O'zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtrishning ahamiyati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	178.1KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	22 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

O'zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtrishning ahamiyati

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“ IQTISODIYOT ” KAFEDRASI
“ IQTISODIYOT NAZARIYASI ” FANIDAN

KURS ISHI
МАVZU: O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni
amalga oshirishda tashqi iqtisodiy faoliyatni
erkinlashtrishning ahamiyati
Bajardi: SBIA 79/22 Sevara Akhmedova Sovet qizi
Qabul qildi: dos.v.b.Raximov Eshmurod Normuradovich
RO‘YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya qilingan
sana
«____» _______202 3 y .
Baho « _____ » _________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga
oshirishda tashqi iqtisodiy faoliyatni
erkinlashtrishning ahamiyati
Kirish 3
1. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni rivojlantirishning innovatsion yo’li 5
2. O’zbekiston Respublikasini 2030–yilgacha kompleks ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish konsepsiyasi 12
3. Ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatdan samarali foydalanish va iqtisodiy o’sishning
yangi manbalarini jalb etish chora-tadbirlar 21
4. O’zbekiston hududlarini iqtisodiy rivojlantirish tendensiyalari 23
5. O’zbekistonning iqtisodiy salohiyati yuksalmoqda 27
Xulosa 28
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 3 0
2

Kirish
Bugungi shiddat bilan rivojlanib borayotgan dunyoda har bir davlat o'z xalqi va
kelajagi haqida qayg'urar ekan, qat'iy pozitsiya va samarali rivojlanish yo'llarini o'z
zimmasiga oladi. Mustaqil O'zbekiston oldida ham yosh mustaqil davlatni
rivojlantirishning o'tgan tarixiy yo'lini, to'plangan tajriba va erishilgan yutuqlarni
tahlil qilish, demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish chora-tadbirlarini,
mamlakat taraqqiyotini jadallashtirishning asosiy ustuvor yo'nalishlarini va aniq
maqsadlarni xolisona baholash vazifasi qo'yildi.
Bu vazifalarni amalga oshirishdan oldin keng jamoatchilik, ishbilarmon doiralar
vakillari, davlat organlari rahbarlari va mutaxassislari bilan amaliy suhbatlar,
muhokamalar bo'lib o'tdi. Mahalliy va xalqaro tashkilotlarning qonun hujjatlari,
axborot-tahliliy materiallari, tavsiyalar va sharhlar o'rganildi. Rivojlangan xorijiy
mamlakatlar tajribasi tahlil qilindi.
To'plangan takliflar, ularni o'rganish va umumlashtirish 2017-2021-yillarda
O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha
harakatlar strategiyasi hamda yaqin kelajakda davlat taqdirini belgilovchi boshqa
dasturlar asosiga aylandi.
Harakatlar strategiyasini besh bosqichda amalga oshirish ko'zda tutilmoqda,
ularning har biri doirasida uni amalga oshirish bo'yicha alohida yillik davlat dasturi
tasdiqlanadi. Islohotlarning birinchi bosqichi 2017-2021-yillarda O'zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha harakatlar
strategiyasini "xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili"da amalga oshirishga
oid Davlat dasturida aks ettirilgan.
Shu munosabat bilan harakatlar strategiyasi doirasida amalga oshirilgan
islohotlarda Davlat dasturida belgilangan vazifalarni amalga oshirishga alohida
e'tibor qaratildi. 320 banddan iborat 437 ta tadbir samarali amalga oshirilishi, 29 ta
qonun va 900 dan ortiq boshqa qonun hujjatlari qabul qilinishi natijasida davlat va
jamiyat hayotining barcha sohalarida bir qator ijobiy o'zgarishlarga erishildi.
2017-yilda davlatimiz rahbarining davlat hokimiyati va boshqaruvini, sud-huquq
tizimini, qishloq xo'jaligi, neft-gaz, kimyo, tog'-kon, energetika, qurilish,
3

arxitektura sanoati, yo'l-transport kommunikatsiyalari, farmatsevtika,
to'qimachilik, xizmat ko'rsatish, turizm, axborot texnologiyalarini rivojlantirish,
shuningdek, hududlarni kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish sohasidagi qator
tashabbuslari amalga oshirildi. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish
kafolatlari kuchaytirildi.
Mavzuning dolzarbligi: O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy salohiyatidan
to’g’ri foydalanish uchun ishlab chiqilgan me’yoriy hujjatlar haqida shuningdek,
uning samarali tomonlari.
Kurs ishi mavzusining maqsadlari: Iqtisodiy inqirozni kelib chiqishini oldini
olish bunda, davlat hisobidan sarflanayotgan mablag’larini foydali maqsad uchun
yo’naltirish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari: O’zbekiston Respublikasida faoliyat
yuritayotgan korxona-tashkilotlarga yengillik yaratish va ularni tartibga solish.
Kurs ishining hajmi: Kurs ishi matni ko'rsatilgan maqsad va vazifalarga muvofiq
tuzilgan: 5 ta reja, kirish, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan
iborat.
4

1. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni rivojlantirishning
innovatsion yo’li
O'zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning zamonaviy bosqichi uning barqarorligi
bilan ajralib turadi. So'nggi o'n yil ichida Respublikada yalpi ichki mahsulotning
o'sish sur'ati o'rtacha 8 foizni tashkil etdi. Faqat 2017-yilda YAIM darajasi 5,3
foizga pasaydi.
O'zbekiston iqtisodiyoti turli yo'nalishdagi yuzdan ortiq tarmoqlarni ifodalaydi.
Bundan tashqari, O'zbekiston iqtisodiyoti ushbu kursni saqlab qoladi.
Mamlakat Prezidenti Sh. Mirziyoev tomonidan taklif etilgan "2017-2021 yillarda
davlat va iqtisodiy rivojlanishning beshta muhim yo'nalishi bo'yicha harakatlar
strategiyasi" dasturi Respublika iqtisodiyotini innovatsion rivojlanish yo'liga o'tish
strategiyasini belgilab berdi.
Umumiy ta'rifga ko'ra, innovatsiya-amaliy faoliyatda qo'llaniladigan yangi yoki
takomillashtirilgan texnologik jarayon bozorida sotiladigan yangi yoki
takomillashtirilgan mahsulot shaklida amalga oshiriladigan innovatsion
faoliyatning yakuniy natijasidir.
Innovatsiyalar bozorda yoki ishlab chiqarishda joriy qilingan taqdirda amalga
oshiriladi. Shunga ko'ra, texnologik innovatsiyalarning ikki bosqichi – mahsulot va
jarayonlar mavjud.
Oziq-ovqat yangiliklari yangi yoki takomillashtirilgan mahsulotlarga kiritilgan.
Jarayon yangiliklari yangi yoki muhim mahsulotlarni ishlab chiqarish, ishlab
chiqarishni tashkil etish. Mavjud asbob-uskunalar yoki ishlab chiqarish usullarini
qo'llashda bunday mahsulotlarni ishlab chiqarish mumkin emas. AQSh va
Yaponiya innovatsion tizimlari farqlar eslatma: misol uchun, AQShda 1 / 3 barcha
yangiliklar jarayoni bilan bog'liq, va 2 / 3 samarali, Yaponiyada esa bu teskari
nisbatdadir.
Innovatsiya ilmiy va texnologik taraqqiyot bilan chambarchas bog'liq bo'lib, uning
natijasi hisoblanadi.
5

Iqtisodiy adabiyotda innovatsiyalar tushunchasi bilan bog'liq asosiy toifalar
mavjud. Bu ilmiy-texnik taraqqiyot, innovatsion jarayon, innovatsion faoliyat,
innovatsion samaradorlik va boshqalar.
Innovatsiyalar raqobatbardosh iqtisodiyotni qayta tiklash uchun zarur bo'lgan
moddiy, moliyaviy, intellektual, ilmiy va texnik va boshqa resurslardan
foydalanish samaradorligiga bog'liq bo'lgan iqtisodiy manfaatlarning birligi bilan
bog'liq va o'zaro bog'liqdir.
Ilmiy-texnik taraqqiyot - bu fan, texnika, texnologiyalarni uzluksiz rivojlantirish,
mehnat predmetlarining shakllarini, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish
shakllari va usullarini takomillashtirish jarayonidir. U mehnat sharoitlarini
yaxshilash, atrof-muhitni muhofaza qilish kabi ijtimoiy muammolarni hal
qilishning eng muhim vositasidir, natijada aholi farovonligini oshiradi.
Innovatsion jarayon-ilmiy bilimlarni innovatsiyaga aylantirishning rivojlanishi
bo'lib, u innovatsion g'oyadan ma'lum bir mahsulotga, texnologiyaga yoki
xizmatga qadar bo'lgan va amaliy foydalanishda tarqatilgan voqealarning izchil
maqsadi sifatida taqdim etilishi mumkin. Boshqalardan farqli o'laroq, innovatsion
jarayon amalga oshirish bilan yakunlanmaydi, ya'ni bozorda yangi mahsulot,
xizmat paydo bo'lishi yoki yangi texnologiyaning dizayn quvvatiga olib kelishi.
Innovatsion jarayonning asosi yangi texnika va texnologiyalarni yaratish va
rivojlantirish jarayonidir. Texnika-ishlab chiqarishning moddiy omillari to'plami,
ya'ni yangi bilim va ko'nikmalar amalga oshiriladigan mehnat vositalari va
ob'ektlari. Innovatsion faoliyat-mahsulot nomenklaturasini yangilash va sifatini
yaxshilash, ularni ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish, keyinchalik
ichki va xorijiy bozorlarda joriy etish va samarali amalga oshirish uchun ilmiy
tadqiqotlar va ishlanmalar natijalaridan foydalanish va tijoratlashtirishga qaratilgan
faoliyat. Innovatsiyalarga kapital qo'yilmalar bilan bog'liq innovatsion faoliyat
innovatsion-investitsiya faoliyati deb ataladi.
Innovatsion faoliyat ilmiy, texnologik, tashkiliy, moliyaviy va tijorat faoliyatining
butun majmuasini taklif etadi, ular birgalikda innovatsiyalarga olib keladi.
6

Innovatsion samaradorlik-birlik yoki foiz nisbatlarida o'lchanadigan nisbiy qiymat
va ishlab chiqarilgan xarajatlarni qaytarish natijasini tavsiflaydi. Innovatsion
samaradorlikning asosiy mezoni ma'lum xarajatlarda ta'sirni (foydani) maksimal
darajada oshirish yoki belgilangan innovatsion samaraga erishish uchun
xarajatlarni (ishlab chiqarish xarajatlarini) minimallashtirishdir. Shunday qilib,
innovatsion rivojlanish ularning investitsiya faoliyati bilan chambarchas bog'liq.
Tadqiqot natijalarini sanoat tayyorgarligiga etkazish uchun ham, tayyor sanoat
texnologiyasini sotib olish uchun ham muhim investitsiyalar talab qilinadi.
Innovatsion samaradorlikning asosiy turlari quyidagilardir:
Iqtisodiy ta'sir-mehnat unumdorligini oshirish va mehnat zichligi, moddiy talab va
ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, foyda va rentabellikni oshirish;
Texnik ta'sir-yangi texnika va texnologiyaning paydo bo'lishi, kashfiyotlar, nou-
xau ixtirolari va boshqalar;
Resurs ta'siri-korxonada resurslardan oqilona foydalanish (moddiy, moliyaviy,
mehnat);
Ijtimoiy ta'sir-aholining moddiy va madaniy turmush darajasini oshirish, insonning
ehtiyojlarini to'liq qondirish mehnat sharoitlari va xavfsizligini yaxshilash.
Innovatsion rivojlanishning mukammal qarashlari, birinchi navbatda, davlatning
iqtisodiy o'sishi bilan bog'liq, chunki innovatsiyalar ishlab chiqarishning jadal
o'sishini ta'minlaydi, ya'ni mehnat unumdorligini oshiradi. Va bu jarayon R.Solov
modeliga bog'liq bo'lib, texnik taraqqiyotning umumiy omil samaradorligini va
iqtisodiy o'sishning muvozanat sur'atlarini oshiradi. Aytish kerakki, bugungi kunda
innovatsion rivojlanish yo'lida nafaqat ayrim davlatlar, balki butun jahon
iqtisodiyoti ham mavjud.
Zamonaviy jahon iqtisodiyotida ajratilayotgan mablag'lar bo'yicha innovatsion
mahsulotlarning ulushi quyidagicha taqsimlanadi: AQSh – 39,2 foiz, Xitoy-21,2,
Yaponiya – 10,2, Buyuk Britaniya-7,8, Germaniya – 6,2, Fransiya – 6, Kanada – 4,
Rossiya – 2,9 va boshqalar 2,5 foizni tashkil etadi. Misol uchun, qo'shma
Shtatlarda umumiy innovatsion mahsulotlar hajmi 346 milliard dollarni tashkil
etadi., Xitoyda - 290 milliard dollar. Yevropa Ittifoqi – 269 milliard. va Rossiyada-
7

24 milliard dollar. Ar-Ge xarajatlari AQShda-2,7 foiz, Xitoyda-1,4, Yaponiyada-
3,3 va Janubiy Koreyada-taxminan 6,5 foiz (patent) kichik biznes va innovatsion
texnologiyalarni o'z ichiga oladi.
Rivojlanishga o'tishning o'ziga xos xususiyati ularning tizimli daromadlari va
iqtisodiyot va xo'jalik tuzilmalarini boshqarish usuli asosida amalga oshiriladigan
ishlab chiqarishning mavjud o'zaro aloqalariga omil ta'siridir.
O'tish uchun asos - innovatsion rivojlanish yo'li omil ta'sirlarining barcha
elementlarini kompleks ko'rib chiqish, ularning o'zaro munosabatlari va o'zaro
bog'liqligini aniqlash, shuningdek, tartibga solish va boshqarish mexanizmlarini
topishdan iborat. 1
Tarkibiy o'zgarish omillaridan foydalanib, nafaqat global miqyosda, balki
hududlar, korxonalarning milliy xo'jaliklari darajasida innovatsion rivojlanish
yo'llari tamoyillari va qonunlarining amallarini ko'rib chiqish mumkin. Bu
innovatsion faoliyatni ishlab chiqarish darajasida tashkil etish tamoyillarini
kuzatish, ishlab chiqarish imkoniyatlarini, shu jumladan mehnat motivatsiyasi
salohiyatini aniqlash imkonini beradi. Bu bozor sharoitida o'zgarish va stokastik,
ehtimoliy jarayonlarning mavjudligi sharoitida ayniqsa muhimdir. Bozor
iqtisodiyoti o'zining qattiq qonunlari bilan barcha texnik-iqtisodiy rivojlanishning
noaniqligini, NTP ning o'zgarishlarini va hatto kechikishlarini, iqtisodiyotning
barcha tarmoqlarida harakat va innovatsiyalarning beqarorligi kasalliklarini keltirib
chiqarishi mumkin. Shu munosabat bilan innovatsion jarayonlarni boshqarish keng
qamrovli yondashuvga asoslangan va quyidagi printsiplarni hisobga olishi kerak:
* innovatsion strategiya, kompleks ilmiy-texnik dasturlarni ishlab chiqish va ularni
zarur resurslar bilan ta'minlash;
* innovatsion texnologiyalarni rivojlantirishga qiziqqan ishlab chiqaruvchilar
uchun qulay iqtisodiy va siyosiy muhitni yaratish;
* fundamental va amaliy ilm-fan, konstruktorlik byurolari va ilmiy-tadqiqot
tashkilotlarini har tomonlama qo'llab-quvvatlash;
1
Olimjonov . O . « Bozor iqtisodiyotiga o ’ tish davrida soliq siyosati ». «Ҳayot va iqtisod». 2021 y.
8

* eksport salohiyatini oshirish maqsadida innovatsion mahsulotlar
raqobatbardoshligini oshirish.
Jahon iqtisodiyotining innovatsion rivojlanishga o'tishining mohiyatini aniqlash
orqali ko'plab tadqiqotchilar innovatsion jarayonlar va faoliyatni ta'minlaydigan
milliy tizimlarni shakllantirishning zamonaviy turining asosiy xususiyati ekanligini
e'tirof etadi. NIS yangi texnologiyalar va mahsulotlar mujassam bilim ishlab
chiqarish va uzatish, o'zaro bog'liq institutlari to'plamidir.
Bugungi kunda O'zbekiston yaratilgan ilmiy-texnik salohiyatdan keng va samarali
foydalanishga, fundamental va amaliy ilm-fan, ilmiy-intensiv texnologiyalar
yutuqlarini amaliyotga keng joriy etishga, yuqori malakali iqtidorli ilmiy kadrlar
sonini ko'paytirishga asoslangan innovatsion rivojlanish turining zamonaviy
modelini yaratish uchun zarur bo'lgan barcha narsaga ega.
Mustaqillik yillarida O'zbekistonda NISNI rivojlantirish uchun mustahkam baza
yaratildi, kimyo, energetika, biologiya, ta'lim, tibbiyot, elektronika, qishloq
xo'jaligi fanlari va boshqa sohalarda keng ko'lamli ilmiy tadqiqotlar olib
borilmoqda.
O'zbekistonda "innovatsion faoliyat to'g'risida" va "fan to'g'risida"gi qonunlar
qabul qilindi. Ayni paytda ushbu qonunlar yangi tahrirda qabul qilishga
tayyorlanmoqda, NIS boshqaruv tizimi takomillashtirilmoqda, innovatsiya vazirligi
va uning bo'linmalari viloyat markazlarida tashkil etildi. Shu bilan birga,
O'zbekiston iqtisodiyotining innovatsion rivojlanish yo'liga o'tishi ayrim
muammolar bilan bog'liq.
Birinchidan, jadal iqtisodiy o'sishni ta'minlaydigan innovatsion texnologiyalarning
universal modeli yaratilmagan.
Ikkinchidan, nanotexnologiya sohasida nazariy tadqiqotlar yetarli emas, garchi pul
resurslari mavjud bo'lsa ham.
Uchinchidan, yangi innovatsion g'oyalardan foydalanish asosida xomashyo
resurslaridan innovatsion iqtisodiyotga o'tishni to'liq amalga oshirish kerak.
To'rtinchidan, innovatsion yangiliklarni ekspertiza qilish tizimini xorijiy olimlar va
mutaxassislarni ushbu ishga taklif qilish bilan qayta ko'rib chiqish zarur.
9

Innovatsion rivojlanish yo'lini nazarda tutgan holda, bu faqat sanoat va qishloq
xo'jaligi bilan bog'liq deb o'ylash mumkin emas, bu savol umuman jamiyat
boshqaruvi va uning tarkibiy bo'linmalariga taalluqlidir.
Shu bois, O'zbekistonning iqtisodiy imkoniyatlarini hisobga olgan holda, ta'lim,
fan, sog'liqni saqlash kabi sohalarga, ayniqsa, xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni
kengaytirish, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, raqobatbardoshlik, ishlab
chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish hamda O'zbekiston iqtisodiy
siyosatining boshqa ustuvor yo'nalishlarini belgilash zarur. Iqtisodiyotni jadal
rivojlantirish yo'liga o'tish bugungi kunda ob'ektiv zaruratga aylanib bormoqda.
Shu maqsadda iqtisodiyotning samarali innovatsion rivojlanishi quyidagi
tadbirlarni amalga oshirish bilan bog'liq:
iqtisodiy o'sishni rivojlantirishning innovatsion yo'liga o'tish uchun yangi
kreditlash mexanizmini yaratish va investitsiya qilish talab etiladi;
ilm-fan va innovatsion yangiliklarni xorijiy standartlar darajasiga yetkazish
maqsadga muvofiqdir;
innovatsion rivojlanish yo'liga o'tishga to'sqinlik qilayotgan to'siqlarni olib
tashlash, masalan, butun soliq tizimini takomillashtirish va yuqori qo'shimcha
qiymatlarni boshqarish, shuningdek, asosiy vositalarni yangi pasportlashtirishni
amalga oshirish zarur.
O'zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan 2017-2021 yillarda
iqtisodiyotning beshta yo'nalishi bo'yicha harakatlar strategiyasi dasturi ishlab
chiqildi. Iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirish dasturiga kiritilgan chora-tadbirlar
ushbu strategiyaning ustuvor yo'nalishlaridan biridir. Ushbu muhim masala
bo'yicha tashkiliy masalalarni hal qilish katta ahamiyatga ega. Samarali davlat va
nodavlat tashkilotlar va tuzilmalarni yaratish va rivojlantirish, ya'ni mamlakatni
innovatsion rivojlantirishda davlatning rolini oshirish. Innovatsion loyihalarni
moliyalashtirish va ekspertizada davlatning o'rni ayniqsa muhimdir. Haqiqatan
ham, barcha innovatsion loyihalar samarali bo'lishi mumkin emas, bu katta
xarajatlarni talab qiladi.
10

Innovatsion rivojlanish yo'liga o'tish uchun yuqoridagilarga asoslanib, biz quyidagi
takliflarni taklif qilamiz:
Milliy innovatsion tizimni rivojlantirishning institutsional asoslarini
takomillashtirish zarur, bunda:
a) xususiy yirik biznes ishtirokidagi tarmoqlarda kichik va tez qoplanadigan
innovatsion loyihalarni amalga oshirish, davlat ko'magida tadbirkorlar va xususiy
investorlarni moliyalashtirish uchun mavjud imkoniyatlar; b) xususiy sektor
tomonidan innovatsion mahsulotlarga bo'lgan talabni qo'llab-quvvatlash, ilm-fanga
asoslangan mahsulotlar eksportini qo'llab-quvvatlash mexanizmini
takomillashtirish orqali "texnologik koridorlar" yaratish.c) Texnoparklar,
innovatsion-texnologik markazlar va inkubatorlar biznesini tashkil etish orqali
milliy innovatsion tizim (NIS) infratuzilmasini rivojlantirish.d) Innovatsion
faoliyatni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni ta'minlaydigan normativ-
huquqiy bazani shakllantirish.Mamlakatda raqobat rivojlanishini ta'minlashga
qodir bo'lgan ishbilarmonlik muhitini shakllantirish jarayonlarini chuqurlashtirish,
bu esa innovatsion faoliyatni rag'batlantirish va faollashtirishga olib keladi.Ta'lim
sifatini oshirish, texnik va innovatsion mutaxassisliklar bo'yicha yuqori malakali
kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashni ta'minlash, shu jumladan innovatsion
menejment bo'yicha mutaxassislar jalb etilishi kerak.Shunday qilib, ushbu
vazifalarni hal etish iqtisodiyotni rivojlantirishning innovatsion yo'lidan jadal
o'tish, mamlakat raqobatbardoshligini oshirish va aholining munosib hayotini
ta'minlash ustuvor vazifadir. 2
2
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2017 y.
11

2. O’zbekiston respublikasini 2030–yilgacha kompleks ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish konsepsiyasi
O'zbekiston Respublikasini 2030-yilgacha ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
konsepsiyasida makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sish barqarorligini
ta'minlash, iqtisodiyot tarmoqlarining raqobatbardoshligi, investitsiya va eksport
salohiyatini oshirish, tadbirkorlikni rivojlantirish va himoya qilish uchun qulay
shart-sharoitlar yaratish, mehnat bozoridagi keskinlik darajasini pasaytirish, aholi
daromadlarini oshirish va kam ta'minlanganlikni kamaytirish nazarda tutilmoqda.
O'zbekiston Respublikasini 2030 yilgacha (keyingi o'rinlarda Konsepsiya deb
yuritiladi) kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqish
2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo'nalishi bo'yicha mamlakatimizda amalga oshirilayotgan harakatlar
strategiyasiga, moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarning barcha jihatlarini, davlat
boshqaruvi tizimini isloh qilish, xususiy sektorni rivojlantirish uchun shart-
sharoitlar yaratish, tarmoqlar va hududlarning iqtisodiy salohiyatini oshirish va
ijtimoiy masalalarni hal etish bilan bog'liq hukumat qarorlariga asoslanadi.
Konsepsiyani ishlab chiqish zarurati mavjud ijtimoiy-iqtisodiy muammolar, uzoq
muddatli istiqbolda iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini cheklovchi xavf va
tahdidlarni hal etish, shuningdek, iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning hozirgi holatidan
barqaror rivojlanishga o'tish va aholi turmush darajasini oshirish maqsad va
ustuvorliklarini belgilash bilan bog'liq.
Konsepsiyada iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan
potentsial xavf va tahdidlar tahlil qilinadi. Xatarlarni tahlil qilishning asosiy
natijalari quyidagicha:
Birinchidan, jahon iqtisodiyotining rivojlanishi global bozorlarda raqobat kuchayib
borishi bilan birga, ishlab chiqarish omillarining samaradorligini oshirish, shu
jumladan, inson kapitalini to'plash va rivojlantirishga qat'iy talablar qo'yadi.
Ikkinchidan, O'zbekistonda jadal o'sib borayotgan mehnat resurslari sharoitida
bandlikni ta'minlash masalasi yangi ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etish
uchun qulay shart-sharoitlar yaratishni taqozo etmoqda. Shu bilan birga, asosiy
12

tarmoqlarning texnologik bazasining qoloqligi, eksportning xom ashyo yo'nalishi
va qishloq xo'jaligining yalpi qo'shilgan qiymatdagi yuqori ulushi, soya
iqtisodiyotining yuqori hajmi, mehnat unumdorligining pastligi, yuqori energiya va
resurs intensivligi bilan ajralib turadigan mamlakat iqtisodiyotining mavjud
tarkibiy deformatsiyasi mavjud muammolarni hal etishning uzoq muddatli
xususiyatini belgilaydi.
Uchinchidan, bozor iqtisodiyoti faoliyatini ta'minlashning samarali vositalarini
jadal joriy etish, jumladan, xususiy mulkni himoya qilish va yer munosabatlarini
tartibga solishning samarali mexanizmlarini joriy etish, davlat organlari faoliyati
samaradorligini oshirish, korrupsiyaga barham berish va moliya bozorini
rivojlantirishni ta'minlash amalga oshirilmoqda.
To'rtinchidan, mamlakat iqtisodiyoti inson kapitalining past sifati, yaratilgan
daromadlarni taqsimlashdagi tengsizlik, zaif ijtimoiy himoya va ilmiy-texnik
salohiyat, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va charchash bilan birga
inkluzivlikning past darajasi bilan tavsiflanadi.
Beshinchidan, mavjud muammolar ta'lim tizimining tegishli moddiy-texnik
bazasini ta'minlashda kamchiliklarga teng ravishda tayyorlanayotgan kadrlarning
past darajada va turli profildagi kadrlarga bo'lgan talabning hududiy muvozanatida
aks ettiriladi. Ilmiy muassasalar va iqtisodiyotning Real sektori o'rtasidagi zaif
munosabatlar innovatsiyalarni joriy etish va yangi texnologiyalarni ishlab
chiqarishga moslashtirish imkoniyatlarini cheklaydi.
Mamlakatimizning ayrim hududlarida mutaxassislar, ayniqsa, shifokorlar va
o'qituvchilar, shuningdek, ishchi kasb-hunar mutaxassislari yetishmasligi ta'lim
muassasalari bitiruvchilarining mutaxassisligi bo'yicha ishga joylashishiga olib
kelmoqda. Shu bilan birga, mehnat ta'minotining yuqori darajasi mehnat
resurslaridan ortiqcha bo'lgan hududlarda ishsizlikning oshishiga ta'sir qiladi va
norasmiy bandlikning yuqori darajasi (40%) mamlakat davlat byudjeti daromadiga
salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Oltinchidan, global ekologik tahdid va sanoatning ko'payishi, chiqindilarning
ko'payishi, tabiiy xom ashyoning yangi konlarini o'zlashtirish, shuningdek tabiiy
13

atrof-muhit va suv resurslarining pasayishi (shu jumladan ekin maydonlarining
kamayishi va yer unumdorligining pasayishi) natijasida yuzaga kelgan global
ekologik tahdid va noqulay uzoq muddatli iqlim o'zgarishlari noqulay
tendentsiyada o'z aksini topmoqda. Iqlim o'zgarishi, bu kasalliklar darajasining
o'sishiga, suv ta'minoti va umuman O'zbekiston iqtisodiyotining rivojlanishiga
salbiy ta'sir ko'rsatmoqda.
Bundan tashqari, iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish sohasida qonunlar va
boshqa normativ-huquqiy hujjatlarni amalga oshirishning huquqiy bazasi va
mexanizmlari nomukammal bo'lib qolmoqda, davlat boshqaruvi tizimida
javobgarlik va ulardan foydalanishni nazorat qilishning tegishli mexanizmisiz
to'g'ridan-to'g'ri tartibga solish vositalari ustunlik qiladi.
Davlat korxonalarining zaif moliyaviy holati, to'lov munosabatlarining buzilishi,
o'z aylanma mablag'larining surunkali yetishmasligi oqibatida korxonalarning
ishlamay qolishi xususiylashtirish jarayonlarining sekinlashishi va tadbirkorlik
faoliyatida erkinlikni cheklashning natijasidir.
Umuman olganda, mamlakat iqtisodiyotini jadal rivojlantirish salohiyati, ya'ni
iqtisodiyotning Real sektorini maqsadli va universal modernizatsiya qilish, foydali
qazilmalarni qazib olishni kengaytirish, kichik biznesni jadal rivojlantirish, mehnat
migrantlarining tarjimalari va boshqa shunga o'xshash omillar iqtisodiy o'sishni
ta'minlashga ta'sirini yo'qotdi.
Shu bois Jahon iqtisodiyotining rivojlanish tendensiyalarini hisobga olgan holda
ishlab chiqilgan Konsepsiya, mamlakat iqtisodiyotiga salbiy tashqi omillar,
demografik tendensiyalar va mehnat bozoridagi keskinliklar ta'sirini yumshatish,
hududlarning ishlab chiqarish salohiyatini oshirish, bandlik o'sishini ta'minlash va
aholi turmush sharoitlarini yaxshilash chora-tadbirlari mamlakat iqtisodiyotini
barqaror rivojlanish va aholi farovonligini oshirish yo'lida o'tish masalalarini
kompleks hal etishda muhim omil hisoblanadi.
Konsepsiya 2030 - yilgacha bo'lgan davrda belgilangan O'zbekiston Respublikasini
barqaror rivojlantirish quyidagi maqsadlar prinsiplari va vazifalariga javob beradi:
14

1. Kam ta'minlanganlik darajasini har tomonlama qisqartirish, oziq-ovqat
xavfsizligini qo'llab-quvvatlash, qishloq xo'jaligini barqaror rivojlantirishga
ko'maklashish, sog'lom turmush tarzini yuritish, har tomonlama sifatli ta'limni
ta'minlash, hayot davomida ta'lim olish imkoniyatlarini rag'batlantirish, gender
tengligi masalalarini hal etish.
2. Suv resurslarini saqlash va ulardan oqilona foydalanish, sanitariyani
rivojlantirish, barcha uchun arzon, ishonchli, barqaror va zamonaviy energiya
manbalaridan foydalanishni ta'minlash.
3. Samarali ish bilan bandlikni oshirish, barqaror infratuzilmani yaratish, keng
qamrovli va barqaror sanoatlashtirish va innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlash
asosida barqaror va inklyuziv iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish.
4. Shahar va aholi punktlarining ochiqligi, xavfsizligi, hayotiyligi va ekologik
barqarorligini ta'minlash, shuningdek, iste'mol va ishlab chiqarishning oqilona
modellariga o'tish, iqlim o'zgarishi va uning oqibatlari bilan kurashish bo'yicha
tezkor choralar ko'rish va boshqalar.
Konsepsiya O'zbekiston Respublikasini o'rta va uzoq muddatli ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning maqsadlari, ustuvor vazifalari va vazifalarini belgilaydi va
oqlaydi.
Shu bilan birga, konsepsiyaning asosiy maqsadi inklyuziv va barqaror iqtisodiy
o'sish davrida respublikaning har bir fuqarosining yuksak darajasi va hayot sifatini
ta'minlaydigan bilimlarga asoslangan eksportga yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini
shakllantirish bilan belgilanadi.
Prognozlarga ko'ra, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda o'lchanadigan
maqsadli ko'rsatkichlar sifatida real YaIMning 2,1 barobar o'sishini va aholi jon
boshiga YaIMning 2030 yilga nisbatan 3 barobar yoki 4538 dollargacha bo'lishini
ta'minlash ko'rib chiqiladi. 2018 - yilda belgilangan maqsadlarga erishish uchun
o'rtacha yillik iqtisodiy o'sish sur'ati 6,4% dan kam bo'lmasligi kerak.
2030 yilga kelib aholi jon boshiga to'g'ri keladigan YaIMning erishilgan qiymati
O'zbekistonga o'rtacha daromad darajasi yuqori bo'lgan mamlakatlar guruhiga
kirish, mehnat bozoridagi keskinlik darajasini pasaytirish, aholi daromadlari
15

o'sishini ta'minlash va kam ta'minlanganlik darajasini ikki barobar qisqartirish, umr
ko'rish davomiyligini 78-80 yilgacha oshirish, o'lim ko'rsatkichini bir yarim
barobar qisqartirish, aholining uy-joyga bo'lgan ehtiyojini to'liq qondirish (20
kv.m.), sifatli ichimlik suvi (100%) ga erishish kerak.
2018-2030 yillarda YAIM o'sishining asosiy omillari sanoatning real hajmlari 2,3
barobar o'sishini ta'minlash (2018 yilda 26,3% dan 2030% gacha YAIM ulushini
oshirish), qurilish ishlari 2,1 barobar (5,7% dan 6,4% gacha) va xizmatlar sohasi
2,1 barobar (35,6% dan 39,3% gacha) va mos ravishda qishloq xo'jaligi ulushi 1,8
barobar (32,4% dan 21% gacha) kamayishi hisoblanadi.
Iqtisodiyotning ishlab chiqarish salohiyatining o'sishi eksport hajmining 3 barobar
ko'payishini ta'minlaydi. Iqtisodiy o'sishni ta'minlash uchun kapital qo'yilmalar
hajmini 3,1 barobar, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar hajmini 7,0 marta
oshirish kerak bo'ladi.
Shu bilan birga, maqsadlarga erishishda asosiy omillar hisobga olinadi:
1. Mehnat resurslarini maqsadli tartibga solish mexanizmlarini ishlab chiqish va
inson kapitalini oshirish, iqtisodiy o'sish resurslaridan samarali foydalanish orqali
demografik omilning samarali iqtisodiy o'sishga o'sishini o'zgartirish.
Ta'kidlash joizki, bugungi kunda mamlakatning mehnat resurslari jami aholining
56,7% ni tashkil etadi. Har yili mehnat bozoriga 200-250 ming kishi kiradi.
Aholining yosh tarkibi (mehnatga layoqatli aholining 60%) yuqori mehnat faoliyati
va katta harakatchanligi bilan ajralib turadigan mehnat salohiyatini shakllantirishga
imkon beradi. 3
2. Hududlarning moddiy-texnik va moliyaviy bazasini mustahkamlash, mahalliy
resurslarni jadal safarbar etish va samarali ish o'rinlari tashkil etish va mahalliy
aholi daromadlarini oshirishni ta'minlaydigan infratuzilma, ishlab chiqarish va
ijtimoiy loyihalarni amalga oshirish imkoniyatlari orqali mintaqaviy omildan
samarali foydalanish. Bunda sanoat ishlab chiqarishlarini samarali rivojlantirish va
joylashtirish, xususiy va xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun iqtisodiy va
ixtisoslashtirilgan zonalar, tarmoq klasterlari, kichik sanoat zonalari, innovatsion
3
Малмигин И. Налоги как элементы финанса. М.: перевод с англ. 2021
16

markazlar, texnoparklarning afzalliklari va afzalliklaridan foydalanishga alohida
e'tibor qaratiladi.
3. Jalb qilinayotgan investitsiyalar hajmini oshirish konsepsiyasidan ularni
samarali ishlatish konsepsiyasiga tizimli o'tish orqali iqtisodiy o'sish va tarkibiy
o'zgarishlarni ta'minlashda maqsadli investitsiya siyosatini olib borish. Bunga
tabiiy-xomashyo resurslaridan oqilona foydalanish, qayta tiklanadigan energiya
manbalari va yuqori qo'shimcha qiymatga ega tarmoqlarni rivojlantirish,
shuningdek, atrof-muhitga emissiyalarni kamaytirish, ekotizimlarni saqlash va
tiklash imkonini beradi.
Konsepsiyaning amalga oshirilishi uzoq muddatli davrning turli bosqichlarida
quyidagi natijalarni beradi.
Birinchi bosqichda (2019-2021) qabul qilingan hujjatlarni amalga oshirish orqali
iqtisodiyotni yangi shartlar va bozor mexanizmlariga moslashtirish amalga
oshiriladi, bu quyidagi vazifalarni hal qilishda aks etadi
makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash;
davlat xizmatlari uchun kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish
tizimini isloh qilish;
byudjet siyosati sohasida rivojlangan mamlakatlar standartlariga o'tish;
bozor munosabatlarining institutsional bazasini yanada rivojlantirish;
ta'lim, fan, sog'liqni saqlash, AKT sohalarini rivojlantirish, inson kapitaliga
investitsiyalarni kengaytirish;
korruptsiyani cheklash va soya iqtisodiyoti darajasini pasaytirish;
ishlab chiqarish, ijtimoiy va moliyaviy infratuzilmani rekonstruksiya qilish,
modernizatsiya qilish va kengaytirish;
qimmatli qog'ozlar va obligatsiyalar bozorining jadal rivojlanishi;
raqobatni rivojlantirish va monopoliyadan chiqarish: tabiiy monopoliyalar narxini
nazorat qilish, oddiy monopoliyalarni bartaraf etish; bank sohasida, aviatransport,
avtomobilsozlik, energetika va boshqa sohalarda raqobatni kuchaytirish.;
EAEC va boshqa bir qator mamlakatlar bilan erkin savdo bitimlarini imzolash
orqali tashqi savdoni kengaytirish;
17

mahsulotlar ishlab chiqarishda zamonaviy ekologik va resurslarni tejaydigan
standartlar, ISO sifat menejmenti tizimlarini jadal joriy etish.
Bunda makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash yo'nalishida:
soliq yukini yanada optimallashtirish va iqtisodiyotga davlat aralashuvi darajasi;
mamlakat JSTga a'zo bo'lishidan oldin tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishning
eksportga yo'naltirilgan tarmoqlariga nisbatan protektsionizm siyosatini
kuchaytirish;
bank sektorida moliyaviy bozorlarni rivojlantirish va raqobatni ta'minlash, monetar
siyosatning zamonaviy vositalarini joriy etish orqali uzatish mexanizmining
samaradorligini oshirish;
markaziy bank obligatsiyalarini chiqarish hisobiga qimmatli qog'ozlar bozorida
operatsiyalar mexanizmlarini joriy etish; qisqa muddatli likvidlik banklararo
bozorini shakllantirish bilan asosiy stavkani joriy etish.
Ikkinchi bosqichda (2022-2025 yil) ishlab chiqarish korxonalarini jadal
rivojlantirish, foydalaniladigan resurslar samaradorligini oshirish, iqtisodiyotning
barqaror rivojlanishini ta'minlashga qaratilgan yangi bozor va ishlab chiqarish
tuzilmalarini shakllantirish hisobiga iqtisodiyot tarmoqlarida sifatli tarkibiy
o'zgarishlarga erishiladi.
Ushbu bosqichda iqtisodiy o'sishning sifati uning samarali bandlikni kengaytirish
va boshqa ijtimoiy muammolarni hal etishdagi hissasini kuchaytirish hisobiga
sezilarli darajada oshadi. Institutlarning salohiyati kuchaygani sayin ta'lim va
sog'liqni saqlash xizmatlari sifati oshadi, kichik biznesni sanoatlashtirish va yangi
sanoat siyosatiga o'tish uchun sharoitlar yaratiladi, yirik davlat biznes
uyushmalarida boshqaruv sifatining oshishi ularning global qiymat zanjiriga
kiritilishini ta'minlaydi. Ushbu bosqichda davlat siyosati tadbirlarining asosiy
ustuvor yo'nalishlari quyidagilar bo'ladi:
makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash;
davlat xizmatini isloh qilish, korrupsiya darajasini yanada qisqartirish, davlat
boshqaruvi sifatini oshirish va markazsizlashtirish, joylarda jamoatchilik nazoratini
kuchaytirish, mintaqaviy rivojlanish;
18

byudjet xarajatlarining samaradorligi uchun moliyaviy qoidalar va mezonlarni
belgilash, fiskal markazsizlashtirish, fiskal qoidalar asosida byudjet daromadlarini
shakllantirish mexanizmlarini joriy etish, moliyaviy xatarlarni boshqarish,
natijalarga yo'naltirilgan byudjetlashtirish byudjet mablag'laridan foydalanish
samaradorligini baholash, ichki va tashqi davlat qarzlarini boshqarish va davlat
qimmatli qog'ozlarini muomalaga kiritish asosida bozor vositalarini
rivojlantirish;raqobatbardosh milliy innovatsion tizimni shakllantirishni
yakunlash;bilim iqtisodiyotining yuqori texnologik sohalarida yangi
raqobatbardosh tarmoqlarni rivojlantirish;ta'lim va sog'liqni saqlash xizmatlari
sifatini oshirish (60% qamrab olingan majburiy tibbiy sug'urta elementlarini joriy
etish), yuqori sifatli oliy ta'lim bilan qamrab olinishini oshirish;ilm-fan, ta'lim va
sog'liqni saqlashni moliyalashtirish bo'yicha jahon standartlariga erishish;ishlab
chiqarish kuchlarini Klaster joylashtirish printsipiga asoslangan yangi eksportga
yo'naltirilgan sanoat siyosatiga o'tish;mamlakatning EAEC va WTO ga kirishini
izchil o'rganish, savdo siyosati va eksportini liberallashtirish, tarifsiz savdo
to'siqlarini qayta ko'rib chiqish va ularni JST shartnomalari va me'yorlariga
muvofiqlashtirish. 4
4
O ’ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi . 2020 yil , 24 yanvar .
19

Uchinchi bosqichda (2026-2030 yil) iqtisodiyotni eksport xom ashyolardan
innovatsion rivojlanish turiga o'tish, eksportga yo'naltirilgan iqtisodiyotni jadal
rivojlantirish:
suv, yer, mineral-xomashyo va energetika resurslaridan foydalanish
samaradorligini tubdan oshirish;
inson kapitalini rivojlantirish (kamida top 500ga 5 milliy oliy o'quv yurtlari kirishi,
maktab ta'lim sifati bo'yicha top 30 kirib mamlakat, 99 % majburiy tibbiy sug'urta
qamrovini kengaytirish);
iqtisodiyot sub'ektlari va fuqarolarning aksariyat qismida innovatsion xulq-atvorga
turtki berish, innovatsiya sohasini rivojlantirish va tovarlar va xizmatlar ishlab
chiqarishni texnologik modernizatsiya qilish;
o'qimishli odamlarning keng o'rta sinfini va odamlar uchun teng imkoniyatlarga
ega demokratik fuqarolik jamiyatini shakllantirish (gender tengsizligini to'liq
bartaraf etish).
To'lov balansiga kelsak, ushbu bosqichda tashqi savdo balansining ortiqcha bo'lishi
kerak. Ushbu mahsulotlar eksporti yiliga 15-20% o'sishi kerak. Ushbu davr
mobaynida DYY oqimi 10-15 milliard dollar darajasida saqlanishi kerak.
Makroiqtisodiy barqarorlik Markaziy bankning moslashuvchan inflyatsion
targetlash rejimidan qattiq inflyatsion targetlash rejimiga o'tish orqali qo'llab-
quvvatlanadi va inflyatsiya darajasini yiliga 3-5% ga yetkazadi. Ushbu bosqichda
erishilgan kelishuvlar doirasida imtiyozlar hisobga olingan holda protektsionizmsiz
JST doirasida eksportga yo'naltirilgan savdoni yanada rivojlantirish ko'zda
tutilmoqda.
Konsepsiyani amalga oshirishning har bir bosqichida strategik ustuvorliklar va
vazifalarni belgilangan maqsadlar bilan bog'lashga qaratilgan tizimli ijtimoiy-
iqtisodiy siyosat amalga oshiriladi, bu ularning izchilligini ta'minlaydi. O'z
navbatida, har bir bosqichda hal etiladigan vazifalar mamlakatimiz iqtisodiyoti va
hududlarining turli tarmoqlari va sohalarini rivojlantirishga doir aniq dasturiy
chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish, boshqaruv qarorlarini qabul
qilishning yanada sifatli darajada qo'llab-quvvatlanadi.
20

3. Ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatdan samarali foydalanish va
iqtisodiy o’sishning yangi manbalarini jalb etish chora-tadbirlar
2021 – yil 26 va 28 noyabr kunlari "ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatdan samarali
foydalanish va iqtisodiy o'sishning yangi manbalarini jalb etish" mavzusida
iqtisodchilar forumi bo'lib o'tdi. Forum BMT taraqqiyot dasturining "milliy va
mahalliy darajalarda iqtisodiy prognozlash va rejalashtirish uchun salohiyatni
oshirish" loyihasi hamda O'zbekistonda xalqaro hamkorlik bo'yicha Germaniya
jamiyatining "O'zbekistonning ayrim hududlarida iqtisodiyotni barqaror
rivojlantirish" loyihasi ko'magida o'tkazildi.
Muhokamalar davomida iqtisodiy o'sishni ta'minlash, eng samarali yechimlarni
topish, innovatsion rivojlanish, investitsiya muhitini yaxshilash kabi dolzarb
muammolar muhokama qilindi, beqaror tashqi muhit sharoitida milliy
iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan kompleks tavsiyalar
ishlab chiqildi.
Mazkur tadbir iqtisodchi olimlar tomonidan amaliy iqtisodiy ilm-fanni
rivojlantirishning eng dolzarb muammolarini hal etish, o'z ijodiy salohiyatini
ro'yobga chiqarishga intilayotgan iqtidorli yosh iqtisodchilarni aniqlash va qo'llab-
quvvatlash orqali ilmiy-tadqiqot ishlarini faollashtirishga qaratilgan.
Forumning birinchi bosqichi doirasida 2014 – yil 26-noyabr kuni IPMI da iqtisodiy
fan sohasida yetakchi olimlar, iqtisodchi-amaliyotchilar, stajyor-tadqiqotchi-
izlanuvchilar va magistrantlarning ilmiy ma'ruzalari muhokamasi bo'lib o'tdi:
1 Seksiya. O'zbekistonni uzoq muddatli rivojlantirish uchun ijtimoiy-iqtisodiy
salohiyatdan foydalanish va ustuvor maqsadlarga erishishning ssenariy variantlari:
jahon iqtisodiyotining rivojlanish istiqbollari va 2030 yilgacha bo'lgan davrda
O'zbekiston uchun qiyinchiliklar, uzoq muddatli rivojlanish uchun ijtimoiy-
demografik jihatlar va salohiyat, uzoq muddatli rivojlanishning makroiqtisodiy
modellarida sifatli va miqdoriy baholarni birlashtirish muammolari, jamg'armalarni
rag'batlantirish va jamg'armalarni investitsiyalarga aylantirishning samarali
mexanizmini yaratish, O'zbekistonda, shu bilan bir qatorda strategiyalar va uzoq
muddatli iqtisodiy o'sish prognozlari.
21

2 Seksiya. Inson kapitalining sifati va jamiyatni iqtisodiy rivojlanishning yangi
haqiqatlariga moslashtirish uchun ijtimoiy salohiyatni jalb qilish: inklyuziv
iqtisodiy o'sishning asosiy omillari (tengsizlikni kamaytirish, yangi ish o'rinlarini
yaratish), davlat institutlarining sifatini uzoq muddatli o'sish istiqbollariga ta'siri,
davlat tomonidan tartibga solish sifatini tahlil qilish va samarali tovar, investitsiya,
moliya va boshqalarni yaratish muammolari. Ijtimoiy rivojlanish modellari va
inson kapitali sifatini oshirish, xususiy sektorning innovatsion va tashqi iqtisodiy
faoliyatga jalb qilinishini kengaytirish, ta'lim va mehnat bozori sohasida ijtimoiy
sheriklikni rivojlantirish yo'llari.
3 Seksiya. Uzoq muddatli rivojlanish uchun investitsiya-texnologik salohiyat va
yangi manbalar: iqtisodiyotning tarkibiy o'zgarishlarini prognozlash, Real sektor
tarmoqlarini investitsiyalash va rivojlantirish bo'yicha uslubiy va uslubiy vositalar,
uzoq muddatli davrda iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish ssenariylari va
O'zbekiston sharoitida ularni moslashtirish imkoniyatlari, iqtisodiyotning turli
tarmoqlari va tarmoqlarida investitsiya siyosatining samaradorligini tahlil qilish,
iqtisodiyot tarmoqlarini texnologik modernizatsiya qilish mexanizmlari, shartlari
va shart-sharoitlari, uzoq istiqbolga mo'ljallangan yangi o'sish manbalarini jalb
etishni, sanoat salohiyatini baholash yondashuvlarini va yangi sanoat siyosatining
asosiy tamoyillarini, suv va energetika resurslari taqchilligi muammolarini bartaraf
etish uchun mahalliy texnologik bazani yaratish masalalarini, kutilayotgan tabiiy-
iqlim o'zgarishlarini hisobga olgan holda investitsiya-texnologik siyosatning uzoq
muddatli ustuvor yo'nalishlarini va suv-energetika resurslari taqchilligining
o'sishini ta'minlash.
Forumning birinchi bosqichi ishida 250 dan ortiq ilmiy-tadqiqot muassasalari,
mamlakatning barcha hududlaridagi oliy o'quv yurtlari, shuningdek, Rossiya
federatsiyasi, Ukraina, Belarus, Qozog'iston, AQSh, Yaponiya kabi yetakchi
iqtisodchi olimlar ishtirok etdilar. Muhokamalar davomida iqtisodiy yo'nalishdagi
vazirlik va idoralarning ko'zga ko'ringan mutaxassislari, yetakchi iqtisodchi
olimlar, yosh tadqiqotchilar, jamoat tashkilotlari va ommaviy axborot vositalari
vakillari faol ishtirok etdi.
22

2021 - yilning 28 noyabr kuni Urganch shahrida Forumning ikkinchi bosqichi
bo'lib o'tdi:
4 - Seksiya. Hududlarni barqaror rivojlantirish va milliy iqtisodiyotning hududiy
muvozanatini ta'minlash masalalari: hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
strategiyasini shakllantirishning uslubiy va amaliy jihatlari, hududlarni tahlil qilish
va prognozlashning metodologik masalalari, globallashuv omillarining
hududlarning qiyosiy afzalliklariga ta'siri, hududlar raqobatbardoshligini
oshirishda tabiiy-iqtisodiy salohiyatdan samarali foydalanish, hududlarning sanoat
salohiyatini oshirishning mekansal jihatlari, hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishda mahalliy boshqaruv organlari salohiyatini oshirishning tashkiliy-
funktsional jihatlari, hududlarni rivojlantirishni prognozlashda EMM va modellarni
ishlab chiqish va qo'llashning ilmiy-amaliy asoslari.
4. O’zbekiston hududlarini iqtisodiy rivojlantirish tendensiyalari
Hududlarda sanoatlashtirish va sanoatning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish
bo'yicha chora-tadbirlar o'z samarasini bermoqda. Shu bilan birga, moddiy ishlab
chiqarishning barcha tarmoqlarida bir vaqtning o'zida kuzatilgan hududlarni
rivojlantirishda yuqori farqlanish kuzatiladi.
2017-2021-yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo'nalishi bo'yicha harakatlar strategiyasi doirasida 2018-yilda hududlarning
muvozanatli va barqaror rivojlanishini ta'minlash bo'yicha kompleks chora-
tadbirlar amalga oshirildi.
"Obod mahalla" va "Obod qishloq" davlat dasturlari doirasida Respublikaning 400
dan ortiq qishloq va mahallalarida qurilish ishlari uchun 3 trln. So'm miqdorida
mablag’ ajratildi. Shuningdek, “Yoshlar - bizning kelajagimiz” va “Har bir oila -
tadbirkor” dasturlari bo'yicha 2600 ta biznes loyihalarni amalga oshirish uchun 2
trln. So'mdan ortiq mablag' ajratildi. Aholini mahalliy tadbirkorlik faoliyatiga keng
jalb qilish uchun maqsadli hududiy dasturlar amalga oshirildi. 2016-2018 yillarda
ipoteka kreditlash amaliyotining kengaytirilishi 82 mingdan ortiq uy-joylarning
23

foydalanishga topshirilishini ta'minladi, natijada mamlakatimizning barcha
hududlarida qariyb 400 ming kishi yashash sharoitlarini yaxshilashga muvaffaq
bo'ldi.
Tarkibiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish va to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarni
jalb etishni rag'batlantirish maqsadida hududlarda 74 paxta-to'qimachilik klasteri
(646,6 ming gektar), 40 dan ortiq meva-sabzavot klasteri (28 ming gektar),
shuningdek, pilot guruch ishlab chiqarish klasteri (5 ming gektar) tashkil etildi.
Tashkil etilgan 21 erkin iqtisodiy zona hududida umumiy qiymati 3,9 milliard
dollarlik 670 investitsiya loyihasi amalga oshirilmoqda, bu borada 48 mingdan
ortiq ish o'rni yaratiladi. 150 ta kichik sanoat zonasida umumiy qiymati 8,2
mlrd.so'mlik qariyb 1,9 mingta loyiha amalga oshirilib, 58 mingdan ortiq ish o'rni
yaratildi.
Hududlarda sanoatlashtirish va sanoatning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish
bo'yicha chora-tadbirlar o'z samarasini bermoqda. Agar O'zbekiston sanoatida
2017-2019 yillarda o'rtacha yillik o'sish 10%, Qoraqalpog'iston Respublikasida
28%, Andijon viloyatida 19%, Jizzax viloyatida 16%, Namangan viloyatida 14%,
Xorazm viloyatida 12% va Toshkent shahrida 13% ni tashkil etgan.
Biroq, hududlarning sanoat mahsulotlari tarkibida tovar ishlab chiqarish
ustuvorligicha qolmoqda. Bunda faqat Andijon (1,8 f.p.), Namangan (3,2), Xorazm
viloyatlari (1,1) va Toshkent shahrida (1,1) to'qimachilik mahsulotlari ishlab
chiqarish ulushi sezilarli darajada oshdi. Iste'mol tovarlari ishlab chiqarish ulushi
bo'yicha Andijon (14,6 f.p.) va Xorazm viloyatlarida (1,2) sanoat ishlab chiqarish
tarkibida ijobiy o'zgarishlar kuzatilmoqda. Bunda Qoraqalpog'iston Respublikasi (-
0,1), Buxoro (-1,1), Qashqadaryo (-1,9), Navoiy (-1,4) iste'mol tovarlari ulushi.
Samarqand (-1,1), Surxondaryo (-0,6), Sirdaryo (-0,6), Toshkent (-3,7), Farg'ona
viloyatlari (-1,4) va Toshkent shahrida (-2,9) kamaydi.
O’sish bo’yicha farqlash
Respublika hududlari iqtisodiyotida investitsiya jarayonlarini rivojlantirish
tendensiyalari tahlili hududlarning investitsiya resurslarini, shu jumladan chet
ellarni jalb qilish bo'yicha differentsiatsiyasini kuchaytirayotganini ko'rsatadi.
24

Investitsiyalarning kontsentratsiyasi iqtisodiyotning strategik tarmoqlarida yirik
investitsiya loyihalari bo'lgan hududlarda kuzatilmoqda. Bular Buxoro,
Qashqadaryo viloyatlari va Toshkent shahri kabi hududlar bo'lib, unda aholi jon
boshiga kiritilgan investitsiyalar ulushi o'rtacha hisobda 5 868,6 ming so'mni
tashkil etadi. Yuqori va past (Andijon, Samarqand, Farg'ona, Xorazm viloyatlari)
aholi jon boshiga to'g'ri keladigan investitsiyalar ulushi 4 barobar, umumiy
kapitaldagi xorijiy investitsiyalar va kreditlar ulushi esa 19,9 marta.
Moddiy ishlab chiqarishning barcha sohalarida bir vaqtning o'zida kuzatilgan
yuqori differentsiatsiya (aholi jon boshiga to'g'ri keladi) kuzatiladi. Jumladan,
ko'rib chiqilayotgan davrda 14 ta hudud bo'yicha hududlararo differentsiatsiya
tahlili shuni ko'rsatmoqdaki, 2018 yilda YAHM ishlab chiqarish bo'yicha
mamlakat hududlari o'rtasidagi farq 3,4 marta. Mavjud ijobiy tendentsiyalarga
qaramasdan, bu ko'rsatkich Yevropa Ittifoqi mamlakatlari chegaralariga nisbatan
yuqori (2,5 marta) hisoblanadi.
Mintaqaviy taraqqiyotda sezilarli farqlanish, birinchi navbatda, ayrim hududlarda
yirik investitsiya loyihalari amalga oshirilayotgan tabiiy-resurs va ishlab chiqarish
salohiyatining mavjudligi sababli investitsiya resurslarining yuqori
konsentratsiyasi bilan izohlanadi. Xorijiy investitsiyalar va kreditlarni jalb
qilishning yuqori ulushi Buxoro, Qashqadaryo, Navoiy viloyatlari va Toshkent
shahri iqtisodiyotiga to'g'ri keladi.
Ushbu hududlarda xorijiy investitsiyalarning kontsentratsiyasi gaz, tog '-kon
sanoati (Buxoro, Qashqadaryo viloyatlari), ishlov berish (Navoiy viloyati,
Toshkent shahri), elektr ta'minoti (Qashqadaryo, Navoiy viloyati) va sport,
ko'ngilochar va dam olish (Toshkent shahri) ning rivojlanishi natijasidir.
2017-2019-yillarda respublikaga jalb qilingan investitsiyalarning qariyb 44 foizi 3
ta hudud (Toshkent shahri, Qashqadaryo, Buxoro viloyati) hissasiga to'g'ri keldi va
shu bilan birga 5 ta viloyat (Andijon, Jizzax, Sirdaryo, Surxondaryo va Xorazm
viloyati) ulushi 16,2 foizni tashkil etdi. 2018 yil yanvar-dekabr oylari yakuni
bo'yicha 4 ta mintaqaga (Toshkent shahri, Navoiy, Buxoro va Qashqadaryo
viloyatlari) xorijiy investitsiyalar umumiy hajmining 64% ini tashkil etadi. Eng
25

viloyatlar investitsiya resurslaridan iqtisodiy qaytish ahamiyatsiz bo'lib qolmoqda.
Hududlarda kapital intensivligining yuqori darajasi yirik investitsiya loyihalarini
amalga oshirish asosan yoqilg'i-energetika tarmoqlarida amalga oshirilayotgani,
ularning ta'siri uzoq muddatda kutilayotgani bilan izohlanadi.Ta'kidlash joizki,
hududlarda elektr energiyasi bilan ta'minlashning muammolari, qishloq
tumanlarida zaif muhandislik va kommunikatsiya infratuzilmasi, moliya
institutlarining yetarli darajada rivojlanmaganligi, shuningdek, investitsiya
loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirishda kichik biznes va tadbirkorlik
subyektlarining cheklangan imkoniyatlari, istiqbolli investorlarning hududlarni
rivojlantirish zaxiralari va imkoniyatlari to'g'risida xabardorligi yetarli emasligi hal
etilmayapti. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qayd etilganidek, 33 ta
tumanda sanoatning ulushi mintaqaning o'rtacha ko'rsatkichidan uch foizga
yetmaydi. Eng qoloq tumanlarda mavjud salohiyatdan sifatli foydalanish
masalalari, geografik joylashuvi, xomashyo bazasi, mehnat resurslari va h.k.
hududiy rivojlanish dasturlarini ishlab chiqishda e'tiborsiz qolmoqda.Uzoq
muddatli istiqbolda bu holat hududlarni rivojlantirishda muvozanat muammosini
yanada kuchaytiradi va kam rivojlangan va ortda qolgan hududlar, shaharlar va
tumanlarning mavjud salohiyatidan, qishloq joylarda infratuzilmani
rivojlantirishning past darajasidan kam foydalanishga olib keladi. 5
5
O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O ’ zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo ’ yicha Harakatlar
strategiyasi to ’ g ’ risida ” gi PF -4947- sonli Farmoni . 2017 yil 7 fevral.
26

5. O’zbekistonning iqtisodiy salohiyati yuksalmoqda
Mamlakatimiz iqtisodiyoti, xorijiy investorlarga berilgan imtiyozlar dunyoning
rivojlangan davlatlari e'tiborini tortmoqda. Xususan, O'zbekistonning Amerika
Qo'shma Shtatlari bilan ko'plab sohalarda hamkorligi izchil
rivojlanmoqda.O'zbekiston bilan AQSh o'rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi
yildan-yilga oshib bormoqda. Mamlakatimizda AQSh investorlari bilan
hamkorlikda tashkil etilgan qo'shma korxonalar faoliyat yuritmoqda,
avtomobilsozlik, neft-kimyo, to'qimachilik, yengil sanoat, oziq-ovqat sanoati,
qurilish materiallari ishlab chiqarish, savdo va xizmat ko'rsatish sohalariga
ixtisoslashgan AQSh firma va kompaniyalarining vakolatxonalari ochilgan.Bunday
ishonchli hamkorlardan biri "General Electric" kompaniyasi. Ushbu kompaniya
vitse-prezidenti Ronald Jeyms Pollett mamlakatimizda xorijiy investorlar uchun
yaratilgan shart-sharoitlar haqida o'z fikrini bildirdi, "Jeneral elektrik"
kompaniyasining O'zbekiston bilan hamkorlikdagi loyihalari haqida so'zladi»:-
O'zbekiston jadal rivojlanayotgan davlatlar qatoriga kiradi. Mamlakatimizda
kelgusi besh yil davomida qabul qilingan harakatlar strategiyasida iqtisodiyot
samaradorligini oshirish, barcha sohalarni modernizatsiya qilish va liberallashtirish
bilan birga, xorijiy sarmoyadorlar bilan samarali hamkorlikni yanada rivojlantirish
ko'zda tutilayotgani xorijiy hamkorlardan mamnun."Jeneral elektrik" kompaniyasi
bundan o'n yil muqaddam O'zbekiston bozorida o'z faoliyatini boshladi.
O'zbekistonlik sheriklar bilan fuqaro aviatsiyasi, neft va gaz, elektr energetikasi,
sog'liqni saqlash, transport va boshqa yo'nalishlarda muvaffaqiyatli hamkorlik qilib
kelmoqda."O'zbekneftgaz" kompaniyasi bilan birgalikda energetika sohasini
modernizatsiyalashda ishtirok etib, soha mutaxassislarining xorijda malakasini
oshirishni taklif etildi.
27

Xulosa
Xulosa o’rnida shuni ta’kitlash lozimki yaqin kelajakda hududlarning barqaror va
muvozanatli rivojlanishini ta'minlash hududlarni jadal industrial rivojlantirish,
ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning raqobatbardoshligini ta'minlash, yuqori
texnologiyali mahsulotlarning ulushini oshirish, qiyosiy ustunliklardan yanada
samarali foydalanish asosida ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish zarurligiga
bog'liq bo'ladi.
Hududlarda "ishlab chiqarish o'sish nuqtalari" ni shakllantirish bu boradagi ustuvor
vazifadir. Bu vazifani amalga oshirish, birinchi navbatda, mintaqaning istiqbolli
ixtisoslashuvi, texnika va texnologiyalarni joriy etish sohasidagi yuqori salohiyatga
asoslangan klasterlarni tashkil etishga asoslanadi, bu esa mintaqaning
mahsulotlarini jahon bozoriga chiqishini ta'minlaydi. Qo'shilgan qiymat zanjiri
bo'yicha ishlab chiqarishni tashkil etish shaklida aniqlangan o'sish nuqtalari
asosida Klaster tuzilmalarini yaratish nafaqat mahsulotlarning raqobatbardoshligini
oshirishga, balki sanoatlashtirish ko'lamini kengaytirish uchun sinergetik ta'sir
ko'rsatishga ham yo'naltirilgan bo'lishi kerak.
Bunga erishish uchun elektr energetikasining ishlab chiqarish quvvatlarini
ko'paytirish, mavjud korxonalarni texnologik modernizatsiya qilish bo'yicha
investitsiya loyihalarini amalga oshirish, shuningdek, potentsial zaxiralar va
imkoniyatlardan maksimal darajada foydalanishni hisobga olgan holda yangi
ishlab chiqarishlarni tashkil etish talab etiladi. Hududlarning sanoat salohiyatini
oshirish, shuningdek, transport-logistika va infratuzilma sohalarini jadal
rivojlantirishni talab etadi, bu esa hududlarning iqtisodiy o'sishi uchun juda
muhimdir. Tranzit transport yo'laklari, jumladan, temir yo'l, Xitoydan G'arbga
O'zbekiston orqali tranzit, xususan, Farg'ona vodiysi orqali ham alohida ahamiyat
kasb etadi.
Ortda qolgan va kam rivojlangan hududlarning strategik vazifalarini belgilashda
mehnat va kadrlar salohiyatini rivojlantirish, ishlab chiqarish va ijtimoiy
infratuzilmadan samarali foydalanish, hududlar va chegara hududlari o'rtasida
aglomeratsiya (yirik sanoat markazlarining salohiyati) ta'siri, biznes muhitini
28

rivojlantirish va h.k. ushbu yondashuvga ehtiyoj integratsiyalashgan loyihalar
hududlarda yetarli bo'lmagan tashkiliy va institutsional resurslarni talab etishi bilan
izohlanadi.Ortda qolgan, kam rivojlangan va muammoli hududlarga nisbatan
mintaqaviy siyosat resurslarni jalb qilish va samarali taqsimlashning o'ziga xos
mexanizmlari bilan mustahkamlanishi kerak. Boshqacha aytganda, barcha
manbalar va resurslarni, shu jumladan markazlashtirilgan mablag'lar va tashqi
qarzlarni jamlash bo'yicha hokimiyat va boshqaruv organlarining harakatlarini
tartibga soluvchi tegishli normativ-huquqiy hujjatda mustahkamlangan
mablag'larni (masalan, investitsiyalar, grantlar, kreditlar, kreditlar va boshqalar)
jalb qilishning samarali mexanizmi shakllantirilishi kerak.
29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2017 y.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli
Farmoni. 2017 yil 7 fevral.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. 2020 yil, 24 yanvar.
4. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat
ilmiy nashriyoti. 04.02.2021. Toshkent.
5. Jane Fracknall-Hughes. The Theory, Principles and Management of Taxation:
An introduction, Routledge Taylor and Francis Group. 2021, p 2.
6. Рикардо Д. Сочинения т. И. «Начало политической экономики и
налогового обложения». Пер. с англ. - М.: Госполитиздат.
7. Основы налогового права С.Г.Пепеляев Москва, 2021 г.
8. Черник Д. Г. «Налоги в рўночной економике». - Финансы, 2021 г .
9. Болдырев «Финансы капитализма». «Финансы», М.: 2021 г.
10. Olimjonov . O . « Bozor iqtisodiyotiga o ’ tish davrida soliq siyosati ». «Ҳayot va
iqtisod». 2021 y.
11. Vohobov A., Srojiddinova Z. «O’zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti».
TMI 2002 y.
12. Xvan L.B.: Soliq huquqi. Toshkent Кonsauditinforn, 2021 y.
30

Sotib olish