Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.2MB
Покупки	18
Дата загрузки	20 Август 2023
Расширение	docx
Категория	Экономика

O’zbekistonda fermer va dehqon xo’jaliklari faoliyatini takomillashtirish yo’nalishlari

Bu borada Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev o’zining jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqiroziga bag’ishlangan asarida 9
“qonunchilik va normativ-huquqiy
bazani yanada takomillashtirish va mustahkamlash, ... tegishli qonun hujjatlariga,
Er kodeksiga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish”ga e’tibor qaratish printsipial
ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlab o’tganlar. Shuni inobatga olib, muallif fermer
xo’jaliklarini tashkil etish va rivojlantirishning huquqiy asosini tashkil etuvchi
qonunlarga qo’shimchalar kiritish lozim, deb hisoblaydi. Jumladan, O’zbekiston
Respublikasi “Kooperatsiya to’g’risida”gi qonuniga: “Kooperatsiyani tashkil etish”
bobi va uning tarkibiga fermer xo’jaliklari kooperatsiyasini tashkil etish tartiblari,
uni uyushma (birlashma) yoki agrofirma shaklida davlat ro’yxatidan o’tkazish,
qishloq xo’jaligida fermer xo’jaliklarining kooperatsiya tamoyillariga asoslangan
uyushma (birlashma)larini tashkil etish moddalarini; “Uyushma (birlashma)ning
ustavi” bobi va uning tarkibiga uyushmaga birlashgan tuzilma ustavi talablari va
unga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish moddalarini, shuningdek alohida
uyushmaning mulki, faoliyatining asoslari, uni qayta tashkil etish va tugatish
haqidagi boblar hamda a’zolarning huquqlari, davlat va kooperatsiya
ishtirokchilari munosabatlari, uyushma boshqaruv organlari to’g’risida moddalar
kiritishni taklif etadi.
O’zbekiston Respublikasi “Fermer xo’jaligi to’g’risida”gi qonuniga esa
fermer xo’jaliklari kooperatsiyasi va uning tuzilmalarini tashkil etish tartibi,
ularning vazifalari, maqsadi, huquqlari, majburiyatlari, a’zolarning huquqlari
hamda shu kabi boshqa qo’shimchalar kiritishni tavsiya etadi.
Mustaqillik yillarida fermer xo’jaliklarining tashkil topishi va rivojlanishi 4
bosqichga bo’lib o’rganilgan: birinchi bosqich - 1993-1997 yy.; ikkinchi bosqich -
1998-2012 yy.; uchinchi bosqich - 2017-2020 yy.; to’rtinchi bosqich – 2022 y.dan
keyingi yillar. Ushbu bosqichlarda erishilgan asosiy iqtisodiy natijalar -jadvalda
keltirilgan.
1-jadval
9 Sh.M.Mirziyoyev Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning
yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston, 2019. – b. 21
20

Yuqoridagi tahlillar asosida quyidagi xulosani qilishimiz mumkin:
birinchidan, fermer xo’jaliklarining ishlab chiqarish salohiyati oshishi qishloq
aholisini ish bilan ta’minlash va ularning daromadlari ko’payishiga o’zining ijobiy
ta’sirini ko’rsatmoqda; ikkinchidan, mulkdan samarali foydalanish va oqilona
xo’jalik yuritish tajribasi oshib bormoqda, ekinlar hosildorligi o’sib, yalpi
mahsulot ishlab chiqarish va daromadi ko’paymoqda; uchinchidan, qishloq
xo’jaligida fermer xo’jaliklarining mavqei o’sib, tobora mustahkamlanib
bormoqda. Bular qishloqda xususiy mulkdorlar qatlamini shakllanishini
faollashtirmoqda.
Shu bilan bir qatorda, fermer xo’jaliklarining istiqbolda rivojlanishi ko’p
jihatdan ularni qo’llab-quvvatlovchi, ishlab chiqarilgan mahsulotni qayta ishlash,
saqlash va sotishga ko’maklashuvchi kooperatsiya tamoyillariga asoslangan
tuzilmalarni, jumladan uyushma (birlashma)lar yoki agrofirmalarni tashkil etishga
bog’liqdir.

22

O’zbekistonda fermer xo’jaliklarining rivojlanish bosqichlari 10

Ko’rsatkichlar Bosqichlar
I II III IV
Fermer xo’jaliklari soni, ming birlik 21,4 72,4 217,1 105,0
Biriktirilgan er maydoni, ming ga 413,3 1591,7 5787,8 5860,1
Ishchilar soni, ming kishi 134,4 461,9 1621,4 1710,2
Bitta fermer xo’jaligiga to’g’ri
keladigan o’rtacha er maydoni, ga 19,3 22,0 26,7 56
Bitta fermer xo’jaligida o’rtacha
ishchilar soni, kishi 6,3 6,4 7,5 7,8
Izoh: dastlabki uchta bosqich ko’rsatkichlari uning yakuni bo’yicha, to’rtinchi
bosqich esa 1.01.2019 yil holati bo’yicha berilgan.
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, dastlabki uch bosqichda fermer
xo’jaliklari soni keskin o’sib borgan. Bu ularga biriktirilgan yer maydoni
ko’payishi hisobiga erishilgan, ya’ni o’sish ekstensiv yo’l bilan amalga oshirilgan.
Keyingi to’rtinchi bosqichda esa fermer xo’jaliklarining soni 2017 yilga nisbatan
deyarli 2,1 martaga kamaygan. Bu fermer xo’jaliklari er maydonlarining
optimallashtirish jarayoni natijasida ro’y bergan, ya’ni yiriklashuv orqali sifat
bosqichiga qadam qo’yilgan.
Tahlillar shundan dalolat beradiki, faoliyat ko’rsatayotgan fermer xo’jaliklari
o’tgan yillar mobaynida ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy yutuqlarga erishdi. “2018 yilda
fermer xo’jaliklarining paxta etishtirishdagi ulushi 99,1 foizni, g’alla tayyorlashda
esa 79,2 foizni tashkil qildi 11
”. Shuningdek, 2018 yilda faoliyat ko’rsatayotgan
fermer xo’jaliklari tomonidan respublikamizdagi 16,2 foiz kartoshka, 32,9 foiz
sabzavot, va 47,1 foiz poliz mahsulotlari etishtirilgan. Ta’kidlash joizki, 2022 yilda
fermer xo’jaliklari tomonidan 37,8 foiz paxta, 35,7 foiz g’alla, 3,8 foiz kartoshka,
10,6 foiz sabzavot va 30,3 foiz poliz mahsulotlari ishlab chiqarilgan edi 12
.
10 O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan.
11 Sh.M.Mirziyoyev Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning
yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston, 2019. – 22 b.
12 O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.
21

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .1. O’ zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to’ g’ risida»
qonuni. 2019 y.25 aprel.
2. O’ zbekiston Respublikasining «Markaziy banki to’ g’ risida» qonun.
«Halq so’ zi» gazetasi 2019 y.13 yanvar.
3. O’ zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasining «Pul mablag’
larini bankdan tashqari muomalasini yanada qisqartirish chora-tadbirlari to’ g’
risida»gi qonuni. № 280. 2017 y. 5 avgust.
4. O’ zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning banklardagi omonatlarini
himoyalash kafolatlari to’ g’ risida»gi qonuni. 2017 y. 4 aprel.
5. O’ zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. «Bozor islohatlarini
chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’
nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to’ g’ risida»
Toshkent. 14.06.2020 yil.
Statistik to’ plamlar va Internet yangiliklari.
1. O’ zbekiston Respublikasining 2019 y yanvar-mart statistik axborotnomasi.
2. O’ zbekiston iqtisdiyoti. Taxliiy sharx. 2019 y. №7
3. Ekonomika Uzbekistana. Analiticheskiy obzor za 2019-2020 g.
4. http://www.bankofendland.co.uk/market/money/index.htm
5. http://www.bankofendland.co.uk/coreuproses.htm
6. www.Referat.ru
7. http://www.boj.or.jp./en/siryo.htm
8. www.federalreserve.gov.
26

strukturasi kelishiladi, va ishlab chiqarish texnologiyasi belgilab olinadi. Shundan
keyin rejalashtirish bo’limi barcha resurslarga bo’lgan talabni aniqlaydi.
Iqtisodiy uslubiyat boshqarishda moliyaviy siyosatni, shu asosda investitsiya
siyosatini belgilab olishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu uslubda qarz olish
(kredit)ga bo’lgan talab ham asoslanadi. Moliyaviy strategiyaga mos ravishda,
maqbul soliq siyosati shakllanadi, uning asosiy tomonlari korxonaning hisob-kitob
siyosati bo’yicha belgilab olinadi. Bu tadbirlarning barchasi rejalashtirish, moliya,
buxgalteriya hisob-kitobi hamda yuridik bo’limlar yoki shu sohalarga mas’ul
bo’lgan mutaxassislar bilan kelishib olinadi.
Tijorat hisob-kitob uslubiyati mahsulot ishlab chiqaruvchilarni xo’jalikdan
tashqaridagilar bilan aloqalarini tartibga solish, xo’jalik ishlarini yuqori foyda
olishga qaratilgan samarali ish yuritish, xo’jalikda ishlab chiqarishni faqatgina
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish asosida olib borishni ta’minlaydi.
Bundan tashqari xo’jalikda xarajatlarni boshqarishda ham xodimlardan
oqilona foydalanishni tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Ya’ni xo’jalik bevosita
shartnoma asosida hamkorlik qiluvchi korxonalar bilan bo’ladigan munosabatlar
bo’yicha xo’jalik a’zolari ichidan ularning qobiliyatiga qarab turli masalalar
yuzasidan ma’sul xodimlar tayinlanishi hamda ular ustidan xo’jalik rahbari nazorat
olib borishi lozim. Chunki xo’jalik rahbari bir vaqtning o’zida quyidagi rasmda
keltirilgan korxonalar bilan shug’ullanishi uchun imkoniyati cheklangan va bu o’z
navbatida xarajatlarni samarali boshqarishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shuning
uchun yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek xo’jalik xarajatlarni biz taklif etayotgan
mexanizm asosida boshqarishni tashkil qilish xar bir fermer xo’jaligi yoki fermer
xo’jaligi raxbari uchun xam maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz (1-rasm).
7

Xulosa
Xulosa qilib aytganda qishloq xo ’ jaligini boshqarish fermer xo ’ jaligi jamoa
a ’ zolari mehnatini maqsadga muvofiq tashkil etishga qaratilgandir . U ishlab
chiqarish jarayonining vaqt va makonda uyg ’ unlashgan tarzda rivojlanishini va
ma ’ lum sharoitda mo ’ ljaldagi mahsulotni ishlab chiqarib , kam xarajat qilishni
nazarda tutadi . Ishlab chiqarish jarayonida texnika , aylanma mablag ’ lar , er , suv
resurslaridan oqilona foydalanish ko ’ pincha fermer xo ’ jaligi jamoa a ’ zolari
mehnatini qay darajada tashkil etilishiga bog ’ liq . Shuni inobatga olganda , mehnat
taqsimotiga asoslangan ishlab chiqarish kooperatsiyasini kengaytirish samarali
hisoblanadi .
Shuningdek , fermer xo ’ jaliklarini ilmiy boshqarish izchil qarorlar qabul qilish
va ularning hayotiyligini ta ’ minlash orqali amalga oshiriladi . Qarorlar mohiyati
jihatdan bir - biridan farq qiladi va xo ’ jalik faoliyatining turli jabhalaridagi
muammolarni yechishga qaratilgan bo ’ ladi . Qarorlar axborotlar tizimi orqali
shakllanadi .
Fermerlar mehnatini ilmiy tashkil etishda mutanosiblik tamoyiliga amal
qilish , ya ’ ni ishlab chiqarishni boshqarishda bajariladigan ishlarni rejalashtirish
muhimdir . Bu fermer bajaradigan barcha boshqaruv vazifalari o ’ rtasidagi
aloqadorlikni va mutanosiblikni ta ’ minlaydi , vazifalarni mo ’ ljallangan muddatda
bajarish imkonini beradi . Mutanosiblik fermer bajaradigan vazifalarning optimal
hajmini aniqlash va mehnat vositalari bilan ta’minlash orqali amalga oshiriladi.
Bundan tashqari, respublikada fermer xo’jaliklarining rivojlanishi qishloq
aholisini ish bilan ta’minlashga ijobiy ta’sir etmoqda. Fermerlarning o’z xo’jalik
faoliyatini samarali va mustaqil yuritishdan manfaatdor bo’lishi mulkdan oqilona
foydalanib, barqaror rivojlanish yo’lini tanlashi, ekinlar hosildorligining o’sib
borishini ta’minlashi, istiqbolda o’z mavqeini yanada mustahkamlab borish
imkonini bermoqda. Shu bilan birga, kelajakda, fermer xo’jaliklari, qishloq
xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi asosiy xo’jalik sub’ektlari sifatida,
barqaror rivojlanish bosqichiga kirish uchun puxta zamin yaratib berilmoqda.
23

etilmoqda. Xususan, fermer xo’jaliklarining iqtisodiy va moliyaviy mustaqilligini
ta’minlash, ijaraga berilgan erdan samarali foydalanish, qishloq xo’jalik
mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayonini moliyalashning ishonchli tizimini
shakllantirish, fermerlar uchun kadrlarni tayyorlash tizimini barpo etish hamda
qishloq xo’jaligi korxonalari (shirkat xo’jaliklari) negizida fermer xo’jaliklarini
tashkil etish va ularni boshqarishni takomillashtirish, bozor infratuzilmalarini
barpo etish asosida ular o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni takomillashtirish,
fermer xo’jaliklari faoliyatini moliyalashtirish tizimini takomillashtirish, mahsulot
turlarini ko’paytirish va sifatini oshirish kabi choratadbirlar ishlab chiqib
amaliyotga joriy etib borilmoqda.

3. Fermer xo’jaliklarini boshqarishdagi o’zgarishlar va uni
amalga oshirish davrlari

Mamlakatimizda fermer xo’jaliklari faoliyatini tartibga solish va
boshqarishning huquqiy-me’yoriy asoslari bosqichma-bosqich yaratilib, joriy
etilmoqda. Xususan, fermer xo’jaliklarining iqtisodiy va moliyaviy mustaqilligini
ta’minlash, ijaraga berilgan erdan samarali foydalanish, qishloq xo’jalik
mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayonini moliyalashning ishonchli tizimini
shakllantirish, fermerlar uchun kadrlarni tayyorlash tizimini barpo etish hamda
qishloq xo’jaligi korxonalari (shirkat xo’jaliklari) negizida fermer xo’jaliklarini
tashkil etish va ularni boshqarishni takomillashtirish, bozor infratuzilmalarini
barpo etish asosida ular o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni takomillashtirish,
fermer xo’jaliklari faoliyatini moliyalashtirish tizimini takomillashtirish, mahsulot
turlarini ko’paytirish va sifatini oshirish kabi chora-tadbirlar ishlab chiqildi.
Ma’lumki, fermer xo’jaliklari faoliyatiga oid huquqiy-me’yoriy hujjatlarda
fermerlarga ixtiyorlik asosida mahsulot etishtirish, uni qayta ishlash va sotish,
moddiy-texnika ta’minoti va boshqa xil xizmat ko’rsatish bo’yicha uyushmalar
hamda birlashmalarga a’zo bo’lish huquqi berilgan. Lekin amaldagi qonunchilikda
ayrim tartiblar va talablar to’liq yoritilmagan.
19

ma’lumotlar ishlab chiqaruvchiga etib boradi. Ko’pincha bu ma’lumotlar aniq
bo’lmasligi mumkin, shuning uchun fermerning o’zi bozorga borib ma’lumotlarni
aniqlashi kerak bo’ladi. Bu jarayon bozorni o’rganish deb ataladi. Qishloq xo’jaligi
menejmentida nima ishlab chiqarish, qancha ishlab chiqarish, qanday ishlab
chiqarish masalalariga bozor omillarining bog’liqligi ham o’rganilib chiqiladi.
Shuningdek ushbu masalalarga bozor talablari, boshqaruv talablari ham ta’sir
ko’rsatadi.
Bozor sharoitida qishloq xo’jalik ishlab chiqarishidan menejer
markazlashtirilgan agrotizm sharoitidagi rahbaridan tubdan farq qiladi.
Talabehtiyoj iqtisodga ta’siri kattalashgan sari bozor kuchlari o’z ta’sirini
ko’rsatishadi. Asosiy kuchni sarf qilishiga qarab fermer va qishloq xo’jalik
mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar talabiga tez javob berishlariga
to’g’ri keladi. Fermer va tashabbuskorlarga davlat, nima ishlab chiqarish
kerakligini majbur qilmaydi. Bu shuni anglatadiki "yangi" boshqaruvchilar qishloq
xo’jalik korxonalari menejerlari ko’p yechimlarini mustaqil ravishda qabul etishga
majbur bo’lib qoladi. Katta yirik xo’jaliklarda menejerlar rahbarga bo’ysunib
hisobot berishadi, bunga qaramay ularga katta talab berilgan, bu bilan birga
majburiyatlar ham katta. Ular funktsional kengayadi, qo’yilgan masalalarni echish,
biznes rejaga uni kiritish, nazorat qilishga javob berishadi.
Xususiy fermerlarga oldin topib bo’lmagan qishloq xo’jalik biznes menejment
malakalarini o’zlashtirishga to’g’ri keladi. Fermer korxona sifatida ishlashi kerak,
faqat "hayot obrazi" bo’libgina qolmay menejer yoki zamonaviy fermerlar ishlash
mexanizmi bilan tanishish kerak.
Qishloq xo’jaligida tadbirkorlik faoliyatining va sub’ektlarining tijoratchi
korxonalarga bo’linishi ularning mulkiy huquqi va faoliyatining xususiyatlariga
qarab belgilanadi. Umumiy qoidaga ko’ra, tijoratchi tashkilotning asosiy maqsadi
foyda olish va muassasalar o’rtasida taqsimlashdan iborat.
Fermer xo’jaliklarini tashkil etilishi va rivojlanishi qishloq xo’jaligida
iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda, umladan, ko’pukladli iqtisodiyotning
shakllanishiga hamda uning asosiy bo’g’ini hisoblanmish xususiy mulkchilikka
10

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI
FAKULTETI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: O’zbekistonda fermer va dehqon
xo’jaliklari faoliyatini takomillashtirish yo’nalishlari
Bajardi: ______________________
Guruh: _______________________
Ilmiy rahbar: __________________
1

2-rasm. Fermer xo’jaligi boshqaruvining asosiy jarayonlari 6

Qishloq xo’jaligi respublika halq xo’jaligi majmuasining asosiy tarmoqlaridan
biri hisoblanadi:
- qishloq xo’jaligining rivojlanishi halq xo’jaligining ko’p tarmoqlarini har-xil
xom-ashyolar bilan respublika aholisini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlaydi.
Qishloq xo’jalik mahsulotlaridan 75 foizi halq iste’mol mollari ishlab chiqariladi;
- qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish irrigatsiya-sug’orish va melioratsiya
tizimlari bilan bog’liq. Qishloq xo’jaligining 95 foiz mahsuloti sug’oriladigan
yerlardan olinadi. Demak qishloq xo’jaligida bevosita ishlab chiqarish
muammolari bilan birga yerlardagi irrigatsiya va melioratsiya muammolari ham
kerakli darajada yechimini topadi.
Yuqorida keltirilgan xususiyatlarni amalga oshirish qishloq xo’jaligi
ahamiyatini oshiradi. Qishloq xo’jaligida mavjud shart-sharoitlarni e’tiborga olib,
amalga oshirilayotgan islohotlar quyidagi tamoyillarga asoslanadi.
- qishloq xo’jaligi islohotlarini davlatning aniq maqsadga
6 O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi ma’lumotlari asosida.
13
Atrof muhit
Tadbirlar
Nazorat Biznes reja
Natijalarni tahlil qilish va
baholash Ta t bi q etish
Tezkor bosh q aruv Tezkor bosh q aruv
Nat ijalarni ro’yxatdan o’tkazish
( hisob )

asoslangan qishloq xo’jalik korxonalari yuzaga kelishiga poydevor yaratadi va ular
bozor talablariga mos keluvchi xo’jalik siftida e’tirof etiladi.
Fermer xo’jaliklari xo’jalik yuritish va tadbirkorlikning ilg’or shakllaridan
biri hisoblanadi. U o’zining ishlab chiqarish faoliyatini davlat tomonidan uzoq
muddatga ijaraga berilgan erda mavjud qonunlar asosida amalga oshiradi. Mustaqil
ravishda boshqa yuridik shaxslar bilan mahsulotni sotish bo’yicha shartnomalar
tuzadi, o’z mahsulotga baho belgilaydi, soliq to’lanadigan daromad oladi, boshqa
shaxslarning mulklarini, mablag’larini shartnomalar asosida qarz oladi va ishlatadi.
Bunda xo’jalik yuritishning afzalligi shundaki, mulkdor ham bitta shaxs timsolida
bo’ladi. Shuning uchun ishlab chiqarish natijalari uchun manfaatdorlik va
ma’suliyat keskin ortadi.
Fermer ishlab chiqarishda o’zini-o’zi boshqaradi va nazorat qiladi, ya’ni
bajarish va boshqarish vazifalari bir kishi qo’lida bo’ladi. Bu xol oddiy dehqonning
yaratuvchanlik imkoniyatlarini to’liqroq namoyon etishi va amalga oshirishi uchun
keng yo’l ochib beradi. Fermer tashkilotchi rahbarga qaraganda ko’proq
tashabbuskor va tadbirkordir. U fermer xo’jaligida yuzaga kelgan smehnat
yaizolarini qat’iyat bilan hal etadi. Bu erda munosabatlar ham mehnat
qonunchiligiga ham ahloqiy me’yorlarga asoslanadi. Yuqoridagilarga asoslangan
holda aytish mumkinki, fermer xo’jaligi bozor sharoitida ishlab chiqarishdagi
muammolarni oson hal etish, yashab ketish, o’zini o’nglab olish va barqarorlik
imkoniyatlariga ko’proq ega bo’ladi.
Shu sababli keyingi yillarda mamlakatimizda fermer xo’jaliklarini
rivojlantirish davlat dasturi darajasida amalga oshirilmoqda.
11

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston agrar sohasida olib borilayotgan
iqtisodiy islohotlar natijasida mulk davlat tasarrufidan chiqarilib, xo’jalik
yuritishning nodavlat shakllari vujudga keltirildi va bugungi kunda qishloq
xo’jaligi mahsulotlarining asosiy qismi fermer va dehqon xo’jaliklari tomonidan
etishtirilmoqda. Fermer xo’jaliklarining boshqarish mexanizmini bozor
munosabatlariga moslashtirilib, rivojlanishning innovatsion yo’nalishiga
o’tkazilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev “...fermerlik harakatini
qo’llab-quvvatlash uchun huquqiy, tashkiliy hamda moliyaviy shart-sharoitlarni
tug’dirib berish bunday yuksak natijalarni qo’lga kiritishda hal qiluvchi omil
bo’lmoqda” deya t’kidlagan edilar 1
.
Qishloq xo’jaligi yalpi ichki mahsulotida fermer xo’jaliklari ulushi muntazam
ravishda oshirib borilmoqda. Fermerlar tomonidan strategik ahamiyatga ega
bo’lgan paxta va bug’doyning asosiy qismi etishtirilib davlat buyurtmalari
bajarilishi 100 foiz ular hissasiga to’g’ri kelmoqda. Shu bois, mamlakat rahbari va
hukumati tomonidan fermerlar faoliyatini yanada takomillashtirishga alohida
e’tibor qaratilib, muhim chora-tadbirlar belgilanmoqda. Jumladan, «Fermer
xo’jaliklari to’g’risida» 2
gi qonun qabul qilinib, ushbu qonun ikki marotaba qayta
ko’rib chiqildi va takomillashtirildi. Hozirgi kunda bu qonunga fermerlarni
qo’llab-quvvatlash bo’yicha qator moddalar qo’shish ustida ishlar olib borilmoqda.
Davlat buyurtmasi bo’yicha mahsulot etishtirayotgan fermerlarga maqsadli
imtiyozli (yillik 3%) kreditlar ajratilmoqda. Ularni markazlashtirilgan tarzda
resurslar (mineral o’g’itlar, yoqilg’i-moylash materiallari, urug’lik, texnika) bilan
ta’minlash yo’lga qo’yilgan. Fermerlarga servis xizmatlari ko’rsatuvchi turli
yo’nalishdagi korxonalar tashkil qilingan bo’lib, ularning servis xizmat hajmi
muntazam ravishda oshirilib borilmoqda.
1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 20 18 yilda respublika ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari hamda 201 9 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga
bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi.
2 O’zbekiston Fermer xo’jaliklari uyushmasi, OSCE Evropa xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti,
“O’zbekistonda fermer xo’jaligini yuritish asoslari”, “Voris-Nashriyot”, Toshkent-2017 yil, 29-bet.
3

takomillashtirish yo’nalishida asosiy vazifa - me’yoriy va miqdoriy
ko’rsatkichlardan foydalanishdir. Chunki bu ko’rsatkichlar alohida hududlarni real
holatini ko’rsatib berib, ushbu hududning ehtiyoj va talablaridan kelib chiqqan
holda tashkil etilishi lozim bo’lgan infratuzilma ob’ektlarini aniqlashga yordam
beradi.
Qishloqda bozor infratuzilmalarining istiqbolda yanada samarali faoliyat
yuritishi uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim:
birinchidan, fermerlarni qo’llab-quvvatlash, jumladan moliyalashtirish
mexanizmlarini takomillashtirish, fermerlarga xizmat ko’rsatadigan infratuzilma
muassasalarining xizmat ko’rsatish sifatini oshirish; ikkinchidan, qishloqda bozor
infratuzilmalari faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish va qo’llab-
quvvatlashning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish; uchinchidan,
qishloqda infratuzilma ob’ektlariga kadrlar tayyorlash va ularning kasbiy
tayyorgarlik darajasini oshirish hamda infratuzilmalarni rivojlantirishning
zamonaviy texnik va iqtisodiy siyosatini shakllantirish.

25

2. Fermer xo’jaliklarini tashkil etishning o’ziga xos tamoyillari va
xususiyatlari
Respublikamizda mustaqillikning dastlabki yillarida amalga oshirilgan
iqtisodiy islohotlarga va bugungi kunda agrar sohada olib borilayotgan iqtisodiy
jarayonga nazar tashlaydigan bo’lsak, qishloq xo’jaligini quyidagi yo’nalishlari
bosqichma-bosqich erkinlashtirilishi. Ya’ni:
- ishlab chiqarish munosabatlari;
- yer munosabatlari va erdan foydalanish;
- qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotish, tayyorlov tizimlari;
- qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarni kreditlash tizimi va
baholarni tartibga solish;
- qishloq xo’jaligida mahsulotlarni taqsimlanishi o’zining ijobiy natijalarini berib
kelmoqda.
Agrar sohada bozor munosabatlarini keng joriy etish uchun bozor
tamoyillariga mos bo’lgan va qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarning
faoliyatiga mustaqillik va erkinlik jihatlarini o’zida mujassamlashtirgan, asosiy
chora-tadbirlarni ishlab chiqishdan iborat. Bu esa bevosita qishloq xo’jaligida
bozorga xos sog’lom raqobat muhitning shakllanishi va barqaror rivojlanishini
ta’minlash uchun muhim omil bo’lib xizmat qiladi.
Fermer xo’jaliklarida asosiy boshqaruv jarayonlarini quyidagicha sharoitlarda
nomoyon bo’ladi (2-rasm).
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishib, halq xo’jaligini bozor
munosabatlariga o’tkazish maqsadida kerakli iqtisodiy islohotlar amalga oshirilib,
respublikada bozor iqtisodiyoti shakllanishiga erishdi. Respublikaning sotsial -
iqtisodiy rivojlanishidagi ob’ektiv shart-sharoitlarni, xususiyatlarni e’tiborga olgan
holda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda qishloq xo’jaligiga katta e’tibor
berilmoqda. Shu bilan bir qatorda mamlakatimizda fermer xo’jaliklariga katta
etibor berilib, keng imkoniyatlar yaratilmoqda. Bugungi kunda fermer xo’jaliklari
keng yo’l ochilib ularning sonlari toboro ko’payib bormoqda.

12

Kurs ishining ob’ekti. O’zbekiston Respublikasi agrar sohasidagi fermer
xo’jaliklarining boshqaruv faoliyati jumladan, “Qilichbek Qahramon” fermer
xo’jaligi hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti. O’zbekiston Respublikasi fermer xo’jaliklari
faoliyatini boshqarish tizimidagi iqtisodiy munosabatlar mexanizmini
takomillashtirish bilan bog’liq bo’lgan ilmiy izlanishlar natijalari tadqiqotning
predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi. Fermer xo’jaliklari faoliyatida samarali boshqarish
mexanizmini tashkil qilish hamda ularni rivojlantirishda menejment tizimining
hozirgi holatini tahlil qilish asosida fermer xo’jaligini rivojlantirish masalasida
menejment rolini oshirish uchun taklif va tavsiyalar ishlab chiqiptdan iborat.
Kurs ishining vazifalari. Ishning maqsadidan kelib chiqqan holda
quyidagilar tadqiqot vazifalari, deb belgilandi va hal etildi:
- fermer xo’jaliklari faoliyatini boshqarishning o’ziga xos xususiyatlari
va tamoyillarini asoslash;
- fermer xo’jaliklarini boshqarishning huquqiy-me’yoriy asoslarini
tadqiqot qilish va uni takomillashtirish bo’yicha takliflar ishlab chiqish;
- fermer xo’jaliklarida mahsulotni tayyorlash, qayta ishlash, sotishni
amalga oshiruvchi hududiy birlashmalarning tashkiliy tuzilmalarini va ularning
faoliyat ko’rsatish mexanizmini ishlab chiqish;
- fermerlarga xizmat ko’rsatadigan infratuzilmalarning samarali faoliyat
ko’rsatishiga oid tavsiya va takliflar ishlab chiqish.
- fermer xo’jaliklarida boshqarishning iqtisodiy mexanizmini
takomillashtirish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish.

4

oshirish hisoblanadi. Uning asosiy jihatlari quyidagilarni o’zida
mujassamlashtiradi.
- baholarni erkinlashtirish;
- korxonalarga xo’jalik faoliyatini mustaqil amalga oshirishga imkoniyat
yaratish;
- xususiy tarmoq rivojlanishidagi to’siqlarni bartaraf etish;
- moliyaviy opertsiyalarni erkinlashtirish;
Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo’jalik korxonalari - bu, murakkab
iqtisodiy dinamik tizim bo’lib, u tashkiliy va nisbatan mustaqil faoliyat yurituvchi
umumishlab chiqarish bo’g’ini hisoblanadi. Unda umumxalq, jamoaga oid va
shaxsiy manfaatlarga xo’jalik hisobi asosida erishiladi.
Fermer xo’jaliklari mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bo’lib, ular barcha
iqtisodiy va xo’jalik ishlarini mustaqil ravishda o’zi hal qiladi va amalga oshiradi,
ya’ni ishlab chiqarish jarayoni texnologiyasi va uni tashkil qilish, ishlab chiqarish
tizimini tanlash, tayyor mahsulotni sotish, foydani ishlatish, moliyaviy
operatsiyalarni yuritishdan iborat murakkab jarayonni amalga oshiradi. Ushbu
jarayonda fermer xo’jaligining boshqarish samaradorligini oshirishga ta’sir etuvchi
ichki va tashqi omillar mavjud. Bunda xo’jaliklarning samarali boshqaruv tizimiga
ta’sir etuvchi tashqi omillarga tashkiliy-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, xalqaro
munosabatlar, texnik-texnologik va shartnomaviy munosabatlar hamda bozor
mexanizmlarini kiritishimiz mumkin. Bundan tashqari xo’jalik faoliyatiga ta’sir
etuvchi ichki omillar ham mavjud bo’lib, bularga moliyaviy resurslar, xo’jalikning
ichki boshqaruv tizimi, xo’jalik rahbarining bilimi va malaka darajasi,
xodimlarning ishga bo’lgan munosabati hamda xo’jalikda tavakkalchilikni
boshqarish mexanizmini tashkil etilishi kiradi (3-rasm).
16

Fermer xo’jaligi boshlig’i birinchi navbatda bajaradigan vazifasi korxonaning
maqsadini belgilab olish demakdir. Maqsadlarsiz boshqaruvga oid qarorlarni qabul
qilib bo’lmaydi. Maqsadlar shunday narsani, ular yordamida resurslardan
foydalanishning bir muqobil yo’lini ikkinchisidan qaysi afzallik tomoni bilan
ajralib turishini aniqlash mumkin.
Mamlakat agrar sohasida faoliyat yurituvchi xo’jaliklarda boshqaruv
mexanizmini shakllantirishda avvalo, boshqaruvni iqtisodiy mexanizmga
asoslangan holda tashkil qilish, buning uchun esa xo’jalik rahbarlari dastlab
mukammal bo’lgan biznes-reja tuzishi, xodimlarga funktsional vazifalar belgilab
berilgan holda ish topshirishlari va ularni boshqarishdagi ishtirokini ta’minlashi,
maqsadli kredit olish va qaytarish hamda servis xizmati ko’rsatish korxonalari
bilan iqtisodiy munosabatlarni shartnoma asosida yo’lga qo’yishlari lozim bo’ladi.
Boshqarishning iqtisodiy uslubi xo’jalik (korxona) normal faoliyat yuritishi va
rivojlanishi uchun kerakli shart-sharoit yaratishga qaratilgan maqsadli chora-
tadbirlar majmuasi yig’indisini tashkil qiladi. Xo’jalik rivojlanishining iqtisodiy
mexanizmi tijorat hisob-kitob ishlaridan samarali foydalanishga asoslanadi.
Ma’lumki, xo’jaliklar mulk shaklining o’zgarishi va moliyaviy mustaqillikka
erishishi, korxonaning asosiy fondi shakllanishi va foyda taqsimlanishini mustaqil
hal qilishi boshqarishning iqtisodiy uslubiyati roli oshirilishini taqozo etmoqda.
Bu, o’z navbatida, ishlab chiqarishning iqtisodiy natijalariga bo’lgan javobgarligini
kuchaytirmoqda. Har bir korxonada, uning har bir bo’g’inida tijorat hisob-kitoblari
rivojlanishi undagi tadbirkorlik menejmenti (boshqarish) rivojlanish darajasiga
qarab amalga oshiriladi. Marketing xizmati rejalashtirish bo’limiga mahsulotga
bo’lgan talab qay darajadaligi, qaysi turiga talab yuqoriligi, mahsulot turlariga
qarab belgilangan narx-navo, bo’nak, tovar uchun kredit, lizing, imtiyozli kredit va
hokazolar haqidagi ma’lumotlarni yetkazib beradi. O’z navbatida, rejalashtirish
bo’limi mahsulot ishlab chiqarish hajmi, uning turlari haqida bir necha variantdagi
topshiriqlarni tayyorlaydi, bunda ekin turlarini bir necha xil bo’lishi (agronomlar
bilan kelishilgan holda) aniqlab chiqilib, rahbariyat bilan ekiladigan ekinlar
6

yo’naltirilgan agrar siyosati bilan bog’lab amalga oshirish; jamoa xo’jaliklarini saqlab
qolish, ularni bozor munosabatlariga moslab
rivojlantirish va har xil shakldagi xo’jalik shakllarini e’tiborga olgan holda ularni
qayta qurish;
- qishloq xo’jaligi ma’muriy boshqaruv metodlaridan voz kechib, iqtisodiy
boshqaruv metodlarga o’tish;
- fermer va dehqon xo’jaliklarini keng rivojlantirib, qishloq xo’jalik ishlab
chiqaruvchilarida yerga, mulkka, mehnat natijalariga egalik hissini shakllantirish.
Bu tamoyillarga asoslangan holda respublika qishloq xo’jaligida
islohotlarning huquqiy bazasini barpo etish, qishloq xo’jalik korxona va
tashkilotlarini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish, fermer va dehqon
xo’jaliklarini tashkil qilish va rivojlantirish, agrobozor iqtisodiyoti infratuzilmasini
barpo etish qishloq xo’jaligida soliq va narx-navo siyosatini takomillashtirish,
boshqaruv tizimini o’zgartirish, moddiy texnika ta’minotini yaxshilash va boshqa
tadbirlarni amalga oshirish ko’zda tutilmoqda.
Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni tahlil qilish, ularning natijalarini
sinchiklab o’rganish qishloq xo’jaligi islohotlarini yanada chuqurlashtirish zamon
talabi ekanligini tasdiqladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 24 martdagi "Qishloq
xo’jaligida islohotlarni chuqurlashtirishning muhim yo’nalishlari to’g’risida"gi
Farmonida fermerlarni rivojlantirish ustuvor yo’nalishi sifatida belgilandi.
Kelajakda qishloq xo’jaligida fermerlik faoliyati xo’jalik yuritishning asosiy shakli
bo’lib qoladi. Qishloqda mulkdorlar sinfining shakllanishida fermer xo’jaliklari
muhim ahamiyat kasb etadi.
Mamlakatimizda islohotlarni amalga oshirish yillari davomida paydo bo’lgan
va yig’ilib qolgan ko’plab muammolar Prezident farmonlari asosida hal
qilinmoqda. Bu fermerlik va dehqon xo’jaliklari rivojiga ustuvorlik berilishi
avvalambor, qishloq xo’jalik o’simliklarini joylashtirishda taqsimlash ishlarini
amalga oshirish, ishlab chiqarilgan mahsulotlarni, unga darashli mulkni va moddiy
resurslarni o’z ichiga olgan mehnat natijalarini tasarruf qilishdir. Bundan buyon
14

alohida e’tiborga loyiqdir. Fermer xo’jaligi ishlab chiqarish tizimining moddiy
asosini ijaradagi yer va xususiy mulkchilikdagi boshqa ishlab chiqarish vositalari
tashkil etadi. Bu tizimning yana bir o’ziga xos xususiyati – tadbirkorlik
faoliyatining erkinligi va mustaqil faoliyat yuritishidir.
Fermer xo’jaligining ichki tizimi texnik, texnologik va ishlab chiqarishni,
mehnatni tashkil etish, iqtisodiy tizimlardan tashkil topgan bo’ladi. Barcha tizim
unsurlari o’zaro bir-biriga bog’liqdir. Ularning birgalikdagi harakati xo’jalikning
yagona tizim tarzida mavjudligini ko’rsatadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir
korxona, tashkilot ochiq tizim ko’rinishida faoliyat ko’rsatadi. Xususan, fermer
xo’jaligi ham bundan mustasno emas. Sababi fermer xo’jaligining istiqbolini va
rivoj topishini kooperatsiyaga asoslangan uyushma (birlashma), agrofirmalar va
turli xizmatlar ko’rsatuvchi bozor infratuzilmalarisiz tasavvur etish qiyin. Ularni
fermer xo’jaligi faoliyatiga ta’sir etuvchi tashqi tizim deb qarash mumkin (4-rasm).
4 -rasm. Fermer xo’jaligi ishlab chiqarish faoliyatini boshqarishning ichki va
tashqi tizimlari 8

Ammo fermer xo’jaliklari faoliyatiga ta’sir etuvchi boshqa tizimlar ham
mavjud. Xususan, soliq, ekologik, demografik va boshqalar. Ushbu tizimlarni
inkor etmagan holda muallif tadqiqot jarayonida asosan kooperatsiya va xizmat
ko’rsatuvchi bozor infratuzilmalari faoliyatini o’rganishni maqsad qilib qo’ygan.
Mamlakatimizda fermer xo’jaliklari faoliyatini tartibga solish va
boshqarishning huquqiy-me’yoriy asoslari bosqichma-bosqich yaratilib, joriy
8 Tashmatov R.X. Fermer xo’jaliklari kooperatsiyasi va bozor infratuzilmalari rivojlanishini boshqarish.: I.f.n.
ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiya avtoreferati. - T.: 2019. – B. 12
18

Infratuzilma Soliq Demografiya Ekologiya
Fermer xo’jaligi
Mehnatni
tashkil etish Ishlab chiqarishni
tashkil etish Texnik Texnologik
Iqtisodiy Kooperatsiya

Boshqaruv bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq bo’lib, ishlab
chiqarish yuzasidan resurslardan samarali foydalanishning ichki imkoniyatlarini
aniqlashning muhim masalalarini o’z ichiga oladi. Unda xo’jalikning ishlab
chiqarish va tijorat faoliyati yuzasidan biznes reja-topshiriqlarining bajarilishi,
ishlab chiqarish resurslaridan samarali foydalanishning holati, imkoniyatlari va
ularni maqsadli boshqarishdagi muhim yo’nalishlari belgilanadi.
Boshqarishning to’g’ri tashkil etilishi esa har jihatdan xo’jalikni boshqaruvchi
shaxsni kim ekanligi va uning boshqaruv malakasiga bog’liqdir.
Boshqarishdagi umumiy jarayonda har bir komponent joyini ko’rsatadi.
Fermer xo’jaligining biznes-menejment jarayoni diagramma tarzida ishlab chiqilsa
fermer xo’jaligining biznes-menejmentini ishlab chiqishda foydali hisoblanadi 5
.
Qishloq xo’jalik korxonalarida menejment usullari iqtisodiy tashkiliy,
boshqaruv, ijtimoiy, ruhiy, huquqiy tarzlarda namoyon bo’ladi. Iqtisodiy usulda
hisob-kitoblar amal qiladigan bo’lsa, tashkiliy usulda mehnat taqsimoti va
boshqaruv usulida ma’muriy boshqaruv jarayoni vujudga keladi, ijtimoiy usulda
inson turmush tarzi va talabi, madaniyati mujassamlashgan bo’lsa, ruhiy
kechinmalari va insonni qo’llab quvvatlash shuningdek huquqiy usul boshqaruv
munosabatlarining asosini tashkil etadi. Korxonani samarali boshqarishda
ko’pincha menejment maqsadlari shakllantiriladi va natijalar sistemali baholanadi.
Menejmentning maqsadi deyarli xarajatlarni kamaytirish, maksimal foyda
olish, ehtiyojlarni maksimal qondirishdan iborat bo’ladi. Qishloq xo’jaligi
menejmentida maqsadlar belgilashda rejalashtirish dastlabki faoliyat bo’lib
hisoblanadi. Bu qarorlar o’zaro bog’liq bo’lganligi sababli ular alohida
ko’rilmaydi. Bu qarorlarga ta’sir etuvchi bir qancha omillar ya’ni bozor
xususiyatlari, menejment faoliyati va agronomik talablardir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kuchli raqobatning mavjudligini hisobga olib,
ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning bozorbop, xaridorgir bo’lishini ta’minlashi
kerak. Agar mahsulot xaridorgir bo’lsa, savdo-sotiq joylari yoki bozor to’g’risidagi
5 Abdullaev A., Aybeshov X. Fermer xo’jaligi iqtisodi. – T.: «Aloqachi», 2018. – b. 72.

9

3-rasm. Fermer xo’jaliklarini samarali boshqarishga ta’sir etuvchi ichki
va tashqi omillar 7
Olamda barcha jarayonlar tizim sifatida mavjud va rivoj topadi. Ular son
jihatdan ko’p va turfa xil bo’lib, uchta - biologik, tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy
tizimlarga bo’linadi. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimda fermer xo’jaligining tutgan o’rni
7 O.A.Saydaxmedov Agrar sohani boshqarishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish: i.f.n. ilmiy
darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiyasi. – T., 2022.

17

Fermer xo’jaliklarining samarali
boshqaruv tizimiga ta’sir etuv chi
omillar
Tashqi omillar Ichki omillar
Tashkiliy - iqtisodiy

Ijtimoiy - siyosiy

Xalqaro munosabatlar

Texnik - texnologik

Shartnomaviy
munosabatlar
Bozor mexanizmi
Moliyaviy resurslar

Xo’jalikning ichki
boshqaruv tizimi
Xo’jalikda
tavakkalchilikni
boshqarish
mexanizmini tashkil
etilishi Xo’jalik rahbarining
bilimi va malaka
darajasi

Xodimlarning ishga
bo’lgan munosabati

1. Fermer xo’jaliklarini boshqarishning nazariy asoslari va iqtisodiy
ahamiyati
Fermer xo’jaligi - o’ziga uzoq muddatli ijaraga berilgan yer uchastkalaridan
foydalangan holda, qishloq xo’jaligi tovarlari ishlab chiqarishi bilan
shug’ullanuvchi a’zolarning birgalikdagi faoliyatiga asoslangan, yuridik shaxs
huquqlariga ega mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’ektdir.
Fermer xo’jaligi mehnat shartnomasi asosida boshqa shaxslarni ishga yollashi
mumkin. Yollanma ishchilar fermer do’jaligining a’zolari hisoblanishmaydi.
Fermer xo’jaligining boshlig’i shu xo’jalikning 18 yoshga to’lgan, qishloq xo’jaligi
sohalari bo’yicha tegishli malaka, mutaxassislik, ish tajribasiga ega bo’lgan,
muomalaga layoqatli a’zolaridan biri tanlanadi. Fermer xo’jaligi boshlig’i
vaqtinchalik ish qobiliyatini yo’qotganda yoki uzoq vaqt bo’lmaganda u o’z
vazifasini bajarish vakolatini shu xo’jalik a’zolaridan biriga beradi.
Fermer xo’jaliklari quyidagi shartnomalar asosida ish yuritadi. Hadya qilish
shartnomasi, qarz shartnomasi, kredit shartnomasi, yetkazib berish shartnomasi,
oldi-sotdi shartnomasi, ko’chmas mulkni sotish shartnomasi.
Shartnoma shartlari noaniq bo’lsa, natijada ishlovchilarda javobgarlik
ma’suliyati yetarli bo’lmaydi. Bu albatta, kelgusida, shartnomaning
bajarilmasligiga olib keladi. Hosil ham, daromad ham shunga yarasha bo’ladi.
Fermer xo’jaligini boshqarish boshqa turdagi korxonalarni boshqarishdan
qisman farq qiladi. Boshqarishning asosiy vazifalari, printsiplari va usullari bir xil,
lekin ular turli korxonalarda turlicha qo’llaniladi. Farqi shundaki, korxonalarning
hajmi va faoliyati boshqalarnikidan farq qiladi. Ishlab chiqarishi tashqarida
joylashgan fermer xo’jaligini yuritish murakkab va tavakkal qilishni, talab yetadi,
bunga sabab mahsulot va narxning o’zgaruvchanligi hamda obhavoning ishlab
chiqarish jarayoniga ta’siri etishidir. Bundan tashqari katta fermer ho’jaliklarida
(masalan, shirkatlar, fermer kooperativlarida) ishchilar uchun o’z mutaxasisliklari
bo’yicha ish topishlari va boshqaruv vazifalarini amalga oshirishlari murakkab.
5

TOSHKENT-2023
O’zbekistonda fermer va dehqon xo’jaliklari
faoliyatini takomillashtirish yo’nalishlari

Kirish 3
1. Fermer xo’jaliklarini boshqarishning nazariy asoslari va iqtisodiy ahamiyati
5
2. Fermer xo’jaliklarini tashkil etishning o’ziga xos tamoyillari va xususiyatlari
12
3. Fermer xo’jaliklarini boshqarishdagi o’zgarishlar va uni amalga oshirish
davrlari 19
Xulosa 23
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 26
2

ishlab chiqarish munosabatlarini takomillashtirish qishloq xo’jalik erlaridan
unumli foydalanishda ijara shaklini kengaytirish.
Fermer xo’jaliklarda ishlab chiqarish samaradorligi shirkatlarga nisbatan
ancha yuqori ekanligini isbotladi. Ularda mineral o’g’itlar, yonilg’i tejamkorlik
bilan ishlatilmoqda, moddiy resurslar gektariga o’rtacha 2 marta kam sarflangan.
Prezidentimiz o’z ma’ruzasida "Fermer degani - bu avvalo universal
qobiliyatta ega bo’lgan inson. Halqimiz iborasi bilan aytganda bugun fermerga
qirq hunar ham oz" deb ta’kidladilar.
Haqiqatdan ham bir vaqtning o’zida ham dehqon, ham agronom, ham
chorvador, ham mexanizator, ham hisobchi, ham iqtisodchi bo’lish fermerda katta
bilim va ma’suliyat talab qiladi. Bugungi fermer ana shu talablarga mos bo’lmog’i
lozim.
Hukumatimiz tomonidan fermer va dehqon xo’jaliklarini rivojlantirish uchun
kerakli huquqiy, tashkiliy va iqtisodiy asoslar yaratib berilganligi ularning sonini
keskin o’sishiga va ishlab chiqariladigan mahsulotlari hajmini oshirishiga olib
kelmoqda. Qishloq xo’jaligida islohotlar tobora chuqurlashib, bozor iqtisodi
sharoitida faoliyat ko’rsatishi turli mulk shakllaridagi korxonalar o’rtasida raqobat
muhitini keltirib chiqaradi.
Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida islohotlar o’zbek modeli asosida
bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. U MDH yoki boshqa rivojlanayotgan
mamlakatlardagi jarayonlardan farq qiladi dehqon fermerlarga tom ma’nodagi
erkinlikni berish, ularning faoliyatida bozor islohotlariga xos sog’lom raqobatni
tdakllantirish, mulkka egalik hissini mustahkamlash, qishloqdagi tovar ishlab
chiqaruvchilarni xo’jalik yuritishning zamonaviy uslublariga o’rgatishdan iborat.
Ma’lumki, Prezidentimiz tashabbusi va rahbarligida agrar tarmoqda yangi
boshqarish tizimi yaratildi. Bir qator sohalar bo’yicha hissadorlik uyushmalari,
birlashmalari tashkil etildi va ular mustaqil faoliyat ko’rsata boshladi. Ushbu
xo’jalik sub’ektlari faoliyatini takomillashtirishga erishishning eng maqbul yo’li
iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichida erkinlashtirish "jarayonini amalga
15

O’zbekistonda agrar islohotlarni amalga oshirishning hozirgi bosqichida, ko’p
ukladli iqtisodiyot rivojlanayotgan davrda fermerlar kooperatsiyasining
kengayishini ta’minlash eng ustuvor yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Shuni
hisobga olib, respublikamizda fermer xo’jaliklari kooperatsiyasini rivojlantirish,
xorijdagi qishloq xo’jaligi kooperatsiyalari faoliyati tajribasini o’rganish va turli
xil kooperatsiyaga asoslangan uyushma (birlashma)larni tashkil etish bo’yicha bir
qator ishlar olib borilmoqda.
Shu bilan bir qatorda fermer xo’jaliklari kooperatsiyasini tashkil etish hamda
dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash hamda
qishloq xo’jalik texnikalarini sotib olish, sotish, ta’mirlash va sotishdan keyingi
xizmat ko’rsatish sohasida kooperatsiyalarini ham tashkil etish maqsadga
muvofiqdir. Bu esa o’z navbatida qishloq xo’jalik mahsulotlari nobudgarchiligini
oldini oladi va tayyor mahsulotlar turini ko’paytirishga imkon yaratadi, tashish
xarajatlarini kamaytirib, qishloqda mehnatga layoqatli odamlarning ish bilan
bandligini ta’minlaydi.
Fermer xo’jaliklariga xizmat ko’rsatish maqsadida tashkil etilgan infratuzilma
ob’ektlari faoliyatiga oid iqtisodiy munosabatlarda kamchiliklar mavjud. Xususan,
muayyan infratuzilma ob’ektini tashkil etish mas’ul tashkilot tomonidan katta
mablag’ sarflashi, aksariyat holatda infratuzilmalar uzoq masofada joylashgani
(asosan tuman va viloyat markazlarida), buyurtmachilar (fermerlar) va moddiy-
texnika vositalarini yetkazib beruvchi shoxobchalar o’rtasida hisob-kitob
mexanizmlarining takomillashmagani hamda tuzilgan shartnomalarning
bajarilmasligi va boshqalar. Bu nafaqat fermer xo’jaliklarining iqtisodiy faoliyatiga
salbiy ta’sir ko’rsatib qolmasdan, balki infratuzilma ob’ektlarining daromadi
kamayib, moliyaviy ahvoli yomonlashib, o’z faoliyatini tugatishga olib keladi. Shu
bois, istiqbolda fermer xo’jaliklariga xizmat ko’rsatuvchi infratuzilmalar
muassasalarini ilmiy ishda tavsiya etilgan prognozlar negizida yetarli darajada
tashkil etish maqsadga muvofiqdir.
Istiqbolda fermer xo’jaliklari va ularga xizmat ko’rsatadigan bozor
infratuzilma ob’ektlari o’rtasidagi munosabatlarni rivojlantirish va
24

1-rasm. Fermer xo’jaliklarida xarajatlarni boshqarish mexanizmi 3

Fermer xo’jaliklari, xo’jalik yuritish va tadbirkorlikning ilg’or shakllaridan
biri hisoblanadi. U o’zining ishlab chiqarish faoliyatini davlat tomonidan uzoq
muddatga ijaraga berilgan erda mavjud qonunlar asosida amalga oshiradi. Mustaqil
ravishda boshqa yuridik shaxslar bilan mahsulotni sotish bo’yicha shartnomalar
tuzadi, o’z mahsulotiga baho belgilaydi, soliq to’lanadigan daromad oladi, boshqa
shaxslarning mulklarini mablag’larini shartnomalar asosida qarz oladi va ishlatadi 4
.
Bunday xo’jalik yuritishning afzalligi shundaki, mulkdor ham, tadbirkor ham,
xizmatchi ham bitta shaxs timsolida bo’ladi. Shuning uchun ishlab chiqarish
natijalari uchun manfaatdorlik va ma’suliyat keskin ortadi.
Fermer ishlab chiqarishda o’zini-o’zi boshqaradi va nazorat qiladi, ya’ni
bajarish va boshqarish vazifalari bir kishi qo’lida bo’ladi. Bu hol oddiy dehqonning
yaratuvchanlik imkoniyatlarini to’liqroq namoyon etishi va amalga oshirishi uchun
keng yo’l ochib beradi.
3 O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo’jaligi ma’lumotlari asosida.
4 B.A.Akramov va boshqalar. Qishloqda fermer xo’jaliklarini yuzaga kelishi va rivojlanishining asosiy tamoyillarini
belgilash: uslubiy qo’llanma. – T., 2017. – b. 23.
8
MTP Fermer xo’jaligi
SIU YoMM O’g’it Urug’
MTP ,
ma’sul
xodim 1 SIU ,
ma’sul
xodim 1 YoMM ,
ma’sul
xodim 1 O’g’it ,
m a’sul
xodim 1 Urug’ ,
ma’sul
xodim 1
Fermer xo’jaligi rahbari
Xarajatlarni boshqarish samaradorligi

O’zbekistonda fermer va dehqon xo’jaliklari faoliyatini takomillashtirish yo’nalishlari

Купить