlarga kredit berish va ular bilan hisob-kitoblarni olib borish funksiyasini maxsus ixtisoslashgan banklarga topshiradi. Ya’ni bankning emission faoliyatini kreditlash faoliyati bilan birga olib borish funksiyasiga chek qo’yiladi. Davlat banki ixtisoslashgan banklar faoliyatini boshqaruvchi boshqa barcha banklar uchun bir xil pul kredit siyosatini olib burvchi muassasasaga aylanadi. Bank tizimining takomillashtirilishi natijasida vujudga kelgan maxsus ixtisoslashgan banklar tashkil qilinib xo’jaliklar bilan banklar o’rtasidagi aloqalarni tobora yaqinlashtirildi, ixtisoslashtirilgan davlat banklari o’zlarida ma’lum darajada boshqaruvchilik rolini saqlab qoldilar. O’zbekiston Respublikasining Vazirlar mahkamasining “Banklar tizimini isloh qilish chora tadbarlari to’g’risida”gi 1999 yildagi 19-yanvaradgi qaroriga asosan bank tizimini barqarorligini safarbar etish, iqtisodiyotni kredit bilan ta’minlashga banklarning ishtirokini kengaytirish bank xizmatlari sohasida vazifalar belgilab berildi. 1991-2000 yillar mobaynida yuzaga kieltirilgan bank tizimini yanada xalqaro andozolarga yaqinlashtirish maqsadida bank tizimini erkinlashtirilish va isloh qilish chora tadbirlarining boshlanishi bank tizimini rivojlanishining 4-bosqichi boshlanganligini ko’rasatadi. Bu bosqich O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish 10 2.2. O’zbekistonda banklar faoliyatining asosiy yo’nalishlari va ularni rivojlantirish istiqbollari Keyingi yillarda mamlakat tijorat banklari tizimidagi moliyaviy-iqtisodiy ko’rsatkichlarning bu kabi ijobiy natijalarga ega bo’lishi bevosita ularning mamlakat iqtisodiyotining deyarli barcha tarmoqlari rivojlanishida faol ishtirok etib kelayotganligining natijasidir. Ma'lumki, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik mamlakatimiz taraqqiyotida, avvalambor xalqimiz uchun munosib hayot barpo etish, mas'uliyatli vazifalarni amalga oshirishda hal qiluvchi o’rin va ta'sirga ega bo’lib bormoqda. Ishbilarmonlar o’z mehnati ortidan nafaqat o’z oilasi, balki jamiyat farovonligini ta'minlashga munosib hissa qo’shmoqda. Bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar strategiyasida kichik va xususiy tadbirkorlikni har tomonlama qo’llab-quvvatlash, oilaviy biznesni yo’lga qo’yish orqali oilalar turmush farovonligini oshirish, ularni shinam uy-joylar bilan ta'minlashga alohida e'tibor berilishi tijorat banklari zimmasiga ulkan mas'uliyat yuklamoqda. Tijorat banklari tadbirkorlik sub'ektlari bilan o’zaro manfaatli munosabatlarni yuqori saviyada tashkil etish, aholini tadbirkorlik faoliyatini moliyaviy qo’llab-quvvatlash orqali keng jalb qilishga alohida e'tibor berib kelmoqda. Buning yaqqol tasdig’ini tijorat banklari tomonidan 2022 yilning 1 yanvar holatiga kredit qo’yilmalari miqdori 211,6 trln. so’mni tashkil etganidan ko’rishimiz mumkin Shu o’rinda aytib o’tish joizki, 2022 yilda erishilgan bu kabi ijobiy natijalar 2021 yilda qo’lga kiritilgan natijalarning mantiqiy davomidir. Bu esa o’z navbatida mamlakatimizda kichik va xususiy tadbirkorlik sub'ektlarining rivojlanishiga ham muhim ta'sir ko’rsatmoqda. Iqtisodiyotimizni modernizatsiyalash, texnik va texnologik yangilash, uning raqobatdoshligini keskin oshirish, eksport salohiyatini yuksaltirish, innovatsion va energiyani tejaydigan texnologiyalarga asoslangan yangi ishlab chiqarishlarni tashkil etish, jahon bozorida talab mavjud bo’lgan yangi turdagi tovarlar ishlab chiqarishni o’zlashtirish va shu orqali mamlakatimizning moliyaviy-iqtisodiy 30 Agrobank va Mikrokreditbank filiallari tarmog‘ining hududiy qamrovini inobatga olgan holda, ularning faoliyati aholi, kichik biznes sub’ektlari hamda qishloq xo‘jaligidagi ishlab chiqaruvchilarni davlat tomonidan kredit orqali qo‘llab-quvvatlashga, hududlarda, shu jumladan moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish qiyin bo‘lgan olis tumanlarda jismoniy shaxslar va kichik tadbirkorlik sub’ektlariga xizmat ko‘rsatish orqali barcha hududlarda bank xizmatlari ommabopligini oshirishga yo‘naltiriladi . Ipoteka-bank , O‘zsanoatqurilishbank , Asaka bank , Aloqabank , Qishloq qurilish bank va Turonbankdagi davlat ulushlarini bosqichma-bosqich xususiylashtirish , bunda birinchi bosqichda banklar faoliyatini xalqaro moliya institutlari ko‘magida transformatsiya qilish, ikkinchi bosqichda esa davlat aksiyalari paketini strategik investorlarga sotish nazarda tutilgan. Mazkur Strategiyani amalga oshirish doirasida Xalq banki va Aziya alyans bank davlat aksiyalari paketini xorijiy strategik investorlarga sotish rejalashtirilgan. Shunga muvofiq, Xalq bankini xususiylashtirishga tayyorlash jarayonida jamg‘arib boriladigan pensiya tizimi mablag‘larini boshqarish Moliya vazirligiga o‘tkaziladi. Bundan tashqari, O‘zagroeksportbank va Poytaxt bankning faoliyati qayta ko‘rib chiqiladi. Bank tizimini isloh qilish va xususiylashtirishga tayyorlashda Markaziy bankning bank tizimining regulyatori sifatidagi rolini kuchaytirish orqali lozim darajadagi prudensial nazoratning amalga oshirilishi moliya tizimi barqarorligini ta’minlashning muhim komponenti hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan Markaziy bank tomonidan Jahon banki bilan hamkorlikda tijorat banklari faoliyati prudensial nazorati mexanizmlari va jarayonlarining Bazel qo‘mitasining Samarali bank nazoratining asosiy tamoyillariga muvofiqligini o‘rganish maqsadida baholash o‘tkazilib, aniqlangan kamchilik va zaif jihatlarni bartaraf etishga qaratilgan Harakatlar rejasi ishlab chiqildi. 17 - O’zbekiston Respublikasining moliyaviy qonunlari va bank-moliya tizimini tadqiq qilish hamda o’rganish va moliyaviy islohatlarning o’tkazishning muhimligini asoslash; - O’zbekiston Respublikasida bank tizimini takomillashtirishning mavjud imkoniyatlarini aniqlash; - Banklarning kreditlash tizimida tutgan iqtisodiy o’rnini aniqlash va uning asosiy tuzilmalarini ko’rib chiqish; - Bank tizimi faolyatini tahlil qilish, iqtisodiy mohiyatini o’rganish ularni xorijiy tajriba bilan solishtirish. 4 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2021 y. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral. 3. O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida (yangi tahriri)”gi Qonuni. 2019 yil 11 noyabr. 4. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonuni. 2019 yil 5 noyabr. 5. O’zbekiston Respublikasining “Bank siri to’g’risida”gi qonuni. 2003 yil 30 avgust. 6. O’zbekiston Respublikasining “Xususiy bank va moliya institutlari hamda ular faoliyatining kafolatlari to’g’risida”gi qonuni. 2012 yil 17 dekabr. 7. O’zbekiston Respublikasining “Tijorat siri to’g’risida”gi qonuni 2014 yil 11 sentyabr. 8. O’zbekiston Respublikasining “Elektron to’lovlar to’g’risida (yangi tahriri)”gi Qonuni. 2005 yil 16 dekabr. 9. Abdullaeva SH.Z. Pul, kredit va banklar. Darslik. - T.: "Moliya", 2004 yil. 10. Abdullaeva SH.Z. Bank ishi. Darslik. - T.: TMI, 2003. 11. Abdullaeva SH.Z. Xalkaro valyuta va kredit munosabatlari - T.: TMI, 2006 yil. 12. Y. Abdullaev, T.Qoraliev va b. Bank ishi. O’quv qo’llanma. -T.: "Iqtisod- Moliya", 2010 yil. 13. Mullajonov F. O’zbekiston Respublikasi bank tizimi. - T.: 2010 14. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Statistik byulleteni, 2022 yil, Toshkent. 15. Shodmonov Sh.Sh., G’ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik; O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi. – T.: IQTISOD- MOLIYA, 2010. 38 jismoniy va yuridik shaxslarning manfaatini muvofiqlikda olib borish, davlat va jamiyat a’zolarining pul mablag’lariga bo’lgan talablarini qondirgan holda davlatning iqtisodiy jihatdan o’sishi va barqarorligini ta’minlash maqsadida banklar o’rtasida ular bajaradigan funksiya va operatsiyalar ko’lami taqsimlana borgan, ya’ni davlat tomonidan, davlat manfaatlarini himoya qilgan holda faolyat ko’rsatuvchi banklar alohida jamiyat a’zolari bilan ishlovchi banklar yoki yuqoridagi ikki yo’nalishi ham o’zida mujassamlashtirilgan banklar shakllana borgan. Hozirgi zamonda umuman qabul qilingan tizim bo’lib, ikki pog’onali bank tizimi xizmat qiladi va u quyidagi tarmog’ni o’z ichiga oladi 1. Markaziy bank 2. Tijorat bank. Bank tizimining pog’onalari Markaziy bank banklarning banki sifatida bank va moliya muassasalari faolyatining barqarorligini ta’minlaydi. Birinchi navbatda, u ko’pchilik moliya institutlari, banklarning faolyati moliyaviy jihatda muammolar yuzaga kelganda, banklar omonatchilar oldidagi o’z majburiyatlarini bajara olmay qolgan holda moliyaviy sarosima bo’lishini oldini olish kerak. Bu masalani hal qilish uchun Markaziy bank, avvolo, tartibga solish va nazorat qilish funksiyalarini ikkinchi pog’ona-tijorat banklar tizimiga nisbatan bajaradi. Markaziy bank majburiyatiga tijorat banklarning har kunlik faolyatiga aralashish kirmaydi. Markaziy bank tijorat banklarning me’yoriy boshqarilishi, ularning to’lovga qobiliyatligi va likvidligini ta’minlanishini kuzatib borishi va omonatchilar manfaatlarini himoya qilish kerak. Bularning barchasi nazorat me’yorlari tizimi yordamida amalga oshirilib tijorat banklari pog’onasiga o’tkaziladi. Markaziy bank pul siyosatini o’tkazish yo’li bilan muomaladagi pul massasi ustidan nazorat amalga oshiradi va inflyatsiya, ishsizlikning past darajasini ta’minlash va iqtisodiy o’sish uchun shart-sharoitlar yaratish kerak. Bunda markaziy bank emission muomaladan olish huquqiga ega bo’ladi. Markaziy bank ya’ni tijorat banklari o’rtasida hisob kitoblarni olib borishga imkoniyat yaratadi. 8 Strategiya doirasida keyingi besh yillikda bank-moliya tizimini isloh qilish va rivojlantirishning to‘rtta ustuvor yo‘nalishlari belgilangan. Jumladan: Bank tizimining samaradorligini oshirish banklarni iqtisodiy rivojlanishga ijobiy ta’sirini kuchaytiradi. Bunda: - bank tizimiga zamonaviy yechimlarni joriy qilishga, moliyaviy va inson resurslari samaradorligini oshirishga ijobiy ta’sir ko‘rsata oladigan moliyaviy barqaror va nufuzli investorlarni jalb qilish; - imtiyozli va subsidiyalashgan kreditlarni qisqartirish, kreditlashni pul- kredit siyosati signallari asosida faqat bozor shartlarida amalga oshirishga o‘tish; - kredit resurslaridan erkin foydalanish imkoniyatlarini oshirish maqsadida banklarning davlat mablag‘lariga bo‘lgan qaramligini pasaytirish; - banklarning samarali infratuzilmasini yaratish, bank faoliyatida zamonaviy texnologik yechimlarni keng joriy etish nazarda tutiladi. Banklarning moliyaviy barqarorligini oshirish rejalashtirilgan islohotlar muvaffaqiyatining hamda bank tizimiga ishonchni saqlab turishning asosiy omili hisoblanadi. Ushbu yo‘nalishda xususan: - xalqaro standartlar va ilg‘or tajribani qo‘llagan holda banklarda korporativ boshqaruvni takomillashtirish; - kreditlashning mo‘tadil darajada o‘sishini ta’minlash va kredit portfeli sifatini yaxshilash; - bank nazoratini va banklarda tavakkalchiliklarni boshqarish tizimlarini rivojlantirish, shu jumladan riskka asoslangan nazorat tizimini tatbiq etish ishlari amalga oshiriladi. Bank xizmatlari ommabopligini oshirish aholi va tadbirkorlik sub’ektlari, shu jumladan yetarli darajada xizmat ko‘rsatilmaydigan (past daromadli jismoniy shaxslar, qishloq aholisi, mikrofirma va kichik korxonalar) qatlamning bazaviy bank xizmatlariga bo‘lgan talabini qondirishni nazarda tutadi. Moliyaviy ommaboplik: - Jahon banki bilan hamkorlikda moliyaviy ommaboplikni oshirishning aniq yo‘nalishlari va chora-tadbirlarini belgilovchi 15 borasidagi chora tadbirlari to’grisida”gi 2000 yil 21-martdagi farmoni va Vazirlar Mahkamasining Bank tizimini isloh qilishga doir qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risida”gi 2000 yil 24-martdagi qarori o’zaro qabul qilish bilan boshlandi. Bu hujjatlarga asosan quyidagilar bu bosqichning asosiy vazifalari qilib belgilandi: - Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish, tijorat banklari mustaqilligini oshirish; - Bank tizimi va uning bo’g’inlari rivojlanishini rag’batlantirish; - Bo’sh turgan mablag’larni bankga jalb qilish va omonatchilarning manfaatlarini himoya qilishni kuchaytirish; - Banklarning investitsiya jarayonlarining faol ishtirokchilariga aylantirsh; - Banklarning mijozlar bilan o’zaro manfaatlilik, sheriklilik munosabatalrini shakllantirish; - Aholining moliya tizimiga bo’lgan ishonchini oshirish; - Xorijiy banklar va boshqa moliya institutlari bilan hamkorlikni kengaytirish va valyuta munosabatlarini erkinlashtirish, kengaytirish kabi vazifalar belgilanadi. Bank menejmenti boshqaruv jarayonini amalga oshirib, moliyaviy, moddiy, tashkiliy, huquqiy, ma'naviy psixologik shart-sharoitlarni yaratish, boshqaruv vazifalarini bevosita ijro etilishi bilan bog’liq jarayonlarni o’z ichiga oladi. Bank menejmenti asosida, avvalambor, odamlar bilan ishlay olish mahorati yotadi, shu bois bank menejmentining muhim tarkibiy qismlaridan biri xodimlarni boshqarishdir. Sir emaski, inson resurslari sifati ularning bank oldida turgan maqsadlarini amalga oshirishga qo’shgan xissasi hamda bank faoliyatining sifatini ko’p jihatdan xodimlar bilan ishlashni samarali yo’lga qo’yilganiga bog’liq. Ikki bosqichli bank tizimining shakllantirilishi, uning tarkibiy takomillashtirilishi, shuningdek, elektron to’lovlari tizimining yaratilishi joylarda yangi tuzilmalarning: O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Bosh hududiy boshqarmalari va Hisob-kassa markazlarining yaratilishiga va ularning faoliyatini yo’lga qo’yilishiga olib keldi. Bu esa bank muassasalarining yangi turi bo’lib, o’ziga xos funktsiyalarga ega. Bu funksiyalar mamlakatimizda qabul qilingan 11 Moliyaviy xizmatlar ommabopligini oshirish milliy strategiyasini ishlab chiqish va uni amalga oshirish; - davlat ishtirokini aholi va kichik biznes sub’ektlarining yetarlicha xizmat ko‘rsatilmaydigan va zaif qatlamlariga yo‘naltirish; - mavjud bo‘shliqlarni to‘ldirish maqsadida moliyaviy vositachilik ekotizimini rivojlantirish hisobiga ta’minlanadi. Bank tizimida davlat ulushini qisqartirish tizimni tubdan isloh qilishning eng muhim komponentidir. Ushbu maqsadda: - shaffof tanlov asosida banklardagi davlat ulushini nufuzli xorijiy investorlarga sotish; - xususiylashtirilayotgan banklarda davlat ishtiroki va aralashuvidan to‘liq voz kechish; - bank tizimini tranformatsiya qilish va xususiylashtirish davrida hosil bo‘ladigan iqtisodiy bo‘shliqlarni to‘ldirish maqsadida davlat ishtirokini uchta bankda saqlab turish nazarda tutilmoqda. Strategiya doirasida banklarning biznes modellarini o‘zgartirish orqali faoliyatlarini tijoratlashtirish va mijozga yo‘naltirilganligini oshirish, ularning korporativ boshqaruv va risk-menejment tizimlarini takomillashtirish, xizmatlar sifatini va ko‘lamini oshirish maqsadida xalqaro moliya institutlari va sohaga ixtisoslashgan konsultantlarni jalb etgan holda davlat ishtirokidagi barcha banklar faoliyati transformatsiya qilinadi . Bank tizimini isloh qilish davrida barcha aholi qatlamlarining moliyaviy xizmatlarga bo‘lgan talabini qondirish, bank xizmatlarining hududiy qamrovini ta’minlash va davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatini amalga oshirish maqsadida davlat ishtiroki uchta bankda – Milliy bank, Agrobank va Mikrokreditbankda saqlab qolinadi. Milliy bank faoliyati ustuvor ravishda strategik korxonalar va investitsion loyihalarga bozor shartlarida xizmat ko‘rsatuvchi, shuningdek keng qamrovli bank mahsulotlarini taqdim etuvchi tizimli ahamiyatga molik bank sifatida belgilandi. 16 1.2. 2020-2025 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi . 2020 yil 12 mayda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–5992-sonli “ 2020-2025 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida ”gi Farmoni qabul qilindi. Farmon bilan 2020-2025 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi, O‘zbekiston Respublikasi bank tizimini isloh qilish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” hamda strategiyani amalga oshirishning maqsadli ko‘rsatkichlari tasdiqlandi. Mazkur Strategiya Markaziy bank va Moliya vazirligi tomonidan Jahon banki bilan hamkorlikda mamlakat bank tizimining joriy holatini o‘rganish natijalari bo‘yicha asosiy xulosalar va tavsiyalar, shuningdek xorijiy davlatlarning moliya sektorini transformatsiya qilish tajribasi hamda moliya sohasidagi xalqaro tendensiyalarni inobatga olgan holda ishlab chiqildi. Strategiyada bank tizimida hozirgi kunda saqlanib qolayotgan muammo va dolzarb masalalarga alohida e’tibor qaratilgan. Xususan: bank tizimida davlatning yuqori darajadagi ishtiroki natijasida moliyaviy va inson resurslaridan samarasiz foydalanilayotganligi, ularda korporativ boshqaruv va tavakkalchiliklarni boshqarish tizimlari to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi; davlat ishtirokidagi banklarning ustuvor dasturlar, sohalar va davlat ulushiga ega korxonalarga bozor stavkalaridan kam bo‘lgan stavkalarda kreditlar ajratuvchi an’anaviy “ taraqqiyot banklari ” vazifasini bajarishi; kreditlashning yuqori sur’atlarda o‘sib borayotganligi va buning natijasida banklarning barqarorlik darajasini ifodalovchi likvidlilik va kapital yetarlilik ko‘rsatkichlariga salbiy ta’sir etayotganligi; imtiyozli kreditlar ulushining yuqori darajada saqlanib qolayotganligi natijasida moliya bozorida narx signallarining noto‘g‘ri shakllanishi, shuningdek pul-kredit siyosatining transmission mexanizmlarining ishlashiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotganligi; 13 «Shu bilan birga, kapital zaxirasi 1,5 mlrd dollarni tashkil etadi, bu esa sof NPL (muammoli kreditlar)ni 1,6 barobarga qoplash yoki kredit portfelining 5 foizi miqdorida qo‘shimcha zaxiralar yaratish imkonini beradi», — dedi u. 1 noyabr holatiga banklarning kredit portfelidagi qoldiq 30 mlrd dollarga teng bo‘ldi. 10 oy davomida o‘rtacha 14 foizga o‘sish kuzatilgan, jismoniy shaxslarga berilgan kreditlar hajmi esa 22 foizga oshgan. 25 Strategiyani amalga oshirish doirasida mazkur Harakatlar rejasida nazarda tutilgan banklarni tartibga solish normalari va nazorat qilish jarayonlarini takomillashtirishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish ko‘zda tutilmoqda. Strategiya doirasida amalga oshiriladigan islohotlar natijasida : - davlat ulushi bo‘lmagan banklar aktivlarining bank tizimi jami aktivlaridagi ulushini joriy 16 foizdan 2025 yil yakuniga qadar 60 foizgacha oshirish ; - banklarning xususiy sektor oldidagi majburiyatlarining umumiy majburiyatlardagi ulushini joriy 28 foizdan 2025 yil yakuniga 70 foizgacha oshirish ; - davlat ulushiga ega kamida uchta bank kapitaliga 2025 yilga qadar yetarli tajriba, bilim va obro‘ga ega kamida uchta strategik xorijiy investorlarni jalb qilish ; - umumiy kreditlash hajmida nobank kredit tashkilotlarining ulushini joriy 0,35 foizdan 2025 yil yakuniga qadar 4 foizgacha oshirish ; - banklar depozitlarining majburiyatlariga nisbatini joriy 41 foizdan 2025 yil yakuniga qadar 50 foizga oshirish ; - banklarning xorijiy valyutadagi majburiyatlarining jami majburiyatlardagi ulushini joriy 58 foizdan 2025 yil yakuniga qadar 40 foizgacha kamaytirish rejalashtirilgan. Mamlakat bank-moliya sektori rivojlanish darajasi va barqarorligini baholash maqsadida 2024 yilning yakuniga qadar Xalqaro valyuta jamg‘armasi va Jahon bankining dasturi (FSAP) asosida moliyaviy sektor holatini baholash nazarda tutilmoqda . 18 Bank tizimining ikkinchi pog’onasi bu - xalq xo’jaligi va aholiga xizmat ko’rsatishdagi bosh bo’gin bo’lgan mustaqil tijorat banklarining tarmog’idir. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga shartnoma asosida turli hisob - kitob va kredit operatsiyalarini amalga oshirish va xizmatlar ko’rsatish hamda boshqa turli bank xizmatlarini ko’rsatish bilan bog’liq operatsiyalarini amalga oshiradilar. Bank tizimida yuzaga kelayotgan holatlar, bugungi kunda bank menejmenti va marketingini yanada rivojlantirishni talab qilmoqda. Banklar sonini ko’payishi bu raqobatning kuchayishidir. Bu esa bank boshqaruvida yangi yangi vazifalar degani, shuning uchun bank tizimidagi menejment va marketingni rivojlantirish yo’llarini ishlab chiqishdan iborat. Bank tizimidagi samarali boshqaruv faoliyatini amalga oshirishda quyidagi vazifalarni belgilab olish zarur. - bank boshqaruvining iqtisodiy mohiyatini nazariy o’rganish ularni xorij tajribasi bilan solishtirish; - banklarning yangi xizmat turlarini taklif etish, bankdagi operatsiyalarni boshqarishni yaxshilash; - bank xodimlarini boshqarishni yaxshilash tufayli mijozlarga sifatli xizmat ko’rsatish. Har bir mamlakatda tijorat banklarining soni turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, Shvetsiyada davlat banki 40ga yaqin tijorat banki faoliyatini nazorat qiladi xolos, AQSh da 13000ga yaqin tijorat banklari mavjud. Shvetsariyada esa har 10000 aholiga bittadan moliya muassasasi to’g’ri keladi. Markazlashtirilgan bank boshqaruvi asosida faoliyat ko’rsatayotgan respublika banklari tor doirada pul resurslari harakatini boshqarish, lekin uni boshqaruvchiligini nazorat qilish sobiq ittifoq davlat banki qo’lida edi. Iqtisodiyotni boshqarishning markazlashtirilgan usulidan voz kechish va bozor iqtisodiyoti tomon dastlabki qadamlar qo’yilishi bilanoq markazlashtirilgan bank tizimining qator kamchiliklarini ro’yobga chiqardi. Bu esa bank tizimida tub o’zgarishlarni amalga oshirishni talab etardi. Bank tizimini qaytadan tashkil etish 1987 yilda boshlandi. Bu jarayonda bank tizimining tashkiliy tuzilmsini o’zgartrish, banklarning rolini oshirish, 9 Internet saytlar 16. www.cbu.uz – O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining rasmiy veb-sayti; 17. www.minfin.uz - O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining rasmiy veb-sayti. 18. www.bankir.uz - norasmiy veb-sayt. 19. www.lex.uz - O’zbekiston Respublikasi Milliy qonunchilik tizimining veb-sayti. 20. www.bis.org – Xalqaro Bazel Qo’mitasining rasmiy veb-sayti. 21. www. wikipedia.org – Global internet tarmog’i ensiklopediyasi. 22. www.adb.org – Osiyo Taraqqiyot Bankining rasmiy veb-sayti. 23. www.imf.org – Xalqaro Valyuta Fondining rasmiy veb-sayti. 24. www.worldbank.org – Jahon banki. 39 7. Aholiga va mijozlarga trast va depozitar xizmatlarini taklif etadi. Banklarning iqtisodiyotdagi rolining asosiy jihatlaridan biri, jamiyatdagi 8. Vaqtinchalik bo'sh pul mablag'larini jamg'arish asosida ularni iqtisodiyotning tegishli tarmoqlariga qayta taqsimlashda namoyon bo'ladi. Barchamizga a'yonki, jamiyatda faoliyat yurituvchi xo'jalik subyektlarining asosiy maqsadi albatta , jamiyatdan iqtisodiy foyda olishga qaratilgan. Shu bilan birga, ishlab chiqarish jarayoni turli tarmoqda turlicha bo'lganligi bois, ma'lum davrda ayrim xo'jalik yurituvchi subyektlarda ishlab chiqarish jarayonini rivojlantirish uchun qo'shimcha moliyaviy mablag'larga ehtiyoj tug'ilsa, ayrimlarida aksincha. Iqtisodiyot tarmoqlarida ishlab chiqarish siklining turli - tumanligi (qishloq xo'jaligi, qayta ishlovchi korxonalar, qurilish sanoati va boshqalar) sababli, moliyaviy mablag'lar vaqtinchalik ishlab chiqarish jarayonidan chetlashtiriladi. Bu jarayonda bir tomondan bir guruh iqtisodiyot tarmoqlarida qo'shimcha moliyaviy mablag'larga nisbatan qo'shimcha ehtiyojni keltirib chiqarsa, iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida mablag'larning ishlab chiqarishdan chetlashishini keltirib chiqaradi. Ana shunday jarayonda ikki tomonning iqtisodiy manfaatlarini birlashtiruvchi moliyaviy tashkilot sifatida banklar maydonga chiqadi. Birinchi guruh iqtisodiyot tarmoqlarining vaqtinchalik bo'sh pul mablag'larini tegishli shartlar asosida jalb etib, ushbu mablag'larga ehtiyoji bo'lgan ikkinchi guruh iqtisodiyot tarmoqlariga, ya'ni qo'shimcha moliyaviy resurslarga ehtiyoj sezgan xo'jalik subyektlariga qayta taqsimlab beradi. Ko'rinib turibdiki, ushbu munosabatlarni bankdan boshqa birorta moliyaviy tashkilot samarali va tez hal eta olmaydi. Banklarning ushbu o'ziga xos jihati iqtisodiyotdagi rolini belgilaydi. Banklarning iqtisodiyotda bajaradigan yana bir o'ziga xos xususiyatlaridan biri, bu ularning xo'jalik yurituvchi subyektlar, aholi va davlat tashkilotlari o'rtasida amalga oshiriladigan hisob - kitoblarni tashkil etishi va ularning ustidan tegishli nazorat ishlarini amalga oshirish hisoblanadi. Ma'lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida xo'jalik subyektlari o'rtasida har kuni bir necha yuz minglab pul 20 О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT TО‘QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT INSTITUTI “KORPORATIV BOSHQARUV” KAFEDRASI « IQTISODIYOT NAZARIYASI » FANIDAN K U R S I SH I Mavzu: O’zbekistonda bank tizimini takomillashtirish yo’llari. Bajardi: _________________ _____________________________ Qabul qildi: __________________ Hay’at tarkibi: ____________ ____________ Toshkent-2024 yil 1 2025 yilda O‘zbekiston bank tizimidagi xususiy sektor ulushini hozirgi 18 foizdan 60 foizga oshirish rejalashtirilmoqda. «Markaziy bank nazorat yukini yengillashtirish bo‘yicha o‘zining liberal siyosatini davom ettirish niyatida, bu tizimning moliyaviy barqarorligiga putur yetkazmagan holda progressiv bank sektorini shakllantirishga xizmat qiladi», — deya qayd etdi Markaziy bank rahbari o‘rinbosari. 29 Markaziy bank rahbari o‘rinbosarining so‘zlariga ko‘ra, O‘zbekiston bank tizimining likvidlik ko‘rsatkichi «yetarli darajada yaxshi». Xususan, qisqa muddatli likvidlik koeffitsiyenti (LCR) 167 foizga yetdi, bu eng kam tartibga solinadigan talabdan 67 foiz punktga yuqoridir. Uzoq muddatli likvidlik koeffitsiyenti (NSFR) — 113%, banklarning umumiy aktivlarida yuqori likvidli aktivlarning ulushi 15% ni tashkil qiladi. 26 avlod uchun 14-16 yoshga kirguncha maxsus omonat turlari yillik 12-14%lik daromad bilan taklif etilmoqa. Ammo ipoteka kreditlari uchun kiritilgan badal pullariga hisoblanadigan daromadlarni (ba’zi banklarni hisobga olmasa, asosiy qismi yillik 5% daromad taklif etmoqda) ko’rib, jimgina yoqangizni tishlab qo’ya qoling. Omonatlarning asosiy qismi qisqa muddatli ya’ni 1 oydan 12 oygacha bo’lgan muddatli omonatlar hisoblanadi. Banklar tomonidan ayrim omonat turlari uchun mablag’ qabul qilishda naqd va plastik shaklida cheklovlar mavjud. Uzoq muddatli omonatlar (jamg’arma) uchun esa yillik daromad stavkasi odatda 0.01%ni tashkil etmoqda. Bunday antiqa takliflar tufayli xalq o’z mablag’ini banklarga omonatga qo’yadi deb o’ylay olasizmi? IV. Kreditlar. Banklar tomonidan asosan 4 turdagi kredit xizmatlari ko’rsatilmoqda. Jismoniy shaxslar uchun 1. Iste’mol krediti 2. Ipoteka krediti 3. Avtokredit 4. Ta’lim krediti. Iste’mol kreditlari uchun yillik ustamalar 20-24%ni, beriladigan kredit summasi eng kam ish haqining (EKIH) 100 barobarigacha bo’lgan miqdorni tashkil etmoqda. Ta’limni rag’batlantirish uchun ta’lim kreditlari taklif etayotgan banklar, kredit muddatini bakalavr uchun 5-10 yil, magistr uchun esa 3-5 yil chegarasida, kredit ustamasini O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki qayta moliyalash stavkasi miqdorida (hozirgi vaqtda 16%) belgilashgan. Ipoteka kreditlari 10 yildan 15-yilgacha bo’lgan muddatda berilmoqda. Kredit sohasida o’zbek banklari uchun yangilik bo’lgan avtokreditlar ham banklar tomonidan yo’lga qo’yilgan. Ayrim banklar sotib olinayotgan avtomobilning o’zini garov sifatida olsa, ayrim banklar esa qo’shimcha garov manbalarini ham so’rashmoqda. Avtokreditlar uchun boshlang’ich badal miqdori o’rtacha 25-40%ni, yillik ustama esa 20%dan 28%gacha tashkil etmoqda. Hukumat tomonidan aholining kam ta’minlangan qatlamining iqtisodiy ahvolini yaxshilashga qaratilgan, xalq tilida “imtiyozli kredit” deb atalayotgan, miqdori EKIHning 100 barobarigacha hamda yillik ustamasi 8%ni tashkil etadigan kredit borasida olib borilgan surishtiruvlar shuni ko’rsatdiki, Mikrokreditbank xodimining aytishicha “Bu kredit hozirgi vaqtda test rejimida amalga oshirilmoqda va har bir mahalladan 2 kishi olishi mumkin. Kafil bo’lganda kredit miqdori EKIHning 50 barobarigacha, 33 muomalaga emissiya qilingan pullar tegishli tovar massasi bilan ta'minlangan bo'lishi lozim. Umuman olganda O'zbekiston bank-moliya tizimida amalga oshirilayotgan keng ko'lamli islohotlar iqtisodiyotimizning barqaror o'sishini ta'minlab, yuqori xalqaro reyting ko'rsatkichlariga erishish, ishbilarmonlik muhitini yanada yaxshilash hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni izchil rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etayapti. Bugungi kunda O'zbekiston bank tizimi yuqori konsentratsiyasi bilan ajralib turadi: barcha bank aktivlarining 86% hali davlatga, 70% esa 5 ta davlat banklari (Milliy bank, Asaka bank, Sanoat qurilish bank, Ipoteka bank va Agro bank) ga qarashli. Shuningdek, kreditlarga nisbatan davlat ulushi bo'lgan bank omonatlarining ulushi 31,5 foizni tashkil etishi qayd etildi. Taqqoslash uchun, xususiy banklarda bu ko'rsatkich 100% ga teng. Xulosa qilib aytganda, mamlakatimizda bank-moliya tizimini shakllantirishda shu jumladan, tijorat banklarining investitsion jozibadorligini oshirish masalalari, shuningdek, hukumat tomonidan mamlakat bank sektorini modernizatsiya qilish bo'yicha qabul qilingan bir qator oqilona qarorlar o'z taqbig'ini topmog'i lozim. Ana shundagina, banklar tijorat samaradorligini oshirish o'rta va uzoq muddatli strategiyani shakllantirish mumkin. 22 Bugungi kunda O’zbekiston bank tizimi yuqori konsentratsiyasi bilan ajralib turadi: barcha bank aktivlarining 86% hali davlatga, 70% esa 5 ta davlat banklari (Milliy bank, Asaka bank, Sanoat qurilish bank, Ipoteka bank va Agro bank) ga qarashli. Shuningdek, kreditlarga nisbatan davlat ulushi bo’lgan bank omonatlarining ulushi 31,5 foizni tashkil etishi qayd etildi. Taqqoslash uchun, xususiy banklarda bu ko’rsatkich 100% ga teng. Markaziy Bank va Moliya vazirligi Jahon banki bilan birgalikda bank sektorini rivojlantirishning uzoq muddatli strategiyasini ishlab chiqmoqda. Bundan tashqari, Moliya vazirligi huzurida tijorat banklarini davlat ishtirokida isloh qilishni muvofiqlashtirish boshqarmasi tashkil etildi. O’zbekistondagi ko’plab tijorat banklari 2022 yilda transformatsiya jarayonidan o’tishlari tavsiya etiladi. 35 - qisqa muddatli mikroqarzlarni yo’lga qo’yish. Hech qanday hujjat, kafil, garov talab etmasdan, EKIHning 10 barobarigacha bo’lgan miqdorda mikroqarzlarni bir necha soniya ichida berish onlayn tizimi yaratish; - bank aksiyalarining onlayn ommaviy sotuvini yo’lga qo’yish; - aholi mablag’larini sarmoyaga yo’naltirish tizimini ishlab chiqish; Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, mustaqillikning ilk davrlaridayoq mamlakatimizda mustahkam bank infratuzilmasi shakllandi. Tobora taraqqiy etib borayotgan bank tizimi mamlakatimizni har tomonlama taraqqiy ettirishda, xalq farovonligini oshirish maqsadida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni muvaffaqiyatli davom ettirishda o’zining salmoqli hissasini qo’shib boraveradi. 37 yuqori darajadagi dollarlashuv , shuningdek kredit va depozitlarning yirik korxonalar va iqtisodiyotning alohida sohalarida jamlanganligi (konsentratsiyasi) natijasida bank tizimining valyuta, kredit va likvidlilik xatarlariga bardoshliligining zaifligi; davlat ishtirokidagi banklar biznes-modellarining asosan korporativ mijozlarga xizmat ko‘rsatishga yo‘naltirilganligi, nobank moliya tashkilotlarining roli sustligi, shuningdek innovatsiyalar va axborot tizimlarining yaxshi rivojlanmaganligi sababli moliyaviy ommaboplik darajasining pastligi tizimda tub islohotlarni amalga oshirish zaruratini yuzaga keltirdi. Mazkur Strategiyani ishlab chiqish jarayonidagi Jahon banki bilan hamkorlik, xususan, islohotlar jarayonidagi asosiy tavakkalchiliklar va ularni minimallashtirishga qaratilgan choralarni ishlab chiqish maqsadida boshqa davlatlarda amalga oshirilgan bank tizimidagi islohotlarning ijobiy va salbiy tomonlarini o‘rganishga qatarildi va natijada muhim xulosalar shakllantirildi. Birinchidan, bank tizimida davlat ulushining qisqartirilishi bank tizimini rivojlantirishning muhim omili hisoblanadi. Ikkinchidan, davlat ishtirokidagi banklarni xususiylashtirish jarayoni ilg‘or texnologik yechimlar va bank ishining ilg‘or tajribasi, shuningdek yetarli moliyaviy imkoniyatlarga ega nufuzli va sifatli aksiyadorlarga yo‘l ochishi lozim . Uchinchidan, islohotlar muvaffaqiyatining asosiy shartlaridan biri bu – banklarni qisman emas to‘liq xususiylashtirishdir . To‘rtinchidan, davlat ishtirokidagi banklar va real sektor korxonalarini parallel ravishda isloh qilish iqtisodiy islohotlarning samaradorligida muhim o‘rin tutadi. Shu bilan birga davlat ishtirokidagi korxonalarni restrukturizatsiya qilish va xususiylashtirish ularning iqtisodiy imkoniyatlarini oshirib, banklar faoliyatiga davlat aralashuvini keskin qisqartiradi. Beshinchidan, islohotlar davrida davlat ishtirokidagi korxonalarning kreditlashga bo‘lgan talabini cheklab qo‘ymaslik hamda moliyaviy ommaboplikni ta’minlash uchun ayrim banklarda davlat ulushini saqlab turish maqsadga muvofiq. 14 Abrorxo‘ja Turdaliyev O‘zbekiston banklarining rentabelligiga ham to‘xtaldi. 1 noyabr holatiga bank sektorining sof foydasi 364 mln dollar darajasida qayd etildi, bu o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 12 foizga ko‘p hisoblanadi. Karantin cheklovlarining joriy etilishi va aholi daromadlarining pasayishi sharoitida O‘zbekiston Markaziy bankining asosiy vazifasi makroiqtisodiy barqarorlikni va butun bank tizimining uzluksiz ishlashini ta’minlashdan iborat bo‘ldi. Markaziy bank aholi va tadbirkorlik subyektlariga kreditlar muddatini uzaytirish uchun shart-sharoit yaratdi, kreditlar muddatini uzaytirish ta’sirini neytrallash va likvid resurslarni qisqartirish uchun banklarni zarur likvidlik bilan ta’minlash maqsadida pul-kredit siyosatining qisqa va uzoq muddatli vositalarini joriy etdi. «Natijada kutilayotgan ijobiy natijalar bilan bir qatorda, muddatlarni uzaytirish amaliyoti kreditlar bo‘yicha to‘lov intizomining buzilishiga va kredit riskining oshishiga, muammoli kreditlarning ko‘payishiga olib keldi. Bu muammoli kreditlar o‘sishiga sabab bo‘lgan omillardan biri bo‘lganini aytgan bo‘lardim», — dedi Abrorxo‘ja Turdaliyev. Markaziy bank rahbari o‘rinbosarining aytishicha, NPL (muammoli kreditlar) yil boshidagi 2,1 foizdan iyul oxiriga kelib 6,2 foizga oshgan. Noyabr oyi boshida muammoli kreditlar ulushi 5,7 foiz yoki 1,7 mlrd dollarni tashkil qildi. Shu bilan birga, yuridik shaxslarning NPL ulushi yil boshidan buyon o‘sishda davom etmoqda. Bugungi kunda banklarning kredit portfelining dollarlashuv darajasi 50 foiz, majburiyatlar 57 foiz darajasida bo‘lib, bu milliy valyuta kursining sezilarli darajada qadrsizlanishi bilan bank sektorining valyuta riski va zaifligining oshishiga olib keladi. Dollarlashuv darajasini pasaytirish maqsadida Moliya vazirligi huzurida xorijiy valyutadagi kreditlarni milliy valyutaga konvertatsiya qilish bo‘yicha maxsus xedj-fond tashkil etilmoqda. Bundan tashqari, yuzaga kelishi mumkin 27 Mundarija Kirish……………………………………………………………………………….3 I-BOB . BANK TIZIMINI RIVOJLANISHINING NAZARIY ASOSLARI. 1.1. Banklarning mohiyati va ularning asosiy funksiyalari………………………...5 1.2. 2020-2025 yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi……………………………………...……..13 1.3. Banklarni iqtisodiyotda tutgan o’rni va ahamiyati……………...……………19 II-BOB .O’ZBEKISTON RESUBLIKASIDA BANK TURLARINI RIVOJLANISHINING USTUVOR YO’NALISHLARI. 2.1. O’zbekiston bank tizimi: umumiy holati va istiqbollari ……….…..…………23 2.2. O’zbekistonda banklar faoliyatining asosiy yo’nalishlari va ularni rivojlantirish istiqbollari………………………………………………….……….30 Xulosa………………………………………………………………………….....36 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………38 2 ta uzB++, 8 ta uzA, 10 ta uzA+ baholar qayd etilgan. Ro’yhatga kiritilmagan banklar (Milliy bank, O’zAgroEksport bank, Madad Invest bank, Davr bank, Hamkorbank, Saderat bank) faoliyati haqida hech qanday ma’lumotlar keltirilmagan. Banklarga nisbatan ishonchni oshirish uchun barcha banklar uchun reyting natijalarini hamda qaysi nisbatlarga ko’ra reyting tuzilishi haqida ma’lumot (bunday ma’lumotni assosatsiya saytidan topa olmadim) berib borilsa, maqsadga muvofiq bo’lmasmidi? II. Banklarning veb saytlari. Faoliyat yuritayotgan 30 ta bankning har biri o’z rasmiy veb saytiga ega. Saytlarda asosan 3 tilda ma’lumotlar berib boriladi, ammo aholining asosiy qismi o’zbek tilida so’zlashuvchi davlatda faoliyatini olib borayotgan ko’p banklar saytlarida o’zbek tilidagi kontentga e’tibor ikkinchi o’rinda qolib ketmoqda. Axborot asri deb atayotganimiz XXI asrda har kim bank haqidagi ma’lumotlarni bemalol internet orqali olish imkoniyatini yaratish mijozlar va investorlar uchun qulaylik yaratadi. Saytlarda berilgan ma’lumotlarni o’rganish davomida ma’lum bo’ldiki, 80% saytlarda “Bank Nizomi” joylashtirilgan, nizomda bank kapitali, aksiyalar soni va aksiyadorlar haqida ma’lumot berilgan. Saytlardagi aksiyadorlarga degan bo’limda esa qiziq bir holatga duch keldik. Ba’zi saytlarni hisobga olmaganda 90% saytlarda yaqin yillarda aksiyaga to’langan divedent haqida ma’lumotlar mavjud emas. Ochiq va aniq ma’lumotlarni saytga joylashtirish, bo’lajak investorlar uchun sarmoya kiritishga turtki bo’lishi hamda bank kapitalini oshishiga olib kelishi mumkin edi deb hisoblayman. Ishonasizmi, yo’qmi, saytlarda “Ochiq ma’lumotlar” bo’limi bor, ammo bu yerdagi ahvol ham qoniqarli darajada emas. Hukumatning “Ochiq ma’lumotlar” portalidagi (data.gov.uz) holat esa, banklar oshkoralikdan qo’rqadi degan taassurot uyg’otadi. Bu borada O’zR Markaziy banki ham qolgan banklarga ibrat bo’la olmaydi. Demak, “Baliq boshidan” degani ayni haqiqat deb qo’ya qolamiz. III. Omonotlar. Banklar tomonidan taqdim etilayotgan omonat turlari o’rganilganda, omonotlardan o’rtacha daromad miqdori yillik 10-17%ni tashkil etmoqda. Ravnaq bank va Invest Finance Bank (Infinbank)da esa 20%gacha taklif etishmoqda. Kelajak avlodni o’ylab qilinayotgan ishlarni ham unutishmagan, yosh 32 Kirish Istiqlolga erishganimizdan so’ng, bank tizimida ham sezilarli darajada o’zgarishlar yuzaga keldi. Mamlakatimizda bank tizimining uzluksiz rivojlanishi bozor munosabatlari sharoitidagi ob’yektiv zaruriyat bo’lib, bu o’z navbatida tijorat banklar foalyatini uzluksiz nazorat qilishni va ularni samarali boshqarish uchun zarur ma’lumotlar bazasining yaratilishining uslubiy asoslarini takomillashtirishni talab etadi. Bank tizimidagi islohotlar iqtisodiyotimizning barqaror o’sish sur’atlarini ta’minlashda eng muhim omil hisoblanadi. Shu sababli ham ushbu sohani rivojlantirish bugungi kundagi dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Biroq shuni tan olish lozimki mamlakatimiz bank tizimi yetarli darajada rivojlanmagan. Bu kabi fikrlar prezidentimi Sh.M. Mirziyoyev tomonidan ham bir necha bor ta’kidlab o’tilgan. Xususan, Prezidentimiz o’z nutqlarida “Endi banklar resurs jalb etish bo’yicha "o’z aravasini o’zi tortishi” kerak. Shundagina bozor sharoitiga mos, zamonaviy boshqaruv tizimiga ega moliyaviy institutga aylana oladi” degan edilar.O’zbekiston bank tizimi o’z sifatini yangi bosqichini boshidan kechirmoqda. Bu makroiqtisodiy vaziyatdagi jiddiy o’zgarishlar, umuumiqtisodiy vazifalarni hal etishda banklarning faoliyati va ta’sirining o’sishi bilan bog’liq. Chunki kredit va moliya operatsiyalarini asosiy qismini qamrab oladigan kredit tizimining hal qiluvchi bo’g’ini bank tizimidir. O’zbekistonda bank tizimi mustaqil davlat iqtisodiy siyosatining muhim yo’nalishlaridan biri bo’ladi. Aynan yuqorida ta’kidlab o’tilgan fikrlar mazkur kurs ishining ahamiyatini belgilab beradi. Kurs ishining maqsadi; Respublikada bank tizimini rivojlantirish va ularni takomillashtirish yo’nalishlariga qaratilgan ilmiy-amaliy tavsiya va takliflar ishlab chiqishdan iborat. Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: 3 yo’nalishlarda bo’lgan ishlab chiqarish va ijtimoiy ob’yektlar yaratiladi. Banklar endi mablag’larni moliyaviy resiruslarni kreditlar tarzida, ya’ni yaxshi foyda va samara beradigan markazlarga, sohalarga, mintaqalarga yo’naltiriladi. Kreditlashtirish borasida puxta o’ylanmagan siyosat yurtimizning su’niy ravishda o’rnatilgan past foiz stavkalari, mablag’larini havoga sovirishga, davlat byudjetida katta kamomadlarga va oxir oqibatda halokatga inflyatsiyaga olib keladi. Bularning hammasi mamlakatning qashshoqlashuviga olib keladi. Mashhur multimellioder Genri-Fordning fikriga ko’ra, “qashshoqlik ko’p jihatdan uning yuklarini joydan-joyga tashish tufayli sodir bo’ladi. Uzluksiz yotayotgan qor uyumi kabi, katta pul to’dasini hech bir maqsadsiz joydan-joyga ko’chirish va bunda tobora qashshoqlashib borayotganini sezmaslik mumkin”. Demak, zamonaviy bozor munasabatlariga asoslangan bank tizimini yaratish bozor islohatlarini, iqtisodiy qayta qurishni asosiy yo’nalishidir. Chunki, hozirgi zamonda samarali faoliyat yuritayotgan bank tizimiga ega bo’lmasdan turib, samarali ishlaydigan iqtisodiyotni yaratib bo’lmaydi. Bank tizimiga banklardan tashqari ayrim iqtisoslashgan moliyaviy institutlar ham kiradi. Ular bank maqomiga ega bo’lmaslarda, bank operatsiyalarini amalga oshiradilar. Bundan tashqari bank tizimiga bank infratuzilmasini tashkil qiluvchi, pul kredit institutlarining ish faoliyatini ta’minlovchi boshqa muassasalari ham kiradilar. Banklar mohiyati qanchalik bir xil bo’lmasin, mol sotishda ularning ko’p turlari faolyat oli b boradi. Eng avvolo emissiya kerak. Emissiya banklar naqd pul belgilarini muomalaga chiqaruvchi markaziy banklardan iborat. Bajaradigan operatsiyalarining harakatiga qarab, universal va ixtisoslashgan banklarni farqlanaadi. Universal bank bir o’zi mijozlarga rang- barang operatsiya va xizmatlarni ko’rsatishga qodir bo’ladi. Universallikning boshqa qirralari ham bor, u faolyatni cheklanmaganligini ham bildirish mumkin. Bunday bank faolyatini xalq xo’jaligi tarmoqlari bo’yicha xizmat ko’rsatadigan mijozlarning tarkibi operatsiyalar soni va hajmi, hamda mintaqalar boyicha ham xizmat doirasi chegaralanmagan bo’ladi. Ya’ni universal bank 6 bo‘lgan ichki va tashqi risklarni hisobga olgan holda xorijdan so‘mdagi uzoq muddatli resurslarni jalb etish, shuningdek, xorijiy valyutadagi resurslarni jalb qilishda «ehtiyotkorlik siyosati»ni yuritish ko‘zda tutilgan. Ikki yil ichida O‘zbekistonda uchta raqamli bank (TBC Bank, Anor Bank, Apelsin Bank) va masofaviy moliyaviy xizmatlar ko‘rsatishga ixtisoslashgan 32 ta fintex-kompaniyasi tashkil etildi. Tadbirkorlar o‘z to‘lovlarining 85 foizini masofadan turib amalga oshiradilar (2017 yildan beri 7 barobarga o‘sgan). Sakkizta bank raqamli identifikatsiya mexanizmidan (Face ID) foydalanmoqda, qolganlari esa testlarni yakunlamoqda. 28 o'tkazmalari amalga oshiriladi. Bularning barchasi banklar tomonidan amalga oshiriladi va tartibga solib turiladi.Shu sababli ham banklar iqtisodiyotimizning yetakchi va asosiy bo'g'ini hisoblanadi. O'z navbatida, banklarning iqtisodiyotdagi rolini yuqori yoki pastligiga qator omillar ta'sir qiladi. Masalan: Aholi va mijozlarning banklarga bo'lgan ishonchining mustahkamligi. Xalqaro bank amaliyoti va mustaqillikdan keyin bosib o'tilgan qisqa davrda yig'ilgan tajribalarning natijalari shuni ko'rsatmoqdaki, bozor iqtisodiyotining asosiy o'zagi asosan o'zaro ishonch va halollikka tayanadi. Agar mazkur holatni aholi va mijozlarning banklarga bo'lgan ishonchi yo'qolishi bilan bog'lab ko'radigan bo'lsak, banklarga nisbatan ishonch yo'qolishi oqibatida ularning jamiyatdagi rolini pasayishiga olib keladi. Bu esa nafaqattijorat banklarining faoliyatiga balki iqtisodiyotda ularning tutgan o'rnining pasayishiga ham olib kelishni mumkin. Binobarin, mamlakatda qonun ustuvorligini ta'minlash va bozor mexanizmlari samaradorligini oshirish orqali nafaqat davlat iqtisodiyotini balki , uning ichki va tashqi siyosatini ham barqarorlashtirish mumkin . Tijorat banklarining xo'jalik subyektlariga kreditlarni berishda, mijozlarning naqd pullarga bo'lgan talabini qondirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bularning barchasi banklarning iqtisodiyotdagi rolini yanada oshirish lozimligidan dalolat beradi. Banklarning iqtisodiyotdagi rolini oshishi yoki pasayishiga nafaqat ularning sayi harakatlari, balki milliy iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasi va raqobatbardoshligi bevosita ta'sir qiladi. Chunki, banklar milliy iqtisodiyotdan ajralgan holda, alohida subyekt sifatida samarali faoliyat yuritishi mumkin emas. Chunki , ular iqtisodiyotning ajralmas va yaxlit eng asosiy qismi ya'ni tayanchi hisoblanadi. Masalan, banklarning asosiy faoliyat turlaridan biri muomalaga pulni emissiya qilishini oladigan bo'lsak, muomalaga emissiya qilingan pul massasi tovar massasi bilan ta'minlangan bo'lishi lozim. Aks holda, milliy valyutaning inflyatsiya darajasi oshishi bilan birga, uning sotib olish qobiliyati pasayib ketadi. Demak, 21 I-BOB: BANK TIZIMINI RIVOJLANISHINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Banklarning mohiyati va ularning asosiy funksiyalari O'zbekiston Respublikasi qonunlariga asosan bank - bu tijorat muassasasi bo'lib, jismoniy va huquqiy shaxslarning bo'sh turgan pul-mablag'larini jalb qilish va ularni o'z nomidan, to'lovlilik, muddatlilik, qaytib berish sharti asosida joylashtirish operatsiyalarini va boshqa bank operatsiyalarini bajaradi. Ba'zi adabiyotlarda bank - bu korxona deb ham izox beriladi. Ma'lumki, bank yaxlit olingan korxona sifatida ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirmaydi. Tijorat bankalarining faoliyatini korxona faoliyatiga shu jihatdan o'xshatish mumkinki, tijorat banklari ham korxonalar singari o'z faoliyatini o'z asoschilari-aksionerlarning manfaatlarini, ikkinchidan, o'z mijozlarining manfaatlarini himoya qilishni ta'minlashdan iborat. Tijorat banklari bank tizimining muhim bo'gini bo'lib, kredit resurslarining asosiy qismi shu bankarda yig'iladi va bu banklar huquqiy, jismoniy shaxslarga xizmatlarini ko'rsatadi. O'zbekiston Respublikasida tijorat banklari bank tizimining Markaziy bankdan keyingi ikkinchi pog'onasi hisoblanadi. Bank tizimi orqali bozor iqtisodiyoti sharoitida, iqtisodiyotni boshqarishning moliyaviy sohasida markaziy bo’g’in sifatida bo’ladi. Bozor iqtisodiyotida hukumron mavqega ega bo’lgan, tovar, pul muomalasini boshqarish va u orqali tushum xo’jalik faoliyatini boshqarish muammosini olg’a suradi. Shu sababli banklar, moliya - kredit jarayonlarini boshqarish markazlari sifatida faqat bozor iqtisodiyoti sharoitida o’z ahamiyatlarini to’la namayon etadilar, moliyaviy tizimni markaziy bo’g’iniga, pul muomilasini tashkil qilish, uning barqarorligini ta’minlashning bosh sifatchisiga aylanadilar. Shuni unutmaslik kerakki, banklar orqali pul saqlaydigan joy, uni tarqatadigan yoki kredit beradigan kassa emas. Banklar iqtisodiyotni boshqarish va tuzilmaviy siyosatni amalga oshirishning qudratli qurolidir. Ma’lumki, bunday siyosatni moliya, kapital zaxiralarini qayta taqsimlash yo’li bilan ustivor 5 Banklarning umumiy kapitali 6,2 mlrd dollar (66 trln so‘m) darajasida bo‘lib, shundan 81 foizi davlat banklari kapitaliga to‘g‘ri keladi. «Banklarning moliyaviy barqarorligiga to‘xtaladigan bo‘lsak, joriy yilning o‘tgan davrida risk darajasi yuqori bo‘lgan aktivlarning o‘sishi 21 foizga — 317 trln so‘mdan 383 trln so‘mga, jami kapitalining o‘sishi 14 foizga — 66 trln so‘mga yetdi. Kapitalning yetarlilik koeffitsiyenti 1,2 foizga tushib, 17,2 foizni tashkil etdi, bu minimal talablarga javob beradi», — dedi Abrorxo‘ja Turdaliyev. 24 1.3. Banklarni iqtisodiyotda tutgan o’rni va ahamiyati Barchamizga ma'lumki, har bir davlatning jahon hamjamiyatida tutgan o'rni va nufuzi bevosita uning iqtisodiy va siyosiy kuchiga bog'liqdir. Mamlakat taraqqiyoti, uning rivojlanishi , butun dunyoda o'z so'zi va o'z qarashlariga ega bo'lishi ham aynan shu davlatning ham iqtisodiy ham ma'naviy kuchiga chambarchas bog'liqdir. Mamlakat iqtisodiyotining asosiy bo'g'inini esa uning bank va moliya tizimi tashkil etadi. Banklarning mohiyati va funksiyalari, shuningdek, bajaradigan operatsiyalari va ko'rsatadigan xizmatlari ularning iqtisodiyotdagi rolini belgilab beradi. Banklarning iqtisodiyotdagi roli deganda asosiy e'tiborni ularning vujudga kelish omillari, rivojlanish jarayonlari va bajaradigan operatsiyalariga qaratish lozim. Binobarin, banklarning iqtisodiyotda tutgan roli ularning funksiyalari kabi ma'lum darajadagi xususiyatlarga egadir. Banklar mulkiy jihatdan qanday shaklda tashkil topgan bo'lishidan qa'tiy nazar, iqtisodiyotda umum ahamiyatga ega bo'lgan, muhim operatsiyalarni bajaradi. Shu boisdan ham, banklar qanday mulkiy shaklda yoki ixtisoslikda tashkil topgan bo'lishidan qa'tiy nazar, ular iqtisodiyotda alohida va yetakchi ahamiyat kasb etadi.Albatta, banklarning iqtisodiyotdagi ahamiyati juda ko'pqirrali bo'lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat: 1. Jamiyatdagi vaqtinchalik bo'sh pul mablag'larni tegishli shartlar asosida o'ziga jalb etadi; 2. Qo'shimcha moliyaviy mablag'larga ehtiyoji mavjud xo'jalik yurituvchi subyektlar va aholiga qaytarishlik, to'lovlik, muddatlilik va ta'minlanganlik asosida mablag'lar beradi; 3. Milliy valyutaning emissiyasini tashkil etadi va uning barqarorligini ta'minlash doirasida pul - kredit siyosatini amalga oshiradi; 4. Pul aylanmasini tashkil etadi va uning tartibini belgilaydi; 5. Iqtisodiy munosabatlarga kirishuvchi sub'ektlar o'rtasida hisob - kitob va to'lovlarni amalga oshirishda vositchilik qiladi; 6. Bozor ishtirokchilariga turli darajadagi komission va maslahat xizmatlarini amalga oshiradi; 19
Купить