• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 492.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 20 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

O’zbekistonda davlatning pul-kredit siyosati, uning dastaklari va amalga oshirish vositalari kurs ishi

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : O’zbekistonda davlatning pul-kredit siyosati, uning dastaklari va amalga oshirish vositalari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 32nima ekanligini, uning qanday mexanizmlari borligini tushunsa, siyosatga bo‘lgan ishonch ortadi, iqtisodiy kutilmalar barqaror bo‘ladi. Bu esa siyosatning ta’sirchanligini kuchaytiradi. Bundan tashqari, inflyatsiyaning sektorlar kesimida tahlil qilinishi ham dolzarb yo‘nalishdir. Hozirgi kunda inflyatsiya umumiy ko‘rsatkich sifatida e’lon qilinadi, ammo transport, uy-joy, oziq-ovqat, xizmatlar sektoridagi narxlar o‘zgarishi farqlanadi. Markaziy bank har bir sektor bo‘yicha alohida narx indekslarini ishlab chiqib, siyosatni aniqroq yo‘naltirishi lozim. Yana bir muhim ustuvorlik – bu xalqaro tajribalarni integratsiya qilishdir. Yevropa Markaziy banki, AQSh Federal zaxira tizimi, Kanada va Avstraliya Markaziy banklari tomonidan qo‘llanilayotgan ilg‘or inflyatsion targeting modellari, shaffoflik standartlari, prognoz kommunikatsiyalari O‘zbekiston sharoitiga moslab o‘rganilishi va moslashtirilishi kerak. Bu mamlakatning xalqaro moliyaviy tizimdagi ishonchliligini oshiradi. X ulosa 7asosiy foiz stavkalarini kamaytirib, kreditlashni rag‘batlantirishi va iste’molchilar bilan ishlab chiqaruvchilarga moliyaviy yengillik yaratishi lozim. Keynes yondashuviga qarshi chiqgan monetaristlar maktabi, xususan Milton Fridman, pul massasini nazorat qilish orqali inflyatsiyani boshqarish mumkinligini ilgari surdi. Unga ko‘ra, narxlar darajasining ortishi bevosita pul massasining o‘sish sur’atlariga bog‘liq. Demak, pul-kredit siyosati, ayniqsa foiz stavkasi va pul agregatlari ustidan nazorat qilish orqali inflyatsion kutilmalarni pasaytirish mumkin. Pul-kredit siyosatining ikki asosiy turi mavjud: ekspansiv siyosat va restriktiv siyosat. Ekspansiv pul-kredit siyosati iqtisodiy turg‘unlik, ishsizlik yuqori bo‘lgan paytda qo‘llaniladi. Uning asosiy maqsadi – foiz stavkalarini kamaytirish, pul massasini ko‘paytirish va kredit olish shartlarini yengillashtirish orqali iqtisodiy faollikni kuchaytirishdir. Bunday siyosat investitsiyalarning ortishiga, iste’mol talabi va ishlab chiqarishning o‘sishiga olib keladi. Restriktiv pul-kredit siyosati esa, aksincha, inflyatsiyaning yuqori darajasi, iqtisodiy ortiqcha qizish sharoitida qo‘llaniladi. Bu siyosatda Markaziy bank foiz stavkalarini oshiradi, pul massasini cheklaydi, majburiy zaxira talablarini ko‘paytiradi va kreditlashni qisqartiradi. Buning natijasida iqtisodiyotdagi likvidlik kamayadi, talab pasayadi va inflyatsiya jilovlanadi. Amaliyotda pul-kredit siyosati ikki usulda olib boriladi: bevosita va bilvosita. Bevosita usullar orasida kredit limitlari, sektorlar kesimidagi cheklovlar, maxsus kvotalar mavjud bo‘lsa, bilvosita usullar zamonaviy bozor mexanizmlariga asoslangan. Bularga ochiq bozor operatsiyalari, asosiy foiz stavkasi, valyuta intervensiyalari, majburiy zaxira normasi kiradi. Bugungi kunda aksariyat rivojlangan mamlakatlarda, shuningdek, O‘zbekistonda ham aynan bilvosita instrumentlarga ustuvorlik berilmoqda. O‘zbekiston Respublikasida Markaziy bank asosiy foiz stavkasi orqali pul- kredit siyosatining yo‘nalishini belgilaydi. Ushbu stavka banklararo bozorda 15sharoitida asosiy stavka qayta oshirildi – bu restriktiv siyosatga o‘tishni anglatdi. Shuningdek, majburiy zaxira normasi ham 2019–2021-yillarda o‘zgarib turgan. Bu normaning moslashuvchan yuritilishi bank tizimida barqaror kredit oqimini ta’minlashga xizmat qildi. 2023-yilda ochiq bozor operatsiyalari orqali moliyaviy tizimdan 6,5 trillion so‘m likvidlik chiqarildi. Bu orqali narxlar bosimi kamaytirildi. Valyuta siyosatida ham intervensiyalar ahamiyatli rol o‘ynadi. Markaziy bank, ayniqsa 2022-yilda rubl va dollarning global tebranishi fonida milliy valyutaning barqarorligini saqlab qolish uchun intervensiyalar orqali valyuta bozorida ishtirok etdi. Bu O‘zbekistonda import mahsulotlar narxining keskin oshishini cheklashga xizmat qildi. Yuqoridagi barcha vositalarning iqtisodiyotga ta’siri o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ularning uyg‘unlashgan holatda qo‘llanishi siyosat samaradorligini oshiradi. Agar faqat foiz stavkasi bilan cheklanilsa, iqtisodiy sharoitlar murakkablashishi mumkin. Shu sababli, pul-kredit siyosatining samarali yuritilishi ko‘p darajali, kompleks yondashuvni talab qiladi. Pul-kredit siyosati dastaklarining iqtisodiyotga umumiy ta’siri quyidagicha ifodalanadi: Inflyatsiyani nazorat qilish: Foiz stavkasi va likvidlikni boshqarish orqali narxlar barqarorligi ta’minlanadi. Investitsiyalarni rag‘batlantirish: Pul arzon bo‘lsa, investorlar ko‘proq qarz olib ishlab chiqarishga yo‘naltiradilar. Pul massasining barqarorligi: Pul miqdorining ortib ketishi yoki yetishmasligi oldi olinadi. Ishsizlikka ta’siri: Ekspansiv siyosat ishsizlikni kamaytirishga xizmat qiladi. Valyuta kursining barqarorligi: Intervensiyalar orqali import/eksport muvozanatli bo‘ladi. 6I BOB. Pul-kredit siyosatining nazariy asoslari 1.1. Pul-kredit siyosatining mohiyati va turlari Pul-kredit siyosati zamonaviy bozor iqtisodiyotining asosi bo‘lib, u iqtisodiy o‘sish, makroiqtisodiy barqarorlik, bandlik va narxlar barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Bu siyosat davlatning, aniqrog‘i, Markaziy bankning monetar vositalar orqali iqtisodiy muvozanatni boshqarish mexanizmidir. Pul-kredit siyosati asosan pul massasining hajmi, kredit shartlari, foiz stavkalari va bank tizimi likvidligini nazorat qilish vositalari orqali amalga oshiriladi. Ushbu siyosatning asosiy vazifasi – iqtisodiyotda ortiqcha yoki yetishmayotgan pul massasini tartibga solishdir. Aks holda, iqtisodiyotda inflyatsiya yoki deflyatsiya yuzaga keladi, bu esa ishlab chiqarish, bandlik va investitsion faollikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, pul-kredit siyosati orqali iqtisodiy sikllar muvozanatga keltiriladi: iqtisodiy o‘sish jarayonida ortiqcha talab inflyatsiyani keltirib chiqarsa, iqtisodiy turg‘unlikda esa investitsiyalarni rag‘batlantirishga ehtiyoj tug‘iladi. Ikkala holatda ham davlat Markaziy bank vositasida turli pul-kredit instrumentlarini qo‘llaydi. Nazariy jihatdan olganda, pul-kredit siyosati klassik iqtisodiy maktabdan tortib zamonaviy monetarizmgacha bo‘lgan yondashuvlarda keng o‘rganilgan. Klassiklar – Adam Smit, David Rikardo va boshqa mutafakkirlar davlat aralashuvini minimallashtirish tarafdori bo‘lib, pul muomalasining o‘z-o‘zini tartibga solish qobiliyatiga ishonishgan. Ammo J.M. Keynes 1930-yillardagi Buyuk Depressiya davrida iqtisodiyotga davlat aralashuvi zarurligini isbotlagan holda, talabni rag‘batlantirish orqali iqtisodiy faollikni oshirish zarurligini ilgari surdi. Keynesiyona yondashuvga ko‘ra, iqtisodiy inqiroz sharoitida davlat 11shaffoflik tamoyili asosida jamoatchilikka yetkaziladi, bu esa ishonchni oshiradi.Shuningdek, Markaziy bank boshqa davlat institutlari bilan hamkorlikda ishlaydi: Iqtisodiyot va moliya vazirligi, Tijorat banklari assotsiatsiyasi, Qimmatli qog‘ozlar bozori regulyatori bilan siyosiy muvofiqlikni ta’minlaydi. Pul-kredit siyosatining fiskal siyosat bilan uyg‘unligi iqtisodiyotda barqarorlikni ta’minlash uchun zarur shart hisoblanadi. Markaziy bankning asosiy funksiyalari va ularning iqtisodiyotga ta’siri № Funksiya nomi Amalga oshirish usuli Iqtisodiy ta’siri 1 Asosiy foiz stavkasini belgilash Pul-kredit siyosatini qat’iy yoki ekspansiv yuritish uchun yillik asosiy stavkani belgilaydi Kredit stavkalariga ta’sir qiladi, inflyatsiya va investitsiya faolligini tartibga soladi 2 Ochiq bozor operatsiyalari Davlat obligatsiyalarini sotish yoki sotib olish orqali pul massasini boshqaradi Likvidlikni tartibga soladi, bank tizimining pul resurslariga kirishini boshqaradi 3 Majburiy zaxira normasi Tijorat banklari uchun zaxira stavkalarini belgilaydi Kreditlash hajmini kengaytirish yoki cheklash orqali iqtisodiy faollikka ta’sir qiladi 4 Valyuta intervensiyasi Milliy valyutaning haddan ortiq qadrsizlanishining oldini olish uchun valuta sotib oladi/sotadi Valyuta kursini barqarorlashtiradi, import- eksport muvozanatini saqlaydi 5 Inflyatsion targeting Belgilangan inflyatsiya darajasiga erishishga qaratilgan strategiya yuritadi Narxlar barqarorligini ta’minlaydi, jamoatchilik ishonchini mustahkamlaydi 6 Statistik va analitik Bozor indikatorlarini (inflyatsiya, pul massasi, Haqiqiy holatga mos ravishda siyosat qarorlarini 183-bosqich: 2001–2010 yillar – Pul-kredit siyosatida muvozanatga intilish davri. 2000-yillarda O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar bosqichma-bosqich chuqurlashtirildi. Markaziy bank pul massasining o‘sishini prognoz qilish, foiz stavkalarini bozor mexanizmlariga yaqinlashtirish bo‘yicha ish boshladi. Asosiy stavka ustuvor indikator sifatida joriy etildi. Bu davrda inflyatsiya darajasi 10– 14% oralig‘ida bo‘lib, Markaziy bank uni maqsadli darajada ushlab turishga harakat qildi. Tijorat banklarining faoliyati kengaydi, banklararo kredit bozori shakllandi. 2009-yilda global moliyaviy inqiroz sharoitida O‘zbekiston nisbatan barqarorlikni saqlab qoldi, bu esa Markaziy bank siyosatining izchilligini ko‘rsatdi. 4-bosqich: 2011–2016 yillar – Muvozanatli rivojlanish va ehtiyotkorlik siyosati. 2011–2016 yillar O‘zbekistonning pul-kredit siyosati tarixida “muvozanatli va ehtiyotkorlik siyosati” davri sifatida e’tirof etiladi. Bu davrda davlat makroiqtisodiy barqarorlikni saqlashga alohida urg‘u berdi. Ayni paytda, bu yillarda Markaziy bank tomonidan yuritilgan pul-kredit siyosati asosan konservativ yondashuvga asoslangan bo‘lib, iqtisodiy faollikdan ko‘ra 20loyihalari yoki “siyosiy muhim” deb topilgan korxonalarga kredit ajratish ustuvorlikka ega edi. Bunday yondashuv bozor mexanizmlarini chetlab o‘tgan holda, resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishiga olib keldi. Natijada, kichik va o‘rta biznes subyektlari, startaplar, xususiy sektor resurslardan yetarli darajada foydalana olmadi. Bu davrda kapitalga kirish imkoniyati notekis bo‘lgan. Yirik davlat korxonalari imtiyozli kreditlardan foydalanar, xususiy sektor esa yuqori foiz stavkalaridan shikoyat qilardi. Tijorat banklarining kredit portfellarida davlat ishtirokidagi yirik loyiha kreditlari ustunlik qilgan. Bu esa moliyaviy muhitda tengsizlik va bozor segmentatsiyasini yuzaga keltirdi. Pul massasining o‘sishi cheklangan bo‘lsa-da, iqtisodiyotning real sektorida narxlar bosimi kuchli edi. Ishlab chiqarishning cheklanganligi, importga bog‘liqlik, logistika va xarajatlarning ortishi bu bosimni kuchaytirgan. Markaziy bank bu bosimlarga ehtiyotkorlik bilan yondashgan bo‘lsa-da, zamonaviy pul-kredit dastaklarining cheklanganligi ushbu jarayonga tezkor ta’sir ko‘rsatishga imkon bermagan. Markaziy bank bu yillarda ochiq bozor operatsiyalarini amalda deyarli qo‘llamagan. Bu esa pul massasini nazorat qilishda foiz stavkasi va majburiy zaxira normalariga haddan tashqari tayanishga olib kelgan. O‘z-o‘zidan, pul- kredit siyosati yo‘nalishi Markaziy bankning faoliyatidan ko‘ra, fiskal siyosat va davlat buyurtmalari siyosati bilan belgilanardi. Bundan tashqari, pul-kredit siyosatining kommunikatsiyasi past darajada edi. Aholi va tadbirkorlar orasida Markaziy bankning siyosati bo‘yicha tushuncha yetarli bo‘lmagan. Foiz stavkalari nega o‘zgaryapti, valyuta nega mavjud emas, kreditlar kimlarga beriladi – bu kabi savollarga aniq javoblar mavjud emas edi. Bu holat monetar siyosatga bo‘lgan ishonchni pasaytirgan.Shunga qaramay, bu davrda tijorat banklari soni va kapitali oshdi, bank infratuzilmasi rivojlandi, plastik kartalar, masofaviy bank xizmatlari paydo bo‘ldi. Bank sektori islohotlar 10qisqartiradi. Bu jarayon bank tizimidagi likvidlikni to‘g‘ri yo‘naltirishga xizmat qiladi. Uchinchidan, Markaziy bank majburiy zaxira normalarini belgilaydi. Har bir tijorat banki Markaziy bankda o‘z depozitlarining ma’lum qismini zaxira sifatida saqlashi kerak. Bu talabning o‘zgarishi orqali banklarning kreditlash imkoniyatlari kengayadi yoki qisqaradi. Shunday qilib, kredit hajmi va moliyaviy oqimlar Markaziy bank tomonidan nazorat ostiga olinadi. To‘rtinchidan, Markaziy bank valyuta kursini barqarorlashtirish vazifasini ham bajaradi. Bu borada u valyuta intervensiyalari orqali milliy valyutaning haddan ortiq qadrsizlanishining yoki qimmatlashishining oldini oladi. Shu orqali tashqi savdo balansini muvozanatga keltirishga harakat qiladi. Markaziy bankning suzuvchi kursni yuritish tajribasi shundan dalolat beradiki, u bozor tamoyillariga moslashgan holda valyuta bozorida ishtirok etadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2017-yildan so‘ng olib borgan faoliyati pul-kredit siyosatida tub burilish yasadi. Aynan shu davrdan boshlab asosiy foiz stavkasi inflyatsion kutilmalarga qarab belgilanadigan tizimga o‘tildi. 2020-yildan esa Markaziy bank inflyatsion targeting strategiyasini rasman joriy etdi. Bu orqali narxlar barqarorligi va kutilmalarni boshqarish orqali iqtisodiy subyektlar ishonchini oshirish maqsad qilingan. Markaziy bankning mustaqilligi ham uning samarali ishlashida muhim omildir. Bozor iqtisodiyotida Markaziy bank siyosiy bosimlardan xoli bo‘lishi kerak. O‘zbekiston tajribasida 2019-yilda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi yangi qonun, mazkur muassasaning mustaqilligini yanada mustahkamladi. Bu, o‘z navbatida, uzoq muddatli inflyatsion barqarorlikka erishish imkonini beradi. Markaziy bankning statistik va tahliliy faoliyati ham katta ahamiyatga ega. Iqtisodiyotdagi pul massasi, inflyatsiya darajasi, kreditlash dinamikasi, iqtisodiy o‘sish sur’atlari, iste’mol narxlari indeksi kabi ko‘rsatkichlar muntazam kuzatilib, pul-kredit siyosati qarorlari shu asosda shakllantiriladi. Bu qarorlar 30Avvalo, Markaziy bankning institutsional mustaqilligini yanada mustahkamlash ustuvor yo‘nalish bo‘lib qolmoqda. 2019-yilgi qonun asosida Markaziy bank o‘z faoliyatini mustaqil yuritishga haqli bo‘lsa-da, ayrim hollarda fiskal siyosat va boshqa davlat tuzilmalari bilan haddan tashqari bog‘liqlik sezilmoqda. Shu sababli, siyosiy aralashuvsizlik, mustaqil prognoz va qaror qabul qilish mexanizmlari yanada mustahkamlanishi lozim. Inflyatsion targeting strategiyasining to‘liq va uzluksiz joriy etilishi muhim vazifalardan biridir. Ayni paytda, Markaziy bank tomonidan inflyatsiya uchun maqsadli daraja belgilangan bo‘lsa-da, uning amalga oshirilishi ko‘plab tashqi va ichki omillarga bog‘liq bo‘lib qolmoqda. Shu sababli, makroiqtisodiy bashorat tizimini takomillashtirish, statistik ma’lumotlarning sifati va operativligini oshirish, narxlar dinamikasini sektorlar kesimida doimiy monitoring qilish zarur. Pul-kredit siyosati vositalarining diversifikatsiyasini kuchaytirish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirda asosan asosiy foiz stavkasi va ochiq bozor operatsiyalariga tayanilgan siyosatga qo‘shimcha ravishda, Markaziy bank tomonidan yangi instrumentlar – masalan, uzoq muddatli refinanslash vositalari, inflyatsiyaga bog‘langan obligatsiyalar, likvidlikni avtomatik muvozanatlovchi mexanizmlar joriy etilishi talab etiladi. Bu siyosatni yanada moslashuvchan va ko‘p vektorli qiladi. Kredit bozori samaradorligini oshirish, ya’ni real sektorni maqsadli kreditlashga yo‘naltirilgan strategiyalar ishlab chiqish ham pul-kredit siyosatining takomillashtirish yo‘nalishlaridan biridir. Bugungi kunda O‘zbekistonda ko‘plab banklar kredit resurslarini qisqa muddatli va kamroq xavfli loyihalarga ajratmoqda. Ammo innovatsion, texnologik va eksportga yo‘naltirilgan yirik loyihalarni moliyalashtirish uchun uzoq muddatli resurslar yetishmaydi. Shu sababli, Markaziy bank orqali sanoatni rivojlantirishni rag‘batlantiruvchi mexanizmlar yo‘lga qo‘yilishi kerak. 25Yuqoridagi bosqichlar O‘zbekistonda pul-kredit siyosatining asta-sekin markazlashgan, ma’muriy yondashuvdan bozor mexanizmlariga asoslangan tizimga o‘tishini ko‘rsatadi. Hozirgi kunda Markaziy bank asosiy foiz stavkasi, ochiq bozor operatsiyalari, majburiy zaxira normasi va valyuta intervensiyalari kabi vositalar orqali iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatmoqda. Asosiy e’tibor inflyatsiyani pasaytirishga, real sektorni kreditlashga, moliyaviy barqarorlikka va bank tizimi ishonchliligini ta’minlashga qaratilgan. 4pul massasining iqtisodiy faollikka ta’siri, foiz stavkalarining investitsiyalar bilan bog‘liqligi va inflyatsiyani boshqarish mexanizmlarini chuqur tahlil qilgan. O‘zbekistonda esa Markaziy bank, Moliya vazirligi, Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi tomonidan e’lon qilinadigan hisobotlar pul- kredit siyosatining amaliy jihatlarini yoritadi. Mahalliy olimlar – G. Saidova, R. Qudratov, A. Karimov va boshqa iqtisodchilar bu borada dolzarb izlanishlar olib borgan. So‘nggi yillarda inflyatsion targeting, suzuvchi kurs, monetar aggregatlar bilan bog‘liq mavzular ilmiy maqolalarda keng yoritilgan. Ushbu izlanishlar mavzuning nazariy va amaliy asoslarini to‘liq yoritishga xizmat qilmoqda. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Pul-kredit siyosatini chuqur o‘rganishning nazariy ahamiyati shundaki, u iqtisodiy nazariyada davlatning bozor iqtisodiyotiga qanday aralashuvi mumkinligini tushuntiradi. Ayniqsa, talab va taklifni muvozanatlashtirish, narxlar barqarorligini ta’minlash va inflyatsiyani boshqarish jarayonlarida bu siyosatning asosiy tamoyillari muhim o‘rin egallaydi. Nazariy jihatdan bu ish orqali talabga asoslangan yondashuvlar, monetaristlar va zamonaviy pul nazariyasining asosiy tushunchalari o‘zaro solishtiriladi va tahlil qilinadi. Amaliy jihatdan esa, ushbu kurs ishi O‘zbekistonda yuritilayotgan pul-kredit siyosatining real iqtisodiyotga ta’sirini, Markaziy bank tomonidan qabul qilinayotgan qarorlarning samaradorligini baholash imkonini beradi. Mavzuning amaliy ahamiyati shundan iboratki, u orqali inflyatsiyani jilovlash, pul massasini tartibga solish va foiz stavkalari orqali iqtisodiy o‘sishga qanday ta’sir ko‘rsatilayotganini aniqlash mumkin. Bundan tashqari, siyosatning zaif va kuchli jihatlarini ko‘rsatish orqali uni takomillashtirishga oid aniq tavsiyalar ishlab chiqishga asos bo‘ladi. Shu bois mazkur mavzu nafaqat ilmiy izlanishlar, balki iqtisodiy siyosat yuritish amaliyoti uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ishi mavzusining obyekti O‘zbekiston Respublikasida davlat tomonidan amalga oshirilayotgan pul-kredit siyosatidir. Ya’ni, Markaziy bank 31Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish orqali pul-kredit siyosatining samaradorligini oshirish mumkin. So‘mning erkin suzuvchi kursiga o‘tish bo‘yicha qadamlar tashlangan bo‘lsa-da, hali ham ayrim to‘siqlar mavjud. Valyuta intervensiyalari faqat noan’anaviy holatlarda amalga oshirilishi, bozordagi narx mexanizmlarini buzmasligi kerak. Shuningdek, eksportyorlar va importyorlar uchun kurs kutilmalarining oshkoraligini ta’minlash – valyuta xavfini kamaytiradi. Kelgusidagi ustuvor yo‘nalishlardan yana biri – bu pul-kredit siyosatining fiskal siyosat bilan uyg‘unligini ta’minlashdir. Ko‘pincha fiskal ekspansiya (byudjetdan ortiqcha xarajatlar) Markaziy bank tomonidan yuritilayotgan qat’iy pul-kredit siyosatiga qarama-qarshi ishlaydi. Bu esa iqtisodiyotda murakkabliklar va siyosiy qarama-qarshiliklar yuzaga keltiradi. Shu sababli fiskal va monetar siyosat bir-birini to‘ldiradigan va qo‘llab-quvvatlaydigan tarzda muvofiqlashtirilishi zarur. Moliyaviy sektor infratuzilmasining raqamlashtirilishi ham pul-kredit siyosatining aniqligi va samaradorligini oshiradi. Markaziy bank real vaqt rejimida banklararo operatsiyalarni, to‘lov tizimlarini va likvidlik darajasini tahlil qila olish uchun zamonaviy raqamli texnologiyalarni joriy etishi lozim. Masalan, markaziy bank raqamli valyutasi (CBDC – Central Bank Digital Currency) istiqbolli yo‘nalishlardan biri bo‘lib, monetar siyosatga yanada aniqroq ta’sir qilish imkonini beradi. Aholining inflyatsion kutilmalarini boshqarish – bu monetar siyosat samaradorligining asosi. Markaziy bank siyosati faqat texnik vositalar bilan emas, balki axborot, tushuntirish va prognoz kommunikatsiyasi orqali ham yuritilishi kerak. OAV, ijtimoiy tarmoqlar, banklar, ta’lim tizimi orqali inflyatsiya va foiz stavkalarining o‘zgarish sabablari keng jamoatchilikka sodda tilda tushuntirilishi zarur. Moliyaviy savodxonlikni oshirish ham ustuvor vazifalardan biridir. Aholi, tadbirkorlik subyektlari va hatto davlat sektoridagi xodimlar pul-kredit siyosati 17II BOB. O’zbekistonda pul-kredit siyosatini amalga oshirish holati va istiqbollari 2.1. O’zbekistonda pul-kredit siyosatining shakllanish bosqichlari O‘zbekiston Respublikasida pul-kredit siyosatining shakllanishi mamlakat mustaqillikka erishgan 1991-yildan boshlab bosqichma-bosqich rivojlanib keldi. Bu siyosatning shakllanish jarayoni O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, har bir davr o‘zining iqtisodiy va institutsional xususiyatlariga ega bo‘lgan. 1-bosqich: 1991–1994 yillar – Iqtisodiy mustaqillik va pul islohoti davri. Mustaqillikning dastlabki yillarida O‘zbekiston sobiq SSSR pul tizimi qoldiqlaridan butunlay voz kechishga majbur bo‘ldi. 1993-yilga qadar SSSR rubli muomalada bo‘lib turdi. 1994-yil 1-iyulda esa milliy valyuta – so‘m muomalaga kiritildi. Bu muhim voqea mamlakatning monetar siyosat yuritishda mustaqillik kasb etganini anglatdi. Shu davrda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tashkil etilib, pul-kredit siyosatini amalga oshirish vakolatiga ega bo‘ldi. Ammo bu davrda iqtisodiy beqarorlik, yuqori inflyatsiya (1994-yilda 1000% dan ortiq), va moliyaviy institutlarning zaifligi tufayli siyosat ko‘proq administrativ usullarga tayanardi. 2-bosqich: 1995–2000 yillar – Monetar siyosatni izchillashtirish va bank tizimini shakllantirish. Bu davrda Markaziy bank tomonidan pul massasini nazorat qilish va inflyatsiyani pasaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar kuchaytirildi. Foiz stavkalari, valyuta kursi, majburiy zaxira normasi kabi asosiy instrumentlar bosqichma-bosqich shakllantirildi. 1996–1999 yillarda O‘zbekistonda ikkilamchi obligatsiyalar bozori shakllantirildi. Inflyatsiya darajasi bu davrda pasayib, 1999-yilda 29% atrofida bo‘ldi. Valyuta kursi qat’iy nazorat ostida bo‘lib, Markaziy bank davlat topshiriqlari asosida ishlardi. 8kredit foizlarining shakllanishiga bevosita ta’sir qiladi. Bundan tashqari, ochiq bozor operatsiyalari orqali Markaziy bank likvidlikni tartibga soladi: agar likvidlik ortiqcha bo‘lsa – obligatsiyalar sotiladi, agar yetishmasa – ularni sotib oladi. Bu jarayonlar iqtisodiyotdagi pul oqimlarini boshqarishga xizmat qiladi. Yana bir muhim vosita – majburiy zaxira normasi bo‘lib, Markaziy bank tijorat banklaridan jalb qilinadigan depozitlarning ma’lum foizini zaxira hisobida saqlashni talab qiladi. Bu kredit hajmiga bevosita ta’sir qiladi: normaning oshirilishi – kredit berishni cheklaydi, kamaytirilishi esa – kengaytiradi. Shu bilan birga, lombard kreditlari orqali Markaziy bank tijorat banklariga qisqa muddatli likvidlik beradi. Pul-kredit siyosatining yana bir muhim jihati – inflyatsion targeting strategiyasidir. Bu strategiyada Markaziy bank inflyatsiya uchun maqsadli daraja belgilaydi (masalan, 2025-yil uchun 5% ±1), va foiz stavkalarini shu darajaga yetkazishga yo‘naltiradi. Bu yondashuv jamoatchilik kutilmalarini boshqarishga, narxlar barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. O‘zbekistonda ham 2019-yildan boshlab inflyatsion targeting strategiyasi bosqichma-bosqich joriy etila boshlandi. Pul-kredit siyosatining samaradorligi ko‘p jihatdan Markaziy bankning mustaqilligi, moliya bozorining rivojlanganlik darajasi, davlat budjet siyosati bilan uyg‘unligi va aholining moliyaviy savodxonligiga bog‘liq. Agar bank tizimi kuchli bo‘lsa, pul-kredit siyosatining har bir chorasi iqtisodiyotga tezda ta’sir ko‘rsatadi. Aksincha, moliyaviy tizim zaif bo‘lsa, bu siyosatning samarasi past bo‘ladi. Pul-kredit siyosati davlatning iqtisodiy boshqaruvdagi eng muhim instrumentlaridan biri bo‘lib, uning turlari – ekspansiv va restriktiv yondashuvlar – makroiqtisodiy muammolarga qarshi samarali chora sifatida xizmat qiladi. Bugungi O‘zbekiston sharoitida ushbu siyosat inflyatsiyani jilovlash, investitsiyalarni rag‘batlantirish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim vositaga aylangan. Mavzuning nazariy jihatdan chuqur 16 Pul-kredit siyosatining dastaklari mamlakat iqtisodiy boshqaruvi uchun muhim vositalardir. Ularning har biri aniq sharoitga mos tarzda qo‘llanilsa, nafaqat makroiqtisodiy barqarorlik, balki investitsion muhit, narxlar barqarorligi va iqtisodiy o‘sish ham ta’minlanadi. O‘zbekiston tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, zamonaviy pul-kredit dastaklarining uyg‘un qo‘llanilishi davlat iqtisodiyotini barqaror va tizimli rivojlantirishga xizmat qiladi. 28mablag‘ni Markaziy bankda saqlashga majbur qiladi, bu esa moliyaviy tizimdagi pul hajmini kamaytiradi. Bu usul ham inflyatsiyani jilovlashda ishlatiladigan bilvosita vositadir. Bundan tashqari, inflyatsiyaga ta’sir qiluvchi omillardan biri – bu valyuta kursining o‘zgarishi hisoblanadi. Valyuta kursining keskin qadrsizlanishi import narxlarining oshishiga olib keladi. Bu esa umumiy narxlar darajasiga bevosita ta’sir qiladi. Shu bois Markaziy bank valyuta bozoridagi noaniqliklarni kamaytirish maqsadida intervensiyalarni amalga oshirib, so‘m kursining keskin o‘zgarishlarining oldini oladi. Bu inflyatsiyaviy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Inflyatsiyani jilovlashda faqat monetar vositalar emas, balki axborot siyosati – ya’ni inflyatsion targeting strategiyasi doirasida kutilmalarni boshqarish ham muhimdir. Markaziy bank rasmiy bayonotlar, prognoz hisobotlari, tahliliy tahrirlar orqali jamoatchilikni xabardor qiladi. Bu orqali iqtisodiy subyektlar o‘z harakatlarini oldindan rejalashtiradi, kutilmalar barqaror bo‘ladi, natijada inflyatsiyaga bevosita bosim kamayadi. Misol tariqasida, agar tadbirkor kelgusi yil inflyatsiya 10% bo‘ladi, deb o‘ylasa, u narxlarni shunga yarasha belgilaydi. Ammo Markaziy bank 5% inflyatsiya maqsadini e’lon qilib, bu yo‘lda qat’iy chora-tadbirlarni amalga oshirsa, tadbirkor ham o‘z narx siyosatini qayta ko‘rib chiqadi. Bu esa kutilmalarni boshqarish orqali inflyatsiyaning o‘zini jilovlaydi. O‘zbekistonning 2021–2024 yillarda olib borgan pul-kredit siyosati shuni ko‘rsatdiki, bu vositalar to‘g‘ri va uyg‘un qo‘llanilganda inflyatsiyani pasaytirish va uni barqaror diapazonda ushlab turish mumkin. Bu esa aholi real daromadining qadrsizlanishining oldini oladi, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydi va investitsiyalar uchun qulay muhit yaratadi. Markaziy bankning hisobotlariga ko‘ra, inflyatsiya 2021-yilda 10,6%, 2022- yilda 12,3%, 2023-yilda 8,8%, 2024-yil birinchi yarmida 8,0% atrofida bo‘lgan. Ushbu pasayish inflyatsion targeting strategiyasining samarali olib borilganini 21uchun poydevor tayyorlab berdi. 2016-yilda mamlakat rahbariyatida yuz bergan o‘zgarishlardan so‘ng, aynan ushbu zamin asosida yangi bosqichga o‘tildi. 5-bosqich: 2017–2020 yillar – Bozor tamoyillariga asoslangan yangi bosqich. Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida olib borilgan islohotlar natijasida Markaziy bank faoliyatida tub burilish yuz berdi. 2017-yil 5-sentabrdan boshlab milliy valyuta erkin suzuvchi kursga o‘tkazildi. Bu pul-kredit siyosatini mustaqil yuritishning asosi bo‘ldi. Asosiy foiz stavkasi Markaziy bank tomonidan inflyatsion kutilmalar asosida belgilanadigan indikatorga aylandi. 2018-yilda ochiq bozor operatsiyalari faol yuritila boshlandi. Kredit siyosati sektorlar kesimida emas, umumiy iqtisodiy samaradorlik asosida shakllantirila boshlandi. Bu yillarda inflyatsiya darajasi yuqoriligi (14–16%) saqlanib turgan bo‘lsa-da, siyosat qat’iy tarzda inflyatsion targetingga yo‘naltirildi. 6-bosqich: 2021–2024 yillar – Inflyatsion targeting va institutsional mustahkamlanish davri. 262.2. Pul-kredit siyosatining inflyatsiyani jilovlashdagi roli Inflyatsiya – bu narxlar umumiy darajasining uzluksiz va muntazam oshib borishi bo‘lib, u iqtisodiyotdagi eng muhim va xavfli makroiqtisodiy muammolardan biridir. Inflyatsiyaning yuqori darajasi aholining real daromadini pasaytiradi, investitsiyaviy faoliyatni susaytiradi, jamg‘armalar qiymatini yemiradi va ijtimoiy tengsizlikni kuchaytiradi. Shu sababli, har bir davlat o‘z iqtisodiy siyosatida inflyatsiyani jilovlashni ustuvor yo‘nalish sifatida belgilaydi. Bu borada pul-kredit siyosati eng asosiy va kuchli vositalardan biri hisoblanadi. Pul-kredit siyosati – bu Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan makroiqtisodiy boshqaruv vositasi bo‘lib, u iqtisodiyotda pul massasini, foiz stavkalarini va kredit hajmini tartibga solish orqali inflyatsiyani nazorat ostida ushlab turadi. Mazkur siyosat inflyatsiyani jilovlashda uch bosqichli mexanizm orqali ishlaydi: birinchidan, pul taklifini cheklash; ikkinchidan, foiz stavkalarini 35Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 5va boshqa moliyaviy institutlar tomonidan olib borilayotgan siyosiy va iqtisodiy chora-tadbirlar, ular orqali makroiqtisodiy muvozanatga erishish mexanizmlari asosiy e’tibor markazida bo‘ladi. Kurs ishi mavzusining predmeti — pul-kredit siyosatining dastaklari, amalga oshirish vositalari, ularning inflyatsiya darajasiga, yalpi ichki mahsulotga, investitsiyaviy muhitga hamda iqtisodiy barqarorlikka ta’sir mexanizmlaridir. Shu bilan birga, Markaziy bankning strategik yo‘nalishlari ham tahlil qilinadi. Kurs ishi mavzusining maqsadi — O‘zbekiston Respublikasida pul-kredit siyosatining shakllanish jarayonlari, uning dastaklari va amalga oshirish vositalarini chuqur tahlil qilish, amaliy natijalarni baholash va istiqboldagi ustuvor yo‘nalishlarni aniqlashdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Pul-kredit siyosatining nazariy asoslarini yoritish;  Markaziy bankning ushbu siyosatdagi roli va vakolatlarini ochib berish;  Pul-kredit siyosatining asosiy vositalarini tahlil qilish;  O‘zbekistonda ushbu siyosatning bosqichma-bosqich rivojlanishini o‘rganish;  Inflyatsiyani jilovlashdagi samaradorlikni baholash;  Kelajak uchun taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 23Markaziy bank siyosiy ta’sirdan xoli, mustaqil organ sifatida faoliyat yuritishi, o‘zining asosiy maqsadini – narxlar barqarorligini ta’minlash – amalga oshirishi kerak edi. Hisobdorlik tamoyili asosida Markaziy bank har chorakda pul-kredit siyosatining natijalari bo‘yicha hisobot e’lon qilishi yo‘lga qo‘yildi. Milliy valyuta – so‘m kursi bu yillarda nisbatan barqaror saqlab turildi. 2021- yilda 1 AQSh dollarining o‘rtacha rasmiy kursi 10 500 so‘m atrofida bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib bu raqam 12 400 so‘m atrofida bo‘lib, so‘mning qadrsizlanishi inflyatsiyaga nisbatan past bo‘ldi. Bu holat kursni inflyatsiyaviy bosim manbai emas, balki uning kuzatuvchisi sifatida baholash imkonini berdi. Shu orqali valyuta bozori ham erkinlashuv tomon harakat qila boshladi. Bu davrda inflyatsion kutilmalarni boshqarish alohida e’tibor markazida bo‘ldi. Markaziy bank aholining va biznesning inflyatsiyaga bo‘lgan kutilmalarini o‘rganib bordi. Ushbu kutilmalar inflyatsiyaga bevosita ta’sir qilgani bois, ular asosida prognozlar va qarorlar shakllantirildi. Masalan, narxlar nega o‘smoqda, nima sababli foiz stavkasi pasaytirilmadi – degan savollarga javob berish uchun jamoatchilik bilan kommunikatsiya kuchaytirildi.Shuningdek, ushbu davrda Markaziy bank monetar siyosatni “shaffoflik” va “bashoratlilik” tamoyillariga asoslanib olib bordi. Rasmiy bayonotlar, prognozlar, press-relizlar va yillik hisobotlar orqali aholi va moliyaviy institutlarga doimiy axborot yetkazib borildi. Bu o‘z navbatida, pul- kredit siyosatiga bo‘lgan ishonchni mustahkamladi. Tijorat banklari uchun foizlar bo‘yicha o‘zgarishlar aniq sezildi. Asosiy stavka yuqori bo‘lgan davrlarda, tijorat banklarining kredit stavkalari ham yuqori bo‘lib, bu kreditlash hajmini qisqartirdi. Shu orqali ortiqcha talab bostirilib, inflyatsiyaga qarshi kurash ta’minlandi. Ayni paytda, eksportchi va ishlab chiqaruvchilar uchun imtiyozli resurslar bozor sharoitlariga moslashgan holda taqsimlandi. 2021–2024-yillarda inflyatsiya darajasi bosqichma-bosqich pasayib bordi. 2021-yilda yillik inflyatsiya 10,6% ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2022-yilda bu 14pasaytiradi. Aksincha, zaxira normasi pasaytirilsa, banklar qo‘shimcha mablag‘ni bozorga chiqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi, bu esa ishlab chiqarish va iste’molni rag‘batlantiradi. Uchinchidan, ochiq bozor operatsiyalari – bu davlat obligatsiyalarini sotish yoki sotib olish orqali bank tizimidagi likvidlikni boshqarish vositasidir. Markaziy bank obligatsiyalarni sotib olsa – moliyaviy tizimga pul kiradi, bu kreditlashni kuchaytiradi. Aksincha, obligatsiyalarni sotsa – pul tizimdan chiqib ketadi, bu likvidlikni cheklaydi. Ushbu operatsiyalar qisqa muddatli likvidlik muammolarini hal qilishda muhim ahamiyatga ega. To‘rtinchidan, valyuta intervensiyalari – Markaziy bankning milliy valyutani chet el valyutalariga nisbatan barqarorlashtirish maqsadida valuta bozorida amalga oshiradigan operatsiyalaridir. Ular orqali valyutaning haddan ortiq qadrsizlanishining yoki kuchli mustahkamlanishining oldi olinadi. Bu eksport va import muvozanatini ta’minlaydi, investitsion muhitni barqarorlashtiradi. Beshinchidan, lombard va repo kreditlari – bu Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga taqdim etiladigan qisqa muddatli moliyaviy resurslardir. Banklar o‘zida mavjud qimmatli qog‘ozlar garovida Markaziy bankdan kredit olish orqali likvidlik muammolarini hal qiladilar. Bu usul bank tizimidagi qisqa muddatli notengliklarni bartaraf etishda muhim ahamiyatga ega. Oltinchidan, kredit limitlari – bu bevosita tartibga solish vositasi bo‘lib, ma’lum sektorlarga kredit ajratish hajmlariga cheklovlar qo‘yish orqali amalga oshiriladi. Bu vosita hozirda ko‘proq rivojlanayotgan davlatlarda qo‘llaniladi, ammo zamonaviy iqtisodiy tizimlarda undan cheklangan tarzda foydalaniladi. O‘zbekiston tajribasida, ayniqsa 2020–2023-yillarda yuqorida ko‘rsatilgan barcha dastaklar bosqichma-bosqich ishga solinib, ularning ta’siri baholandi. 2020-yil pandemiyasi davrida Markaziy bank asosiy foiz stavkasini 16 foizdan 14 foizgacha pasaytirdi. Bu orqali iqtisodiy pasayishning oldi olindi, kreditlash hajmi 30%ga oshdi. Ammo 2022–2023-yillardagi global inflyatsiya bosimlari 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi O‘zbekiston iqtisodiyotida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda pul-kredit siyosati muhim vosita sifatida qaralmoqda. So‘nggi yillarda olib borilgan islohotlar natijasida Markaziy bank pul-kredit siyosatini mustaqil yuritish, inflyatsiyani jilovlash, foiz stavkalarini maqbullashtirish va milliy valyutani erkinlashtirish yo‘nalishida faoliyat olib bormoqda. 2017-yildan boshlab milliy valyuta kursining erkinlashtirilishi, asosiy stavkaning inflyatsiyaga qarab shakllantirilishi, ochiq bozor operatsiyalari orqali likvidlikni boshqarish kabi mexanizmlar pul-kredit siyosatini bozor tamoyillariga moslashtirishga xizmat qildi. Ayniqsa, pandemiyadan keyin global miqyosda inflyatsiya darajasining ortishi sharoitida Markaziy bankning qat’iy monetar siyosati muhim ahamiyat kasb etdi. Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, bugungi kunda inflyatsiyani jilovlash, valyuta barqarorligini ta’minlash va iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishda pul-kredit siyosatining o‘rni keskin oshgan 1 Bu siyosatning samaradorligi milliy iqtisodiyotga bo‘lgan ishonchni belgilab bermoqda. Shu sababli, pul-kredit siyosatini ilmiy tahlil qilish va uning hozirgi holatini o‘rganish bugungi kundagi eng muhim masalalardan biri hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Pul-kredit siyosati mavzusi iqtisodiy nazariyada chuqur o‘rganilgan bo‘lib, bu borada xalqaro va mahalliy darajadagi ko‘plab tadqiqotlar mavjud. J.M. Keynesning talabga asoslangan monetar nazariyasi, M. Fridmanning monetarizmi, A. Marshall va R. Barro kabi olimlarning ilmiy ishlari ushbu siyosatning nazariy negizini tashkil etadi. Ular 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023- yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 222021–2024 yillar O‘zbekiston pul-kredit siyosati tarixida tub burilish yasagan, zamonaviy va bozor tamoyillariga asoslangan yondashuvlar joriy etilgan davr bo‘ldi. Bu bosqichning asosiy mazmuni – Markaziy bankning inflyatsion targeting strategiyasiga to‘liq o‘tishi va pul-kredit siyosatining aniq prognozga asoslangan, mustaqil va institutsional jihatdan mustahkam tizimga aylanishi bilan belgilanadi. Markaziy bank 2020-yil dekabr oyida inflyatsion targeting rejimiga rasmiy o‘tganini e’lon qildi. Bu strategiya asosida Markaziy bank pul massasini emas, balki inflyatsiya darajasini nazorat qilishni asosiy maqsad qilib belgiladi. Ushbu davrda inflyatsiyani 2023-yilga kelib maqsadli 5%–7% diapazonga tushirish vazifasi qo‘yildi. Bu juda muhim o‘zgarish bo‘lib, pul-kredit siyosatining oldingi bosqichlarida yo‘q bo‘lgan barqarorlik va ishonchlilik asoslarini yaratdi. Pul-kredit siyosatining asosiy vositasi sifatida asosiy foiz stavkasi markaziy o‘ringa chiqdi. 2022-yilning fevral oyida, global geosiyosiy vaziyatlar, xususan Rossiya–Ukraina inqirozining iqtisodiy ta’siri boshlangach, Markaziy bank favqulodda qaror bilan asosiy stavkani 14% dan 17% ga oshirdi. Bu qaror iqtisodiyotdagi inflyatsion bosimni jilovlash va milliy valyutani qo‘llab- quvvatlashga qaratilgan edi. Keyinchalik, inflyatsiya pasayish tendensiyasini ko‘rsata boshlagach, stavka 2023-yil oxiriga kelib 16% darajasida belgilab qo‘yildi. Bu davrda ochiq bozor operatsiyalari (OBO) faollashdi. OBO – bu davlat obligatsiyalarini sotish yoki sotib olish orqali bank tizimidagi likvidlikni tartibga soluvchi vosita bo‘lib, ilgari O‘zbekistonda kam qo‘llanilgan edi. 2023- yilda Markaziy bank ushbu operatsiyalar orqali bank tizimidan 8 trillion so‘mga yaqin ortiqcha pul mablag‘larini chiqarib oldi, bu likvidlikni siqish orqali inflyatsion bosimni kamaytirishga xizmat qildi. Mazkur yillarda bank tizimining institutsional asoslari mustahkamlandi. 2019-yilda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi yangi qonun amaliyotga to‘liq tatbiq etildi. Ushbu qonunga ko‘ra, 2Mavzu : O’zbekistonda davlatning pul-kredit siyosati, uning dastaklari va amalga oshirish vositalari MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. I BOB. Pul-kredit siyosatining nazariy asoslari 1.1. Pul-kredit siyosatining mohiyati va turlari ………………………………….. 1.2. Markaziy bankning pul-kredit siyosatidagi roli …………………………….. 1.3. Pul-kredit siyosatining asosiy dastaklari va ularning iqtisodiyotga ta’siri ….. II BOB. O’zbekistonda pul-kredit siyosatini amalga oshirish holati va istiqbollari 2.1. O’zbekistonda pul-kredit siyosatining shakllanish bosqichlari ………. ……... 2.2. Pul-kredit siyosatining inflyatsiyani jilovlashdagi roli ………………………. 2.3. Pul-kredit siyosatini takomillashtirish yo‘nalishlari va kelajakdagi ustuvor vazifalar ………………………………………………………………..………… Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati …………………………………….…….... 33Men ushbu kurs ishini yozish jarayonida O‘zbekiston Respublikasida davlat tomonidan yuritilayotgan pul-kredit siyosatining mazmuni, asosiy dastaklari va ularni amalga oshirish vositalari bilan chuqur tanishdim. O‘rganishlarim davomida angladimki, pul-kredit siyosati mamlakat iqtisodiyotining eng muhim boshqaruv vositalaridan biri bo‘lib, uning to‘g‘ri va samarali olib borilishi inflyatsiyani jilovlash, makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash, valyuta kursining barqarorligini ta’minlash va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Kurs ishida Markaziy bankning pul-kredit siyosatidagi o‘rni alohida tahlil qilindi. Asosiy foiz stavkasi, ochiq bozor operatsiyalari, majburiy zaxira normasi va valyuta intervensiyalari orqali Markaziy bank iqtisodiy muvozanatga ta’sir ko‘rsatib, narxlar barqarorligini ta’minlashga intilmoqda. Ayniqsa, 2020-yildan boshlab inflyatsion targeting strategiyasining joriy etilishi pul-kredit siyosatini xalqaro standartlar darajasiga olib chiqishga xizmat qilmoqda. Men 1991-yildan to hozirgi kungacha bo‘lgan davr mobaynida O‘zbekistonda pul-kredit siyosatining shakllanish bosqichlarini tahlil qildim. Har bir bosqichda o‘ziga xos muammolar va yutuqlar mavjud bo‘lgan. Dastlabki yillarda iqtisodiy mustaqillikni tiklash, milliy valyutani muomalaga kiritish, bank tizimini shakllantirish kabi muhim vazifalar bajarilgan bo‘lsa, keyingi yillarda inflyatsiyani nazorat qilish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiyotga pul-kredit vositalari orqali ta’sir ko‘rsatish masalalari ustuvor ahamiyat kasb etgan. So‘nggi yillarda olib borilayotgan islohotlar natijasida pul-kredit siyosati bozor tamoyillariga asoslangan, moslashuvchan va prognozga yo‘naltirilgan tizimga aylana boshladi. Men aynan shu bosqichni zamonaviy iqtisodiy boshqaruvning yangi davri deb baholayman. Inflyatsiyani maqsadli boshqarish, ochiq bozor operatsiyalarining faollashuvi va asosiy stavkaning qat’iy monetar 27boshqarish; uchinchidan, iqtisodiy agentlarning inflyatsion kutilmalarini shakllantirish. Inflyatsiya asosan quyidagi omillar natijasida yuzaga keladi: pul massasining haddan ortiq o‘sishi, ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi, tashqi bozorlardagi narxlar bosimi, valyuta kursining pasayishi va aholining inflyatsiyaga bo‘lgan kutilmalari. Pul-kredit siyosati aynan ushbu omillarga qarshi kurashish uchun mo‘ljallangan. Masalan, pul massasining ortishini ochiq bozor operatsiyalari orqali cheklash mumkin, foiz stavkasini oshirish orqali esa kredit va iste’mol talabini kamaytirish mumkin. Asosiy foiz stavkasi – inflyatsiyaga qarshi kurashdagi markaziy vosita hisoblanadi. Markaziy bank foiz stavkasini oshirganda, tijorat banklari kredit berishni cheklaydi, aholi va tadbirkorlar esa kredit olishdan tiyiladi. Bu holat ichki talabni pasaytiradi, bu esa narxlar o‘sishini sekinlashtiradi. Shu orqali inflyatsion bosim kamayadi. Aksincha, inflyatsiya past bo‘lsa, foiz stavkasining pasaytirilishi iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishga xizmat qiladi. O‘zbekiston tajribasida ham bu mexanizm samarali ishlatilmoqda. Masalan, 2022-yil fevralida global geosiyosiy notinchliklar fonida inflyatsiya kutilmalari ortgan edi. Markaziy bank bu xavfni jilovlash maqsadida asosiy foiz stavkasini 14% dan 17% ga oshirdi. Bu qaror orqali talab darajasi pasaytirildi, iqtisodiyotdagi pul aylanishi sekinlashtirildi va inflyatsion bosim nazorat ostiga olindi. 2023-yilda bu chora o‘z samarasini berdi – yillik inflyatsiya 8,8% gacha tushdi. Inflyatsiyani jilovlashda ochiq bozor operatsiyalari ham muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Markaziy banki 2021–2024 yillarda ushbu vositani faol qo‘llay boshladi. Masalan, 2023-yilda bank tizimidagi ortiqcha likvidlikni kamaytirish maqsadida 8 trillion so‘mdan ortiq mablag‘ qaytarib olindi. Bu kreditlash hajmini pasaytirib, ortiqcha iste’mol bosimini bartaraf etdi. Majburiy zaxira normasi orqali ham banklarning kredit berish imkoniyatlari cheklanadi. Normaning oshirilishi – tijorat banklari tomonidan ko‘proq 24ko‘rsatkich 12,3% ga chiqdi (tashqi omillar, xususan oziq-ovqat narxlari bosimi sababli), ammo 2023-yil oxirida inflyatsiya yana pasayib, 8,8% atrofida qayd etildi. 2024-yilning dastlabki choraklarida bu raqam 8% atrofida saqlanmoqda, bu esa Markaziy bankning maqsadli darajaga yaqinlashayotganini ko‘rsatadi. 19inflyatsiyani ushlab turishga va valyuta barqarorligiga ustuvor ahamiyat qaratildi. Markaziy bankning asosiy strategik vazifasi bu davrda milliy valyutaning sun’iy barqarorligini ta’minlash bo‘ldi. Milliy valyuta kursi – so‘m, AQSh dollariga nisbatan qat’iy nazoratda saqlanib turildi. Har yili Markaziy bank tomonidan aniqlangan valyuta kursining rasmiy o‘sish sur’ati 5–7% atrofida bo‘ldi. Ammo real bozor kursi “qora bozor”da ancha yuqoriroq bo‘lib, bu valyutaga bo‘lgan talab va taklif o‘rtasida nomutanosiblikni yuzaga keltirdi. Valyuta intervensiyalari orqali Markaziy bank kursni muvozanatda saqlab turdi, biroq bu zaxiralar hisobiga yuz berdi. Bu yillarda inflyatsiya rasmiy statistikada 9–11% atrofida ko‘rsatildi. Biroq aholining kundalik hayotida narxlarning o‘sish sur’ati rasmiy raqamlardan yuqori bo‘lgan. Bu “yashirin inflyatsiya” deb ataladigan holatni yuzaga keltirdi. Ya’ni, iste’mol tovarlari narxlari sun’iy ravishda nazorat ostida bo‘lishiga qaramay, bozor narxlari o‘sishda davom etdi. Bu esa rasmiy pul-kredit siyosatining real ta’sirini pasaytirdi. Markaziy bank bu davrda foiz stavkalarini nisbatan yuqori darajada ushlab turdi. Tijorat banklari uchun Markaziy bank tomonidan aniqlangan asosiy foiz stavkasi 10–12% oralig‘ida bo‘ldi. Bu esa kreditlarning narxi yuqori bo‘lishiga olib keldi. Biroq ko‘plab korxonalar kredit olish imkoniyatiga ega bo‘lishdi, chunki ularning faoliyati davlat kafolatlari va preferensiyalari bilan ta’minlangan edi.Shu bilan birga, banklararo bozor zaif rivojlangan edi. Ya’ni, tijorat banklari o‘rtasida qisqa muddatli kredit resurslari bilan faol savdo yuritilmasdi. Bu holat Markaziy bankning pul-kredit vositalari orqali bozorga ta’sirini cheklab qo‘ydi. Banklar asosan o‘z resurslariga yoki markazlashgan kreditlarga tayanar edi. Bu esa pul-kredit siyosatining samaradorligini pasaytirdi. Yana bir muhim jihat – markazlashgan kreditlar siyosati edi. Markaziy bank va boshqa davlat institutlari tomonidan aniq tarmoqlar, davlat investitsiya 3611) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 9o‘rganilishi va amaliy yondashuvlar bilan boyitilishi mamlakatimizning iqtisodiy siyosatini tahlil qilish uchun mustahkam asos bo‘lib xizmat qiladi. 1.2. Markaziy bankning pul-kredit siyosatidagi roli Markaziy bank har qanday mamlakatda pul-kredit siyosatini amalga oshiruvchi asosiy muassasa hisoblanadi. Bu institutning asosiy vazifasi – milliy valyutaning barqarorligini saqlash, inflyatsiya darajasini nazorat qilish, moliya bozorining uzluksiz faoliyat yuritishini ta’minlash va iqtisodiy barqarorlikni qo‘llab-quvvatlashdan iboratdir. Pul-kredit siyosatini shakllantirish va uni izchil amalga oshirishda Markaziy bank asosiy rolni o‘ynaydi. Markaziy bankning iqtisodiyotdagi roli keng va ko‘p qirrali. U mamlakatdagi pul massasini nazorat qiladi, banklararo bozorning faoliyatini tartibga soladi, foiz stavkasini belgilaydi, banklarning majburiy zaxira normativlarini aniqlaydi va ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshiradi. Bu orqali u iqtisodiy faollik, inflyatsiya va investitsion muhitga bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Markaziy bank, shuningdek, valyuta kursining barqarorligini ta’minlash uchun valyuta intervensiyalarini ham olib boradi. Pul-kredit siyosatida Markaziy bankning roli bir necha asosiy funksiyalar orqali namoyon bo‘ladi. Birinchidan, u asosiy foiz stavkasini belgilaydi. Bu stavka – banklararo kreditlar bo‘yicha eng muhim indikator bo‘lib, barcha banklar va moliyaviy institutlar uchun yo‘naltiruvchi bo‘lib xizmat qiladi. Foiz stavkasining pasaytirilishi – iqtisodiyotda pulni arzonlashtiradi, kreditlashni rag‘batlantiradi. Aksincha, uning oshirilishi – inflyatsiyani jilovlash uchun muhim vositadir. Ikkinchidan, Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshiradi. Bu – davlat qimmatli qog‘ozlarini sotish yoki sotib olish orqali iqtisodiyotdagi pul massasini tartibga solish amaliyotidir. Agar Markaziy bank obligatsiyalarni sotib olsa – iqtisodiyotga qo‘shimcha pul kiradi, agar sotsa – pul massasini 13ortgani, pul-kredit instrumentlarining zamonaviylashgani va maqsadli yondashuv joriy etilgani uni strategik regulyatorga aylantirmoqda. Uning faoliyatini chuqur tahlil qilish orqali pul-kredit siyosatining real iqtisodiyotga ta’sirini tushunish, mavjud muammolarni aniqlash va takomillashtirish yo‘llarini belgilash mumkin. 1.3. Pul-kredit siyosatining asosiy dastaklari va ularning iqtisodiyotga ta’siri Pul-kredit siyosatining asosiy mazmuni – iqtisodiy jarayonlarga pul va kredit vositalari orqali ta’sir o‘tkazish orqali makroiqtisodiy barqarorlikka erishishdan iboratdir. Ushbu siyosatning muvaffaqiyati va samaradorligi ko‘p jihatdan qanday monetar instrumentlardan foydalanilishiga, ularning qay tartibda va qanchalik moslashuvchan ishlatilishiga bog‘liq. Bu dastaklar davlatning iqtisodiyotni tartibga solishdagi eng muhim vositalari sifatida namoyon bo‘ladi. Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari quyidagilar: asosiy foiz stavkasi, majburiy zaxira normasi, ochiq bozor operatsiyalari, valyuta intervensiyalari, lombard kreditlari, kredit limitlari va maqsadli refinanslash siyosati. Har bir dastak o‘zining ta’sir doirasi va iqtisodiy mexanizmi bilan ajralib turadi. Birinchidan, asosiy foiz stavkasi – Markaziy bank tomonidan belgilanuvchi eng muhim indikatorlardan biri bo‘lib, butun moliyaviy tizimga signal sifatida xizmat qiladi. Agar Markaziy bank asosiy stavkani oshirsa, banklararo kreditlar, tijorat banklarining foizlari, iste’mol va investitsiya kreditlarining narxi ortadi. Bu esa iqtisodiy faollikni susaytiradi, lekin inflyatsiyani jilovlaydi. Aksincha, foiz stavkasi pasaytirilsa – kreditlar arzonlashadi, talab ortadi va iqtisodiyotda jonlanish yuz beradi. Shu sababli asosiy stavka pul-kredit siyosatining yo‘nalishini belgilovchi markaziy vositadir. Ikkinchidan, majburiy zaxira normasi – bu tijorat banklarining Markaziy bankda saqlashi lozim bo‘lgan mablag‘lar ulushidir. Agar Markaziy bank majburiy zaxira talabini oshirsa, banklar kredit berish uchun kamroq mablag‘ga ega bo‘ladi, ya’ni kreditlash cheklanadi. Bu, o‘z navbatida, iqtisodiy faollikni 29isbotlaydi. Aynan foiz stavkasi, OBO, valyuta siyosati va kutilmalarni boshqarish orqali bu natijalarga erishilgan. 2021–2024 yillarda inflyatsiyani jilovlashda qo‘llanilgan pul-kredit vositalari Yil Inflyatsiya darajasi (%) Asosiy foiz stavkasi (%) Ochiq bozor operatsiyalari (OBO) hajmi, trln so‘m Valyuta intervensiyasi (asosiy maqsad) Ta’sir natijasi 2021 10.6 14.0 3.5 Barqarorlashtirish Inflyatsiya nisbatan yuqori darajada saqlanib qoldi 2022 12.3 17.0 5.2 Kursni ushlab turish Inflyatsion bosim yuqori, ammo jilovlash boshlandi 2023 8.8 16.0 8.0 Narx bosimini pasaytirish Inflyatsiya keskin pasayib, maqsadga yaqinlashdi 2024* 8.0 16.0 7.0 (yanvar– may) Narx barqarorligini saqlash Inflyatsiya 5–7% oraliqqa yaqinlashmoqda 2.3. Pul-kredit siyosatini takomillashtirish yo‘nalishlari va kelajakdagi ustuvor vazifalar O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida barqarorlikni saqlab qolish, inflyatsiyani jilovlash, valyuta kursini mo‘’tadil darajada ushlab turish va investitsiyaviy faollikni oshirish borasida olib borilayotgan pul-kredit siyosati so‘nggi yillarda muhim o‘zgarishlar bosqichiga kirgan. 2020-yildan boshlab rasmiy ravishda inflyatsion targeting strategiyasiga o‘tilgani, ochiq bozor operatsiyalarining keng qo‘llanilishi, asosiy foiz stavkasining inflyatsiya kutilmalariga qarab belgilanishi bu yo‘nalishda sezilarli taraqqiyot sari tashlangan qadamlar bo‘ldi. Biroq mavjud yutuqlar bilan birga, pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish uchun qator tizimli islohotlar zarur. 34signal sifatida ishlatilishi davlat tomonidan olib borilayotgan siyosatning mukammallashganidan dalolat beradi. Biroq, o‘rganilgan materiallar asosida shuni ham aytishim mumkinki, hali bajarilishi lozim bo‘lgan vazifalar ham talaygina. Xususan, Markaziy bank mustaqilligini yanada kuchaytirish, pul-kredit siyosatini fiskal siyosat bilan uyg‘unlashtirish, kredit bozorini diversifikatsiya qilish va jamoatchilik bilan ochiq kommunikatsiyani rivojlantirish muhim hisoblanadi. Men shu yo‘nalishlar bo‘yicha takliflar ishlab chiqishga harakat qildim. Xulosa qilib aytganda, men kurs ishida O‘zbekistonda davlatning pul-kredit siyosati qanday yo‘l bilan shakllanayotganini, qaysi vositalar orqali amalga oshirilayotganini, bu siyosat inflyatsiyaga qanday ta’sir qilayotganini va kelgusidagi takomillashtirish imkoniyatlarini o‘rgandim. Ushbu mavzuni tanlaganimdan mamnunman, chunki u nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy tomondan ham dolzarb hisoblanadi. Men uchun bu ilmiy ish mamlakat iqtisodiyotini chuqur tushunish va tahlil qilishda muhim tajriba maktabi bo‘ldi. 12№ Funksiya nomi Amalga oshirish usuli Iqtisodiy ta’siri monitoring likvidlik) tahlil qiladi shakllantirish imkonini beradi 7 Banklararo bozorni nazorat qilish Kreditlar va likvidlik oqimlarini muvozanatlashtirishda faol ishtirok etadi Tijorat banklarining likvidligi oshadi, moliyaviy barqarorlik ta’minlanadi 8 Moliyaviy savodxonlikni oshirish OAV orqali jamoatchilikka siyosiy qarorlarni tushuntiradi Qarorlar bo‘yicha ishonch oshadi, aholi va biznesning iqtisodiy qarorlari aniq va xolis bo‘ladi 9 Moliya bozorlari bilan koordinatsiya Iqtisodiyot va moliya vazirligi, banklar assotsiatsiyasi bilan hamkorlik qiladi Fiskal va monetar siyosat uyg‘unligi orqali makroiqtisodiy barqarorlik ta’minlanadi 10 Tijorat banklariga qisqa muddatli kredit berish Lombard va repo kreditlar orqali banklarga likvidlik yetkazadi Moliyaviy tizim barqarorligini ta’minlaydi, banklararasi faoliyat uzluksiz davom etadi Yana bir muhim jihat – bu Markaziy bankning moliyaviy savodxonlikni oshirishdagi roli. Aholi va tadbirkorlarning moliyaviy qarorlar qabul qilishdagi bilim darajasi yuqori bo‘lsa, pul-kredit siyosatining ta’siri ham kuchliroq bo‘ladi. Shu bois Markaziy bank aholiga tushunarli, oddiy tilda infografika va press-relizlar orqali o‘z qarorlarini yetkazadi. Markaziy bank – mamlakatda pul-kredit siyosatini yurituvchi markaziy institut sifatida iqtisodiy barqarorlik, inflyatsiyani jilovlash, valyuta kursining barqarorligini ta’minlash, moliya bozorlarini rivojlantirish va ishonchli bank tizimini yaratishda beqiyos rol o‘ynaydi. Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida Markaziy bankning mustaqilligi

O’zbekistonda davlatning pul-kredit siyosati, uning dastaklari va amalga oshirish vositalari 

Купить