Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	14000UZS
Размер	2.9MB
Покупки	0
Дата загрузки	24 Октябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

O’zbekistonda elektro-energetika sanoatining joylashish va rivojlanish istiqbollari

$Elektroenergetika rivojlanishida asosiy e tibor qayta tiklanadigan energiyaʼ manbaalariga qaratiladi. Xususan gidroenergetika sohasida 42 ta o’rtacha va kichik GESlar qurilib, mavjud bo’lgan 32 ta GES zamonaviylashtiriladi. O’zbekistonda gidroenergetika rivojlanishiga bag’ishlangan infogrfikamizda ushbu ma lumotlar bilan batafsil tanishishingiz mumkin. ʼ O’zbekiston gidroenergetika resurslariga boy mamlakat hisoblanadi. Bu borada respublikamizda o’zlashtirilishi mumkin bo’lgan gidroenergetika resurslari yiliga 27,4 milliard kilovatt/soat elektroenergiya ishlab chiqarish hajmiga tengligini aytishning o’zi kifoya. Shu bilan birga, hozirda mamlakatimiz gidroenergetika salohiyatining atigi 6,5 milliard kilovatt/soati yoki 23,7 foizi o’zlashtirilgan, xolos. Gidroenergetika resurslari tabiiy, ekologik toza va qayta tiklanuvchi energiya manbai bo’lgani sababli ulardan foydalanishni har tomonlama kengaytirish respublikamizning zamonaviy taraqqiyot strategiyasiga mosdir. Bu sanoat va kommunal korxonalari, qishloq xo’jaligi va hududlarda axolining elektr energiyasiga bo’lgan oshib borayotgan ehtiyojini kafolatli qoplashni, mamlakatimizdagi organik yoqilg’i zaxiralaridan oqilona foydalanish va ularni tejashni, shuningdek, atrof-muhitga zararli chiqindilar chiqarilishi kamaytirilishini ta’minlaydi. Bugungi kunda O’zbekiston gidroenergetika sohasi 36 ta gidroelektrostansiyalarni o’z ichiga oladi, ulardan 25 tasi qirq-sakson yil muqaddam ishga tushirilgan va o’zining texnik resurslarini deyarli o’tab bo’lgan, asbob-uskunalar va inshootlar modernizatsiya va rekonstruksiyaga muhtojdir. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 2 maydagi 2017-2021 yillarda gidroenergetikani yanada rivojlantirish chora-tadbirlari dasturi to’g’risidagi PQ-2947-sonli qarori respublikamizning gidroenergetika salohiyatidan samarali foydalanish, elektr energiya ishlab chiqarish tarkibida qayta tiklanuvchi gidroenergetik resurslar ulushini oshirish, yangi ekologik toza PAGE \* MERGEFORMAT3$ $5 ta loyihaga ko‘ra, mavjud stansiyalar modernizatsiya qilinib, ishlab chiqarish imkoniyati kengaytiriladi. Issiqlik energetikasi. 60-yillarda Respublikada elektr energiyasini hosil qilishni ko’paytirish asosan gazda ishlaydigan yirik IESni ishga tushirish yo’nalishida olib borildi. Yirik IESlar qurilishi natijasida O’zbekiston energetika sistemasining o’rnatilgan quvvatlari 1995 - yilda 11.3 ming MVt ga yetdi. Yaqin yillarda Yangi Angren GRESda 8 blok va Talimarjon GRESning bir blokli ishga tushirish rejalashtirilgan. (Yirik IES va IEM ro’yxati 4 va 5 jadvalda berilgan). 2.2.2-jаdvаl. Respublikаdа eng yirik issiqlik elektr stаnsiyalаri. Nomi О’rnаtil - gаn quvvаt - lаr MVt Turbo- аgregаt- lаr soni Qurilgаn yillаr Joylаshgаn shаhаr Izoxlаr Sirdаryo IES 3000 10 1972-1981 Shirin Yangi Аngren IES 1800 6 1985 qurilish dа vom etmo qdа Nurobod Loyihа quvvаti 2400 MVt Toshkent IES 1860 12 1963-1971 Toshkent Nаvoiy IES 1250 11 1963-1981 Nаvoiy Аngren IES 484 8 1957-1963 Аngren Tаxiаtosh IES 730 5 1961-1990 Tаxiаtosh Tаlimаrjon IES 800 1 1988-2004 Nuriston Loyihа quvvаti 3200 MVT O‘zbekistonda uch oy ichida 3 ta yangi issiqlik elektr stansiyasi ishga tushirildi. 2022-yilning o‘tgan uch oyi davomida O‘zbekistonning 3 ta viloyatida umumiy quvvati 684 MVt bo‘lgan 3 ta yangi issiqlik elektr stansiyasi ishga tushirildi, deb xabar beradi Energetik vazirligi. Xususan: PAGE \* MERGEFORMAT3$ $Arabistoni delegatsiyasiga boshlangan ishlar uchun chuqur minnatdorlik bildiradi. Biz nufuzli va bu sohada katta tajribaga ega mazkur tuzilma bilan uzoq muddatli hamda samarali hamkorlik qilish niyatidamiz. Yuqoridagi loyihalar bo'yicha investitsiya kelishuvlarining imzolanishi, haqiqatan, energetika tarmog'ini isloh qilish va mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida muhim omil bo'lib xizmat qiladi. Bu, ayniqsa, O'zbekistonning past darajali uglevodorod chiqindili resurslardan foydalanishga o'tishida dadil qadamlardan biriga aylanishi, shubhasiz. Bugungi kunda yurtimiz energetika sohasi salmog'ida qayta tiklanuvchi energiya manbalari ulushini oshirish muhim vazifalardan biriga aylanib boryapti. Yuqorida qayd etilgan yirik investitsion loyihalar “yashil energiya”dan foydalanish ko'lamini kengaytirish yo'lida qo'yilgan dastlabki qadamlar sirasiga kiradi. Xorijiy sheriklar bilan hamkorlikda yaratiladigan muqobil energiya manbalari iqtisodiyot tarmoqlari, hududlar va aholini uzluksiz elektr energiyasi bilan ta'minlab, atrof-muhitga chiqarilayotgan zararli chiqindilarni kamaytirish imkonini beradi. PAGE \* MERGEFORMAT3$ $energiyasining qariyb 90 foizi ko'mir, tabiiy gaz va boshqa neft’ mahsulotlarini yoqish evaziga olinadi. Bu ortiqcha yo'qotishlar talab etish bilan birga, atrof- muhitga zarar yetkazmasdan qolmaydi. To'g'ri, insoniyat taraqqiyotida kishilarning energetikaga bo'lgan ehtiyoji ularni tabiiy manbalar — o'tin, ko'mir, torf va boshqa yoqilg'ilardan foydalanishga majbur qildi. Bu usul hozir ham energetika olishning eng tezkor, aniq va vaqt sinovidan o'tgan yechimi sanaladi. Hatto, ana shu tabiiy boyliklarning qanchalik ko'pligi davlatlarning energetika sohasi rivojini belgilaydi. O'tgan asrning 2-yarmidan boshlab dunyoda elektr energiyasiga bo'lgan ehtiyojning ortishi hamda bu sohada ilm-fanning taraqqiy etishi uning muqobil usullarini rivojlantirishga ham yo'l ochdi. Bunda suv, shamol, quyosh kabi qayta tiklanuvchi energiya manbalari hisobiga ekologik toza elektr energiyasi olish ko'zda tutiladi. Oxirgi 3-4 yilda qulog'imizga tez-tez chalinayotgan “yashil energiya”, “muqobil energiya” tushunchalarining har ikkisi qayta tiklanuvchi energiya so'ziga ishora qiladi. Ma'lumotlarga ko'ra, “yashil energiya”ning asosini Yer yuzidagi hayot manbai bo'lgan Quyosh tashkil qiladi. Shamol, suvning tabiatda erkin aylanishi va boshqa iqlim sharoiti bilan bog'liq jarayonlarning barchasi galaktikamiz markaziy sayyorasi — Quyoshning faolligi hisobiga amalga oshadi. U qayta ishlangani tufayli “qayta tiklanuvchi”, ekologiyaga deyarli zarari bo'lmagani uchun esa “yashil energiya”, deb ta'riflanadi. O'zbekiston 2030 yilga qadar elektr energiya ishlab chiqarilishida qayta tiklanuvchi energiya manbalari ulushini hozirgi 10 foizdan 25 foizga etkazishni maqsad qilgan. Bu Prezidentimizning 2019 yil 22 avgustdagi “Iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohaning energiya samaradorligini oshirish, energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirishning tezkor chora-tadbirlari to'g'risida”gi qarorida ham o'z ifodasini topgan. Bunday natijalarga erishish uchun energetika vazirligi tomonidan qayta tiklanuvchi energetikada yirik loyihalarni amalga oshirish bo'yicha faol harakatlar boshlangan. Yangi energiya manbalarini topish, qayta tiklanuvchi quvvatlar samaradorligini oshirish hamda ularni energiya tizimida qo'llash ko'lamini kengaytirish maqsadida Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki PAGE \* MERGEFORMAT3$ $I.BOB O’ZBEKISTONDA ELEKTR ENERGETIKA SANOATINING RIVOJLANISHI 1.1. O’zbekistonda elektr energetika sanoatining rivojlanishi Elektr energiyasi ishlab chiqarish Elektr energiyasi katta va kichik ishlab chiqariladi elektr stantsiyalari asosan elektromexanik induksion generatorlar yordamida. Elektr stansiyalarining bir necha turlari mavjud: issiqlik, gidroelektr va atom elektr stansiyalari. AES GES Issiqlik elektr stansiyalari Elektr energiyasidan foydalanish Elektr energiyasining asosiy iste’molchisi sanoat bo’lib, ishlab chiqarilgan elektr energiyasining qariyb 70 foizini tashkil qiladi. Transport ham asosiy iste’molchi hisoblanadi. Hamma narsa katta miqdor temir yo’l liniyalari elektr tortishga aylantiriladi. Deyarli barcha qishloq va qishloqlar sanoat va maishiy ehtiyojlar uchun davlat elektr stansiyalaridan elektr energiyasi oladi. Sanoat tomonidan iste’mol qilinadigan elektr energiyasining qariyb uchdan bir qismi texnologik maqsadlarga (elektr payvandlash, elektr isitish va metallarni eritish, elektroliz va boshqalar) sarflanadi. Elektr ta minoti — elektrʼ energetikasining sanoat, qishloq xo’jaligi, transport, shahar xo’jaligi, aholi va boshqalarni elektr energiyasi bilan ta minlash hamda uning taqsimoti bilan ʼ shug’ullanadigan bo’limi. Unga elektr energiya manbalari, kuchlanishni oshiruvchi va pasaytiruvchi elektr stansiyalari, ta minlash taqsimlash elektr ʼ tarmog’i, turli yordamchi qurilmalar va inshootlar kiradi. Ishlab chiqariladigan elektr energiyasining asosiy qismi sanoat ehtiyojlari uchun ishlatiladi. Elektr ta minotining asosiy manbalari elektr stansiyalari (qarang Elektr stansiyasi), ʼ hududiy energetika tizimlarining energiya bilan ta minlash tarmoqlari (qarang ʼ Elektr tarmog’i). Yirik sanoat korxona ta minlash uchun issiqlik ʼ elektr markazlari IEM (TETS) dan foydalaniladi. Bularning quvvati sanoat korxonalari va shahar xo’jaligining energiya va issiklikka bo’lgan ehtiyoji bilan belgilanadi (qarang Issiklikelektr markazi, Issiqlik elektr stansiyalari). Elektr ta minoti ʼ tizimida ko’pincha yuqori kuchlanishli tok ishlatiladi. Maishiy korxonalar va uyro’zg’orda 220 V (kamdan kam hollarda 110 V), yirik sanoat korxonalari, PAGE \* MERGEFORMAT3$ $Shuningdek, investorlarni jalb qilgan holda, 8 ming megavatt quvvatga ega quyosh va shamol elektr stansiyalarini qurish, gidro elektr stansiyalari quvvatini 1 ming 935 megavattga oshirish, kichik gidro elektr stansiyalar barpo etishni xususiy sektorga berish yuzasidan vazifalar belgilandi. Mutasaddi tashkilotlarga Oliy va o’rta maxsus ta lim vazirligi bilan birgalikda elektrʼ energiyasi sohasida zamonaviy texnologiyalar bilan bevosita ishlaydigan o’rta va kichik bo’g’in mutaxassislarini tayyorlash bo’yicha besh yillik dastur ishlab chiqish vazifasi qo’yildi.Yig’ilishda muhokama qilingan masalalar yuzasidan soha korxonalari rahbarlari hisobot berdi, chora-tadbirlar belgilab olindi. So’nggi 5 yilda elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi 121 foizga oshdi 2016-yilda mamlakatda 59,0 mlrd kilovatt/soat elektr energiya ishlab chiqarilgan bo’lsa, 2021-yilda ushbu ko’rsatkich 71,3 mlrd kilovatt/soatni tashkil etgan. Energetika vazirligi 2016−2021-yillar davomida respublikada ishlab chiqarilgan elektr energiyasining o’sib borish ko’rsatkichlarini e lon ʼ qildi.Unga ko’ra, 2016-yilda mamlakatda 59,0 mlrd kVt/soat elektr energiya ishlab chiqarilgan bo’lsa, 2021-yilda ushbu ko’rsatkich 71,3 mlrd kVt/soatni tashkil etgan. Shuningdek: •2017-yilda 60,7 mlrd kVt/soat; •2018-yilda 62,8 mlrd kVt/soat; •2019-yilda 63,6 mlrd kVt/soat; •2020-yilda 66,4 mlrd kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarilgan. O’sish ko’rsatkichi 121 foizni tashkil qilgan. O’zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyevning qaroriga muvofiq 2017- 2021-yillarda, 42ta yangi gidro elektro stantsiyalar qurilishi va 32 ta amal qilayotgan GESlarni zamonaviylashtirish rejalashtirilgan. Bugungi kunda O’zbekistonda umimiy quvvati 12400 MVt bo’lgan 45 ta elektrostantsiya faoliyat yuritmoqda. Ulardan 32 tasi gidroelektrostantsiyalar bo’lib, ularning umumiy quvvati 1900 MVtni tashkil qiladi. O’zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyevning qaroriga ko’ra, yaqin besh yil ichida O’zbekiston elektr ishlab chiqarish tizimiga 890 mln. dollarlik investitsiyalar kiritish rejalashtirilgan. PAGE \* MERGEFORMAT3$ $sabab ba’zi bir texnologiyalar ma’nan eskirgan. Ularni zamonaviy tejamkor va samarador texnologiyalarga almashtirish kerak. Undan tashqari, aholining elektr energiyasidan noqonuniy foydalanishini bartaraf etish, aholiga esa, o‘z navbatida, shirkatlar tarafidan sifatli va o‘z vaqtida xizmat ko‘rsatishni yo‘lga qo‘yish kerak. O‘zbekistonda elektr energiyani ishlab chiqarish, uni sotish va iste’molining aniq bir mexanizmi, sohani rivojlantirish nizomi yo‘q. “O‘zbekenergo” esa yuqoridan keladigan buyruq va ko‘rsatmalarni bajaruvchi vazifasiga aylanib qoldi. Albatta, O‘zbekistonning ba’zi hududlarida yuqori voltli uzatmalar yangilangan. Ammo bu ham tizimni qutqara olmaydi. Shuningdek, bu sohada mutaxassislar yetishmovchiligini kuzatish mumkin. Sohada juda katta kadrlar aylanmasi mavjud. Kimda xorijga ketish imkoni bo‘lsa, chiqib ketmoqda. Yaxshi mutaxassislar O‘zbekistonda noyob holga aylanmoqda. Energetika sohasida yurtimizda anchagina elektr energiyasi yetishmovchiligi mavjud. Aholi sonining oshishi va sanoat korxonalarining ko’payishi hisobiga elektr energiyasiga bo’lgan talab yildan-yilga ortib bormoqda. Bu talabni qondirish uchun esa, elektr energiyasi ishlab chiqarishni orttirish kerak. Mavjud elektr energiyasi ishlab chiqarivchi stansiyalarni moderinizatsiya qilish, yangi quvvatlarni ishga tushirish kerak. Elektr energiyasini uzatishdagi isrofgarchiliklarni yo’qotish, aholini elektr energiyasi bilan sifatli va uzluksiz ta’minlash kerak. Shu o’rinda endilikda dunyo talabi bo’lgan muqobil energiya manbalari va yashil energetika manbalariga o’tish, ularni yurtimizda keng miqyosida joriy qilish kerak. Quyosh va shamol energiyalaridan foydalanishni keng joriy qilish kerak. Dunyo stardartlariga aylanayotgan atrof-muhitga zararsiz yashil energetika manbalarini qurish va ulardan samarali foydalanishni keng joriy qilish kerak. Sanoatda, texnikada, maishiy sohada energiya tejamkor texnikalar va texnologiyalarga o’tish, ularni keng joriy qilish kerak. Oddiy uy sharoitida ham energiya tejamkor LED lampalardan foydalanish kerak. PAGE \* MERGEFORMAT3$ $XULOSA Kelajakda O’zbekiston Respublikasida energetik, ekologik, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda hamda energetika sohasini barqaror rivojlanishi uchun qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish, shak-shubhasiz zarurdir. Kelgusi avlodlar uchun tabiiy boyliklarni saqlab qolish va ekologiyani muhofaza qilishning zaruriy sharti qayta tiklanadigan va muqobil energiya manbalarini o’zlashtirish hisoblanadi.So’nggi yillarda respublikaning iqtisodiy va ijtimoiy sohalarida elektr energiyasini tejashni ta’minlash bo’yicha keng ko’lamli chora- tadbirlar amalga oshirilmoqda, jumladan qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirishva respublikada energiya samaradorligini oshirish bo’yicha hukumatning asosiy qarorlaridan biri, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 5 maydagi PQ-2343-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Energiya tejovchi texnologiyalar va tizimlarni joriy etish bo’yicha chora-tadbirlar dasturi” to’g’risidagi qaror bilan tasdiqlangan “2017-2019 yillarda qayta tiklanuvchi energetikani yanada rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya samaradorligini oshirish chora-tadbirlari dasturi to’g’risida”gi farmoni hisoblanadi. Muqobil energiya manbalaridan keng foydalanish har bir mamlakatning ustuvor maqsadlari hamda energetika havfsizligi vazifalariga muvofiq keladi va energetika sohasining jadal rivojlanayotgan yo’nalishlaridan hisoblanadi. Respublikamizda qayta tiklanuvchan energiya manbalarini rivojlantirish, birinchi navbatda gidroenergetika salohiyatidan foydalanish borasida ma’lum ishlar amalga oshirilmoqda. O’zbekiston energetika va elektrlashtirish tarkibida loyiha qurilish-montaj, sozlash, ta’mirlash va ishlatish tashkilotlarining to’la majmui energetika tizimining ishonchli ishlashini va istiqbol taraqqiyotini ta’minlaydi. O’zbekiston energetika sistemasi Respublika xalq xo’jaligi va aholisining elektr energiyasiga bo’lgan ehtiyojlarini to’la ta’minlamoqda va elektr energiyasini qisman qo’shni davlatlarga eksport qilmoqda. Avvalambor, ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga yetib boradigan elektr energiya yo‘qotishlarining oldini olish zarur. Misol uchun, AQSH va G‘arbiy Yevropada bu yo‘qotishlar 5% ni tashkil etadi, bizda esa 20%. Bunga PAGE \* MERGEFORMAT3$ $stantsiyalaridan keng foydalaniladi. Albatta, “yashil energiya” ishlab chiqarish arzon jarayon emas. Qayta tiklanuvchi energiya manbalari qurilmalarini xarid qilish va o'rnatish uchun katta mablag' talab etiladi. Biroq, bunday qurilmalardan ishlab chiqariladigan energiya narxi yildan yilga pasayib borishi natijasida, ular keyinchalik iqtisodiy jihatdan o'zini oqlaydi. Ekologik toza energiya olishda shamol elektr stansiyalarining ham ahamiyati katta. Ayniqsa, so'nggi yillarda bu energiya jahonda jadal rivojlanayotgan tarmoqlardan biriga aylandi. Shamol dvigateli, elektr toki generatori, ularning ishini boshqaruvchi avtomatik qurilma hamda ular o'rnatiladigan inshootlardan iborat elektr stansiyalar shamol oqimining kinetik quvvatini elektr energiyaga aylantirib beradi. Udan ko'pincha shamol oqimining o'rtacha yillik tezligi yuqori bo'lgan va markazlashtirilgan elektr ta'minot tarmoqlaridan uzoqda joylashgan hududlarda foydalaniladi. Bunday stansiyalar orqali 8 kilovatdan 1,2 megavatgacha bo'lgan quvvatdagi elektr energiyasi hosil qilish mumkin. Yurtimizda shamol elektr stantsiyalarini qurish bo'yicha xorijiy kompaniyalar bilan hamkorlikda yirik investitsiyaviy loyihalar amalga oshirilmoqda. Ulardan biri Navoiy viloyatining Tomdi tumanida Birlashgan Arab Amirliklarining “Masdar” kompaniyasi ishtirokida umumiy quvvati 500 megavatga teng shamol elektr stantsiyasi qurish loyihasidir. Bu stantsiyani 2023 yilda foydalanishga topshirish rejalashtirilgan. “Masdar” Abu-Dabidagi “Mubadala Investment Company” investitsiyaviy xoldingining sho''ba korxonasi hamda qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish bo'yicha dunyodagi yetakchi kompaniyalardan biri sanaladi. Uning amalga oshirilgan investitsiyaviy loyihalari portfeli qayta tiklanuvchi manbalardan elektr energiya ishlab chiqarish bo'yicha o'rnatilgan 4 ming mVt quvvatni o'z ichiga oladi. Kompaniya ishtirokida, shuningdek, Zarafshon shahrida umumiy quvvati 500 mVt bo'lgan shamol elektr stansiyasini qurish rejalashtirilgan. Bu yo'nalishda Saudiya Arabistonining “ACWA Power” kompaniyasi bilan ham hamkorlik aloqalarimiz kengayib bormoqda. Bu kompaniya va O'zbekiston Respublikasi Energetika vazirligi o'rtasida tuzilgan kelishuv shartnomasiga asosan, ayni paytda bir qancha hududlarda yuqori PAGE \* MERGEFORMAT3$ $1990 - yilda O’zbekistonda hosil qilingan elektr quvvati (56,3 mlrd.kvt) 1913 yildagidan 17,1 ming marta ko’pdir. Respublika xalq xo’jaligining bazaviy tarmog’i, Respublikada iqtisodiyot va texnika taraqqiyotining mustahkam poydevori hisoblanadi. O’zbekiston energetika sistemasi umumiy o’rnatilgan quvvati 11,3 mln.kvt. bo’lgan 37 issiqlik va gidravlik elektr i.ch. imkoniyatga ega. O’zbekiston energetika sistemasining barcha kuchlanishlaridagi elektr tarmoqlarining umumiy uzunligi qariyib 228 ming km ni tashkil qiladi, shu jumladan 220 kv.ligi-5.5 ming km, 500 kv ligi-1.7 ming km dir. Gidroenergetika. O’zbekiston energetikasi sistemasida jami 28 GESlarda o’rnatilgan quvvatlar 1420 MVTni tashkil etadi. 1995 yil ularda 6331.2 mln.kvt s energiyasi ishlab chiqarildi. 2004-yilda 5703.6 mln.kvt. s.ga pasayganligi kuzatiladi. O’zbekiston gidroenergetikasi istiqbolida Pskom daryosi, Tupalang, Hisorak, Ohangaron suv omborlarida GESlarni loyihalash va qurish yo’nalishida amalga oshiriladi. Yirik GESlar r o’ yxati jadvalda berilgan. 2.2.1 -ja d val . Respublikadagi eng yirik gidroelektr stansiyalari. Nomi О’rnаtilgаn quvvаtlаr MVt Turbinаlаr soni Qurilgаn yillаr Suv mаnbаi Chovoq GES 620.5 4 1970-1972 Chirchiq Xо’jаkent GES 165 3 1976 Chirchiq G’аzаlkent GES 120 3 1980-1981 Chirchi q Fаrhod GES 126 4 1948-1949 Sirdаryo PAGE \* MERGEFORMAT3$ $yozma manbalar, tadqiqotchilarning bizgacha yetib kelgan asarlari, internet ma’lumotlari obyektini tashkil qiladi. Mavzuning nazariy asosi. Mavzuni o’rganish jarayonida unga haqqoniy , ilmiy tahlillarga asoslanganqarash, xolislik, tarixiy tamoyili, bugungi kun talablaridan kelib chiqqan holda yondashishga harakat qilindi. Mavzuni yoritishda manbashunos, tarixchi olimlarning taeixiy-ilmiy yutuqlari, tadqiqotlari, g’oyalar va fikrlari nazariy-uslubiy asos bo’lib xizmat qilmoqda kurs ishimda. Ishning tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. PAGE \* MERGEFORMAT3$

$11-yanvar kuni Buxoro viloyatining Buxoro tumanida quvvati 270 MVt bo‘lgan gaz-porshenli issiqlik elektr stansiyasi;14-yanvar kuni Toshkent viloyatining Qibray tumanida quvvati 240 MVt bo‘lgan bug‘-gaz qurilmasi;10- mart kuni Xorazm viloyatining Yangiariq tumanida quvvati 174 MVt bo‘lgan yangi issiqlik elektr stansiyasi ishga tushirilgan. Ushbu 3 ta elektr stansiya yiliga 5 milliard 600 million kilovatt/soat elektr energiyasi ishlab chiqaradi. Qurilmalarning energiya tejamkorligi hisobiga yiliga 725 million metr kub tabiiy gaz tejalishiga erishiladi. Tejalgan tabiiy gaz hisobiga qo‘shimcha 2 milliard 700 million kilovatt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarish imkoni yaratiladi. Ma’lumot uchun, mart oyi yakuniga qadar Toshkent viloyatining Qibray tumanida quvvati 230 MVt bo‘lgan navbatdagi, ya’ni to‘rtinchi yangi issiqlik elektr stansiyasi ishga tushiriladi. O’zbekiston energetika va elektrlashtirish tarkibida loyiha qurilish-montaj, sozlash, ta’mirlash va ishlatish tashkilotlarining to’la majmui energetika tizimining ishonchli ishlashini va istiqbol taraqqiyotini ta’minlaydi. O’zbekiston energetika sistemasi Respublika xalq xo’jaligi va aholisining elektr energiyasiga bo’lgan ehtiyojlarini to’la ta’minlamoqda va elektr energiyasini qisman qo’shni davlatlarga eksport qilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Energetika va elektrlashtirish vazirligi tizimida loyihalash ishlarini bajaradigan 4 loyiha tashkiloti bor: “Toshgidroloyiha” instituti (1930-yil tashkil etilgan) gidroenergetika va suv xo’jaligi resurslarini kompleks o’zlashtirish loyihalarini “Issiqlikelektrloyiha” (1954) Aksionerlik korxonasi issiqlik elektr stansiyalari IEM qozonxona va yordamchi inshootlar loyihalarini; “O’rta Osiyo energiya tarmoq loyiha” instituti (1962) elektr tarmoqlari va sistemalari loyihalarini, “Qishloq energiya loyiha” (1956) aksionerlik korxonasi qishloq joylari va shaxarlari 0,4-110 kvli elektr tarmoqlari, dizel elektr stansiyalari va kichik GESlar loyihalarini ishlab chiqardi. “O’zbekgidroenergiyaqurilish” davlat qurilish montaj tresti va ixtisoslashtirilgan 1 va 2 “O’zqishloqelektrqurilish” trestlari, PAGE \* MERGEFORMAT3$ $oshiring. Elektr quvvati kuchlanish yuz minglab voltga yetadigan liniyalar orqali uzatiladi. Elektr uzatish liniyalaridan energiya oladigan shaharlar yaqinida bu kuchlanish pastga tushadigan transformator yordamida bir necha ming voltga yetkaziladi. Shaharning o’zida, podstansiyalarda kuchlanish 220 voltgacha tushadi. Mamlakatimiz egallaydi katta maydon, deyarli 12 vaqt mintaqasi. Va bu shuni anglatadiki, agar ba’zi hududlarda elektr energiyasi iste’moli maksimal bo’lsa, boshqalarida ish kuni allaqachon tugagan va iste’mol kamaymoqda. Uchun oqilona foydalanish elektr stantsiyalari tomonidan ishlab chiqarilgan elektr energiyasi, ular alohida hududlarning elektr energiya tizimlariga birlashtirilgan: Evropa qismi, Sibir, Ural, Uzoq Sharq va boshqalar.Bunday kombinatsiya alohida elektr stansiyalarining ishini muvofiqlashtirish orqali elektr energiyasidan yanada samarali foydalanish imkonini beradi. Endi turli energiya tizimlari Rossiyaning yagona energiya tizimiga birlashtirilgan. Samarali foydalanishning navbatdagi imkoniyati energiya tejovchi texnologiyalar yordamida elektr energiyasining energiya sarfini kamaytirish va zamonaviy uskunalar minimal miqdorni iste’mol qilish. Po’lat ishlab chiqarish bunga misol bo’la oladi. Agar 60-yillarda po’lat eritishning asosiy usuli o’choq usuli (umumiy eritishning 72%) bo’lsa, 90-yillarda bu eritish texnologiyasi ko’proq bilan almashtirildi. samarali usullar: kislorod-konvertor va elektr po’lat eritish. O'zbekiston 2030 yilga qadar elektr energiya ishlab chiqarilishida qayta tiklanuvchi energiya manbalari ulushini hozirgi 10 foizdan 25 foizga yetkazishni maqsad qilgan. Elektr energiyasini an'anaviy usullar yordamida ishlab chiqarish allaqachon urfdan qolmoqda. Barcha sohalar qatori ushbu tarmoqda ham eng zamonaviy texnologiya, innovatsiyalarni qo'llash davr talabiga aylangan. Bu, o'z navbatida, atrof-muhitga zarar yetkazmaydigan, inson salomatligi uchun xavfsiz bo'lgan ekologik toza elektr energiyasini hosil qilish imkonini yaratadi. Tabiiy resurslarga boy bo'lgan mamlakatimizda keyingi yillarda energetika sohasini isloh qilishda yangicha echim va texnologiyalarga katta e'tibor qaratilayotgani bejiz emas. Ayni paytda O'zbekistonda ishlab chiqarilayotgan elektr PAGE \* MERGEFORMAT3$ $O‘zbekistonda gidroenergetikani rivojlantirishga 2,65 mlrd dollar yo‘naltiriladi . O‘zbekiston gidroenergetikani rivojlantirish uchun 1 mlrd dollarlik xorijiy sarmoyani jalb etadi. O‘zbekistonda gidroenergetikani rivojlantirishga jalb qilinuvchi xorijiy investitsiyalar hajmi 1 mlrd dollardan ziyodroqni tashkil etadi. Bu haqda O‘zbekiston Prezidentining qarorida so‘z boradi. Hujjat bilan 2017−2021 yillarda O‘zbekistonda gidroenergetikani rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi tasdiqlandi. Unda 18 ta gidroelektr stansiyasini qurish va mavjud 14 tasini modernizatsiya qilish belgilangan. Bu maqsadlarga umumiy 2,65 mlrd dollar yo‘naltiriladi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, dasturning amalga oshirilishi 2026 yilga borib O‘zbekistonda GESlar quvvatining 1,7 barobarga — 3,038 MVt ga, elektr toki ishlab chiqishdagi gidroenergetika ulushi esa 12,7 foizdan 15,8 foizga ortadi. Dasturlar O‘zbekistonning 1,64 mlrd dollarlik mablag‘lari hamda xalqaro va xorijiy moliya institutlarining 1,009 mlrd dollarlik kreditlari hisobidan moliyalashtiriladi. Xususan, dasturlar doirasida Xitoy Eksimbankining 572,8 mln dollar, Islom taraqqiyot bankining 181,1 mln dollar, Osiyo infratuzilmaviy investitsiyalar bankining 77,3 mln dollar, Osiyo taraqqiyot bankining 98,4 mln dollarlik kreditlarini jalb qilish rejalashtirilgan. O‘zbekistonda 11 ta yangi gidro elektr stansiyasi quriladi. 2017-2021- yillarda gidroenergetikani yanada rivojlantirish chora-tadbirlari dasturiga 3 milliard 400 million dollarlik 65 loyiha kiritilgan. O‘zbekistonda 11 ta yangi gidro elektr stansiyasi qurilib, qo‘shimcha 587 megavatt elektr quvvati yaratiladi. Bu haqda Energetika vazirligi axborot xizmati xabar berdi. O‘zbekiston Prezidentining 2017 yil 2 maydagi qarori bilan 2017-2021 yillarda gidroenergetikani yanada rivojlantirish chora-tadbirlari dasturi ma’qullangan edi. Bu dasturga jami 3 milliard 400 million dollarlik 65 loyiha kiritilgan bo‘lib, shundan 34 tasi yangi quvvatlar tashkil etish, 31 tasi mavjudlarini modernizatsiya qilishga qaratilgan. Bugungi kunda 1 ming 100 megavattlik 12 ta loyiha ishga tushirilgan. 950 megavattlik yana 20 ta loyiha yakuniy bosqichda amalga oshirilmoqda. Joriy yilda umumiy qiymati 1 milliard 420 million dollar bo‘lgan 16 ta loyiha rejalashtirilgan. Xususan, 11 ta yangi gidro elektr stansiyasi qurilib, 587 megavatt elektr quvvati yaratiladi. Qolgan PAGE \* MERGEFORMAT3$ $MUNDARIJA: KIRISH .....................................................................................................................3 I.BOB. O’ZBEKISTONDA ELEKTR ENERGETIKA SANOATINING RIVOJLANISHI 1.1.O’zbekistonda elektr energetika sanoatining rivojlanishI..................................5 1.2.O’zbekistonda elektr energetika sanoatini isloh qilish....................................13 II.BOB. O’ZBEKISTONDA ELEKTR ENERGETIKA SANOATI TARMOQLARI VA HUDUDIY XUSUSIYATLARI 2.1.O’zbekistonda elektr energetika sanoati tarmoqlari va hududiy xususiyatlari.............................................................................................................18 2.2. O’zbekistonda elektro-energetika sanoatining tarkib topishi va lektro- energetika sanoatining mamlakat iqtisodiyotidagi mavqei ………….27 XULOSA ................................................................................................................34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................3 7 ILOVALAR .......................................................................................................... 38 PAGE \* MERGEFORMAT42$ $stansiyalari ana shular jumlasidandir. 1950-yillar oxirigacha Respublikamizda elektr quvvati hosil qilishda GESlar asosiy rol o’ynab keldi. Masalan 1955 - yilda O’zbekistonda hosil qilingan elektr quvvatining 65% i GESlar hissasiga to’g’ri keldi. Respublikamiz elektr energetika sanoatining rviojlanishidagi ikkinchi davr 60-yillardan boshlandi. Bu davrda Buxoro, Xiva yo’nalishidagi tabiiy gaz zahiralari topilib ishga solinishi munosabati bilan ana shu arzon yoqilg’iga asoslangan yirik issiqlik stansiyalari qurila boshlandi va elektr quvvati hosil qilishda issiqlik stansiyalarining salmog’i tez osha bordi. Keyingi yillarda yanada kuchliroq issiqlik elektr stansiyalari ko’rildi. Hozir to’la quvvat bilan ishlayotgan Sirdaryo GRESi (3.0 mln kvt),dastlabki energiya bloklari ishga tushirilgan Yangiangren GRESi (2,4 mln.kvt), qurilishi jadal olib borilayotgan Talimarjon GRESi (3,4 mln. kvt), shular jumlasidandir. Natijada 1990 yilda ishlab chiqarilgan butun elektr quvvatining 90% ga yaqinini issiqlik elektr stansiyalari ishlab chiqardi. Respublikamiz daryolaridan xalq xo’jaligida majmui foydalanishga qaratilgan yo’l davom ettirildi. Qator daryo va kanallarda yangi GESlar qurildi. Ular orasida Respublikamizda yirik bo’lgan Chorvoq GESini (600 ming kvt) alohida ko’rsatib o’tish kerak. Bu GESni qurish jarayonida balandligi 160 metrli tug’on va katta suv ombori barpo etildi. Natijada Chirchiq daryo tubdan yaxshilandi, 160 ming ga yangi yerni sug’orish imkoniyati tug’ildi. Chorvoq GESi va suv ombori Chirchiq-Bo’zsuv elektr stansiyalari pog’onasining ish maromini yaxshiladi. 80-yillar boshida Chirchiq daryosida yana bir elektr stansiyasi Xo’jakent GES (160 ming kvt ) ishga tushirildi shu bilan birga Chirchiq-Bo’zsuv pog’onasini tashkil qiluvchi elektr stansiyalar soni 19 taga yetdi. Kelajakda bu suv tizimida yana bir necha GES qurish mo’ljallanadi. O’zbekistonning boshqa mintaqalarida ham GESlar qurilishi davom ettirildi. Jumladan Qoradaryoda qurilgan Andijon GES (110 ming kvt) Amudaryoda qurilgan Tuyamuyin GES (70 ming kvt) shular jumlasidandir. PAGE \* MERGEFORMAT3$ $PAGE \* MERGEFORMAT42$ $Gidroelektr stantsiyalarda (GES) energiya ishlab chiqarish to’xtovsiz oqib tushadigan suv oqimi kuchiga asoslanadi. Shuning uchun ham ularda ishlab chiqarilgan elektr energiyaning tan narxi past bo’ladi. GESlar suv oqimi energiyasini elektr energiyaga aylantirib beradigan inshootlar va jixozlar majmuidir. Tekislik va tog’ oldi daryolarida suvning to’xtovsiz oqimi asosan to’gonlar tufayli hosil qilinadi. GES binosi to’gon yonida, yoki ichida, ba’zi xollarda to’g’ondan pastda joylashadi. Tog’ daryolarida ko’pincha derivasion GESlar orqali hosil qilinadi. GES binosi to’g’ondan ancha pastda, ayrim xollarda yer tagida joylashtiriladi. Daryo oqimi yil bo’yi energiya olishda, to’la foydalanish maqsadida suv omborlar qurish orqali tartibga solinadi. Yirik GESlar qurilganda daryo suvlaridan transport va irrigatsiya maqsadlarida ham, suv ta’minoti uchun ham foydalaniladi. Bunday inshootlar gidrouzellar deb ataladi 1.1.2-rasm. Gidroenergetika resurslaridan elektr energetika olinishi. . Gidrouzellar elektr energiyani ishlab chiqarish, yerlarni sug’orish, xo’jaliklar va aholini suv bilan ta’minlash, kemachilik va baliqchilikni rivojlantirish masalalarini xal qilishga imkon beradi. Hozirgi paytda GESlarning yangi turi bo’lgan gidroakkumulyativ elektr stantsiyalar (GAES) ham PAGE \* MERGEFORMAT3$ $vazifa elektr energiyasi ishlab chiqarish quvvatlarini oshirishdangina iborat bo'lmay, balki atrof-muhit uchun zararsiz bo'lgan “yashil energiya” ishlab chiqarish ko'lamini kengaytirishga ham alohida e'tibor qaratilyapti. Mamlakatimizda bu borada 10 yilga mo'ljallangan aniq loyihalar bor. Shu vaqt oralig'ida umumiy quvvati 5 ming megavatga teng quyosh elektr stantsiyalari hamda umumiy quvvati 3 ming megavatni tashkil yetadigan shamol elektr stantsiyalarini qurish rejalashtirilgan. Energetika vazirligi 2020-yilning 1- fevralida SHerobod tumanida Osiyo taraqqiyot banki ko'magida fotoelektrik elektr stantsiyasi qad rostlashi bo'yicha dastlabki loyihaga boshlanganini ma'lum qilgan edi. Loyiha ushbu bank hamkorligida ishlab chiqilgan 1 gVt quyosh energiyasi hosil qilish dasturining bir qismi bo'lib, unga ko'ra, kamida 200 MVt o'zgaruvchan tok quvvatiga ega quyosh elektr stansiyasi, shu jumladan, yangi 220 kVt kuchlanishli podstantsiya va “Surxon – 500 kVt” podstantsiyasiga ulanish uchun jami uzunligi 52 kilometrlik elektr uzatish tarmog'i tortiladi. Mamlakatimiz qayta tiklanadigan energiya manbalari loyihalarida qatnashish bo'yicha yaxshi shartlarni taklif qilgan yirik kompaniyalar bilan bevosita muzokaralarni faol davom ettirmoqda. Masalan, Fransiyaning “Tota Eren” kompaniyasi tomonidan Samarqand viloyatining Nurobod tumanida fotoelektrik stantsiya tiklanadi. Jami quvvati 100 mVt.li bu inshootni barpo etish va undan foydalanish to'g'risidagi bitim o'tgan yili kuzda imzolangan edi. Manbalarda keltirilishicha, quyosh batareyalari, ya'ni yorug'likni elektrga aylantirish ta'sirini o'rganish dastlab frantsuz fizigi Aleksandr Bekkerel tomonidan 1842 yilda kashf etilgan. Keyinroq amerikalik ixtirochi CHarlz Fritts nurni elektrga aylantirish uchun selen kimyoviy elementidan foylanishni taklif etdi. Quyosh batareyalarining birinchi prototipi esa italiyalik olim Jakomo CHamichyan tomonidan yaratildi. Shundan so'ng “Bell Laboratories” tomonidan elektr tokini ishlab chiqarishga mo'ljallangan dastlabki quyosh batareyalarini ixtiro qilish uchun oradan qariyb bir asr vaqt o'tishiga to'g'ri keldi. Bu borada ilk yutuqlar keyingi ulkan muvaffaqiyatlarga yo'l ochdi. Bugungi kunga kelib, dunyoning ko'plab davlatlarida elektr toki olishda quyosh batareyalari, shamol elektr PAGE \* MERGEFORMAT3$ $Elektr energetikasi tarmog’ini rivojlantirish bo’yicha 2020-yil uchun vazifalar muhokama qilindi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 13-yanvar kuni elektr energetikasi sohasini yanada rivojlantirish bo’yicha joriy yilga asosiy vazifalar muhokamasiga bag’ishlangan yig’ilish o’tkazdi. Elektr energetikasi iqtisodiy o’sishning barqarorligini va aholi farovonligini ta minlaydigan muhim manbadir. Bu tarmoqni modernizatsiyaʼ qilish, energiya quvvatlarini ko’paytirish va iste molchilarga uzluksiz yetkazib ʼ berish bo’yicha katta ishlar amalga oshirilmoqda. 1.1.5-rasm. Buxorodagi shamol energetika resursi. Davlatimiz rahbarining 2019-yil 1-fevraldagi qaroriga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Energetika vazirligi tashkil etilgan edi. O’sha yilning 27-martidagi Prezident qaroriga asosan, "O’zbekenergo" aksiyadorlik jamiyati isloh qilinib, uning negizida "Issiqlik elektr stansiyalari", "O’zbekiston milliy elektr tarmoqlari" va "Hududiy elektr tarmoqlari" aksiyadorlik jamiyatlari tashkil topdi.O’tgan yili mamlakatimizda 6 ta yirik loyiha doirasida jami 1076 megavatt elektr energiya quvvatlari ishga tushirildi.Joriy yilda elektr energiyasi iste moli 71 milliard kilovatt-soatni tashkil etib, o’tgan yilgiga nisbatan o’rtacha ʼ PAGE \* MERGEFORMAT3$ $qurilmoqda. Ular energiya tizimlarida elektr energiyadan notekis foydalanish sababli quriladi. GAESlar boshqa GESlar ishlab chiqargan energiyani to’playdi (akkumulyatsiya qiladi), bunda ular stantsiyadan yuqorida joylashgan xavzaga suvni nasoslar bilan ko’tarish uchun qurilgan tizimlardagi ortiqcha elektr energiyasidan foydalanadi (masalan, tunda). Elektr energiyaga extiyoj oshganda bu xavzadagi suv ochib yuboriladi va hosil bo’lgan oqim kuchi tufayli GAESlarda elektr energiyasi hosil qilinadi. Bitta daryoning o’zida bir nechta elektr stantsiyalar pog’onasini (kaskad) vujudga keltirish mumkin. U suv resurslaridan ko’p marta foydalanishning eng yaxshi imkoniyatlarini yaratib beradi. Masalan, Chirchiq daryosida 19 ta, Volga daryosida esa 12 ta elektr stantsiyalar pog’onasi qurilgan. 1.1.3-rasm. O’zbekistonda birinchi atom elektr stansiyasi 2028-yil ishga tushirilishi rejalashtirmoqda. Gidroenergetika resurslarining 65 foizi rivojlanayotgan mamlakatlarga to’g’ri keladi, ammo ulardan foydalanish darajasi past. Gidroenergetika resurslaridan foydalanish darajasi AQSH, Rossiya va Norvegiyada juda yuqori. PAGE \* MERGEFORMAT3$ $qiladigan sanoat tarmoqlariga titan, alyuminiy, magniy, sintetik tola, sintetik kauchuk, sintetik ammiak ishlab chiqarish kiradi. Bir tonna titan ishlab chiqarish uchun 60 ming kVt/soat, magniy uchun 26 ming kVt/soat, alyuminiy ishlab chiqarish uchun esa 20 ming kVt/soat elektr energiyasi sarf bo’ladi. Demak, ishlab chiqarilgan maxsulot tan narxining asosiy qismini energetika harajatlari tashkil qilsa, bunday ishlab chiqarish ko’p energiya talab qiladigan ishlab chiqarish deb ataladi. Elektr energiyasini kamroq talab qiladigan tarmoqlarga qora metallurgiya (elektrometallurgiyadan tashqari), soda va qog’oz ishlab chiqarish, mashinasozlik, mebel, fanera va to’qimachilik sanoati kiradi. Elektr energiyasi sanoatini joylashtirishda quyidagi omillar hisobga olinadi: a) yoqilg’i va gidroenergetika resurslari; b) ishlab chiqarishdagi va elektr energiyani uzatishdagi texnika taraqqiyoti; v) iste’molchining joylashishi. Ushbu tarmoqning asosiy hususiyati shundan iboratki, elektr energiya ishlab chiqarish uni iste’mol qilish bilan bir vaqtga to’gri keladi. Mamlakat xalq xo’jaligi yoki iqtisodiy rayon xo’jaligi uchun ishlab chiqarilgan energiya tannarxining past bo’lishi katta ahamiyatga ega. Elektr energiyaning tannarxi elektr stantsiyalarda ishlatiladigan yoqilg’ini qazib olish va tashib kelishga ketadigan harajatga bog’liq. Shu sababli, elektr stantsiyalarni qurish uchun joy tanlanayotganda yoqilg’ini tashib kelishga va elektr energiyani iste’molchiga yetkazib berishga ketadigan harajatlar hisobga olinadi. Agar yoqilg’ini tashib kelish harajati elektr energiyani uzatish xarajatidan ortiq bo’lsa, elektr stantsiyani yoqilg’i manbaiga yaqin, agar energiyani uzatish qimmatga tushsa, uni iste’molchiga yaqin quriladi. Ayrim xollarda, elektr energiya juda ko’p talab qilinadigan joylarda elektr stantsiyalar boshqa joydan keltiriladigan yoqilg’iga mo’ljallab quriladi. Hozirgi paytda elektr energiyasini uzatish mumkin bo’lgan masofa yildan-yilga uzayib bormoqda. Elektr energiyani uzoq masofaga uzatish mumkinligi uni yoqilg’ining boshqa turlariga qaraganda afzalroq qilib qo’ymoqda. Bu esa quyidagilarni amalga oshirishga imkon beradi: PAGE \* MERGEFORMAT3$ $hamda Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki ko'magida to'g'ridan to'g'ri xoriiy investitsiyalar hisobiga yirik loyihalar amalga oshirilmoqda. Yiliga 12 milliard kilovatt soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Ekologik toza energiya ishlab chiqarishni 2500 mVtga oshirish bo'yicha Energetika vazirligi, Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi hamda Saudiya Arabistonining nufuzli “ACWA Power” kompaniyasi o'rtasida 2020 yilning mart oyida imzolangan hamkorlik kelishuvi ana shu sa'y-harakatlarning muhim qismi hisoblanadi. Loyiha uch asosiy bosqichdan iborat bo'lib, umumiy investitsiyaviy qiymati 2,5 milliard AQSH dollarni tashkil etadi. Global miqyosda energiya ishlab chiqarish va suvni sho'rsizlantirish korxonalari sohibi, jami quvvati 38,7 gVt.ga teng elektr energiyasi hosil qilish hamda dunyoning 12 mamlakatidagi 58 ta ob'ektga etkazib berish orqali nom qozongan “ACWA Power” kompaniyasi mamlakatimiz uchun xavfsiz va samarador “yashil” energetika echimlarini taklif etmoqda. Sirdaryo viloyatida qurilishi boshlangan quvvati 1500 mVt.ga teng issiqlik elektr stansiyasi bu boradagi loyihalarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Umumiy qiymati 1,2 milliard AQSH dollari bo'lgan mazkur stansiyaning foydali ish koeffietsenti qariyb 60 foizni tashkil etadi. Bu hozirda faoliyat ko'rsatayotgan boshqa turdosh stansiyalar bilan taqqoslaganda, ishlab chiqarish uchun iste'mol qilinayotgan tabiiy gaz miqdorini deyarli ikki barobar iqtisod qilish imkonini beradi. Mutaxassislarning ta'kidlashicha, kombinatsiyalangan siklli stansiya Yaponiyaning eng so'nggi gaz turbinasi texnologiyasi asosida quriladi. U ish turkumidagi 2 ta gaz va bitta bug' trubinasi, 2 ta utilizator bug' generatoriga ega bo'lib, dunyodagi eng samarali elektrostantsiyalardan biri bo'lishi kutilmoqda. Stansiya konstruktsiyasi, uning ish faoliyatini real vaqt rejimida kuzatish imkonini beruvchi tizim jahondagi eng nufuzli soha mutaxassislari tomonidan mukammal darajada tayyorlangan. Bundan tashqari, eng zamonaviy yechimlar ekspluatatsiya qilish va nazorat vositalaridan foydalanishni ham ko'zda tutadi. Stansiya yiliga 12 milliard kilovatt soat elektr energiyasi ishlab chiqarish quvvatiga ega. Hozirgi kunda O'zbekistonda elektr energiyasi iste'moli yiliga o'rtacha 68-70 milliard kilovatt soatni tashkil etsa, PAGE \* MERGEFORMAT3$ $Kirish Mavzuning dolzarbligi. Elektr energetikasi bilan bog’liq ilmiy tarmoqlarni rivojlantirish uchun har yili katta mablag’lar yo’naltiriladi. Elektr ajralmas qismidir kundalik hayot ,shuning uchun uni ishlab chiqarish va ishlatish xususiyatlari haqida ma’lumotga ega bo’lish muhimdir. 20-asr ilm-fan jamiyatning barcha jabhalarini: iqtisodiyot, siyosat, madaniyat, ta lim vaʼ hokazolarni bosib olgan asrga aylandi. Tabiiyki, fan energiyaning rivojlanishiga va elektr energiyasining ko’lamiga bevosita ta’sir qiladi. Bir tomondan, ilm-fan elektr energiyasi ko’lamini kengaytirishga hissa qo’shadi va shu orqali uning iste’molini oshiradi, lekin ikkinchi tomondan, qayta tiklanmaydigan energiya manbalaridan cheksiz foydalanish kelajak avlodlar uchun xavf tug’diradigan davrda, uning rivojlanishi. energiya tejovchi texnologiyalar va ularni hayotga tatbiq etish fanning dolzarb vazifalariga aylandi. Keling, ushbu savollarni ko’rib chiqaylik aniq misollar. Rivojlangan mamlakatlarda yalpi ichki mahsulot (yalpi ichki mahsulot),o’sishining qariyb 80% texnik innovatsiyalar hisobiga erishiladi, ularning asosiy qismi elektr energiyasidan foydalanish bilan bog’liq. Sanoatdagi hamma yangilik, Qishloq xo’jaligi va hayot bizga yangi o’zgarishlar tufayli keladi turli sanoat tarmoqlari fan. Kurs ishining maqsadi: O’zbekistonda elektro-energetika sanoatining joylashish va rivojlanish istiqbollari haqida bilimlar berish. Ushbu mavzu bo’yicha bor bo’shliqlarni to’ldirish va yangi ma’lumotlar bilan tanishtirish. Kurs ishining vazifalari: Mavzuni yoritishda qo’yilgan vazifalar quyidagilar: -mavzuga doir manbalarni to’plash, -mavzuga oid adabiyotlarni to’plash, -mavzuga oid adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish, -mavzuni yoritib berish Kurs ishining obekti va predmeti. O’zbekistonda elektro-energetika sanoatining joylashish va rivojlanish istiqbollari bilan bog’liq tarixiy jarayonlar tadqiqotning predmetini tashkil qilsa, mavzuni o’rganishga xizmat qiluvchi PAGE \* MERGEFORMAT3$ $Vazirlik modernizatsiya qiladigan GESlar qatorida Andijon GES-1, Tuyamo’yin GES va To’palongdaryo gidrouzeli bor. II.BOB.O’ZBEKISTONDA ELEKTR ENERGETIKA SANOATI TARMOQLARI VA HUDUDIY XUSUSIYATLARI 2.1. O’zbekistonda elektr energetika sanoati tarmoqlari va hududiy xususiyatlari Elektr stansiyalar. Bundan avval Turkiyaning “Aksa Enerji” kompaniyasi tomonidan Toshkent viloyatining Qibray tumanida qurilgan, quvvati 240 MVt bo’lgan bug’-gaz elektr stansiyasining ochiq taqsimlash qurilmasiga ilk kuchlanish berilgan edi. 14-yanvardan boshlab esa O’zbekistonning yagona elektr tarmog’iga quvvat uzatishni boshladi. Shuningdek, ayni shu kompaniya tomonidan Buxoro viloyatining Buxoro tumanida qurilgan, quvvati 270 MVt bo’lgan gaz-porshenli issiqlik elektr stansiyasining ilk qurilmasi ishga tushirilgan. Mazkur elektr stansiya 11-yanvar kuni O’zbekistonning yagona elektr tarmog’iga quvvat uzatishni boshladi. Ishlab chiqarishda elektr energiya. Zamonaviy jamiyat elektrlashtirishsiz tasavvur qilib bo’lmaydi ishlab chiqarish faoliyati. 1980-yillarning oxiriga kelib, dunyodagi barcha energiya iste’molining 1/3 qismidan ko’prog’i elektr energiyasi shaklida amalga oshirildi. Keyingi asrning boshiga kelib, bu nisbat 1/2 ga oshishi mumkin. Elektr energiyasini iste’mol qilishning bunday o’sishi birinchi navbatda sanoatda uni iste’mol qilishning ortishi bilan bog’liq. Asosiy qism sanoat korxonalari elektr energiyasi bilan ishlaydi. Yuqori elektr energiyasi iste’moli metallurgiya, alyuminiy va mashinasozlik sanoati kabi energiyani ko’p talab qiladigan sanoat tarmoqlariga xosdir. Bu muammoni keltirib chiqaradi samarali foydalanish bu energiya. Elektr energiyasi uzoq masofalarga, ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga uzatilganda, elektr uzatish liniyasi bo’ylab issiqlik yo’qotishlari oqimning kvadratiga mutanosib ravishda o’sadi, ya’ni. agar oqim ikki baravar oshsa, issiqlik yo’qotilishi 4 barobar ortadi. Shuning uchun, chiziqlardagi oqim kichik bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Buning uchun uzatish liniyasidagi kuchlanishni PAGE \* MERGEFORMAT3$ $Norvegiyada elektr energiyaning 99,5 foizi GES larda ishlab chiqariladi. Bu yerda GESlarning asosiy qismi (200 dan ortiqrog’i) yer tagida joylashgan. Jahonda ishlab chiqariladigan elektr energiyaning 20 foizi GESlarda ishlab chiqariladi. Atom elektr stantsiyalarida (AES) jahonda ishlab chiqariladigan elektr energiyaning 15—17 foizi ishlab chiqariladi . AESlar hozir 30 dan ortiq davlatlarda qurilgan. . AESlar o’zining energetika manbai bo’lmagan va yoqilg’i qimmat, lekin elektr energiya ko’p talab qilinadigan joylarda quriladi. Uning xom ashyosi bo’lib uran hisoblanadi. Birinchi AES Rossiyada (Obninsk AESi) qurilgan. AESlarda elektr energiyasi ishlab chiqarish bo’yicha AQSH, Fransiya, Yaponiya, Germaniya, Rossiya yetakchi, Fransiyada elektr energiyani 70 foizdan ortig’i AESlarda ishlab chiqariladi. 1.1.4-rasm. Quyosh elektr stansiyalari. Noan’anaviy energiya manbalari asosida ishlaydigan elektr stantsiyalarga quyosh elektr stantsiyalari (QES), shamol elektr stantsiyalari (SHES), geotermal elektr stantsiyalar (GeES), qalqish elektr stantsiyalari (QaES), dengiz oqimi elektr stantsiyalari (OES) va boshqalar kiradi. PAGE \* MERGEFORMAT3$ $ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish hamda mavjud gidroelektrostansiyalarni texnik va texnologik qayta jihozlash maqsadida qabul qilindi. Aytish joizki, gidroelektrostansiyalarning umumiy sonidan yiliga o’rtacha 5,2 milliard kilovatt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarish quvvatiga ega 28 tasi “O’zbekenergo” aksiyadorlik jamiyati tizimiga kiradi, yiliga o’rtacha 1,3 milliard kilovatt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarish quvvatiga ega 8 ta gidroelektrostansiya esa Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi tasarrufidagi «O’zsuvenergo» birlashmasi tasarrufidadir. Bu kabi bo’linish pirovardida gidroenergetika sohasini texnik boshqarishning zaruriy yaxlitligini ta’minlamaydi. O’zbekiston hukumati 2021-yilgacha 9 ta yangi gidroelektrostansiya qurilishi hamda 15 ta mavjud GES ta’mirlanishi uchun 889,4 mln dollar mablag’ sarflashni rejalashtirmoqda. O’zbekistonda 2016-2020 yillarda gidroenergetika sohasini rivojlantirish bo’yicha dastur tasdiqlangan hukumat qarorida shu haqda ma’lum qilingan. Qarorga ko’ra, "O’zbekenergo" kompaniyasi tizimida 4 ta yangi GES barpo etiladi. GES «Kamolot» (Chirchiq-Bo’zsoyda, 8 MVt), Nanay GESi, (Oqsaroy daryosida, 2 MVt), Tamshush GESi (Oqdaryo-Oqsuv daryosida, 11 MVt), Dektar GESi (Tanxizdaryo, 2,5 MVt). "O’zbekenergo" tarkibidagi 11 ta GESda (shu jumladan, Farhod, Chorvoq GESlari) modernizatsiya qilish ishlari olib boriladi. Kompaniyaga bu loyihalar uchun 576,61 mln dollar mablag’ ajratiladi. O’zbekiston Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi esa 321,8 mln dollar mablag’ evaziga 5 ta yangi GES quradi hamda mavjud 4tasini modernizatsiya qiladi. Tuyabo’guzsuv omboridagi Kichik GES (12,5 MVt), Katta Farg’ona kanalida Kichik GES (10,2 MVt), Ohangaron daryosida Kichik GES (18 MVt), Darg’om kanalida Shavdar kichik GESi (7,2 MVt), To’polangdaryoda Zarchob kichik GES-1 (23 MVt). PAGE \* MERGEFORMAT3$ $9 foizga, ya ni, iqtisodiyot tarmoqlari talabi 10, aholiniki esa 8,5 foizga oshishiʼ kutilmoqda.Yig’ilishda ushbu ehtiyoj qaysi manbalar hisobidan qoplanishi, Jahon banki va Osiyo taraqqiyot banki bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan "yo’l xaritasi" ijrosi muhokama qilindi. 1.2. O’zbekistonda elektr energetika sanoatini isloh qilish Prezidentimiz 2020-yilda elektr energiyasi ishlab chiqarish, taqsimlash va yetkazib berish bo’yicha belgilangan chora-tadbirlarni to’liq, sifatli amalga oshirish zarurligini ta kidladi. Joriy yilda issiqlik elektr stansiyalarida 1177 ʼ megavatt, gidro elektr stansiyalarida 120 megavatt quvvatlar ishga tushirilishi rejalashtirilgan. Shuningdek, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar hisobiga 3 ming 500 megavattli bug’-gaz qurilmalari, 400 megavattli shamol va shunday quvvatga ega quyosh elektr stansiyalarini qurish bo’yicha loyihalar shakllantirilgan.Yig’ilishda tarmoq korxonalarida rentabellikni ta minlash, ʼ energiya iste moli uchun qarzdorlikni bartaraf etish masalasiga ham alohida ʼ e tibor qaratildi. ʼ Elektr energiyasini nazorat qilish va hisobga olishning avtomatlashtirilgan tizimi bu borada yaxshi samara berayotgani qayd etilib, "Hududiy elektr tarmoqlari" aksiyadorlik jamiyatiga yil yakunigacha yana 4 million 500 ming dona zamonaviy hisoblagichlar o’rnatish vazifasi qo’yildi.Sohadagi islohotlarning keyingi bosqichida elektr energiyasining raqobatli ulgurji bozorini shakllantirish, generatsiya jarayoniga davlat-xususiy sheriklik tamoyili asosida investorlarni jalb qilish va bunda davlat kafolatini bosqichma bosqich kamaytirish muhimligi ta kidlandi. ʼ Yig’ilishda sohani rivojlantirishning uzoq istiqbollari ham ko’rib chiqildi. Hisob-kitoblarga ko’ra, 2030-yilga borib yurtimizda elektr energiyasi iste moli hozirgiga nisbatan 2 barobar ko’p bo’lishi kutilmoqda. Shu bois ʼ Energetika vazirligiga keyingi o’n yilda umumiy quvvati 7 ming 900 megavattni tashkil etadigan yangi issiqlik elektr stansiyalarini ishga tushirish bo’yicha topshiriqlar berildi. PAGE \* MERGEFORMAT3$ $ILOVALAR PAGE \* MERGEFORMAT3$ $quvvatli shamol elektr stantsiyalari barpo etishga kirishilyapti. Xorijiy kompaniya bilan amalga oshirilayotgan loyihalar doirasida Buxoro va Navoiy viloyatlarida umumiy quvvati 1000 mVt bo'lgan ikkita shamol elektr stansiyasini qurish ham ko'zda tutilgan. Ushbu elektr stansiyalarini qurish loyihasining umumiy qiymati qariyb 1,3 milliard AQSH dollarini tashkil etadi. Mazkur loyihalarni amalga oshirish uglevodorod chiqindilarini 1,6 million tonnaga qisqartirish imkonini yaratishi barobarida, 2031 yilga borib energiya quvvatlarining 40 foizini qayta tiklanadigan energiya manbalariga o'tkazish bo'yicha hukumat tomonidan qo'yilgan maqsadlarga erishishga xizmat qilishi kutilmoqda. Jarayonning ilk bosqichida Energetika vazirligi, Davlat geologiya qo'mitasi hamda “ACWA Power” kompaniyasi mutaxassislari tomonidan mamlakatimizning bir qancha hududlarida shamol oqimi darajasi o'rganib chiqildi. O'tgan yilning avgust oyida boshlangan o'rganish ishlari 12 oy davomida olib boriladi. Tadbirlar davomida shamolning tezligi, yo'nalishi va davomiyligi, shuningdek, hududlardagi ob-havo sharoitlarining o'zgarishiga oid ma'luotlarni o'lchash uchun 100 metr balandlikdagi maxsus o'lchov asboblari o'rnatiladi. Ushbu ishlarga yuqori malaka va tajribaga ega mahalliy hamda xorijlik mutaxassislar jalb qilingan. Bundan tashqari, hududlarda topografik, geologik va gidrologik tadqiqotlarni amalga oshirish bo'yicha ham ishlar olib borilmoqda. Bu loyihalarni amalga oshirishda energetika vazirligi va “ACWA Power” kompaniyasi o'rtasida tuzilgan vodorod energiyasini rivojlantirish bo'yicha shartnoma ham muhim o'rin tutadi. Asosiy maqsad O'zbekistonning iqlim o'zgarishiga qarshi kurashish hamda vodorod va qayta tiklanuvchi energetika sohasidagi ilmiy izlanishlar orqali “issiqxona” gazi hosil bo'lishini kamaytirishga qaratilgan. Yurtimizda ekologik toza energiya ishlab chiqarishni ko'paytirish muayyan vaqt davomida ishlanmalar va investitsiyalar sohasidagi ko'plab maqsadlarga erishishni ko'zda tutadi, — dedi energetika vaziri Alisher Sultonov. — Rejalarimizning samarali amalga oshirilishi O'zbekistonga katta miqdordagi investitsiyalarni jalb qilish va mamlakatimiz energetika maqomini oshirish imkonini beradi. Vazirlik “ACWA Power” kompaniyasi va Saudiya PAGE \* MERGEFORMAT3$ $Menimcha, O‘zbekiston energetikasida ko‘plab ijobiy va samarali, har tomonlama manfaatli ishlarni amalga oshirsa bo‘ladi, masalan, qish oylarida Qirg‘iziston va Tojikistondan elektr energiyasi sotib olish kerak va aksincha, yoz oylarida ularga sotish kerak. Hozirda hukumatimiz mazkur qo‘shni davlatlar bilan yaxshi aloqalar o‘rnatib, barcha muammolarni ikki taraflama manfaatli tarzda ijobiy hal qilib, xalqlar manfaati uchun xizmat qiladigan ishlarni amalga oshirishdi va oshirishmoqda. O‘zaro manfaatli hamkorlik butun mintaqadagi energetika sohasini rivojlantirishga yordam beradi. Toshkentda O‘rta Osiyo energetika tizimining yagona dispetcherlik boshqaruvi hali ham borligini unutmaslik joiz. PAGE \* MERGEFORMAT3$ $FOYDALANILGAN ADABIYO Т LAR RO ’ YXATI : 1. Baratov P. ,,O’zbekiston tabiiy geografiyasi” Toshkent, 2019-y. 2. Asanov T., Nabixanov M., Safarov I., ,,O’zbekiston iqtisodiy-ijtimoiy jo’g’rofiyasi” Toshkent 2021-y. 3. Soliyev A., Muxamadaliyev R., ,,Iqtisodiy geografiya asoslari” Toshkent 2021- y. 4. Salimov X., Xatamov A., Mamajonov M. O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. O’quv qo’llanma. – T.: “Yangi asr avlodi”, 2008. 5. Musayev P., Musayev J., ,,Sharq” NMAK 2019-y 6. Н . Т ў хлиев , Қ . Ҳ а қ бердиев , Ш . Эрматов , Н . Холматов . – T.: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Давлат илмий нашриёти , 2020-y 7. Abriqulov Q., Qurbaniyazov R., ,,Iqtisodiy geografiya” Urganch 2018-y. 8. Новейший энциклопедический справочник. Страны мира / Авт. – сост. Д.О. Хвостова. – М. : ОЛМА Медиа Групп, 20 20. Internet manbalari 1. www.stat.uz internet sayti 2. www.yuz.uz internet sayti 3. www.zamin.uz internet sayti 4. www.minenergy.uz internet sayti 5. www.uzbeccoal.uz internet sayti 6. www.sgcc.uz internet sayti PAGE \* MERGEFORMAT3$ $PAGE \* MERGEFORMAT42Hududlar 2010 2015 2018 2019 2020 O’zbekiston Respublikasi 51976 57658 62897 63532 66501 Qoraqalpog’iston Respublikasi 3100,2 3451,6 3855,9 3786,1 4392,4 Andijon 774 674,1 Buxoro 7,6 4,9 6,5 5,5 6,2 Jizzax - - - - - Qashqadaryo 5837,7 6310,9 13860 13052 9770,7 Navoiy 7376,6 8864 8349,3 9786,3 11777 Namangan 0,2 0,1 - 456,1 5624,6 Samarqand 5,8 3,7 75,2 80,2 72,5 Surxondaryo 78,6 82,9 87,7 51,1 82,4 Sirdaryo 15278 16718 16189 14975 15249 Toshkent 17936 20050 18991 19470 18228 Farg’ona 455,2 312,8 286,2 251 264,5 Xorazm 752 648,8 136,3 564,1 209,5 Toshkent sh. 376,3 518 384,1 399,1 433,5$ $Sirdaryodagi IES ishga tushgach, qurilma iste'molchilarning elektr energiyasiga bo'lgan ehtiyojining 15 foizini qondirishga hissa qo'shadi. Toshkent shahrida bo'lib o'tgan Sirdaryo IES qurilishining rasmiy ochilishi marosimida yurtimiz mutasaddi idoralari rahbar-mutaxassislari, Saudiya Arabistoni va “ACWA Power” kompaniyasi vakillari ishtirok etdi. Mehmonlar tantanali tadbirda nutq so'zlab, yangi elektr stansiyasining imkoniyatlari haqida ma'lumot berildi. — O'zbekistonda energetika tarmog'ini isloh qilishga qaratilgan keng ko'lamli rejaning bir qismini amalga oshirishda ishtirok etayotganimizdan faxrlanamiz, — dedi “ACWA Power” kompaniyasi boshqaruvi raisi Muhammad Abunayyan. — Bu yo'lda har ikki mamlakat vakillari bir jamoa bo'lib mehnat qilyapmiz. “ACWA Power” kompaniyasining arzon narxlarda elektr energiyasi etkazib berish borasidagi tajribasiga bildirilgan ishonch uchun O'zbekiston Respublikasi hukumati, energetika vazirligi, Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligiga minnatdorlik bildiraman. Biz amalga oshirayotgan uchta yirik loyiha mamlakatdagi faoliyatimizni kengaytirish imkonini bermoqda. Mazkur elektr stansiyasining qurilishi davrida mingdan ortiq fuqarolar bandligi ta'minlanadi. Mahalliy aholi orasidan xizmatchilar ishchi guruhlari tarkibiga olinib, pudratchilar, logistika kompaniyalari va muhandislik bo'yicha maslahatchilar bilan shartnomalar tuzilishi rejalashtirilgan. Muhimi, yirik investitsiyaviy loyiha O'zbekistonning energetika quvvatini talab darajasida oshirishga katta imkoniyat beradi. Boisi, 2030 yilga borib mamlakatimizda elektr energiyasi iste'moli 110 milliard kVt soatga etishi kutilmoqda. Hozirda O'zbekistonning issiqlik elektr stantsiyalari respublikada ishlab chiqarilayotgan elektr quvvatining qariyb 86 foizini tashkil qiladi. Ayni vaqtda yurtimizda 14 ming megavatt quvvatga ega elektr stansiyalari mavjud. Aholining elektr energiyasiga bo'lgan ehtiyoji o'sishi natijasida bu talab 2030 yilga borib 20 ming megavattga yetishi kutilmoqda. Ushbu stantsiyalar yiliga 17 milliard kub metr tabiiy gaz sarflaydi. Vaholanki, bunday katta miqdordagi gazni qo'shimcha qiymat yaratish (sintetik yoqilg'i, polipropilen olish) jarayonlariga yo'naltirish mumkin. Shu bois, mutaxassislar oldidagi asosiy PAGE \* MERGEFORMAT3$ $“O’zbekelektrtarmoqqurilish” trestlari elektralshtirish va energetik obektlarini qurish ishlarini bajaradi. O’zbekistonda energetika sistemasi uchun injener-texnik xodimlar Toshkent Davlat texnika universiteti, Toshkent irrigasiya va k.x.n. mexanizasiyalash injenerlari instituti, Toshkent temir yo’l transporti injenerlari, Toshkent aloqa, Farg’ona, Jizzax politexnika, Samarqand arxitektura qurilish institutlari, Toshkent aloqa, Andijon elektromexanika, Nukus, Shirin energetika, Bekobod, Muborak, Namangan, Samarqand, Chirchiq, Farg’ona industriya, Qarshi politexnika, ohangaron qurilish materiallari, Kosonsoy qurilish texnikumlarida, Nukus politexnika kollejida tayyorlanadi. 2.2.3 -jаdvаl . Yirik issiqlik elektr markazlari Nomi О’rnаtilgаn quvvаtlаr MVt Qurilgаn yillаr Joylаshgаn shаxаr Izohlаr Fаrg’onа IEM Muborаk IEM Toshkent IEM 330 60 30 1956-1979 1985-1988 1939-1954 Qirguli Muborаk Toshkent Loyihа quvvаti 140 MVt. PAGE \* MERGEFORMAT3$ $2.2. O’zbekistonda elektro-energetika sanoatining tarkib topishi va lektro- energetika sanoatining mamlakat iqtisodiyotidagi mavqei Ele ktr quvvati hosil qilish butun yoqilg’i energetika majmui eng ilg’or, xalq xo’jaligi barcha tarmoqlari va aholining kundalik turmushi uchun eng zarur yo’nalishidir. Elektr quvvati bo’lmasa xalq xo’jaligini jadal rivojlantirib bo’lmaydi. Shuning uchun ham xalq xo’jaligi tarmoqlarini shahar va qishloqlarini elektrlashtirish birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Hozirgi O’zbekiston hududida 1913-yilning oxirida 43 ta mayda elektr stansiyalari bo’lib, shundan 31 tasi Toshkent shahrida joylashgan edi. Ular orasida quvvati 10-15 ot kuchiga ega bo’lganlari ham bor ediki, Toshkent tramvayiga xizmat ko’rsatuvchi elektr stansiyasining quvvati 125 ot kuchiga teng edi. O’sha yili hammasi bo’lib 3.3 mln kvt soat elektr quvvati hosil qilingan edi. O’zbekiston elektr energetika sanoatining taraqqiyoti GOELRO rejasidan boshlandi va u ikki darni bosib o’tdi. Respublikada avval gidroelektr stansiyalari qo’rildiki, bu maqsadga muvofiq edi. Chunki yoqilg’i chetdan keltirilganligi uchun issiqlik elektr stansiyalarida hosil qilingan quvvatning tannarxi yuqori bo’lardi. Suv quvvatidan foydalanish O’rta Osiyo Respublikalarida muhim bo’lgan boshqa bir muammoni- yangi yerlarni sug’orishni ham hal qilib berdi. Shuningdek O’zbekistondagi dastlabki GESlar asosan kanallarda, kichik daryolarda qurilib iqtisodiy va texnik jihatdan oson va arzonga tushar edi. Shunday qilib O’zbekistonda elektr energetika taraqqiyotining dastlabki yillaridan daryolar suvdan ham energetika ham sug’orish maqsadlarida foydalanishga asosiy e’tibor berildi. 1926-yilda ishga tushirilgan Bo’zsuv GES O’rta Osiyodagi dastlabki gidroelektr stansiyasi edi. Urushdan keyingi dastlabki yillarda Chirchiq-Bo’zsuv suv tarmog’ida Shahrixonsoy, Namangansoy daryolari va Dargon, Xazarbog’, Qumqurg’on kanallarida bir necha GESlar ishga tushirildi. Bu davrda GESlar bilan bir qatorda uncha katta bo’lmagan issiqlik elektr stansiyalari ham qurildi. Toshkent, Farg’ona, Samarqand, Buxoro, Termiz, Urganch va Quvasoydagi elektr PAGE \* MERGEFORMAT3$ $PAGE \* MERGEFORMAT42$ $— yoqilg’ining mahalliy turlaridan to’la va har tomonlama foydalanishga; — yirik va qudratli elektr stantsiyalar qurishga; —xo’jalikning hamma tarmoqlarida elektr energiyadan foydalanishga. 1.1.1-rasm. Taxiatosh issiqlik stansiyasi. Elektr energiyasi issiqlik elektr stantsiyalarda (IES), gidroelektr stantsiyalarda (GES), issiqlik elektr markazlarida (IEM), atom elektr stantsiyalarida (AES) va noan’anaviy elektr energiyasi olish stantsiyalarida ishlab chiqariladi. Jahonda ishlab chiqariladigan elektr energiyaning 70 foizdan ortig’i IESlarda ishlab chiqariladi. Ular ancha tez va arzon quriladi. Ularning quvvatini 6 mln kVt dan oshirish mumkin. IESlarni qurishda elektr resurslari, ishlab chiqarish va transport sharoitlari, qurilish harajatlari va muddatlari hamda stantsiyani ekspluatatsiya qilish nazarda tutiladi. Ko’pchilik IESlarda elektr energiya bilan birga issiqlik energiyasi ham ishlab chiqariladi. Bunday elektr stantsiyalar issiqlik elektr markazlari (IEM) deb ataladi. Ularda elektr energiya ishlab chiqarish vaqtida isigan suvni issiqxonalarni, binolarni isitishga va ishlab chiqarish extiyojlariga yuboriladi. Ammo isigan suvni faqat 20 km gacha bo’lgan masofaga jo’natish mumkin, shuning uchun IEMlar asosan sanoat korxonalari yaqinida va yirik shaharlarda quriladi. Bu soha bo’yicha Rossiya jahonda yetakchi hisoblanadi. PAGE \* MERGEFORMAT3$ $PAGE \* MERGEFORMAT3$ $transport va shahar xo’jaligida 110 va 220 kV, ayrim yirik sohalarda 330 va 500 kV kuchlanishli elektr energiyasidan foydalaniladi. Elektr ta minoti tizimining sxemasi elektr energiyasi manbaidanʼ energiyani iste molchilarga uzatishda oraliq kommutatsiya va transformatsiya ʼ (kuchlanishni o’zgartirish) bosqichlari soni kam bo’lishiga, energiya manbaini iloji boricha iste molchiga yaqinroq qilib qurishga asoslanadi. Energiyani ʼ iste molchilarga uzatishda kabelli va simli uzatish usullaridan foydalaniladi. ʼ Kuchlanishni o’zgartiruvchi (asosan, pasaytiruvchi) stansiyalar iste molchilar ʼ zich joylashgan hududning o’rtarog’iga quriladi. O’zbekistonda Elektr ta minoti ʼ asosan, 20-asr boshlarida Toshkentda 2 elektr stansiya qurish bilan boshlandi. Eng yirik GESlar: Chorvoq GES, Xo’jakent GES, G’azalkent GES, Farhod GES, eng yirik issiqlik elektr markazlari (IEM): Farg’ona IEM, Muborak IEM, Toshkent IEM; yirik elektr uzatish liniyalari (EUL) soni 20 dan ortiq. Resggublika shaharlari va qishloqlarini elektr bilan ta minlash ʼ markazlashtirilgan. Toshkent shahrida dastlabki elektr stansiyalari 20-asr boshlarida qurilgan. Markazlashgan shahar Elektr ta minotining boshlanishi ‘ ʼ GES ning birinchi navbati (1926) va 6 kV kuchlanishli o’zgaruvchan tok kabel tarmog’ining ishga tushirilishi bilan bog’liq. Hozir asosiy shahar Elektr ta minoti manbalari: Toshkent DIES, Toshkent issiqlik elektr markazi (IEM), ʼ Toshkent GES lari kaskadi. Bundan tashqari, Elektr ta minoti tizimida 60 dan ʼ ortiq kichik stansiyalar, transformator punktlarq, taqsimlash punktlari, kabel va havo simlari bor. (2005). Elektr energiyasi sanoati elektr energiyasini ishlab chiqarish va uni iste’molchilarga uzatish tarmoqlaridan iborat. Ushbu tarmoq mamlakat yoki iqtisodiy rayon miqyosida sanoatni joylashtirishga muhim ta’sir ko’rsatadi. Bu ta’sir ikki yo’nalishda sodir bo’ladi. Birinchi yo’nalish elektr energiyani katta masofaga uzatishdan iborat. Bu esa mamlakatning barcha xududlarida sanoatni rivojlantirishga imkon beradi. Ikkinchi yo’nalish mo’l-ko’l va arzon elektr energiyasi ishlab chiqaradigan hududlarda energiyani ko’p talab qiladigan sanoat tarmoqlarini joylashtirishdan iborat. Elektr energiyasini ko’p talab PAGE \* MERGEFORMAT3$

O’zbekistonda elektro-energetika sanoatining joylashish va rivojlanish istiqbollari

Купить

Информация о документе

Продавец

O’zbekistonda elektro-energetika sanoatining joylashish va rivojlanish istiqbollari