Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 44.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 13 Май 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет География

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

95 Продаж

O’zbekistonda geografiya fani rivojlanish bosqichlari

O’zbekistonda geografiya fani rivojlanish bosqichlari Kirish I BOB. GEOGRAFIYA FANINING RIVOJLANISH TARIXI. I.1 O’rta asrlarda geografiya fanining rivoji. I.2 O’zbekiston hududida geografiya. II BOB. GEOGRAFIYA FANINIG RIVOJLANISH BOSQICHLARI. II.1 Yer yuzida geografiya faning o’rganilishi. II.2 O’zbekistonda geografiya fanining rivojiga xissa qo’shgan olimlar va faning rivojlanish bosqichlari. II.3 Dars ishlanma (Jahon mamlakatlarining davlat tizimi va boshqaruv shakillari) Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Kirish Geografik bilimlar mukammallasha borgani sari insonlar o’z sayohatlarini, xotiralarini, yurishlarini oddiy chizmalarda aks ettirganlar va shu tariqa geografik kartaning yaratilishida asos bo’luvchi fakt va ma’lumotlarni to’plaganlar. Qadimgi Rim, Misr, O’rta Osiyo kabi davlatlarda geografik bilimlar birmuncha taraqqiy etgan. Birinchi marta “Geografiya” atamasini qo’llagan grek olimi Erotosfen 2 tomli “Geografiya” nomli asarni yozgan. Shu tufayli ham uni “Geografiyaning otasi” deb aytiladi. Mashhur geograf, tarixchi Strobon ham 17 tomli “Geografiya” nomli asarini yozadi. Unda mamlakatshunoslik haqidagi bilimlar yaqqol aks etgan. Eng muhimi antik davr olimlarining Yer to’g’risidagi fikrlarini umumlashtirib bergan. Qadimgi dunyoning eng mashhur astronom va geograflaridan biri Ptolomey ham geografiya faniga salmoqli hissa qo’shgan. U 8 tomdan iborat “Geografiya” nomli asar yozgan. Ayniqsa, Ptolomey tuzgan kartalar birmuncha mukammal bo’lgan. Uning kartalaridan bir necha yuz yillar davomida foydalanib kelingan. Ayniqsa, O’rta Osiyodan yetishib chiqqan Muhammad al – Xorazmiy va Al - Beruniylarning geografiya sohasidagi tadqiqotlari diqqatga sazovordir. Geografiya fanini maktablarda o’qitish G’arbiy Yevropada XVII asrning ikkinchi yarmida boshlangan. Rossiyada esa XVIII asrning boshidan geografiya mustaqil fan sifatida o’qitilgan. I BOB. GEOGRAFIYA FANINING RIVOJLANISH TARIXI. I.1 O’rta asrlarda geografiya fanining rivoji. O’rta asrlarda geografiya fanining rivoji O’rta asrlarda yevropaliklarning geografik tasavvurlariga eng katta ta’sir etgan voqea — Marko Poloning 25 yil davom etgan Xitoy sayohati (13-asr Oxiri) bo’ldi. O’rta asrlarda Sharq mamlakatlarida madaniyatning yuksalishi, bir qancha mustaqil davlatlarning barpo etilishi, savdo-sotiq avj olishi natijasida Turkiya, Iroq, Eron, Hindiston va Movarounnahrda geografiya fani ancha rivoj topdi. Uning eng yirik namoyandalaridan biri Muhammad ibn Muso Xorazmiy (8-asr Oxiri — 9-asr O’rtalari) geografiyaga doyr "Surat ul-arz" kitobini yezdi. Unda dunyodagi 537 shaharning koordinatalari va qisqacha izohi berilgan. Yerning geografik qobig’i, uning struktura va dinamikasi, alohida komponentlarini hududlar bo’yicha o’zaro ta’siri va taqsimlanishini o’rganadigan fanlar majmui. Antik dunyo g’arb olimlari Yer yuzasining manzarasini geografiya so’zi bilan ifodalaganlar. Geografiya terminini dastlab Eratosfen (mil. Av. 276—194 yillarda yashagan) kiritgan. O’rta Osiyoda 9— 10-asrlar. Geografiya fanlari sistemasi 3 asosiy tarmoqqa bo’linadi: a) tabiiy, ya’ni tabiiy geografik fanlar — ularga tabiiy geografiya (umumiy yer bilimi, landshaftshunoslik va paleogeografiyani o’z ichiga oladi), geomorfologiya, iqlimshunoslik, quruqlik gidrologiyasi, okeanologiya, glyatsiologiya, geokriologiya, tuproklar geografiyasi va biogeografiya kiradi; b) ijtimoiy va iqtisodiy geografik fanlar — umumiy va regional iqtisodiy geografiya, xo’jalik tarmoqlari geografiyasi (sanoat geografiyasi, q. X. Geografiyasi, transport geografiyasi va b.), aholi geografiyasi, siyosiy geografiya; v) haritagrafiyasr Har qanday ilm sohasi mustaqil fan rivojlanishi uchun to’tta asosiy shartni bajarishi lozim. Chunki tabiat, jamiat va taffakkur yangidan yangi bilimlarni bilishga va olishga qaratilgan insonning ijodiy tatqiqot faoliyati bo’lgan fan shu vaqtga qadar egallanmagan qonunlar haqida ma’lumot beradi. Tatqiqotchi tabiat va jamiyatning hali ro’yobga chiqarilmagan hodisa va jarayonlarni nazariya va metodlar yordamida o’rganadi. Shunday ekan o’rganilayotgan, tadqiq etilayotgan predmet, material tizim, narsa jarayon va hodisa muayyan ilm sohasining predmeti hisoblanadi. O’rganilayotgan pretmet o’ziga xos usullar - metotlar yordamida tekshiriladi, tatqiq etiladi. Predmetning kashf etilmagan xususiyatlari-qirralari haqida nazariyalar, farazlar bo’lishi lozim. Nazariyalar orqali isbotlanayotgan soha ma’lum bir vazifani – aniq bir maqsadga qaratilgan bo’lishi darkor. Bu to’rt tabiiy geografiya sohasiga tatbiq etilsa turli darajadagi xilma-xil geosistemalardan tashkil topgan yer usti strukturasini-geografik qobiqni o’rganish tabiiy geografiyaning predmeti. Geografik qobiqning turli katta kichiklikdagi sistemalarga bo’lib, tahlil etish - tasvirlash bu fan metodi. Geosistemalar haqidagi nazariyalar asosida ularning xususiyatlarini namoyon etish geografik bilimlarning o’ziga xosligini tashkil etadi. Geografik qobiqda strukturaviy tuzulishdan kelib chiqadigan tabiiy hududiy komplekslar va hududiy ishlab chiqarish. Komplekslarning shakllanishi va joylaninish qonuniyatlarini o’rganadi. Ammo geografiya yer yuzasidagi narsa hodisalarni o’rganadigan fan sifatida bundan ikkiming yuz yillar paydo bo’lishiga qaramay mazkur fanning organish pretmeti o’zgarib turgan. Ayniqsa buyuk geografik kashfiyotlardan so’ng fanning o’rganish pretmetiga qarashlar o’zgarishga uchradi. Chunki yerdagi geografik obektlarni tasvirlash mazmuniga ega geografiya atamasi mohiyatan o’z vazifasini o’tab bo’lgan edi. Materiklar, orollar, okeanlar, dengizlar, tekisliklar tog’lar kashf etilib ularning geografik ta’riflash vazifasi yuklatilganligi ma’lum edi. Davrlar o’tishi bilan fanlarning defferentsiyalashuvi yani tarmoqlarga bo’linib ketish natijasida geografiya fanidan ko’pgina tarmoq fanlar ajrala boshladi. Shunda tabiatshunos olimlarning uzoqni ko’zlab fikrlaydigan vakilari geografiya faning tabiatni bir butun tarzda talqin etish bilan muamolari bo’lishi lozimligi uqtirdilar. Shulardan biri bor yo’g’i 28 yil umr ko’rgan Niderlandiya olimi Brenxard Varenius o’zining “Umumiy geografiya” kitobini yozib 1650 yildayaq “Geografiya yer suv jarini bir butun, o’zaro bog’liq holda o’rganishi lozim” deb yozgan edi. Shundan keyingi davrlarda nems olimlari K.Pittir “Geografiya butun yer shari “ ni A. Tattner “O’lkalarni ulardagi pretmet va hodisalarning hududiy joylanishi nuqtai nazardan o’rganishi “ ni F.Retgofen “Yer planeta yuzasini” Fransus olimi E. Mortonk “Yer yuzasidagi inson faoliyati bilan tabiiy, bialogik hodisalar hamda ularning joylanish sabablarini” o’rganadi deb ko’rsatgan edilar. Petrburg unversitetining kafedra mudiri P. I. Brounov 1910 yilda geografiya faning obekti sifatida “Yerning tashqi qobig’i tabiiy tarqalishining hozirgi holatini” o’rganadi deb yozgan edi Hozirgi zamon geogriflarining aksariyati P.I Brounovning bu fikriga qo’shiladilar, ammo “Tashqi qobiq” tushunchasining mazmunini bir xil tadqiq etmasdan, uni “Geografik qobiq,” “Landshaft qobig’i” “Geosfera” beoganosfera“, “Epigeosfera” va boshqa terminlar mazmuniga o’girib tushuntiradilar. Geografiyning ribojlanishiga juda katta hissa qo’shgan allomalardan biri – sayyoh, geografik tadqiqotlar tashkilotchisi, buyk rus olimi Petr Petrovich Semyonov – Tyanshanskiydir (1827 – 1914). U geografiyaning predmeti va vazifalari masalalri bilan ham bevosita shug’ullangan. U K.Ritterning “Osiyo Yer bilimi” asarining rus tilidagi nashriga yozgan so’zboshida keng va tor ma’nodagi geografiyani farqlaydi. Keng ma’nodagi geografiya Yer sharini qattiq, suyuq va gaz qobiqlari bilan birgaliqda, uning boshqa sayyoralarga va unda yashaydigan organizmlarga munosabati qonunlarini to’liq tadqiq qiladi.Uning firicha keng ma’nodagi geografiya tadqiqot predmetining o’zshashligi bilan o’zaro bog’liq bo’lgan fanlarning butun tabiiy guruhidir. Fanlarning bu guruhiga matematik geografiyani, Yerni vauning tuzilishi qonunlarini o’rganadigan tabiiy geografiyani, etnografiyani va statistikani kiritadi. Tor ma’nodagi geografiya Yer yuzasining fiziografiyasi, ya’ni uning doimiy, asrlar davomida tabiatning o’zi tomonidan belgilangan o’chmaydigan tuzulishiniham, inson qo’li bilan yaratilgan o’zgaruvchan, o’chadigan tuzilishini ham tasvirlashdir. L.S. Berg P.P.Semyonov – Tyanshanskiyning tor ma’nodagi geografiyasini mamlakatshunoslik deb hisoblagan edi. A.G. Isachenko esa (1971) yadrosini tabiiy geografiya tashkil etadigan tabiiy fan deb hisoblaydi. XIX asrning so’ngi choragida geografiya Yer yuzasi haqidagi fan ekanligi to’g’risida tushuncha vujudga keldi. Bu tushuncha nemis geografi va geologi Ferdinand fon Rihtgofen (1833 – 1905) tomonidan rivojlantirildi. F.Rixtgofen geografiya o’simlikni Yer yuzasiga bo’lgan munosabatda, insonni esa butun tabiatga bo’lgan munosabatda o’rganish lozimligini ta’kidlagan edi. Geografiyaning eng asosiy maqsadi F.Rihtgofenga ko’ra, jonli tabiatning jonsiz tabiat bilan bilan bog’lik ekanligini hisobga olgan holda insonning jonli va jonsiz tabiat bilan aloqalari va munosabatlarini ochib berishdan iborat. U geografiyaning o’rganish predmetini quruqlik, dengiz va atmosferaning o’zaro ta’sirdagi Yer yuzasi (Erdoberfläche) deb hisoblagan; geografiyaning o’ziga xos maqsadi Yer yuzasida mujassam o’zaro ta’sirda namoyon bo’ladigan turli hodisalarga e’tiborni qaratilishi lozim, deb hisoblaydi. Uning fikricha, Yer yuzasining har qanday qismini geografik jihatdan o’rganishni mukammal tabiiy geografik tasvirlashdan boshlash va shundan so’ng boshqa tabiiy tavsiflar va ularnig o’zaro aloqalarini tadqiq qilish lozim. Fridrih Ratzel (1844 – 1904) sotsial geografiyning tarkib topishiga asos solgan nemis olimi. U o’zining “Antropogeografiya” deb nomlangan asarida tabiiy fenomenlarning inson tarixi yo’nalishiga ta’sirini bayon qilgan. U asosiy e’tiborni tabiiy sharotlarning insonga ta’sirini emas, balki inson faoliyatiga ta’sirini o’rgangan. F. Ratzelning asarlarida “Biosfera” termini (tushunchasi) ilmiy barqarorlikka ega bo’ldi va tan olindi. F. Ratzel geografik determinizmni sotsial darvinizm bilan to’ldirdi, ya’ni biologik qonunlarni ijtimoiy munosabatlarni o’rganishga ko’chirishga harakat qildi. U kengayishga intiladigan davlatning organizm sifatidagi g’oyaning ham asoschisidir. Pol Vidal de la Blash (1845 – 1918) – geografiyaning rivojlanishiga salmoqli hissa qo’shgan fransuz olimidir. Uning fikricha geografik tadqiqotlarda asosiy e’tibor uncha katta bo’lmagan bir xil hududlarni bevosita o’rganish yo’li bilan inson va uning bevosita atrof muhiti (milieu) orasidagi mujassam o’zaro aloqalarga qaratilmog’i lozim. Fransiyada bunday hududlarni “peylar (pays)” deb atash qabul qilingan. Vidal geografik tadqiqot metodri to’g’risida bir qator g’oyalarni ishlab chiqqan. U xorologiya (yun. choros joy; logos fan, ta’limot) konsepsiyasini hududning o’zaro ta’sirda bo’lgan Yer yuzasining muayyan joylarini ifodalaydigan birligi orqali bog’langan ob’yektlar va hodisalarni o’rganish metodi sifatida qo’llab – quvvatlagan. Uning fikricha “…geografiya …bilimlarning umumiy xazinasiga o’zining tabiat qo’shgan narsalarni qismlarga bo’laklamaslik, umuman butun Yer yuzasida ham, ularning joylashuvining ayrim rayonlari doirasida ham narsalarning nisbati va aloqasini tushunish qobiliyatini kiritadi” deb yozgan edi (Jeyms, Martin, 1988). Vidal de la Blash asos solgan fransuz geografiya maktabi geografiyaning tabiiy va ijtimoiy komponentlariga baravar e’tibor bergan. Shu maktabning yorqin namoyondalaridan biri E. de Martonne asosan tabiiy geografiya bilan shug’ullangan. U geografiyadagi an’anaviy bilimni geologiya, geofizika va biologik bilimlarning ishonchli asoslari bilan qo’sha bilgan. I.2 O’zbekiston hududida geografiya. 18—19-asrlarda madrasalarda umumiy holda, 19-asrning 80-yillarida rus-tuzem maktablarida, 1900 yildan yangi usul maktablarida dastur bo’yicha o’qitildi. 19-asr 90-yillaridan geografiyadan birinchi o’quv qo’llanmasi — "Yer xususida ilmdan olingan so’zlar" o’zbek tilida nashr etildi. 1880-yillarda Hoji Yusuf Hay’atiy (1842 —1924) geografik globus yasadi. 1905 yilda yangi usul maktablari uchun "Turkiston va unga yondosh mamlakatlarning haritasi" nashr qilindi. O’zbekistan hududida geografiya M. Behbudiyning "Qisqacha umumiy geografiya" (1902), "Aholi geografiyasiga kirish" (1903), Fotih Karimning "Geografiya" (1914), Muhammad Aminkarimiyning "Jugrofiyai riyoziy" (1914), Munavvarqori Abdurashidxon o’g’lining "Yer yuzi" (1915), N.I. Balashovning "Turkiston geografiya o’qumligi" (1922) darsliklari nashr etildi. 1930 yildan1990 yilgacha umumiy ta’lim maktablarida faqat O’zbekiston tabiiy va iqtisodiy geogr.si mahalliy mualliflar yozgan darslik va qo’llanmalar asosida o’qitildi. Geografiyani o’qitish metodikasi bo’yicha o’quv qo’llanmalari, darsliklari nashr qilindi. Geografiyaga oid O. Ibrohimovning "Geografiya terminlari" (1935), M. Bektemirov va Saidrasulovning "Qisqacha ruscha-o’zbekcha geografiya terminlari lug’ati" (1940), N, Dolimov va b.ning "Geografik terminlarning qisqacha ruscha- o’zbekcha lug’ati" (1953), H.H. Hasanovning "Geografik terminlar lug’ati" (1964), S. Qorayev, P. G’ulomov, R. Rahimbekovning "Geografik terminlar va tushunchalar izohli lug’ati" (1979) yaratildi. Bu davrda oliy geografiya ta’limi ham ancha rivojlandi. Davlat universitetlari va pedagogika institutlarida geografiya fakultetlari ochildi. Oliy maktablar uchun geografiyadan darslik va o’quv qo’llanmalari o’zbek tiliga tarjima qilindi hamda yangilari yozildi. Geografiya ta’limining yangi davlat standarti, o’quv dasturlari ishlab chiqildi. Bir qancha yangi darsliklar, o’quv qo’llanmalari, geografik terminlar lug’ati va haritalar yaratildi Mamlakatimiz o’z mustaqilligiga erishgach respublika xo’jaligining barcha sohalarida bo’lganidek ta’limda ham tub islohotlar davri boshlandi. 1992-yilda ilk bor O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi yangi qonuni qabul qilindi. Uning 3-moddasida “Ta’lim dasturlari”ni tanlashda yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv zarurligi ta’kidlangan.Bu qonunga asosan mamlakatimizda geografiya ta’limida ham tub o’zgarishlar sodir bo’ldi. Yangi mazmundagi o’quv dasturlari va rejalari ishlab chiqildi. Dasturlar asosida darsliklar, o’quv qo’llanmalari, metodik adabiyotlari yaratishga kiritildi .SSSR tabiiy va iqtisodiy geografiyani mukammal o’rganish o’rniga o’z respublikalarini, shu sohadagi geografiyalarini atroflicha o’rganishga e’tibor qaratildi. Ta’lim muassasalarini ilmiy maktab uchun zarur bo’lgan didaktik vositalar bilan ta’minlashga, o’quv muassasalarini attestatsiya va akreditatsiya o’tkazish tizimi kiritildi va amalgam oshirldi. Asta-sekin milliy ta’lim tizimi shakllana boshladi. Metodik olim P. Musayev rahbarligida geografiya o’qitishga oid milliy ta’lim konsepsiyasi ishlab chiqildi.Milliy maktablarda geografiya o’qitish mazmunan va deyarli o’zgardi.Xorijiy mamlakatlar bilan ta’lim sohasi bo’yicha hamkorlik yo’lga qo’yildi. Ulardan ilg’or pedagogik texnologiya tanqidiy nuqtai nazarda ko’rib chiqildi. G eografiya hodisalarining turg‘unlikda emas, asl mavjud narsadek emas, balki doimo o‘zgarib turadigan jarayonlar deb qarash kerak. O‘qituvchilar hozir yer yuzida mavjud narsalarning hammasi doimo hozirgidek turmaganligi va doimo shu xilda qolmasligini tushunib olishlari kerak. Geografiya predmeti tarixidan materiallarining o‘qitilishiga ancha katta yordam beradi. Ma’lumki, maktabda geografiya predmetining o‘qitilishi o‘quvchilarni xaritani tushunishga va bilishga o‘rgatadi. Busiz tarixiy bilimlarni puxta egallash mumkin emas. Bundan tashqari geografiya tarixni hozirgi hayot bilan bog‘laydi. Hozirgi zamon uchun tarixning muhimligini aniq misollarda ko‘rsatib beradi.Bu haqda ko‘p yerlarni sayohat qilgan fransuz geografi Elize Rek (1830-1905) shunday degan edi: “Geografiya – bugungi kunning tarixidir, tarix esa o‘tgan kunning geografiyasidir”. Shunga ko‘ra geografiya va tarix o‘qituvchilari hamkorlikda ishlashlari maqsadga muvofiqdir. Mamlakatimizda tashkil qilingan “Ustoz” jamg’armasi orqali ko’pgina geograflar xorijiy mamlakatlarda bo’lib ularning tajribalarini o’rganib qaytdilar va hokazo. Amalga oshirilgan tadbirlar tufayli mamlakatimizning o’ziga xos milliy ta’lim tizimi shakllanib, uning moddiy bazasi mustahkamlanib bordi. Mamlakatimizda yangi turdagi o’quv muassasalari, litseylar, gimnaziyalar, kollejlar tashkil qilindi. Ularda ta’lim tizimi deyarli yangidan uyushtirildi. O’quvchilarni tabaqalab o’qitish joriy etildi. Ammo bu tadbirlarning barchasi mafkuraga sodiq hodimlarini tayyorlashga da’vat etilgan sobiq ta’lim tizimining yangilash borasidagi dastlabki qadamlar edi. Endilikda mamlakatimizda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ga muvofiq maqsad, mazmun, vazifalar, boshqarish, tashkil etish va xalqimizning milliy-madaniy an’analariga xos keladigan tamoman yangicha “Ta’limiy xizmat”ni shakllantirishga kirishildi.Bunday ta’limiy xizmatning metodologik negizini prezident I.A.Karimov tomonidan ilgari surilgan “Jamiyat mafkurasi xalqni xalq,millatni millat qilishga xizmat qilsin” degan g’oya yotadi. Uning pedagogik asosini esa har bir shaxsning qobiliyati va iste’dodini rivojlantirish, takomillashtirishi orqali jamiyatning quyidagi ta’limiga bo’lgan ehtiyojini qondirish tashkil qilindi. Ana shunday konsepsual g’oyalar asosida faoliyat ko’rsatuvchi maktabni,shaxs va jamiyatni rivojlantirishga, ta’limning milliy va mintaqaviy xususiyatlarini e’tiborga olib demokratiya hamda insonparvarlik tamoyillari asosida boshqarishga undaydigan mexonizm sifatida boshqa fanlar qatori geografiya ta’limida ham tayanch o’quv tizimi vujudga keldi. Bu mexanizm jamiyatning geografiya ta’limiga bo’lgan ijtimoiy buyurtmasi, davlat talabi bilan bolaning shaxsiy imkoniyati mayli o’rtasidagi tafovutni muvozanatlovchi vositadir. Yuqoridagi g’oya va fikrlar hamda konsepsiyalar asosida mamlakatimizda geografiya ta’limining mazmuni va tuzilishi quyidagi tizimda barpo etildi II BOB. GEOGRAFIYA FANINIG RIVOJLANISH BOSQICHLARI. II.1 Yer yuzida geografiya faning o’rganilishi. Bilim – kishilarning tabiat va jamiyat hodisalari haqida xosil qilgan ma’lumotlari bo’lib, voqelikning inson tafakkurida aks etishi va amalda sinalgan voqelikni bilish natijasidir. Geografik bilimning mohiyati – hududiy qonuniyatlarni tahlil eta bilish, alohida komponentlar va geosistemalar o’rtasidagi o’zaro aloqani tarixiy metod asosida aniqlash orqali dunyoning hozirgi geografik manzarasini (kartinasi) ilmiy izohlab berishdan iboratdir. Geograf xilma – xil materiallardan foydalanib Yerning tabiati va ho’jaligida bo’ladigan ham, ayrim regionlarda bo’ladigan o’zgarishlarni ham oldindan aytib berishi ya’ni bashoratlashi zarur. Geografiya hozirgi tabiiy va ijtimoiy fanlar orasida asosiy mumtoz fanlardan biridir. Ko’p asrlar davomida geografiya Yerni o’rganadigan asosiy va yagona fan bo’ldi. Uzoq rivojlanish davomida geografiya jamiyat tomonidan unga qo’yilgan buyurtmalarni bajarib keldi. U kishilik jamiyatining atrof muhiti to’g’risida ma’lumotlar berishi va va shu asosda kisxilarni tabiat bilan kurashishi uchun qurol bilan ta’minlashi lozim edi. Shu nuqtai nazardan qaralganda geografiyani atrof muhit to’g’risidagi fan sifatida belgilash mumkin. Geografiyaning ahamiyati uning rivojlanishining butun uzoq tarixi davomida muhim amaliy vazifalarni bajargan bo’lsada, uning tadqiqot ob’yekti mujmal va noaniq bo’lib qolaverdi. Atrof tabiiy (geografik) muhitning rangbarangligi tadqiqot uchun yangi mavzularni bergan holda geografiyaning o’rganish ob’yektini kengayishiga doimiy ravishda imkon berdi. Biroq, shunda ham geografiyaning ob’yekti hech qachon tugamadi. Geografik tadqiqotlarning predmetlari maxsus fanlarning ob’yektiga aylandi. Shunday qilib, asrlar davomida georafiyaning ko’rinishi yangi o’zaro aloqalarning ochilishi, jamiyatning rivojlanishi va uning evolyutsiyasining talablari tufayli to’xtovsiz o’zgardi. Ammo hozirgi paytda ham geografiyaning ob’yekti nima, umuman geografiyaning real tadqiqot o’byekti bormi, agar bo’lsa, uni qanday aniqlash va belgilash mumkin degan savollar dolzarb bo’lib qolmoqda. Geografiya fanlari rivojlanish jarayonida uzoq vaqt davomida tabiiy fanlar jumlasiga mansub bo’lib keldi va fizika, biologiya va boshqa fanlar bilan birgalikda tabiat boyliklari va kuchlarini ulardan kisxilarning manfatlari uchun foydalanish maqsadlarida o’rgandi. Ammo geografiya tabiatni bilish va tasvirlashga kisxilarning hayotini ham qo’shib tasvirlab bordi. Geografiyaning tadrijiy taraqqiyoti davomida uning nafaqat ob’yektiga, balki u o’rganadigan qonuniyatlarning sajiyasiga yondashuv ham o’zgardi. Barcha davrlarda va xalqlarda geograflar faoliyatining jabhasi – Yer yuzasi va undagi tabiiy va ishlab chiqarish jarayonlari bo’lgan. Ammo bu ob’yektni, tadqiqot vazifalarini, ob’yekt haqidagi tasavvurni o’rganishga yondashuv tubdan o’zgargan. Tabiiy geografiya rivojlanishining keyingi bosqichida geografik tasvirlash mazmunining teranlashuvi bilan bir qatorda tabiiy jaraonlarni sistemali o’rganish ham boshlandi. Sistemali o’rganish qiyosiy – geografik yondashuv yo’li bilan ochilgan ymumiy qonuniyatlarni Yer bilimida, mahalliy qonuniyatlarni esa regional geografiyada chuqurroq bilib olish hamda ilmiy tushuntirish uchun zarur bo’ldi. Ammo Yer yuzasida kechadigan tabiiy jarayonlarni o’rganish bu jarayonlarning murakkabligi va xilma-xilligi tufayli metodlarni qo’llashni cheklash va ihtisoslashtirishni, yani tabiiy muhitni o’rganishga tabaqalashgan yondashuvni taqoza etdi. Tabiiy muhit uchun xos bo’lgan jarayonlarning keng majmuasida tadqiqotchilarning e’tibori alohida jarayonlarga yoki ylarning birikmalariga , ayniqsa ular orasidagi mujassan qloqalarga qaratildi. Buning natijasida tabiiy geografiyaning rivojlanish yo’li o’zining tuzilishining murakkablashuviga va uning bo’linmalarining chuqurroq ihtisoslashuviga sekin-asta yaqqol ifodalangan tendensiyani seza boshladi.Rivojlanishdagi bunday tendensiya esa tabiiy geografiyaning tabiiy geografik fanlar sistemasiga aylanishiga olib keldi. Geografiya fani boshqa fanlar qatori zamonamizning muhim va katta ilmiy – amaliy ahamyatga ega bo’lgan fanlari qatoridan o’rin olmoqda. XX asrning so’ngi choragida va hozirgi paytda geografiyaning ilmiy, amaliy va ta’limiy salohiyati ortib bordi va bu jarayon davom etmoqda. Geografiya o’zining rivojlanishida boshqa barcha fanlardan farq qiladigan o’ziga xos juz’iyatlarga ega emas. Bu oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga tomon rivojlanishdir. Rivojlanish jarayonida ilgari yagona bo’lgan geografiya o’rganadigan qonuniyatlarning sajiyasiga ko’ra bir-biridan farq qiladigan o’ziga xos juz’iy, ixtisoslashgan fanlarga tabaqalashadi. Bu fanlar “geografiya” umumiy nomi bilan atalib kelindi va ular Yer yuzasi tabiati rivojlanishining geografik qonuniyatlarini o’rgandi, tabiat qonunlarini tobora teranroq anglab yetisga harakat qildi. XX asrda geografiya yagona fan doirasidan chiqib fanlar sistemasiga aylandi. Geografiya bir-biri bilan mujassam bo’gliq bo’lgan va hatto o’zaro bir-biriga kirib boradigan fanlarning o’ziga xos majmuasi sifatida tarkib topdi. Sistemali tahlil nuqtai nazaridan geografiyani ko’p komponentli sistema sifatida qarash mumkin. Bu sistema unga kiradigan barcha komponentlarning dialektik birligini ifodalaydi. Bu sistemaning birlashtirib turuvchi mohiyatini geografik qobiq jarayonlari, holatlari va hodisalarining geografik makon – zamon tahlili tashkil etadi. Bu birlikning barcha tarkibiy qismlari o’zaro tog’ri va teskari aloqalar, o’zaro ta’sir, o’zaro bir-biriga kirib turishi va umumiy bog’liqlik bilan birlashadi. Ozaro aloqa va bog’liklar nafaqat sistema doirasida, balki shu sistemaga nisbatan kattaroq va kichikroq sistemalar bilan ham ob’yektiv ravishda mavjud bo’ladi. Geografiya fanlari sistemasining ichki birligi uning barcha a’zolarining umumiyligi, ularning tadqiqot predmetlari (y’ani landshatlar (geosistemalar) va ularni tashkil etuvchi komponentlar) orasidagi ob’yektiv o’zaro aloqalardan kelib chiqadigan e’tiborning umumiyligi va, nihoyat, geografik qobiq doirasida jamiyat va tabiat orasidagi o’zaro ta’sir sajiyasini belgilash va tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etishdan iborat bo’lgan pirovard maqsadlarining umumiyligi bilan ta’minlanadi. Barcha fanlar sistemasidagi kabi, geografiya fanlari sistemasining o’rganish ob’yektini geografik qobiq tashkil etadi va barcha geografik fanlar shu qobiq doirasida faoliyat ko’rsatadi; shu qobiqning ayrim tomonlarini, jihatlarini o’rganish geografik fanlarning predmetlarini tashkil etadi. XX asrda geografiya bir – biri bilan bog’liq va hatto bir – biriga kirib turadigan fanlarning o’ziga xos tizimiga aylandi. Sistemali tahlil nuqtai nazaridan geografiya unga kiradigan barcha komponentlarning dialektik birligidan iborat bo’lgan ko’p komponentli sistema sifatida qaralishi mumkin. Geografik qobiq jarayonlarini, holatini va hodisalarini geografik makon – zamon tahlili bu sistemalarni birlashtirib turuvchi sterjeni bo’lib hizmat qiladi.Zamonaviy fan inson bilimlarining murakkab tizimi bo’lib, u shartli ravishda uch guruhga: tabiiy, ijtimoiy-gumanitar va texnikaviy fanlarga bo’linadi. Shu sababli hozirgi zamon geografiyasi biologiya, kimyo, fizika va boshqa fundamental fanlar kabi turli vaqtda tarkib topgan ilmiy fanlarning murakkab sistemasidan iborat. Fanlar tasnifida geografiya ham tabiiy ham jamiyatshunoslik fanlariga kiritiladi. Hozirgi vaqtda aqademik B.M. Kedrovning fanshunoslikdagi tasnifida tabiiy geografiya tabiiy va texnika fanlariga , iqtisodiy geografiya ijtimoiy fanlarga kiritilgan. Yetakchi rus geografi V.S. Jekulin tabiiy geografiya va uning komponentlar geografiyalarini tabiiy fanlarga, iqtisodiy – ijtimoiy geografiya va tarmoqlarini ijtimoiy (sotsial) fanlarga mansub, deb hisoblaydi. Aslida ham fanlar bir – biriga yaqinlashgan bizning zamonimizda tadqiqot ob’yekti, predmeti va metodlari bo’yicha bunday bo’linishi ko’p jihatdan shartlilikdan boshqa narsa emas. N.B.Kultashev (1984) bu fanlar barcha blokining rivojlanishidagi sintetik va analitik yo’nalishlarning dialektik o’zaro munosabatlari sababli tufayli geografiya fanlarining asoslangan universal tasnifini yaratish imkoniyati yo’q, deb hisoblaydi. Ilgari turli mamlakatlarning tabiati, aholisi va xo’jaligi to’g’risidagi bilimlarning qomusiy to’plami bo’lgan geografiya hozirgi davrda bitta fan emas, balki o’zaro bog’liq bo’lgan tabiiy va ijtimoiy fanlarning bir butun tizimi yoki majmuasidir. Hozirgi paytda geografiya ko’pchilik olimlar tomonidan bitta fan sifatida emas, balki tabiiy va ijtimoiy fanlarning sistemasi sifatida talqin qilinadi. Geografiya fanining juda murakkabligi e’tiborga olingan holda geografik fanlar sistemasi deyiladi. Chunki, tabiat rivojlanishining ayrim qonuniyatlarini o’rganadigan tabiiy geografik fanlar sistemasi va jamiyat rivojlanishining ayrim qonuniyatlarini o’rganadigan sotsial – iqtisodiy geografik fanlar sistemasi birgalikda yanada murakkabroq bo’lgan geografik fanlar sistemasini xosil qiladi. Geografiy fanlari tizimiga mansub bo’lgan barcha fanlarning birligi ularning vujudga kelishiga ko’ra umumiyligida, tadqiqot ob’yektlarinng mujassam bog’liqligida hamda maqsadining umumiyligida namoyon bo’ladi. Chunki bu fanlarning barchasi geografiya rivojlanishining turli bosqichlarida uning bagrida bujudga kelgan va hozirgi paytda ularning umumiy tadqiqot ob’yektini geografik qobiq tashkil etadi. Hozirgi davrda geografiya fanlarining bosh maqsadi tabiatga va xo’jalikka har tomonlama tavsif berish, tabiiy muhit va inson xo’jalik faoliyati orasidagi o’zaro bog’liqlikni belgilashdan iborat. Geografiya fanlari sistemasi hozirgi paytdagi rvojlanishining o’ziga xos juz’iyati shundaki, geografiyada differensisatsiya jarayonlari bilan bir qatorda XX asrning 60-yillaridan boshlab integratsiya jarayonlari ham kuchaydi va buning natijasida bilimlarning birlashgan (integrallashgan) sohalarining, ya’ni yangi oraliq fanlarning tarkib topishi sodir bo’ldi va bo’lmoqda. Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, geografiya fanlarining tizimi qadimgi geografiyaning bo’linishi jarayonida tarkib topdi. Qadimiy geografiyadan ajralib chiqqan barcha fanlarning tarkib topishiga ko’ra, ularning tadqiqot predmetlari (ya’ni bir butun komplekslar va ularni tashkil etuvchi komponentlar) orasidagi ob’yektiv o’zaro aloqalardan kelib chiqadigan manfaatlarining umumiyligi, jamiyat va tabiiy muhit orasidagi o’zaro ta’sir sajiyasini belgilash va Yer yzasi tabiiy saloxiyatidan oqilona va samarali foydalanishga yordam berishdan iborat bo’lgan pirovard maqsadlarining umumiyligi geografiya fanlari tizimining ichki yaxlitligini ta’minlaydi. II.2 O’zbekistonda geografiya fanining rivojiga xissa qo’shgan olimlar va faning rivojlanish bosqichlari. O’zbekiston maktablarida geografiya o’qitish samaradorligini oshirishda 1925 yildan boshlab chop etilayotgan “Maorif va o’qituvchi” jurnalining jurnalining roli katta bo’ldi. Jumladan ushbu jurnallarning 1925 yil 5-6 sonlarida “Jo’g’rofiyaning foydasi”, “Lug’at va atamalar”, “Samarqand”, “Maktabda o’lkani o’rganishning ahamiyati” , “Muz davrining oxirlarida Yevropada qanday irqlar yashadilar”. “Sahroi Kabir” va boshqa o’nlab geografiyaga oid maqolalar e’lon qilinadi. Bu jurnal geografiya o’qituvchilariga ilmiy va metodik jihatdan yaqindan yordam berdi. 1931 yil 4 iyuldan “Madaniy inqilob” (keyinchalik “O’qituvchilar gazetasi”, hozirda “Ma’rifat”) gazetasi chiqa boshladi. Bu gazeta geografiya o’qituvchilarining haqiqiy yordamchisi bo’ladi. Unda yuzlab ilmiy, uslubiy maqolalar e’lon qilindi. Geografiya ta’limida kadrlar yetishtirish masalasi sekin asta yo’lga qo’yildi. 1927 yilda Samarqand oliy pedagogika instituti ochildi. 1937 yillar oxirlariga kelib oliy ma’lumotli geografiya o’qituvchilari yetishib chiqa boshladi.Bular N. Ibodov , G .Nazarov , I.Mirzaboyev, ASRAxrorov va boshqalar edi. 1930 yillarning o’rtalarida Toshkent, Buxoro, keyinchalik Nukus, Urganch, Qo’qon, Andijon shaharlarida pedagogika institutlari ochildi. Maktab geografiyasining taqdirini hal etishda maktab geografiyasi va ilmiy geografiyasining taqdiriga katta BKPning 1931 yil 5-sentabr va 1932 yil 25-avgust qarori tasir etdi. Geografiyani boshqa fanlar tarkibida o’rganishga qat’iy xotima berdi. Geografiyani boshqa predmetlar orasida teng huquqli bo’lishga imkon yaratdi. Geografiyaning alohida fan ekanligini isbotlab berdi. Pedagogika institutlarida geografiya o’qituvchilarining maxsus tayyorlash masalasini ham hal etadi. Geografiya dasturini, kartani, tabiiy geografiya asoslarini bilish kapitalistik mamlakatlarini o’rganish zarurligi masalalari qarorida alohida o’qitiladi. O’zbekistonda maktab geografiyasi taqdirini hal qilishda BKPning 1934 yil 15-may qarori alohida ahamiyatga ega bo’ldi. Qarorda boshlang’ich va o’rta maktablarda geografiya o’qitilishining sifatsizligi, kartalarning maqsadga muvofiq emasligi, mavzularning quruqligi darsliklarning raqamlar bilan to’laligi. Ayniqsa maktabni bitirib chiqayotgan o’quvchilarning geografiyadan bilimlarining sayozligi va sifatsizligi tanqid ostiga olindi. Qaror geografiyani qanday o’qitish to’g’risida har bir sinfda geografiya fanlarini o’qitishda ayrim ko’rsatmalar berdi. Bu qarorga muvofiq geografiya ta’limi 3 bo’g’inga bo’lib o’qitila boshlandi. Geografiyadan haftalik soatlar bir muncha ko’paydi. Bu qaror o’quvchilar yoshini e’tiborga olgan holda ko’rgazmali va qiziqarli bayon qilishni talab qiladi. 1934-1935 o’quv yilidan boshlab yangicha dasturlarga o’tildi. Bu dasturlarga asosan yangi darsliklar, ilmiy ommabop adabiyotlar, atlas kartalar o’qituvchilar uchun o’quv metodik qo’llanmalarni yaratishga kirishildi. 1934 yilgi qaroridan keyin “Geografiya v shkole” jurnalining chiqa boshlashi nafaqat Rossiyada, balki O’zbekistonda ham geografiya ta’limini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Ilg’or o’qituvchilar, oily va o’quv yurtlari o’qituvchilari geografiyadan qo’llanmalar yaratishga jalb qilindi. 1960 yildan boshlab geografiya ta’limi metodikasiga oid maxsus qo’llanma va darsliklar nashr etila boshlandi. O’sha davrlarda O’zbekistonda geografiya fanini takomillashtirishda ASRObidov, O.Saidrasulov, H.Hasanov, N.Daminov va boshqalarning xizmatlari katta bo’ldi. Umumta’lim maktablari va oliy o’quv yurtlari uchun geografik adabiyotlar , darsliklar va metodik qo’llanmalarni tarjima qilish keng tus oldi. Umumta’lim maktablarni takomillashtirish va rivojlantirishda maktabni isloh qilishga tayyorgarlik ishlari ko’rib chiqildi. Isloh geografiya ta’limi mazmuniga ham ta’sir qilmasdan qolmadi. Maktab geografiya kurslari tarkibida ham ba’zi o’zgarishlar paydo bo’ldi. Ta’limning 11 yillik tizimiga o’tish bilan geografiyani o’qitishda ham mehnat ta’limi kasb hunar yo’nalishiga e’tibor kuchaytirildi. Sobiq SSSR tugatilishi arafasida maktabni qayta isloh qilish uchun kurashlar va harakatlar bo’ldi .Lekin ular o’zini oqlamadi. O’zbekistonning mustaqillikka erishishi geografiya ta’limida tub o’zgarishlarga olib keldi. Darslarda o’quvchilarning mustaqil va amaliy ishlariga e’tibor kuchaydi. 1935-yilda O’rta Osiyo universitetida geografiya-geologiya fakulteti tashkil etildi. 1935-1940-yillar mobaynida O’zbekistonda pedagogika institutlarining aksariyatida geografiya mutaxassisligi ochildi.1943-yilgacha Respublikada 10ga yaqin o’qituvchilar institute ochildi.Ularda geografiya o’qituvchilari ehtiyojlarini hisobga olib, ularga metodik yordamlarini kuchaytirish maqsadida o’qituvchilar malaakasini oshirish institutlari, ular bazasida esa geografiya kabinetlari va kafedralari tashkil etiladi. Geografiya ta’limi har tomonlama rivojlanishida buyuk iqtisodiy-geograf N.N.Baranskiyning xizmatlari kattasrU mualliflik qilgan iqtisodiy geografiya darsligi 20yil mobaynida muntazam rivojlanishda nashr etilib ko’rildi.N.N.Baranskiy “O’qituvchi-ta’lim jarayonida markaziy figura” deb qayta- qayta ta’kidlangan. U geografiya ta’limida yetakchi o’rinni karta va ko’rsatmalilik egallashi zarur.deb “Karta geografiyaning ikkinchi tilidir”,”Karta-geografiyaning alfasi va olichasi”,”Birgina karta bir necha varaq matnning o’rniga o’tadi” degan o’lmas fikrlar va g’oyalarni o’rtaga tashlaydi. N.N.Baranskiy sobiq ittifoq miqyosida geografiyao’qituvchilari tayyorlash ishiga ulkan hissa qo’shgan buyuk shaxsdir. 2-jahon urushi ham geografiya ta’limiga o’z ta’sirini ko’rsatmasdan qolmadi.Ko’pgina geografiya o’qituvchilari frontga jo’nab ketdilar.Oliy o’quv yurtlarida mutaxassislar tayyorlash izdan chiqdi.o’quv qo’llanmalar umuman yetishmay qoldi. Urushdan keyingi yillarda maorif sohasida talaygina yutuqlar qo’lga kiritildi.Dastlab 4 yillik, keyin 7va8 yillik to’liq o’rta ta’limga bosqichma-bosqich o’tilishi,ta’lim mazmunini tubdan qayta qurishga yordam berdi. Bu davrda geografiya o’qituvchilari diqqati ko’proq o’quv jarayonini amaliyot bilan bog’lashga qaratildi. Geografiya ta’limini hayot bilan bog’lash borasida tabiiy sharoitning xalq xo’jaligidagi ahamiyatiga e’tibor berildi. O’z o’lkasi geografiyasini o’rganish va o’z joyining kartasini chizish,ob-havoni kuzatish,o’z joyidagi barcha tabiiy kompleks komponentlarini o’rganish geografiyani turmush bilan bog’lashga qaratildi. Maktabni hayot bilan bog’lash haqidagi qaror asosida o’quvchilarning mustaqil ishlariga katta e’tibor berildi. O’zbekiston geografiyasini o’rganishga bir muncha e’tibor kuchaydi. 1953-1954-o’quv yillaridan boshlab amaliy mashg’ulotlarni uyushtirish majburiy tarzda, maktab geografiya dasturlariga kiritildi.O’quvchilar dunyoqarashini shakllantirishga, mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalashga e’tibor kuchaydi. 1958-yil 24-dekabrda Oliy Sovetning maktab haqidagi qonuni geografiyaning takomillashuvida katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bu qonun boshqa fanlar qatori geografiya ta’limini ishlab chiqarish mehnati bilan yaqinlashtirishga e’tiborini kuchaytirdi. Geografiya ta’limida o’z o’lkasini chuqurroq o’rganishga bo’lgan talab oshdi. O’zbekistonda geografiya ta’limini takomillashtirishda bir qancha ilmiy maskanlar va oliy o’quv yurtlari qatori Pedagogika fanlari ilmiy tekshirish institutlaridagi geografiya labaratoriyasining xizmatlari katta bo’ldi. Bu institut geografiya labaratoriyasida P.Musayev rahbarligidagi metodist geograf olimlar maktabda geografiya o’qitishni takomillashtirish bo’yicha qator izlanishlar olib bordi.P. Musayev o’sha mustamlaka yillarda ham hadiksiramasdan milliy maktab muammolari bo’yicha g’oyat dadil fikrlarini ilgari surdi. 1960-yildan boshlab geografiya ta’limi metodikasiga oid maxsus qo’llanma va darsliklar nashr etildi.O’sha davrda O’zbekistonda geografiya fanini takomillashtirishda ASRObidov, O.Saidrasulov, H.Hasanov, N.Daminov, Z. Akramov, O.Mo’minov, M.Nabixonov, I.Mirzaboyev va boshqalarning xizmatlari katta bo’ldi. Umumta’lim maktablari va o’quv yurtlari uchun geografik adabiyotlar, darslik va metodik qo’llanmalarni tarjima qilindi. Bunda H. Hasanov, P.Sultonov, M.Qoriyev, P. G’ulomov, R. Rahimbekovlar unumli mehnat qildilar. Jumladan: N.F.Kurazovning “Geografiya o’qitish metodikasi” (1962), P.Budanovning “Tabiiy geografiya metodikasi”(1905), ASRB.Darinskiyning “Geografiya o’qitish metodikasi”(1964), N.Dalimovning “O’zbekiston tabiiy geografiyasi” yangi darslik bo’lib chiqdi. 1960-yillardan boshlab O’zbekistonda geografiya ta’limi geografiyasining turli yo’nalishlari bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi. O.Mo’minov “O’zbek maktablarida tabiiy geografiya o’qitish masalalari” (1967), T.Abdullayeva “Tabiiy geografiya o’qitishda o’lkashunoslik materiallaridan foydalanish” (1967), M.Nabixonov “SSSR G eografiyasida badiiy ko’rsatmali vositalarning roli va qo’llanilishi” (1969) 1960 yildan boshlab geografiya ta’limi metodikasiga oid maxsus qo’llanma va darsliklar nashr etila boshlandi. O’sha davrlarda O’zbekistonda geografiya fanini takomillashtirishda ASRObidov, O.Saidrasulov, H.Hasanov , N.Daminov va boshqalarning xizmatlari katta bo’ldi. Umumta’lim maktablari va oliy o’quv yurtlari uchun geografik adabiyotlar, darsliklar va metodik qo’llanmalarni tarjima qilish keng tus oldi. Umumta’lim maktablarni takomillashtirish va rivojlantirishda maktabni isloh qilishga tayyorgarlik ishlari ko’rib chiqildi. Isloh geografiya ta’limi mazmuniga ham ta’sir qilmasdan qolmadi. Maktab geografiya kurslari tarkibida ham ba’zi o’zgarishlar paydo bo’ldi. Ta’limning 11 yillik tizimiga o’tish bilan geografiyani o’qitishda ham mehnat ta’limi kasb hunar yo’nalishiga e’tibor kuchaytirildi. Sobiq SSSR tugatilishi arafasida maktabni qayta isloh qilish uchun kurashlar va harakatlar bo’ldi. Lekin ular o’zini oqlamadi. O’zbekistonning mustaqillikka erishishi geografiya ta’limida tub o’zgarishlarga olib keldi. O’zbekiston maktablarida geografiya ta’limini (darsliklar va dasturlari mazmunini, o’qitish metodlari, o’quv moddiy bazasi, kadrlar tayyorlash va boshqa xususiyatlariga ko’ra ) 4 ta bosqichga ajratish mumkin. I bosqich 1918-1934 yillarni o’z ichiga oladi. Bu davr o’zbek sovet maktablarida geografiya o’qitishni yo’lga qo’yish bosqichi hisoblanadi. Bu bosqichda yangi tipdagi maktablar bilan eski tipdagi sovet maktabi geografiyasiga asos solinadi. Yangi dasturlar asosida 1922-1923 yillarda “o’qitishning kompleks dasturlari” ishlab chiqildi. Bu turli variantlarda bo’lib, bir necha marta o’zgardi va 10 yil mobaynida qo’llanildi. Geografik materiallar kompleks mavzular orasida singib ketdi. Geografiyani o’rganish juda past saviyada olib borildi. Kompleks dasturlarining uzoq hukmronligi maktab geografiyasi uchun og’ir davr bo’ldi. 1925-1926 yillarda maktablarning yuqori sinfida geografiya dasturlaridan umuman chiqarib tashlandi. Geografiya tibbiyot, fizika, ijtimoiy fanlar tarkibida o’rganiladi. Kartani o’rganish nihoyatda zaif bo’ldi. Yuqoridagi fanlar geografiyani o’qitish vazifalarini mutlaqo bajara olmadilar. Kompleks metod asosida predmetsiz o’qitish yo’li edi. II bosqich 1934-1935 yillarni o’z ichiga oladi. O’zbek maktablarida geografiya o’qitishning muayyan bir tartibga tushish bosqichi. Bu davrda yagona dastur asosida muayyan darsliklar yaratildi. O’quvchi va o’qituvchilar uchun o’quv qo’llanmalari ko’proq nashr etila boshlandi. O’zbek tilida metodik qo’llanmalar vujudga kela boshladi.Maktab geografiyasiga hissa qo’sha oladigan metodistlar , geografiya o’qituvchilari yetishib chiqa boshladi. Ko’proq metodik kitoblar o’zbek tiliga o’girildi. III bosqich 1956-1966 yillar. Bu davrni maktab geografiyasini turmush bilan bog’lash bosqichi desa ham bo’ladi. Bu davrda maktab geografiyasi bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi. O’qitishning samarali xillari tobora kengroq joriy qilina boshlandi. Mahalliy aholidan milliy kadrlar, yirik geograf va metodistlar yetishib chiqdi. O’quvchi va o’qituvchilar uchun ilmiy ommabop va metodik adabiyotlar tarjima qilindi. Geografik atama va nomlar ma’lum bir tizimga tusha bordi. IV bosqich 1967-1990 yillar. Bu davrda ta’lim sohasida turli o’zgarishlar sodir bo’ldi. O’quv ko’rgazmali qo’llanmalar chop qilindi. Ta’limni isloh qilish borasida bir qator tadbir va o’zgarishlar amalga oshirildi. Muayyan darsliklar tizimi va yangi o’quv kartalari paydo bo’ldi. O’lkashunoslikka e’tibor birmuncha pasaydi. Ammo O’zbekiston geografiyasini o’rganish bo’yicha soatlar hajmi 20%dan oshmaydi. II.3 Dars ishlanma (Jahon mamlakatlarining davlat tizimi va boshqaruv shakillari) 9-sinf geografiyasi Sana ____________ Mavzu: Jahon mamlakatlarining davlat tizimi va boshqaruv shakillari Darsning maqsadi: Ta’limiy maqsad : O’quvchilarga davlatni boshqarish shakllarini, xalqaro iqtisodiy va siyosiy tashkilotlarini tushuntirib berish Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga iqtisodiy geografik tarbiya berish, Vatanimizga mehr-muhabbat hislarini shakllantirish. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish, nutq madaniyatini o’stirish, o’z-o’zini boshqarishga yo’naltirish, hozirjavoblik, topqirlik xususiyatlarini rivojlantirish. Dars turi: Ta’lim beruvchi, interfaol. Dars o’tish metodi: Aqliy hujum, aralash, interfaol. Dars jihozi: Globus, Dunyo siyosiy kartasi, O’zbekiston siyosiy kartasi, 9- sinf darsligi, atlasi, yozuvsiz xaritasi, jadvallar, tarqatma materiallar, Texnik jixozlar: Kompyuter, multimedia, slaydlar. I. Tashkiliy qism. 1. O’qituvchining kirish so’zi. Davomatni aniqlash. O’quvchilarni darsga hozirlash II. O’tgan mavzuni so’rab baholash. 3.Biz bilgan bilimlar. III. Yangi mavzu bayoni: Har qanday mamlakatning davlat tuzumi uni idora qilish shakli bilan ajralib turadi. Idora qilishning ikki asosiy — respublika va monarxiya shakllari keng tarqalgan. Respublika shakli qadimdan ma’lum (Qadimgi Rim) bo’lsa ham, uning keng tarqalishi XX asrning ikkinchi yarmiga to’g’ri keladi. 2004-yilning dastlabki davrida jahonda 152 respublika mavjud edi. Respublika tuzumida qonun chiqaruvchi organ odatda parlamentga, ijro etuvchi organ esa hukumatga qaraydi. Shu vaqtning o’zida, prezidentlik respublikasini parlamentlik respublikasidan farq qilish lozim. Prezidentlik respublikalarida prezident hukumat boshlig’i lavozimidan tashqari juda katta vakolatlar bilan ta’minlangan bo’ladi (AQSh, Rossiya, Lotin Amerikasidagi qator davlatlar), parlamentar respublikalarida prezident katta vakolatlarga ega bo’lmaydi, bosh vazir hukumat boshlig’i hisoblanadi (GFR, Italiya, Avstriya, Hindiston). Mustamlaka tizimining yemirilishi natijasida rivojlanayotgan mamlakatlarning ko’pchiligi, sobiq Ittifoqning parchalanib ketishi natijasida vujudga kelgan mustaqil davlatlarning barchasi idora qilishning respublika shaklini qabul qildi. Idora qilishning monarxiya shakli ham qadimda vujudga kelgan. (Qadimgi Rim, imperiya davri.) Lekin uning keng tarqalishi o’rta asrlarga va undan keyingi davrga to’g’ri keladi. Jahonda 2004-yilning dastlabki davrida monarxiya shakii mavjud 29 davlat bo’lgan, shuning 13 tasi Osiyoda, 12 tasi Yevropada, 3 tasi Afrikada, 1 tasi Okeaniyada joylashgan. Monarxiyalarning ko’pchiligi konstitutsiyalik monarxiyalardir, ularda qonun chiqaruvchi organ parlamentga, ijro etuvchi organ esa hukumatga qaraydi. Bunday mamlakatda monarx, I.A. Vitver ta’kidlashicha, «podsholik qiladi, lekin idora qilmaydi». Buyuk Britaniya, Norvegiya, Shvetsiya, Daniya, Belgiya, Niderlandiya, Ispaniya, Yaponiya ana shunday davlatlar jumlasidandir. O’zbekiston o’zining mustaqil davlat sifatida rivojlanishidagi o’tgan qisqa tarixiy davrida eng obroli va nufuzli xalqaro tashkilotlar tarkibiga a’zo bo’ldi, barcha qit’alardagi bir necha o’nlab mamlakatlar bilan do’stona aloqalar o’rnatdi, eng yirik bank va moliya organlari, nodavlat va nohukumat tashkilotlari bilan yaqindan hamkorlik qilmoqda. IV. Yangi mavzuni mustahkamlash: 8. “Aplikatsiya” usuli. (7 daqiqa) V. O’quvchilarni baholash va uyga vazifa. Mavzuni o’qish, xarita bilan ishlash Xulosa Ilmiy bilim – tabiat, jamiyat va tafakkur haqida yangidan – yangi tasavvurga – bilimga ega bo’lishga qaratilgan inson faoliyatining ijodiy tadqiqot sohasidir Ilm – bu yaxlit bir tuzilma. Kvant nazariyasining asoschisi M. Plank 1966 yilda «Ilm – ichki yaxlit birliklardan boshqa narsa emas, uni alohida, avvalo sohalarga bo’lib o’rganish narsalarning tabiatidan kelib chiqadi, so’ngra insonning bilish qobiliyatining cheklanganligi bilan ham bog’liq. Aslida fizika va kimyodan, biologiya va antropologiya orqali ijtimoiy fanlarga uzluksiz zanjir mavjuddirki, bu zanjir hayolotdan boshqa biror joyda uzulmagan», deb yozgan edi. Fanshunoslik fanlarni tasniflash , tuzilishi va tartibga solish masalalari bilan shug’ullanadiki, bu ilmiy ish olimlarning muhim faoliyati. Bir butun ilmiy bilimlar silsilasida geografiya fanlari ham muhim o’rin tutadi. Demak, geografik bilimning o’ziga xosligi har bir juda murakkab va ko’pdan – ko’p tuzilmalardan tashkil topgan Yer usti strukturasini tadqiq etishda ifodalanadi. Bu tuzilma qanday shakllangan, hozir qanday holatda, kelajakda bu tuzilma qanday o’zgarishga uchraydi. Barcha geosistemalar bir – biri bilan o’zaro ta’sirda – okean bilan quruqlik, o’rmon bilan iqlim, tabiat bilan ho’jalik, atrof muhit bilan shahar va hakoza ta’sirda mavjuddir. Geografiya o‘rta maktabda o‘qitiladigan barcha predmetlarni bamisli bir- biriga bog‘lovchidir. Bu esa geografiya o‘qituvchisi zimmasiga ma’suliyatli vazifalarni yuklaydi. Shuningdek, geografiya predmeti materiallaridan olgan bilim va ko‘nikmalarni qaysi biri qachon va qaysi mavzuni o‘tishda boshqa predmet o‘qituvchiga yordam bera olishlarini ham yaxshi bilishi lozim. Aks holda geografiya o‘qituvchisi boshqa predmet materiallariga bog‘lagan holda tushuntira olmaydi. Geografiya darslarida predmetlararo aloqani majmuali ravishda amalga oshirishda noan’anaviy darslardan, an’anaviy darslarga nisbatan ko‘proq foydalanish muhimdir. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati : 1. Бабурин В.Л., Мазуров Ю.Л, Географические основы управления. М, 2000 2.Голубчик М.М., Евдокимов С.П., Максимов, Г.И., История географии- (Смоленск, 1998) 3.Григорьев А.Г. География в современном мире. -М, Просвеҳение, 1999. 4.Каримов И. Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шароитлари ва тараққиёт кафолатлари. –Т: Ўзбекистон, 1997. 5.Машбиц Я.Г. Основы страноведения. -М: Просведение, 1999. 6.Максаковский В.П. Историческая география мира .-М., 1999. 7.Прохоров Б.Б. Прикладная антропоэкология. -М., 1998. 8. Саушкин Ю.Г. Экономическая география: теория, методы, практика.- М:Мысль,1978. 9. Солиев А., Маллабоев Т. Иқтисодий ва социал географияда айрим қонуниятларни ўрганиш методикаси. -Т.,1988. 10 Солиев А. Иқтисодий ва ижтимоий географиянинг долзарб масалалари.- Т., 1995. 11. Солиев А. Маҳамадалиев Р.Й. Иқтисодий география асослари. -Т., 1996 12. Солиев А., Каршибоева Л. Иқтисодий географиянинг назарий ва амалий масалалари. -Т.,1999. 13. Шаригин М.Д. Основные проблемы экономической и социальной географии. -Пермь,1997.

O’zbekistonda geografiya fani rivojlanish bosqichlari

Купить