O'zbekistonda fermer va dehqon xo'jaliklarini rivojlantirish vazifalari - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.3MB
Xaridlar	9
Yuklab olingan sana	09 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Qishloq va o'rmon xo'jaligi

O'zbekistonda fermer va dehqon xo'jaliklarini rivojlantirish vazifalari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

IQTISODIYOT KAFEDRASI
“B ANK ISHI VA AUDITI ” TA’LIM YO’NALISHI
1-KURS BIA 73 -GURUHI TALABASI
Baratov Shuxrat G’ayratjon O’ g’ lin ing
“IQTISODIYOT NAZARIYASI ” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: O’zbekistonda fermer va dehqon xo’jaliklarini
rivojlantirish vazifalari
1

Reja: bet:
Kirish. 3
1.
O’zbekistonda qishloq xo’jaligini shakllantirish. 5
2.
Dehqon va Fermer xo’jaliklarini tashkil qilish. 12
3.
Dehqon va Fermer xo’jaliklarini takomillashtirish
usullari. 18
Xulosa 25
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 28

2

Kirish.
Huquqshunoslar Umida Haqnazar va Ilhom Azizov, iqtisodchi Yuliy
Yusupov O’ zbekistonda agrar islohotlarni tahlil qiluvchi maqolani nashr qilishdi.
Mutaxassislar materialda yer munosabatlari, yer uchastkalarini ajratishda shaffoflik
va davlat buyurtmalarini olish borasida go’ yoki yechim topilmagan masalalarga
ishora qilishmoqda. Bunga javoban Innovatsion rivojlanish vazirligining
Hududlarni innovatsion rivojlantirish boshqarmasi boshlig’ i Fazliddin Mo’ minov
qishloq xo’ jaligini isloh qilishda erishilgan yutuqlar haqida ma’lumot berdi.
Qishloq xo’ jaligi O’ zbekistonda asosiy iqtisodiy tarmoq hisoblanadi. U
YaIMning qariyb 27 foizini egallaydi, mamlakatdagi jami aholining 30 foizdan
ortig’ ini ish bilan ta’minlaydi, qashshoqlikni kamaytirishga hissa qo’ shadi.
Bugungi kunga qadar qishloq xo’ jaligida 20 million gektardan ortiq yer, jumladan,
3,2 million gektar sug’ oriladigan ekin maydonlarida aholi ehtiyojlari uchun oziq-
ovqat mahsulotlari, iqtisodiyot tarmoqlari uchun zarur xomashyo yetishtirilmoqda.
2017 yilda klaster tizimining paydo bo’ lishi tufayli qishloq xo’ jaligi yanada
rivojlana boshladi. Bu tizim endigina yo’ lga qo’ yilmoqda, zanjirning ayrim bo’ g’
inlarida muammolar mavjud, ammo uni yanada takomillashtirish O’ zbekiston
qishloq xo’ jaligining ishlab chiqarish salohiyatidan samarali foydalanish imkonini
beradi. 2019 yilda Qishloq xo’ jaligini 2020-2030 yillarda rivojlantirish
strategiyasi tasdiqlandi. Mazkur Strategiya 2030 yilgacha 1,0 million gektardan
ortiq qishloq xo’ jaligi yerlarini o’ zlashtirish, 535,0 ming gektardan ortiq lalmi,
yaylov va boshqa yerlardan samarali foydalanishni ta’minlash; tarmoqda band bo’
lgan har bir kishiga o’ rtacha mehnat unumdorligining 1,7 barobar yoki yiliga 6,5
ming dollargacha o’ sishini ta’minlash; qayta ishlangan tayyor mahsulotlar hajmini
30 foizgacha oshirish; mahsulot eksportini 20 milliard dollargacha oshirishni
nazarda tutadi. 2017–2021 yillarda qishloq xo’ jaligi yalpi mahsuloti 6,8 foizga o’
sdi. Ushbu davrda ishlab chiqarishning o’ rtacha yillik o’ sish sur’ati taxminan 1,7
foizni tashkil etdi. 2017-2021 yillarda qishloq xo’ jaligining har bir band kishiga
to’ g’ ri keladigan qo’ shilgan qiymati 7,0 foizga oshib, 2019 yildagi o’ rtacha
3

jahon ko’ rsatkichidan 60 foizga oshdi. 2020-2021 yillarda kvotalar va narxlarni
nazorat qilishning bekor qilinishi ekinlarni diversifikatsiya qilish, boshqa ekinlar,
meva va sabzavotlar yetishtirishga bosqichma-bosqich o’ tishga yordam bermoqda.
Qishloq xo’ jaligi mahsulotlari eksporti respublika tashqi daromadining 10 foizdan
ortig’ ini tashkil qilmoqda. O’ zbekistonda 2019 yil 15 oktyabrdan boshlab un
narxini davlat tomonidan tartibga solish to’ xtatildi. 2020 yil hosilidan boshlab
davlatning g’ allaga buyurtmasi 25 foizga qisqartirildi, 2021 yil hosilidan esa
davlat tomonidan g’ alla xarid narxlarini belgilash amaliyoti butunlay bekor
qilindi. 2020 yil hosilidan paxta xomashyosining xarid narxlarini belgilash
amaliyoti bekor qilindi va paxtani erkin joylashtirish huquqi berildi. Ilmiy va
innovatsion ishlanmalarni joriy etish hisobiga meva-sabzavot, kartoshka, dukkakli
va yog’ li o’ simliklar ishlab chiqarish hajmi yiliga 6-8 foizga, go’ sht 16 foizga,
sut 13 foizga, tuxum 27 foizga, baliq yetishtirish hajmi 2 marotabaga, asal 30
foizga ortadi. Meva-sabzavotni qayta ishlash darajasi 15 foizga, go’ sht 9 foizdan
15 foizga, sut 14 foizdan 18 foizga yetkaziladi.
Bunday tartibning o’ rnatilishi yer unumdorligi va yerdan foydalanish
samaradorligini oshirishga, jumladan, almashlab ekishni ta’minlashga qaratilgan
samarali usul va texnologiyalardan foydalanishga xizmat qilmoqda. Markaziy
Osiyo davlatlari orasida aholi zichligi bo’ yicha O’ zbekiston birinchi o’ rinda – 1
kv.km.ga 51,4 kishi to’ g’ ri keladi. Har gektar sug’ oriladigan yerga respublika
aholisining 8 nafari to’ g’ ri keladi. Aholining o’ sish sur’ati sug’ oriladigan yerlar
maydonining o’ sish sur’atlaridan ancha yuqori. Shuning uchun so’ nggi 30 yil
ichida aholi jon boshiga to’ g’ ri keladigan sug’ oriladigan yerlar maydoni, ya’ni
aholining o’ sishi hisobiga 0,23 gektardan 0,16 gektargacha, qariyb 25 foizga
kamaydi. Osiyo taraqqiyot banki ma’lumotlariga ko’ ra, agar hozirgi tendensiyalar
davom etsa, keyingi 30 yil ichida sug’ oriladigan maydonlar yana 20-25 foizga
qisqaradi. Demak, yerdan ilmiy asoslangan holda foydalanish, unumdorligini har
tomonlama oshirish va saqlash ishiga qishloq xo’ jaligini rivojlantirishdagi davlat
siyosatining ustuvor masalasi sifatida qarash lozim. O’ zbekistonda yer xususiy
4

mulkka aylanmoqda. Yer maydoniga bunday mulk huquqining kiritilishi
mulkdorni, unumdorlikni oshirishga qaratilgan uzoq muddatli investitsiyalarni
kiritishga undaydi. Yer egasi yerdan uzoq muddatli samarali foydalanishni
rejalashtirishi mumkin. Agar davlatga yer uchastkasi kerak bo’ lsa, uni xususiy
sektordan bozor narxida, shartnoma asosida sotib olishi mumkin. Davlat
kelishilgan narxda yer sotib olsagina, davlatga o’ tishi mumkin. Yer kodeksida yer
davlat mulki, u umumxalq mulki deb belgilanmagan. Ushbu tartiblar O’ zbekiston
Respublikasining 2022 yil 29 iyundagi “Davlat ehtiyojlari uchun yer uchastkalarini
kompensatsiya to’ lash sharti bilan olib qo’ yish tartibi to’ g’ risida”gi O’ RQ-781-
son
Qonuni bilan belgilangan. Respublika agrosanoat majmuining bugungi
holatini tahlil qilganlar “ekin maydonlarining 70 foizdan ortig’ ini paxta va g’ alla
uchun ajratish mutlaq davom etmoqda. Boshqacha aytganda, majburiy davlat
buyurtmasi instituti amalda saqlanib qoldi va bu soha samarasizligi va bundan
keyin islohotlarni amalga oshirish mumkin emasligining asosiy sababidir”
derkanlar, maqola mualliflari oziq-ovqat xavfsizligi, qishloq xo’ jaligini boshqarish
va uning yo’ nalishlari bo’ yicha mutaxassis emasga o’ xshaydi. Bir misol: 2021
yilda 3148,3 ming gektar ekin maydonlarining 2070,7 ming gektari (65 foizi)
texnik ekinlar – boshoqli don va paxta uchun ajratilgan. O’ tgan 2020 yilda 2967,5
ming gektar ekin maydonlarining 71 foizi yoki 2096,8 gektari shu texnik ekinlarga
ajratilgan edi. Birgina 2018 yilning o’ zida 99 ming 371 gektar past hosildor paxta
maydonlariga sabzavot, kartoshka, soya, sabzavot, yem-xashak ekinlari,
uzumzorlar va boshqalar ekildi. Raqamlardan ko’ rinib turibdiki, texnik ekinlar
maydonlari yildan yilga kamayib bormoqda, meva-sabzavot ekinlari maydonlari
mahsulotlarni diversifikatsiya qilish bilan bir vaqtda ko’ paymoqda. Bu qishloq xo’
jaligi ekinlarini joylashtirishda davlat siyosatini majburiy saqlashni anglatmaydi.
5

O’zbekistonda qishloq xo’jaligini shakllantirish .
Kompaniya buxgalteriyasida barcha to’ lov va hisob kitob operasiyalari
amalga oshiradi. Xo’ jalik yurituvchi subyektlarda pul mablag’ lari hisobini to’ g’
ri va aniq tashkil qilinishi hamda uni takomillashtirish bugungi kunning dolzarb
vazifalaridan biri hisoblanadi. Xo’ jalik yurituvchi subyektning buxgalteriyasi,
odatda, barcha to’ lov va hisob-kitob muomalalarini amalga oshiradi hamda ushbu
muomalalarni qonunlarga muvofiq, o’ z vaqtida va to’ g’ ri rasmiylashtirish
ustidan nazoratni amalga oshiradi. 1
1
Samatov G.A., Yodgorov J.Yo.,Rustamova I.B Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini tashkil etish.
Darslik. «O’zbekiston milliy ensiklopediyasi». - Toshkent: ToshDAU taxririyat- nashriyot bo’limi, 2005.
- 508 b.
6

O’ zbekistonning davlat qarzi 2021 yil davomida 2,9 mlrd. doll.ga oshgan
bo’ lsada, AQSh dollari hisobida yalpi ichki mahsulot tez suratlarda, ya’ni 9,4
mlrd. doll.ga o’ sganligi tufayli davlat qarzi YaIMga nisbati pasaygan. 2022
yilning 1 yanvar holatiga ko’ ra, O’ zbekiston davlat qarzi qoldig’ i 26,3 mlrd
dollarni yoki yalpi ichki mahsulotga (YaIM) nisbatan 38,0 foizni tashkil etdi. Bu
haqda Moliya vazirligining «O’ zbekiston Respublikasi davlat qarzi holati va
dinamikasi sharhi»da e’lon qilingan. Ushbu qarzdan, davlat tashqi qarzi — 23,6
mlrd dollarga, davlat ichki qarzi esa — 2,7 mlrd dollarga teng bo’ ldi. Shuningdek,
2021 yil davomida davlat qarzi 2,9 mlrd dollarga o’ sgan. Davlat qarzi 2021 yil
davomida 2,9 mlrd. dollarga oshgan bo’ lsa-da, dollar hisobida YaIM tez
sur’atlarda, ya’ni 9,4 mlrd. dollarga o’ sgani tufayli davlat qarzining YaIMga
nisbati 39 foizdan 38 foizgacha pasaygan. 2020 yildan boshlab yangi jalb
qilinadigan davlat tashqi qarzi miqdorlarini qonuniy chegaralash amaliyoti yo’ lga
qo’ yilgan. 2022 yil uchun
7

O’ zbekiston hukumati nomidan va O’ zbekistonning kafolati ostida tashqi
qarzlarni jalb qilish bo’ yicha yillik imzolanadigan yangi bitimlarning cheklangan
hajmi 4,5 mlrd. dollar, O’ zbekiston nomidan chiqariladigan davlat qimmatli qog’
ozlarining cheklangan sof hajmi 6,0 trln. so’ m miqdorida belgilandi. 2021 yilda
davlat tashqi qarzi bitimlariga belgilangan limit 5 mlrd. dollar, O’ zbekiston
nomidan va davlat kafolati ostida imzolangan tashqi qarz bitimlari hajmi esa 4,92
mlrd. dollar miqdorida qayd etildi.
8

Fitch Ratings agentligining qayd etishicha, pandemiyadan keyingi davrda
qarzlar bo’ yicha maqsadli chegaralarga rioya qilish amaliyotining shakllanishi va
byudjet konsolidatsiyasining barqaror strategiyasini amalga oshirish davlat
moliyalarini asosiy qulay reyting omillari sifatida saqlab qolish uchun muhim
ahamiyat kasb etadi. 2021 yildan ichki majburiyatlar bo’ yicha davlat kafolatlarini
berish amaliyoti to’ xtatildi hamda davlat korxonalari va banklari o’ z loyihalarini
moliyalashtirish uchun, transformatsiya jarayonlariga muvofiq, jahon moliya
bozorlarida davlat kafolatisiz mablag’ jalb qilishga o’ tkazilayotgani aytildi.
2019−2021 yillarda «O’ zsanoatqurilishbank», «Milliy bank», «Ipoteka bank»
banklari hamda UzAuto Motors va «O’ zbekneftgaz» kompaniyalari tomonidan
umumiy hajmi qariyb 2 mlrd dollarlik mablag’ lar xalqaro obligatsiyalar chiqarish
orqali jahon bozoridan jalb qilindi. Ushbu mablag’ lar tasnifiga ko’ ra davlat qarzi
sanalmaydi. Biroq ushbu tashkilotlar davlat nazorati ostidagi bank va
korporatsiyalar hisoblanadi. 2021 yil yakuni bo’ yicha jami davlat tashqi qarzining
25,2 foizi yoki 5,9 mlrd. AQSh dollar davlat byudjetini qo’ llab-quvvatlashga, 13,2
foizi yoki 3,1 mlrd. AQSh dollar elektr-energetika sohasiga, 12,2 foizi yoki 2,9
mlrd. AQSh dollar energetika sohasiga, 11,0 foizi yoki 2,6 mlrd. AQSh dollar
transport va transport infratuzilmasiga, 9,1 foizi yoki 2,1 mlrd. AQSh dollar uy-joy
kommunal xo’ jaligi sohalariga yo’ naltirilgan mablag’ lar hissasiga to’ g’ ri
keladi.
9

Fitch Ratings agentligi o’ zining yangi hisobotida O’ zbekiston iqtisodiyoti uchun
xatarlar mavjudligi haqida ogohlantirib, mamlakat iqtisodiyotining kreditlash
hisobiga yuqori o’ sish sur’atlari aktivlar sifatining yomonlashuvi va banklarning
tashqi moliyalashtirish manbalariga qaramligining kuchayishi kabi risklarni
keltirib chiqarishi mumkinligini ma’lum qilgan edi. Bundan tashqari, tashqi qarzga
xizmat ko’ rsatish ham o’ sib borayotgani qayd etildi. 2021 yil davomida davlat
qarziga xizmat ko’ rsatish jami xarajatlari (davlat byudjeti va davlat korxonalari
mablag’ laridan) 2,2 mlrd dollarni (2020 yilda 1,8 mlrd dollar) tashkil etdi. Mazkur
davrda davlat byudjeti mablag’ lari hisobidan davlat qarziga xizmat ko’ rsatish
xarajatlari 917,6 mln dollarga (2020 yilda 315,9 mln dollar) teng bo’ ldi.
11

Shuningdek, O’ zbekiston davlat qarzi darajasi bo’ yicha YaIMga nisbatan
38,9% ko’ rsatkich bilan eng xavfsiz ko’ rsatkichni qayd etgan mamlakatlar
qatoridan joy olgani ma’lum qilingandi. O’ zbekiston davlat qarzi 2021 yilning 1
oktyabr holatiga 25,3 mlrd dollarni (YaIMga nisbatan 38,4%) tashkil etgan edi.
Moliya vazirligining 2022 yilgi «Fuqarolar uchun byudjet» loyihasida 2022 yil
yakuniga umumiy davlat qarzi 33,5 mlrd dollar yoki YaIMga nisbatan 45,2% ni
tashkil etishi prognoz qilingan. 2022 yilda kutilayotgan byudjet taqchilligining
66%i tashqi manbalar hisobidan qoplash mo’ ljallangan. O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti Shavkat Mirziyoev 6 sentabr kuni qishloq xo’jaligini 2020-2030 yillarda
rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan yig’ilish o’tkazdi.
Mamlakatimiz qishloq xo’jaligi bo’yicha ulkan salohiyatga ega. Bozorlarimiz
to’kin, xalqimiz rizqi mo’l-ko’l bo’lishidan tortib eksportdan qo’shimcha daromad
topishgacha bo’lgan juda ko’p masalalar shu soha bilan bog’liq. Keyingi yillarda
qishloq xo’jaligini isloh qilish va bozor mexanizmlarini joriy etish bo’yicha qator
ishlar amalga oshirildi.
Davlat xarid narxlari qariyb 3 barobarga ko’paytirilgani natijasida
manfaatdorlik oshdi. Paxtachilik va g’allachilik hashar emas, chinakam daromad
manbaiga aylandi. Yangi texnologiya va innovatsiyalarni joriy qilish, mehnat
unumdorligi va ish haqini oshirish maqsadida 76 ta paxta-to’qimachilik klasterlari
tashkil etildi. Joriy yilning o’zida 25 ming gektar paxta maydonlarida suv tejovchi
yangi sug’orish tizimi joriy qilindi. Foydalanishdan chiqqan 1 million 100 ming
gektar yerni qayta ishga kiritish bo’yicha sa’y-harakatlar boshlandi. Bular, albatta,
yaxshi natijalar, lekin mazkur ishlar – islohotlarning birinchi bosqichi.
Prezidentimiz faqat bugunni emas, balki ertangi kunni ham o’ylab, uzoqni ko’zlab
islohotlarni yangi bosqichga ko’tarish vazifasini qo’ymoqda. Shu maqsadda
qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga mo’ljallangan strategiyasi
ishlab chiqilmoqda. Bu iqtisodiyotimizning asosiy o’sish nuqtasi, «drayveri»
bo’ladi. Ming-minglab ish joylari yaratiladi, odamlarning daromadi oshadi.
Yig’ilishda mazkur strategiyani amalga oshirish uchun zarur bo’lgan muhim
13

vazifalar belgilab berildi. Bunda, avvalo, qishloq xo’jaligi yerlarining aniq hisobini
yuritish, ulardan foydalanishni takomillashtirish lozimligi qayd etildi.
14

Shundan kelib chiqib, «Yergeodezkadastr» qo’mitasiga 2021 yil oxirigacha
respublikaning barcha hududlarida yerni hisobga olish ishlarini yakunlash, yer
hisobini yuritish bo’yicha yagona elektron bazani yaratish topshirildi. Qayd
etilganidek, unumdorlikni oshirishga, ko’p yillik mevalar yetishtirishga intilishi
uchun yer egalarining ertangi kunga to’la ishonchi bo’lishi kerak. Shu bois
Prezidentimiz qonunchilikni qayta ko’rib chiqib, yer ajratishning shaffof tizimi va
yerga bo’lgan huquqning kafolatlanishini ta’minlash zarurligini ta’kidladi. Qishloq
xo’jaligida suvdan to’g’ri foydalanish ham juda muhim masala. Tahlillarga ko’ra,
yurtimizda ekin maydonlariga milliardlab kub metr suv yo’naltirilsa-da, uning
faqat 60 foizi ekinlarga yetib boradi, 40 foizi sug’orish tizimlarida va sug’orish
jarayonida yo’qotiladi. Jahon suv resurslari instituti tahminlariga ko’ra, 2040 yilga
borib O’zbekiston suv o’ta tanqis bo’lgan 33 mamlakat qatoridan joy olishi
mumkin. Shu bois davlatimiz rahbari bu masalaga alohida e’tibor qaratib, suvdan
foydalanish samaradorligini oshirish va uning hisobini yuritish, har yili 200 ming
gektar maydonda suv tejovchi texnologiyalarni joriy qilib borish zarurligini
ta’kidladi. Ushbu yo’nalishlar ishlab chiqilayotgan strategiyada o’z aksini topishi
kerakligi aytildi. Qishloq xo’jaligini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash va davlat
xaridlari tizimini takomillashtirish masalalari muhokama qilinar ekan, budjet
mablag’larining asosiy qismini yerlarning unumdorligini oshirish, suv tejovchi
texnologiyalarni joriy qilish, ilm-fanni rivojlantirishga sarflash lozimligi ko’rsatib
o’tildi. Sohaning eksport salohiyatini oshirish va qo’shilgan qiymatga ega
mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini ko’paytirish masalalariga alohida ahamiyat
qaratilib, bu boradagi jahon tajribasi tahlil qilindi. Masalan, Turkiyada 1 gektar
yerdan 2 ming dollarlik, Misrda 8 ming dollarlik, Isroilda 12 ming dollarlik
mahsulot yetishtiriladi. O’zbekistonda esa bu ko’rsatkich 300 dollardan
oshmayapti.
15

Doim bir xil standartdagi tovar yetkazib berish yo’lga qo’yilmagani sababli
mahsulotlarimiz tashqi bozorda raqobatlasha olmayapti. Yig’ilishda
mutasaddilarga mahsulotlarni Yevropa Ittifoqi, Sharqiy Osiyo va arab
mamlakatlari standartlari asosida sertifikatlash tizimini joriy etish bo’yicha
topshiriqlar berildi. Bu borada tomorqa xo’jaliklari ham katta rezerv ekani, «bir
mahalla – bir mahsulot» tamoyili asosida joylarda logistika xizmati va
kooperatsiya tizimini keng joriy qilish lozimligi qayd etildi. Xizmat ko’rsatish
borasida ham kamchiliklar mavjud. Masalan, bu tizimda raqobat yo’qligi sababli
xizmatlar narxi yuqori, mahsulot ishlab chiqaruvchining tanlash imkoniyati yo’q.
Shuning uchun mineral o’g’itlarni yetkazib berish, o’simliklarni himoya qilish,
texnika va boshqa xizmatlar sohasida davlat-xususiy sheriklik asosida xizmat
turlarini ko’paytirish, xususiy korxonalar faoliyatini yo’lga qo’yish zarurligi
ta’kidlandi. Joriy yilda boshlangan yerni kosmik zondlash orqali tuproq va
ekinlarning haqiqiy holatini tezkor va ishonchli baholash ishlarini 2020 yil
yakuniga qadar to’liq oxiriga yetkazish darkor. Bu tizim vegetatsiya jarayoni,
tuproqning meliorativ holati va minerallashuv miqdori, namlik darajasi haqida
to’liq ma’lumotlarni berib, hosildorlikni 25-30 foizga oshirish imkonini beradi.
Mutasaddilarga ekinlarni joylashtirishdan tortib, sotuvgacha bo’lgan jarayonlarni
to’liq raqamlashtirish tizimini joriy etish bo’yicha topshiriqlar berildi. Yuqoridagi
vazifalar bajarilishini samarali tashkil etish uchun eng avvalo malakali kadrlar
kerak. Xalqaro tajriba asosida sohaga ixtisoslashgan oliy o’quv yurtlarida
o’qitishning yangi metodikasini tatbiq etish, professor-o’qituvchilar ishtirokida
sayyor o’quv darslari hamda seminarlar tashkil etish muhimligi qayd etildi.
17

Ilmiy-tadqiqot institutlarida ertapishar mahsulot turlari va hududlar iqlimiga
mos chorva zotlarini yaratish, ilmiy ishlanmalarni tijoratlashtirish bo’yicha ham
ko’rsatmalar berildi. Umuman olganda, yangi strategiya qishloq xo’jaligiga bozor
mexanizmlarini joriy qilib, ilmiy asoslangan ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish
orqali oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, eksportni ko’paytirish, aholi jon boshiga
to’g’ri keladigan mahsulotlar hajmini bir necha barobarga oshirishga xizmat qiladi.
Qishloq xo jaligiʻ —Aprel inqilobidan keyin o’ tkazilgan tadbirlardan biri bu
yersizlarni va kam yerlik dehqonlarni pomeshchiklar va yer egalaridan qarzini
bekor qilish haqida dekret qabul qildi. Hukumat dasturining yer islohatida
mehnatkash dehqonlarni ishtirok etishini hisobga olib hayotga tadbiq qildi. Qishloq
xo’ jaligi kooperativlarini tashkil qilishda yersiz va kam yerlik dehqonlar,
kо`chmanchi kambag’ allarni jalb qilish ko’ zda tutilgan.
19

Dehqonchilik. Afg’ oniston dehqonchiligi sun’iy sug’ orishga asoslangan.
Juda quruq iqlim, atmosfera yog’ inlarining kam miqdori va ularning yil
mavsumlarida notekis taqsimlanishi ekinlarni nafaqat tekisliklarda, balki tog’ li
rayonlarda ham sug’ orish zaruriyatini taqazo qiladi. Hattoki shunday viloyatlar
mamalakatning boshqa qismlariga nisbatan atmosfera yog’ inlari bilan yaxshi
ta’minlangan Badaxshon, Nuriston va Hazarajotda qishloq xo’ jaligi
mahsulotlarining 3/4 qismidan ko’ proq yalpi hosilini sug’ orma yerlar beradi. Afg’
oniston iqlim sharoitidagi sug’ oriladigan yerlar sezilarli darajada yuqori va bir
maromda hosil berishi bilan harakterlanadi. Afg’ onistonda haydaladigan
yerlarning umumiy maydoni hamma yerning 12% ni tashkil qiladi. O’ tloq va
yaylovlar 46%, o’ rmon va butazorlar 3% Qadimdan Afg’ oniston dehqonlarining
hayoti suv bilan bog’ liq. Afg’ oniston sun’iy sug’ oriladigan qishloq xo’ jalik
ekinlarining qadimiy о`choqlaridan biri. Sug’ orma dehqonchilikning asosiy
areallari quyidagicha joylashgan: Janubiy Afg’ onistonda Hilmond havzasida,
Qobul vodiysi va uning irmoqlari, Shimoliy Afg’ onistoning Harirud daryosi bo’
ylab, shuningdek Baqtriya tekisligidagi Qunduz va Balxu daryosi bo’ ylab
joylashgan. Jalolobod irrigatsiya kompleksi qurilgandan keyin Qobul vodiysi
vohalari boglar, g’ alla va sholi maydonlariga aylandi. Davlat yerlardan sitrus,
zaytundan katta hosil yig’ ildi. Yer osti suv yig’ uvchi inshootlar - korizlar ochiq
vodiylarda va Qondahor va Farox oralig’ idagi Janubiy Afg’ onistoning G’ azna
platosida past tog’ oldi qismida, Nangraxar provinsiyasining janubiy qismi
Qobuldan shimolda Hindiqusholdi vodiylarida ko’ proq uchraydi.
20

Korizlar mamlakatning hamma sug’ oriladigan yerlarining 20%ga xizmat
ko’ rsatadi. Sug’ orilmaydigan yerlar mamlakatning shimolidagi keng tog’ oldi
palasasida Qalayi - Nau, Honabod Fayzobodda to’ plangan. Lalmi yerlarda yaxshi
yog’ ingarchilikdan so’ ng sug’ oriladigan yerlarga nisbatan ba’zan yuqori hosil
olinadi, lekin уоg’ in yetishmaganda hattoki uruglik ham yig’ a olishmaydi. Lalmi
dehqonchilik bilan ko’ chmanchi va yarim ko’ chmanchilar kо`proq shug’ ullanadi.
Lalmi yerlarda ko’ pincha g’ alla, arpa yog’ li lyon, poliz ekinlari, asosan qovun
yetishtiriladi. Ko’ pchilik xo’ jaliklar bir yilda bir marta hosil olishadi. Doimo
dehqonchilik qilinadigan quyi joylashgan vohalarda, ya’ni Hirot, Farox, Qandohor,
Jalalobodda bir yilda ikki marta hosil olinadi. Bir yilda ikki marta hosil olinadigan
yerlar maydonini kengaytirishga tog’ li rayonlarda noqulay iqlim sharoiti yilning
asosiy qismida sug’ orish kanalida suvning yetishmasligi to’ sqinlik qiladi. Bahorgi
ekinlardan muhimlari – g’ alla, arpa, ba’zi dukkaklilar. Kuzda sholi, makka va
asosiy texnika ekinlaridan paxta, qandlavlagi, shakarqamish yig’ ib olinadi. Afg’
oniston dehqonchiligining asosini don mahsulotlari ashkil qiladi. Muhim
ekinlardan g’ alla xissasiga о`simlikshunoslikdagi hamma mahsulotlar qiymatining
yarmidan ko’ prog’ i to’ g’ ri keladi. Bog’ lar va uzumzorlar Afg’ onistoning
hamma qismida tarqalgan. Mevali ekinlar vohalarda va katta shaharlar atrofida to’
plangan. Mevalar, asosan uzum ko’ p miqdorda eksportga ketadi. Afg’ oniston
dunyo bozorida mayiz va turshak, anorning eng yaxshi navi bilan mashhur.
22

Qishloq xo’ jaligida mehnatga yaroqli aholining asosiy qismi band bo’ lishi
bilan bir qatorda va YAIMning 70% dan ko’ prog’ ini berishiga qaramay, qishloq
xo’ jaligi hozirgacha kam mahsuldor, aholining oziq-ovaqtga bo’ lgan ehtiyojini
qondira olmayapti. Chorvachilik hissasiga qishloq xo’ jaligi yalpi mahsulotining
yarmi va mamlakat eksportining 50% atrofida to’ g’ ri keladi. Yaylov
qoramolchiligi ko’ pchilik ko’ chmanchilarning asosiy tirikchilik manbai
hisoblanadi. Mollar uchun mavsumiy yaylovlarni qidirib ko’ chmanchilar yozda
Hindiqushning alp о`tloqlariga va boshqa baland tog’ tizmalariga 500 dan 1500
metr masofagacha ko’ tarilishadi, qishda esa Hind va Panjob (Pokiston) qirg’
oqlarigacha bo’ lgan tekisliklarning quyi vodiylariga tushishadi.
24

Chorvachilik. Ko’ chmanchi va yarim ko’ chmanchilar qoramollari boshini
hisoblash juda qiyin. Odatda mollar miqdori mavsumdan mavsumgacha va iqlim
sharoitlariga juda bog’ liq holda o’ zgaradi. Sovuq qishlarda oziqa
yetishmasligidan ⅓ qism mollar nobud bo’ ladi va mollar boshi tiklanguncha bir
necha yillar kerak bo’ ladi. Shuningdek mollar miqdoriga kasallik ham katta ta’sir
ko’ rsatadi. O’ troq qishloq aholisi uchun asosiy mashg’ ulot dehqonchilik bo’ lib,
chorvachilik faqat uni to’ ldiradi. Afg’ oniston chorvachiligining muhim va bir
vaqtning о`zida bir muncha mahsuldor, tarmog’ i qo’ ychilikdir. Mamlakatda go’
sht-jun va qorako’ l qo’ ylar yetishtiriladi.
25

Qo’ ychilikning ikki tipini ajratish mumkin: ko’ chmanchi qo’ ychilik va
yarim o’ troq aholining yaylov qo’ ychiligi. Yirik shoxli qoramolchilikdan farq
qilib ozuqa ekinlarni yetishtirishga majburlar, chunki qo’ y va echkilar odatda
yerdan о`sib chiqqan oziqlar bilan qanoatlanadi. Qo’ у va echkilarning mahalliy
zotlari beozor va ular quruq mavsumda yog’ zaxirasini to’ plab uzoq masofalarga
haydashlarga bardoshli bo’ ladi. Afg’ oniston dunyo bozoriga qorako’ l terisini
asosiy yetkazib beruvchi hisoblanadi. U mamlakatga chet el valyutasi keltiruvchi
manbaa hisoblanadi. Afg’ oniston bir yilda 2- 2,5 mln teri yetkazib beradi. Qorako’
l qo’ ylar yetishtirish uchun maxsus iqlim va yaylov sharoitlari zarur, shunga bog’
liq holda otarlar chalachol qumli Baqtriya tekisligi rayonida, asosan uning g’ arbiy
qismida to’ plangan. Yilqichilik bilan asosan Shimoliy Afg’ onistondagi о`troq
aholi shug’ ullanadi. Qishloq xo’ jaligida otlardan kam foydalaniladi. Zotdor otlar
juda qimmat turadi, asosan “tekin” zotli tez yugurar otlar qadrlanadi. Dehqonchilik
xo’ jaliklarida otlarni o’ rnini eshaklar egalladi.
26

Fermer xo’jaligini tashkil etish va rivojlanish asoslari
Fermer xo’jaligi o’ziga tanlov asosida va ijara shartnomasiga ko’ra uzoq
muddatli ijaraga berilgan yer uchastkalaridan foydalangan holda qishloq xo’jaligi
tovar ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchi, yuridik shaxs huquqlariga ega
bo’lgan mustaqil xo’jalik yurituvchi subyek hisoblanadi. Fermer xo’jaligi tuman
(shahar) hokimligida davlat ro’yxatidan o’tkazilgan paytdan boshlab yuridik shaxs
maqomini oladi va o’z nomidan shartnomalar tuzish, mulkiy va mulkiy tusda
bo’lmagan huquq va majburiyatlarga ega bo’lish, shuningdek bank muassasasida
hisob raqami ochish, muhr, shtamp va boshqa rekvizitlarga ega bo’lish huquqini
oladi, sudda da’vogar va javobgar bo’lishi mumkin. Fermer xo’jaligi davlat
majburiyatlari yuzasidan, davlat esa fermer xo’jaliklari yuzasidan javob bermaydi.
27

Fermer xo’jaligi o’z majburiyatlari bo’yicha, shu jumladan tuzilgan
kontraktasiya shartnomalariga muvofiq nazarda tutilgan hajmlarda davlat
ehtiyojlari uchun qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetkazib berishni ta’minlash,
shuningdek yetkazib berilgan moddiy-texnika resurslari va ko’rsatilgan xizmatlar
uchun o’z vaqtida haq to’lash yuzasidan majburiyatlari bo’yicha qonun hujjatlariga
muvofiq undiruv qaratilishi mumkin bo’lgan mol-mulki bilan javob beradi. Fermer
xo’jaligining mol-mulki daxlsizdir va uning davlat organlari tomonidan olib
qo’yilishiga qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollardan tashqari yo’l
qo’yilmaydi, Fermer xo’jaligining maqsadi vazifalari va faoliyati. Tovar, qishloq
xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish yo’li bilan daromad (foyda) olish, o’zining
ijtimoiy va iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish fermer xo’jaligining maqsadi
hisoblanadi. Fermer xo’jaligining vazifalari faoliyat sohasi quyidagilardan iborat:
- ajratilgan yer va suv resurslaridan oqilona va maqsadli foydalanilishini
ta’minlash;
- tuproq unumdorligini saqlash va oshirish hamda yerlarni muhofaza qilish;
- mustaqil ravishda qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish, ularni qayta ishlash
va sotish, shuningdek xizmatlar ko’rsatish.
- qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish;
- qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, saqlash, shuningdek bozorlarda,
shu jumladan o’z savdo shaxobchalari orqali sotish;
- tijorat faoliyati va marketing tadqiqotlarini tashkil qilish;
- yuridik va jismoniy shaxslarga pulli xizmatlar ko’rsatish;
- tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish;
28

- faoliyatning qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa turlarini amalga oshirish.
29

Fermer xo’jaligi quyidagi huquqlarga ega:
Fermer xo’jaligi yuridik shaxs sifatida mustaqil xo’jalik yurituvchi
subyektning barcha huquqlariga ega bo’ladi. Fermer xo’jaligi tadbirkorlik
shakllaridan biri bo’lib, tashkil etilishidan ko’zlangan maqsadlarga erishish uchun
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishga haqlidir. Fermer xo’jaligi xo’jalik
yuritishning boshqa shakllaridagi korxonalar bilan teng huquqlarga ega.
- nizomda nazarda tutilgan doirada va ijara shartnomasida belgilangan
ixtisoslashuvga muvofiq fermer xo’jaligining ishlab chiqarish faoliyatini o’ziga
berilgan yer uchastkasida mustaqil tashkil etish;
- yetishtirilgan mahsulotni sotish yuzasidan yuridik va jismoniy shaxslar bilan, shu
jumladan davlat ehtiyojlari uchun sotish yuzasidan qonun hujjatlariga muvofiq
xo’jalik shartnomalari tuzish;
- xarid qilinadigan mahsulotga oldindan haq to’lanadigan fyuchers bitimlari tuzish;
- o’zi yetishtirgan mahsulotga egalik qilish, shulardan uni o’zi xohlagan
iste’molchilarga sotish;
- yetishtirilayotgan mahsulotga va xizmatlarga shartnoma shartlarida mustaqil
ravishda narx belgilash;
- qishloqqa xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlar bilan elektr energiyasi, yonilg’i-
moylash materiallari, mineral o’g’itlar, o’simliklarni kimyoviy himoya qilish
vositalari yetkazib berish, xizmatlar ko’rsatish yuzasidan to’g’ridan-to’g’ri
shartnomalar tuzish;
- tadbirkorlikdan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda soliq solinadigan
cheklanmagan miqdorda daromad (foyda) olish;
31

- olingan daromad (foyda) dan o’z ixtiyoriga ko’ra foydalanish, bank hisob
raqamidagi o’z mablag’larini mustaqil ravishda tasarruf etish;
- aksiyalarni va boshqa qimmatli qog’ozlarni sotib olish;
- kreditlar olish, boshqa yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki hamda
mablag’larini ixtiyoriylik asosida va shartnoma shartlariga muvofiq jalb qilish
hamda ularni ishlab chiqarish va takror ishlab chiqarishga yo’naltirish;
- kredit olish uchun yer uchastkasidan foydalanishni, ijaraga berish huquqini va
yetishtirilgan mahsulotni garovga qo’yish;
- kichik va xususiy korxonalar uchun berilgan imtiyozlarning barcha turlaridan
foydalanish;
- qonun hujjatlarida belgilangan tartibda xodimlarni ishga yollash (doimiy va
vaqtinchalik asosida) va ular bilan tuzilgan mehnat shartnomalarini bekor qilish;
- zarur asbob-uskunalar, ishlab chiqarish vositalarini sotib olish, ijaraga olish, bino
va inshootlar qurish hamda ularni ta’mirlash, shuningdek ulardan mustaqil
foydalanish;
- ixtiyoriy ravishda birlashish, shu jumladan ulush (pay) asosida birlashish,
jamiyatlar, ittifoqlar, uyushmalar hamda boshqa birlashmalarga kirish;
- o’z huquqlarini himoya qilish uchun o’z faoliyatining har qanday masalalari
bo’yicha sudga murojaat qilish.
Fermer xo’jaligi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa huquqlardan
ham foydalanadi
32

- yer uchastkasidan ijara shartnomasida belgilangan maqsad va shartlarda
maqsadli, samarali va oqilona foydalanilishini ta’minlash;
- ekologiya talablariga va atrof muhitni muhofaza qilishning boshqa qoidalariga
rioya etish;
- yerning meliorativ holatini yaxshilash va yer uchastkasining unumdorligini
oshirish chora- tadbirlarini amalga oshirish, biznes-rejalarda ushbu maqsadlar
uchun mablag’lar ajratilishini nazarda tutish;
- yer uchastkasidan, basharti ijara shartnomasida boshqa muddat belgilangan
bo’lmasa, bir yil mobaynida foydalanish;
- paxta va g’allani navlar bo’yicha joylashtirishning belgilangan talablariga rioya
qilish;
- suvdan limit asosida foydalanish to’g’risidagi shartnomaga muvofiq suv
resurslaridan foydalanish;
- xo’jalik ichki meliorasiya tarmog’ini tozalash va ta’mirlash;
- yer uchastkasidan foydalanish shartlariga va servitutlarga rioya etish;
- fermer xo’jaligining majburiyatlari va qarzlari yuzasidan to’liq javob berish;
- tuzilgan kontraktasiya shartnomalariga muvofiq nazarda tutilgan hajmlarda davlat
ehtiyojlari uchun qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetkazib berishni ta’minlash;
- qonun hujjatlarida belgilangan tartibda soliq va boshqa majburiy to’lovlarni o’z
vaqtida to’lash;
33

- yetkazib berilgan elektr energiyasi, yonilg’i- moylash materiallari, mineral
o’g’itlar, o’simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalari, kO’rsatilgan xizmatlar
uchun o’z vaqtida hisobkitob qilish;
- qishloq xo’jaligi mahsulotlari va boshqa mahsulotlar yetishtirishda standartlar
talablariga rioya qilish;
- qishloq xo’jaligi zararkunandalari va kasalliklariga qarshi kurash olib borish.
Fermer xo’j aligi qonun hujj atlarida nazarda tutilgan boshqa majburiyatlarni ham
o’z zimmasiga oladi.
- o’ziga qarashli xo’jalik imoratlari, qishloq xo’jalik ekinzorlari va ko’chatzorlari,
dovdaraxtlar, mahsuldor chorva mollari, parrandalar, qishloq xo’jaligi texnikasi,
inventar, asbobuskunalar, transport vositalari, pul mablag’lari, intellektual mulk
obyektlari, shuningdek fermer xo’jaligi balansida bo’lgan boshqa mol-mulkning;
- ishlab chiqarish faoliyati natijasida yetishtirilgan mahsulotning;
- olingan daromad (foyda)ning;
- qonunda taqiqlanmagan asoslarda olingan boshqa mol-mulkning egasi
hisoblanadi.
Fermer-fermer xo’jaligining muassisi va rahbari hisoblanadi. U o’n sakkiz
yoshga to’lgan, muomalaga layoqatli, qishloq xo’jaligida tegishli malaka oshirgan
va ish tajribasiga ega bo’lishi kerak.
Fermer xo’jaligining rahbari:
- fermer xo’jaligi nizomini qabul qiladi va unga belgilangan tartibda o’zgartirishlar
kiritadi;
34

- fermer xo’jaligi faoliyatining biznes-rejasini tasdiqlaydi;
- fermer xo’jaligi faoliyatini tashkil qiladi;
- yuridik va jismoniy shaxslar bilan o’zaro munosabatlarda fermer xo’jaligi
nomidan ish ko’radi;
- ishonchnomalar beradi, shartnomalar tuzadi va ularning bajarilishini ta’minlaydi,
shuningdek fermer xo’jaligi xodimlari bilan mehnat shartnomalarini imzolaydi;
- fermer xo’jaligi xodimlari o’rtasida vazifalarni taqsimlaydi;
- ichki mehnat tartibi qoidalarini belgilaydi;
- daromadni o’z xohishiga ko’ra tasarruf etadi;
- xodimlarning xavfsiz hamda unumli mehnat qilishlari uchun sharoit yaratib
beradi;
- qonun hujjatlarida belgilangan tartibda mehnat daftarchalari yuritilishini tashkil
etadi, ish
haqini to’lanishini ta’minlaydi, mehnatga haq to’lash miqdorini va moddiy
rag’batlantirish
usullari va intizomiy jazo choralarini belgilaydi;
- fermer xo’jaligi nomidan hujjatlarni imzolaydi;
- fermer xo’jaligini qayta tashkil etish va tugatish masalalarini hal etadi.
Fermer xo’jaligida yerdan va suvdan foydalanish. Fermer xo’jaligini yuritish
uchun yer uchastkalari tanlov asosida ijaraga beriladi. Ijara muddati 30-yildan 50
35

yilgacha. Yer uchastkasining ijara muddati tamom bo’lgandan keyin fermer
xo’jaligi ijara shartnomasini yangi muddatga uzaytirish (muddatini cho’zish)
huquqiga egadir. Fermer xo’jaligi rahbari vafot etgan taqdirda, yer uchastkasiga
ijara huquqi va ijara shartnomasini yangi muddatga uzaytirish (muddatini cho’zish)
huquqi meros bo’yicha o’tadi.
Chorvachilik mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashgan fermer xo’jaligi
xo’jalikning biznesrejasida nazarda tutilgan kamida 30 shartli bosh chorva
mollarini boqish shartlari bilan tashkil etiladi. Bunda shartli ravishda har bir bosh
mol hisobiga quyidagi koeffisiyentlardan foydalaniladi: qoramollar va otlar uchun
1.0, yosh qora-mollar uchun - 0.6, qO’y va echkilar uchun-0.1, chO’chqalar uchun
-0.3, hamda parrandalar uchun-0.025. Fermer xo’jaligiga beriladigan yer
uchastkalarining eng kam o’lchami har bir shartli bosh chorva moliga
hisoblanganda:
- Andijon, Namangan, Samarqand, Toshkent, Farg’ona va Xorazm viloyatlaridagi
sug’oriladigan yerlarda-kamida 0.30 gektarni;
- Qoraqalpog’iston Respublikasi, Buxoro, Qashqadaryo, Jizzax, Navoiy,
Surxondaryo va Sirdaryo viloyatlaridagi sug’oriladigan yerlarda kamida -0.45
gektarni;
- sug’orilmaydigan (lalmikor) yerlarda -kamida 2 gektarni tashkil etadi.
Dehqonchilik mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashayotgan fermer xo’jaliklariga
ijaraga beriladigan yer uchastkalarining eng kam o’lchami:
- paxtachilik va g’allachilik uchun kamida-10 gektarni
- bog’dorchilik va uzumchilik, sabzavotchilik va boshqa ekinlar yetishtirish uchun
- kamida 1 gektarni tashkil qiladi.
36

Xulosa
Biz ushbu “Biznesda pul mablag’lari hisobi” mavzusini o’rganish natijasida
quyidagi xulosalarga keldik:
Birinchidan, Barcha rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda ekinlarni
joylashtirish davlat ahamiyatiga ega siyosat hisoblanadi. Masalan, deyarli butun
Yevropani oziq-ovqat bilan ta’minlovchi Niderlandiyada ekinlarni joylashtirish
manzilli dehqonchilik tamoyili asosida amalga oshiriladi. Mamlakat qishloq xo’
jaligining asosiy afzalliklaridan biri bilimlar, texnologiyalarni joriy etish bo’ lib,
fermerlar, sanoat kompaniyalari, ilmiy muassasalar va davlat o’ rtasidagi
hamkorlikka asoslangan. O’ zbekiston qishloq xo’ jaligida ulkan islohotlar amalga
oshirilmoqdaki, uning natijalari sohaning barqaror o’ sishini ta’minlash, resurslar
samaradorligini oshirishga katta hissa qo’ shdi. Kelgusida bu respublika qishloq
xo’ jaligi salohiyatini kengaytirishga yordam beradi va rejalashtirilganidek, O’
zbekistonni qishloq xo’ jaligi mahsulotlarini yetishtirish va eksport qilish bo’ yicha
jahon yetakchilari bilan yaqinlashtiradi.
Yer uchastkasi fermer xo’jaligiga imkoni boricha yagona mavze bo’yicha,
konturlar yaxlitligi saqlab qolingan holda beriladi, uchastka chegaralari sug’orish
tarmoqlari, kollektorlar,yo’llar va boshqa topojadval elementlar bo’yicha
belgilanadi. Fermer xo’jaligiga berilayotgan yer uchastkasi boshqa yerdan
foydalanuvchilarning yerlardan foydalanishi uchun noqulayliklar vujudga
keltirmasligi kerak. Fermer xo’jaliklarining suvdan foydalanish limitlari vakolatli
organlar tomonidan belgilanadi va suv sarfini hisobga olish hamda undan
foydalanish, suv yetkazib berish, xizmatlarga haq to’lash, shuningdek imtiyozlar
berish tartibi qonun hujjatlarida belgilanadi. Fermer xo’jaligida mehnat. Fermer
xo’jaligining faoliyati fermerning va mehnat shartnomasi bo’yicha unda ishlovchi
shaxslarning shaxsiy mehnatiga asoslanadi, mehnat faoliyati hisobini yuritish
fermer xo’jaligi rahbari tomonidan tashkil etiladi va haq to’lash qonun hujjatlarida
belgilangan eng kam oylik ish haqidan kam bO’lmagan miqdorda, tomonlarning
kelishuviga binoan ham pul tarzida, ham natura tariqasida to’lanadi. Fermer
xo’jaligida ishlangan vaqt mehnat stajiga qo’shiladi. Ijtimoiy sug’urta bo’yicha
38

nafaqalar va pensiyalar tayinlash hamda tO’lash qonun hujjatlarida belgilangan
tartibda va shartlarda amalga oshiriladi. Fermer xo’jaliklarining yer
uchastkalaridan foydalanish huquqi O’zbekiston Respublikasining «Yer kodeksi»,
«Fermer xo’jaligi to’g’risida»gi va boshqa qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
amalga oshiriladi. Yer uchastkalarining o’lchami va chegaralari yer ijarasi
shartnomasiga o’zgartirishlar kiritilgandan keyingina o’zgartirilishi mumkin.
Fermer xo’jaligiga berilgan yer uchastkalari xususiylashtirilishi, oldi-sotdi, hadya,
ayirboshlash, garov obyekti bo’lishi, shuningdek ikkilamchi ijaraga berilishi
mumkin emas. Fermer xo’jaligiga ijaraga berilgan qishloq xo’jaligi yerlari
maqsadsiz foydalanilganda, shu jumladan shartnomada nazarda tutilgan qishloq
xo’jaligi ekinlari o’rniga boshqa ekinlar ekilishi ijara shartnomasini qo’pol
ravishda buzish hisoblanadi. Fermer xo’jaligiga berilgan yer uchastkasidan
foydalanganlik uchun to’lanadigan haq yagona yer solig’i tariqasida undiriladi.
Fermer xo’jaligining mablag’lari va hisob-kitoblari.
Fermer xo’jaligi pul muomalasini yuritish hamda pul mablag’larini saqlab
turish va bu mablag’larni erkin tasarruf etish uchun bank muassasida hisob
raqamlari ochish huquqiga ega. Fermer xo’jaligining hisob raqamidan mablag’larni
qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hisobdan chiqarish mumkin. Qishloq
xo’jaligi ekinlari, shu jumladan paxta va g’alla hosili uchun sarflangan barcha
xarajatlar fermer xo’jaligining mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlari
hisobiga qoplanadi. Fermer xo’jaliklari elektr energiyasi, yonilg’i-moylash
materiallari, mineral o’g’itlar yetkazib beruvchilar va fermer xo’jaliklariga
xizmatlar ko’rsatuvchilar bilan o’z vaqtida hisob-kitob qilishlari lozim. Dehqon
xo’ jaligi meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish yoki ijara (ikkilamchi
ijara) huquqi asosida dehqon xo’ jaligi boshlig’ iga berilgan yer uchastkasida
qishloq xo’ jaligi mahsulotlarini yetishtirishni va realizatsiya qilishni dehqon xo’
jaligi a zolarining shaxsiy mehnati asosida amalga oshiruvchi xo’ jalikdir.ʼ 18
yoshga to’ lgan, muomalaga layoqatli bo’ lgan, o’ ziga dehqon xo’ jaligini yuritish
39

uchun yer uchastkasi berilgan O’ zbekiston fuqarosi yoki respublika hududida
doimiy yashovchi fuqaroligi bo’ lmagan shaxs dehqon xo’ jaligi boshlig’ i bo’ lishi
mumkin. Dehqon xo’ jaligini yuritish uchun 0,06 gektardan 1 gektargacha bo’ lgan
o’ lchamda yer uchastkalari beriladi, ulardan dehqon xo’ jaligi ixtisoslashuvi
asosida faqat qishloq xo’ jaligi mahsulotlarini yetishtirish uchun foydalanilishi
kerak. Shuningdek yer uchastkasi asosiy qishloq xo’ jaligi ekinlarining qator
oralariga ekish yoki asosiy va boshqa qishloq xo’ jaligi ekinlarini navbatlab ekish
yo’ li bilan yetishtirish uchun ham foydalanilishi mumkin. Fermer xo’ jaliklari
yoki boshqa qishloq xo’ jaligi korxonalari tomonidan dehqon xo’ jaligini yuritish
uchun qishloq xo’ jaligiga mo’ ljallangan yerlarning asosiy ekindan bo’ shagan
qismi oraliq qishloq xo’ jaligi ekinlari ekish uchun 0,06 gektardan 10 gektargacha
bo’ lgan o’ lchamda bir yilgacha bo’ lgan muddatga ikkilamchi ijaraga (uchinchi
shaxslarga berish huquqisiz) berilishi mumkin.
Dehqon xo’ jaligini yuritish uchun berilgan yer uchastkasida binolar va
inshootlarni, shu jumladan yer osti inshootlarini qurish taqiqlanadi, bundan yengil
konstruksiyali issiqxonalarni va boshqa imoratlarni, shuningdek sug’ orish
inshootlarini qurish mustasno. Dehqon xo’ jaligi tomonidan qishloq xo’ jaligi
ekinlarini ekish ixtisoslashuvga ko’ ra amalga oshirilmagan taqdirda, yer solig’ i
uch baravar miqdorda undiriladi. Dehqon xo’ jaligi: Dehqon xo’ jaliklarining
yagona davlat reyestridan ko’ chirma asosida o’ z qishloq xo’ jaligi mahsulotlarini
qo’ shimcha hujjatlarsiz (ruxsatnomalarsiz) respublika hududida erkin tashish va
realizatsiya qilish huquqiga ega; o’ zining qishloq xo’ jaligi mahsulotlarini
dalasida, dehqon bozorlarida va savdo markazlarida, shuningdek aholi punktlarida
sayyor savdo tashkil etish yo’ li bilan qo’ shimcha ruxsatnomalarsiz
(litsenziyalarsiz) realizatsiya qilish huquqiga ega; o’ zining qishloq xo’ jaligi
mahsulotlarini naqd pulga yoki bank kartalari bo’ yicha naqd pulsiz hisob-kitoblar
orqali cheklovlarsiz realizatsiya qilish huquqiga ega. Bunda dehqon xo’ jaligi xo’
jalik yurituvchi subyektlar uchun kassa operatsiyalari qoidalarida nazarda tutilgan
hisob yuritishi shart emas. Dehqon xo’ jaligi tomonidan o’ zining qishloq xo’ jaligi
40

mahsulotlarini realizatsiya qilishdan olingan daromadlarga soliq solinmaydi.
Dehqon xo’ jaligi o’ z faoliyati natijalarining hisobini yuritadi hamda belgilangan
shakldagi ma lumotnomani dehqon xo’ jaligi joylashgan yerdagi fuqarolarning o’ʼ
zini o’ zi boshqarish organiga hisobot davridan kelgusi yilning 15 martiga qadar
taqdim etadi. Unda yil davomida yer uchastkasida yetishtirilgan qishloq xo’ jaligi
ekinlarining turlari, ishlab chiqarilgan va realizatsiya qilingan qishloq xo’ jaligi
mahsulotlarining hajmlari, shuningdek issiqxonalar soni to’ g’ risidagi axborot ko’
rsatiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Agrarmanagement Jens Pape, Clemens Morath, Reiner doluschitz ISBN-
10:3-8252-3587-4, EAN:978382523587
2. Barrick, R. K. Harmon, H. L. Animal Production and Management Ed:
Gregg Division McGraw-Hill (1988-02-01) ISBN 10: 007003852X / ISBN
13: 9780070038523
3. Connor, D. J.; Loomis, R.S.; Cassman, K.G. 2011. Grop Ecology.
Productiviti and Management in Agricultural Systems. University Press
ISBN: 9780521744034.
4. Modernes Agrarmanagement: Betriebswirtschaftliche Analyse-und
Planungsvefahren MuBhoff, Hirschauer (2013) 3. Auflage, Vahlen-Verlag,
Munchen.
41

5. Samatov G.A., Yodgorov J.Yo.,Rustamova I.B Qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarishini tashkil etish. Darslik. «O’zbekiston milliy ensiklopediyasi». -
Toshkent: ToshDAU taxririyat- nashriyot bo’limi, 2005. - 508 b.
6. Samatov G.A., Rustamova I.B. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini tashkil
etish. Ma’ruza matni. - Toshkent: ToshDAU taxririyat-nashriyot bo’limi,
2008. - 120 b.
7. Samatov G.A., Rustamova I.B, Gaybullayev O.B. Qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarishini tashkil etish fanidan amaliyot darslari uchun uslubiy
ko’llanma. - Toshkent: ToshDAU taxririyat- nashriyot bo’limi, 2019- 120 b.
8. Jo’rayev F. Qishloq xo’jalik korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish.
9. Darslik. -Samarqand: Samarqand qishloq xo’jalik instituti, 20 18 y .
42

O'zbekistonda fermer va dehqon xo'jaliklarini rivojlantirish vazifalari

Sotib olish