Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	471.2KB
Покупки	1
Дата загрузки	19 Июль 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

O’zbekistonda ishchi kuchi bozorining shakllanishi va rivojlanishi kurs ishi

282.2. Ishsizlik muammosi va uni kamaytirish bo‘yicha chora-tadbirlar
O‘zbekiston Respublikasida mehnat bozorining tub islohotlar bilan yuzma-
yuz bo‘layotgan davrida ishsizlik muammosi hamon iqtisodiy va ijtimoiy
sohalar uchun dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Ishsizlik — bu mehnatga
layoqatli aholining bir qismi faol ish izlayotgan bo‘lsa-da, ish topa olmasligidir.
Bu holat aholining turmush darajasini pasaytiradi, iste’mol darajasini cheklaydi,
ijtimoiy norozilikni keltirib chiqaradi va iqtisodiy o‘sishga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Shu sababli, davlat siyosatida ishsizlikni kamaytirish eng muhim
strategik yo‘nalishlardan biri sifatida belgilangan.
2020-yilda pandemiya ta’sirida ishsizlik darajasi 10,5% ga yetdi. Bu so‘nggi
o‘n yillikdagi eng yuqori ko‘rsatkichlardan biri bo‘ldi. Iqtisodiy faollik pasaydi,
xizmatlar sohasi, kichik biznes va savdo tarmoqlari sezilarli daromad
yo‘qotishiga uchradi. Shu boisdan 2021-yildan boshlab mehnat bozorida
barqarorlikni tiklash uchun qator chora-tadbirlar ishlab chiqildi.

13asoslarni ishlab chiqdi. “Tashqi mehnat migratsiyasi to‘g‘risida”gi qonun
loyihalari muhokama qilina boshlandi, mehnat attashelari tayinlandi, va “Ishga
marhamat” markazlarining prototiplari shakllandi.
4-bosqich: Rivojlanishning yangi davri – raqamlashtirish va bandlik
strategiyasi (2017–hozirgi vaqtgacha)
2017-yildan boshlab yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasiga muvofiq,
mehnat bozori ham chuqur isloh qilina boshlandi. Prezident Shavkat
Mirziyoyev tomonidan imzolangan farmon va qarorlar asosida yangi bandlik
siyosati shakllandi. “Ishga marhamat” monomarkazlari tashkil etilib, aholining
malakasini oshirish, kasbiy qayta tayyorlash va zamonaviy kasblarni o‘rgatish
tizimi yo‘lga qo‘yildi. Raqamli mehnat bozorining asoslari yaratildi: elektron
mehnat birjalari, onlayn vakansiya platformalari ishga tushirildi. Shuningdek,
mehnat qonunchiligida liberallashuv jarayoni boshlangan: soddalashtirilgan
ishga qabul qilish, masofaviy ishga joylashish, shartnoma erkinligi kabi
institutlar paydo bo‘ldi.
Yuqoridagi bosqichlar mehnat bozorining shakllanishini bosqichma-bosqich
ko‘rsatadi. Har bir davr o‘zining ijobiy natijalari bilan birga, yangi
muammolarni ham yuzaga keltirgan. Masalan, birinchi bosqichda iqtisodiy
inqiroz ishsizlikni kuchaytirdi, ikkinchi bosqichda esa bandlik xizmatlari
shakllandi, uchinchi bosqichda tashqi migratsiya muammolari yuzaga chiqdi,
to‘rtinchi bosqichda esa raqamlashtirish va innovatsion yondashuvlar mehnat
bozorini zamonaviylashtirdi.Bundan kelib chiqadiki, O‘zbekistonda ishchi
kuchi bozori bosqichma-bosqich taraqqiy etib, har bir tarixiy davrda o‘ziga xos
xususiyatlarga ega bo‘lgan. Bugungi kunda ushbu bozor zamonaviy
texnologiyalar, huquqiy kafolatlar, xalqaro integratsiya va ta’lim-bilim
yondashuvlari asosida rivojlanmoqda. Kelajakda bu yo‘nalish yanada
mukammallashib, ijtimoiy barqarorlik va iqtisodiy o‘sishga katta hissa qo‘shishi
kutilmoqda.

24yo‘lga qo‘yildi. O‘zbekiston Respublikasi Tashqi mehnat migratsiyasi agentligi
bu borada ko‘plab muhim loyihalarni amalga oshirdi.
Yoshlar uchun startaplar va innovatsion loyihalarga investitsiya jalb qilish
mexanizmlari shakllandi. “Yoshlar texnoparki”, “IT-park” va hududiy
innovatsion markazlar faoliyati yanada faollashtirildi. Bu orqali mehnat
bozoriga intellektual salohiyati yuqori bo‘lgan yangi ish kuchi kirib kelmoqda.
Dasturchilar, sun’iy intellekt asosida ishlovchilar, grafik dizaynerlar va IT-
konsultantlarga talab ortib bormoqda.
2023-yilda raqamlashtirish jarayonlari yanada tezlashdi. Mehnat resurslari
bo‘yicha yagona elektron baza shakllantirildi. Ish qidirish, ishga qabul qilish,
shartnoma tuzish, ish haqi to‘lovlarini nazorat qilish – bularning barchasi
elektron shaklga o‘tkazildi. Bu mehnat munosabatlarining shaffofligi va
adolatliligini ta’minlashga xizmat qildi.
Yil yakunida statistika shuni ko‘rsatdiki, 2023-yilda mehnat bozorining
asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat bo‘ldi:
 Ishsizlik darajasining pasayishi (8,6 %);
 Band aholining o‘sishi (14,7 million kishi);
 Sifatli, kafolatli va innovatsion ish o‘rinlari yaratish;
 Yoshlar bandligini strategik ustuvorlikka aylantirish;
 Ayollar va ijtimoiy zaif qatlamlar uchun imtiyozli shart-sharoitlar yaratish;
 Mehnat qonunchiligida moslashuvchanlik va huquqiy himoya kuchayishi
 Tashqi migratsiya jarayonining tartibga solinishi va raqamli xizmatlar joriy
etilishi.
2023-yil O‘zbekiston mehnat bozori uchun zamonaviy, innovatsion va
ijtimoiy jihatdan adolatli yondashuvlar yili bo‘ldi. Endilikda nafaqat ish o‘rni
mavjudligi, balki uning barqarorligi, samaradorligi, inson kapitaliga mosligi
muhim mezon sifatida qaralmoqda. Mehnat bozori asta-sekin raqamli, malakali
va huquqiy jihatdan barqaror tizimga aylanmoqda.
2024-yil – Raqobatbardosh mehnat bozori va gender muvozanati

27Ishsizlik darajasi (%) 8.1
Ayollar bandligi (%) 45.0
Yangi yaratilgan ish o‘rinlari (ming) 200.0
Texnik malakali ishchilar talabi (%) 25.0

22yoshlar, nogironlar va pensiya yoshidagi fuqarolar uchun ish topish
imkoniyatlarini oshirdi.
2023-yil – Sifatli ish o‘rinlari va yoshlar bandligini rag‘batlantirish (100
qator)
2023-yil O‘zbekiston mehnat bozori uchun sifatli ish o‘rinlarini yaratish,
yoshlar bandligini oshirish va innovatsion yondashuvlarni joriy etish yili bo‘lib
tarixda muhim iz qoldirdi. Bu yil davomida iqtisodiyotda barqaror o‘sish
kuzatildi, pandemiyadan keyingi tiklanish jarayoni o‘z samarasini berdi, mehnat
bozorida esa salmoqli ijobiy o‘zgarishlar ro‘y berdi.
Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, 2023-yilda ishsizlik darajasi 8,6 foizgacha
pasaydi. Bu ko‘rsatkich avvalgi yillardagi 10 foiz atrofidagi raqamlarga
nisbatan ancha past hisoblanadi va davlatning bandlik sohasidagi strategiyasi
samara berayotganini ko‘rsatadi. Mehnatga layoqatli aholining umumiy soni
20,9 million kishini tashkil etgan bo‘lsa, ularning 14,7 million nafari ish bilan
band edi. Bu holat mehnat bozorida faol ishtirokchilar sonining ortayotganini
anglatadi.
2023-yilda davlat siyosatida sifatli va barqaror ish o‘rinlari yaratishga
alohida urg‘u berildi. Endi ish joylari soni emas, balki ularning barqarorligi,
ijtimoiy kafolatliligi, mehnat sharoitlari va daromad barqarorligi asosiy mezon
sifatida belgilandi. Bu maqsadda kichik biznesni rivojlantirish, oilaviy
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, hududlarda sanoat zonalarini kengaytirish
kabi yo‘nalishlar kuchaytirildi.
Yoshlar bandligini ta’minlash 2023-yilda alohida ustuvor yo‘nalish sifatida
qaralgan. Innovatsion loyihalar – startaplar, IT-parklar, texnoparklar orqali o‘n
minglab yoshlar o‘zining mehnat faoliyatini boshlash imkoniyatiga ega bo‘ldi.
IT sohasi, raqamli xizmatlar, grafik dizayn, SMM, masofaviy marketing va
dasturlash kabi zamonaviy kasblarga talab oshdi. Bu esa yoshlarga bozorda o‘z
o‘rnini topish uchun katta imkoniyatlar berdi. Shuningdek, “Yoshlar daftari”
doirasida ro‘yxatga olingan ishsiz va ijtimoiy himoyaga muhtoj yoshlar bilan

16munosabatlarini soddalashtiradi. Shuningdek, O‘zbekistonda ishchi kuchi
bozorining zamonaviy holatida mehnat shartnomalari va huquqiy
mexanizmlarning liberallashuvi kuzatilmoqda. So‘nggi yillarda Mehnat
kodeksiga kiritilgan o‘zgartirishlar tufayli ishga qabul qilish tartibi
yengillashtirildi, qisqa muddatli shartnomalar, masofaviy va moslashuvchan ish
shakllari joriy qilinmoqda. Bu esa norasmiy bandlikni rasmiylashtirishga ijobiy
ta’sir ko‘rsatmoqda.
Yuqoridagi fikrlar asosida xulosa qilish mumkinki, zamonaviy
O‘zbekistonda ishchi kuchi bozorining holati ancha murakkab, ammo
rivojlanish dinamikasiga ega. Demografik bosim, malaka nomutanosibligi,
sektorlararo tengsizlik kabi muammolar mavjud bo‘lsa-da, davlat siyosatining
faol aralashuvi, raqamlashtirish, kasbga yo‘naltirish va bandlikni
rag‘batlantirishga doir dasturlar ushbu bozorda ijobiy natijalarga olib kelmoqda.
Yaqin istiqbolda O‘zbekiston mehnat bozorini barqaror va samarali tizimga
aylantirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratilmoqda.
Jadval: O‘zbekistonda 2020–2024 yillarda ishchi kuchi bozorining asosiy
ko‘rsatkichlari
Manba: O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari
vazirligi, Davlat statistika qo‘mitasi (so‘nggi ochiq ma’lumotlar asosida)
Yil Mehnatga
layoqatli aholi
(mln) Band
aholining
soni (mln) Rasmiy
ishsizlik
darajasi (%) Tashqi mehnat
migrantlari
(mln) Ayollar
bandligi
(%)
2020 19,3 13,0 10,5 2,1 43,1
2021 19,8 13,5 9,8 2,2 43,6
2022 20,3 14,1 9,1 2,3 44,0
2023 20,9 14,7 8,6 2,4 44,5
2024 21,5 15,2 8,1 2,5 45,0
2020-yil – Pandemiya inqirozi va mehnat bozoridagi keskin siljishlar

172020-yil dunyo bo‘ylab tarqalgan COVID-19 pandemiyasi O‘zbekistonda
ham mehnat bozoriga kuchli salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Yil boshida iqtisodiy faollik
yuqori bo‘lsa-da, bahor oylaridan boshlab korxonalar yopilishi, cheklovlarning
joriy etilishi natijasida ishsizlik darajasi keskin oshdi. Yillik ishsizlik o‘rtacha
10,5 foizni tashkil etdi. Bu mehnat bozori uchun so‘nggi yillardagi eng yuqori
ko‘rsatkichlardan biri bo‘ldi. Mehnatga layoqatli aholining umumiy soni 19,3
million kishiga yaqinlashdi, shundan 13 milliondan ortig‘i band edi. Ayniqsa,
yoshlar va ayollar orasida ishsizlik darajasi keskin ko‘tarildi. Xizmat ko‘rsatish
sohasi, savdo va transport tarmoqlarida ishsizlik eng yuqori darajaga yetdi. Bu
yil ichki mehnat migratsiyasi ham to‘xtab qoldi, ko‘plab fuqarolar xorijiy
davlatlardan qaytdi. Bularning barchasi ichki bozorga bosimni oshirdi va davlat
tomonidan ishsizlik nafaqalariga ehtiyoj ortdi.
2021-yil – Tiklanish davri va barqarorlashtirish choralari
2021-yil O‘zbekiston iqtisodiyoti va mehnat bozori uchun pandemiyadan
keyingi tiklanish bosqichi bo‘ldi. 2020-yilda yuzaga kelgan global sog‘liqni
saqlash inqirozi nafaqat sog‘liqni saqlash tizimiga, balki butun iqtisodiyotga,
shu jumladan, ishchi kuchi bozoriga ham salbiy ta’sir ko‘rsatgan edi. 2021-
yilda esa iqtisodiy faollik bosqichma-bosqich tiklanib, iqtisodiy o‘sishning
yangi dinamikasi shakllandi. Hukumat tomonidan qabul qilingan bir qator anti-
krizis dasturlar va bandlikni qo‘llab-quvvatlash choralari mehnat bozorida
muvozanatni tiklashga xizmat qildi.
Ushbu yilda ishsizlik darajasi sezilarli darajada pasaydi. 2020-yildagi 10,5
foizli ko‘rsatkichdan 2021-yil oxiriga kelib ishsizlik 9,8 foizga tushdi. Bu
pandemiyadan keyingi ilk barqarorlik belgilaridan biri sifatida baholandi.
Mehnatga layoqatli aholining soni 19,8 million kishiga yetdi. Band aholining
soni esa 13,5 million atrofida bo‘lib, avvalgi yillarga nisbatan o‘sish kuzatildi.
Ushbu o‘sish qator ijtimoiy-iqtisodiy chora-tadbirlar natijasida yuzaga keldi.
Xususan, "Har bir oila – tadbirkor" davlat dasturi doirasida oilaviy
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, imtiyozli kreditlar ajratish, kichik biznes va

32Shu bilan birga, davlat tomonidan mehnat migratsiyasini tartibga solish
bo‘yicha muhim chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, “Mehnat
migratsiyasini rivojlantirish agentligi” faoliyati doirasida 2022–2024 yillarda
Rossiya, Janubiy Koreya va boshqa davlatlar bilan memorandumlar imzolandi.
Natijada, fuqarolar huquqiy asosda, rasmiy shartnomalar orqali ishga
joylashtirila boshlandi. Bu esa mehnat muhojirlarining ijtimoiy himoyasini
kuchaytirdi.
Ayni vaqtda, xorijdan qaytib kelayotgan migrantlarni iqtisodiy faol hayotga
jalb qilish masalasi ham dolzarb bo‘lib qolmoqda. “Qaytgan migrantlar uchun
kreditlar” dasturi doirasida 2024-yilda 8 mingdan ortiq kishi imtiyozli kreditlar
asosida o‘z biznesini boshladi. Bu dastur nafaqat bandlikni oshirdi, balki
iqtisodiy faol aholini ko‘paytirishga ham xizmat qildi.
Mehnat migratsiyasi shuningdek, tajriba almashinuvi, texnologiyalarni
o‘rganish va kasbiy ko‘nikmalarni orttirish vositasi sifatida ham xizmat
qilmoqda. Yurtimizga qaytib kelayotgan ayrim fuqarolar xorijda olgan bilim va
malakasini mahalliy bozorda qo‘llay boshladi. Ayniqsa, texnik mutaxassisliklar,
qurilish, IT va servis xizmatlari sohalarida bu jarayon aniq sezilmoqda.
Alohida ta’kidlash joizki, 2024-yil mehnat migratsiyasini tartibga solishda
sifat jihatdan yangi bosqich bo‘ldi. Migrantlarga huquqiy maslahat beruvchi
“Call-markazlar”, xorijda ishlayotgan fuqarolar bilan ishlovchi elchixonalarning
mehnat sektori bilan bevosita hamkorligi, onlayn ro‘yxatdan o‘tish tizimi,
masofaviy maslahat xizmatlari yo‘lga qo‘yildi. Bularning barchasi migratsion
jarayonlarni qonuniy va xavfsiz yo‘nalishda boshqarishga xizmat qildi.mehnat
migratsiyasi O‘zbekiston iqtisodiyoti va jamiyatida muhim o‘rin tutmoqda.
Uning ijobiy tomonlari – pul o‘tkazmalari, ish o‘rinlari, kasbiy ko‘nikmalar va
daromadlar manbai sifatida ahamiyat kasb etsa, salbiy jihatlari – intellektual
salohiyatning kamayishi, oilaviy muammolar, migratsion xavfsizlik kabi
muammolarni yuzaga chiqaradi. Shu boisdan, mehnat migratsiyasini
boshqarishda kompleks yondashuv zarur. Davlat siyosatining asosiy yo‘nalishi

8Yana bir muhim jihat – ishchi kuchi bozori bilan davlatning roli. Bozor
mexanizmlari tabiiy ravishda ish beruvchilar va ishchilar o‘rtasidagi kuchlar
muvozanatini o‘rnatishga harakat qilsa-da, davlat bu jarayonda bandlikni
tartibga soluvchi normativ-huquqiy asoslar, mehnat kodekslari, subsidiya va
imtiyozlar, o‘quv dasturlari orqali faol qatnashadi. Shuningdek, ijtimoiy himoya
tizimlari – ishsizlik nafaqasi, qayta tayyorlash markazlari, kasbga yo‘naltirish
xizmatlari orqali ishchi kuchi bozorining barqarorligi ta’minlanadi.Shu sababli,
ishchi kuchi bozorining mohiyatini chuqur tushunish, uning asosiy omillari,
tushunchalari, turlari va ta’sir mexanizmlarini o‘rganish har bir iqtisodiyotni
boshqaruvchi uchun strategik ahamiyatga ega. Bu nafaqat nazariy bilimlar
doirasini kengaytiradi, balki real iqtisodiy siyosat yuritishda, xususan
O‘zbekiston kabi rivojlanayotgan mamlakatlarda mehnat bozorini
optimallashtirish yo‘nalishlarini aniqlashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
1.2. Mehnat bozori va ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif omillari
Mehnat bozori har qanday iqtisodiy tizimning ajralmas bo‘lagi bo‘lib, u
orqali mehnat resurslarining harakati, taqsimoti va ularga nisbatan narx – ya’ni
ish haqi shakllanadi. Ushbu bozor orqali ishlab chiqarish ehtiyojlari bilan inson
resurslari o‘rtasida uzviy bog‘liqlik yuzaga keladi. Mehnat bozori – bu ish
beruvchilar va ish qidiruvchilar o‘rtasida ish kuchining qiymati, miqdori va
joylashuvi bo‘yicha tuziladigan munosabatlar tizimidir. Unga ta’sir qiluvchi
asosiy omillar esa – ishchi kuchiga bo‘lgan talab va ishchi kuchining taklifidan
iborat.
Ishchi kuchiga bo‘lgan talab – bu ishlab chiqaruvchilar, ya’ni ish
beruvchilar tomonidan mehnat bozorida taklif etilayotgan ish kuchiga bo‘lgan
ehtiyojdir. Talab bevosita ishlab chiqarishning texnologik darajasi, ishlab
chiqarish hajmi, korxona samaradorligi, eksport-import imkoniyatlari, davlat
iqtisodiy siyosati va mehnat unumdorligiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan,
texnologik taraqqiyot yangi mutaxassisliklar talabini oshiradi, eskirgan
kasblarga bo‘lgan talab esa kamayadi. Shuningdek, tarmoqlar bo‘yicha ishchi

23ishlash kuchaytirildi. Ularga kasb-hunar o‘rgatish, tadbirkorlikni boshlash
uchun subsidiyalar, imtiyozli kreditlar, soliq yengilliklari kabi mexanizmlar
orqali yordam ko‘rsatildi. Bu jarayonda “Ishga marhamat” monomarkazlarining
roli katta bo‘ldi.
Sanoat, transport va qurilish tarmoqlarida ham 2023-yilda yangi ish o‘rinlari
yaratildi. Yirik sanoat loyihalarining ishga tushirilishi, infratuzilma va yo‘l
qurilishi dasturlari minglab kishilar uchun yangi bandlik imkoniyatini yaratdi.
Sanoat zonasida yangi korxonalar tashkil etildi, ayrim joylarda xorijiy sarmoya
ishtirokidagi zavodlar ish boshladi. Bu jarayon mehnat bozorida texnik
mutaxassislar, operatorlar, mexaniklar va muhandislarga bo‘lgan ehtiyojni
oshirdi.
Mehnat qonunchiligi sohasida ham 2023-yilda muhim yangiliklar ro‘y
berdi. Moslashuvchan ish formatlari – qisqa muddatli mehnat shartnomalari,
yarim stavkali ishlar, masofaviy ish shakllari qonuniylashtirildi. Bu ayniqsa,
ayollar, nogironlar, talaba yoshlar va pensiya yoshidagi fuqarolar uchun qulay
ish sharoitini yaratdi. Masofaviy ish yuritish imkoniyatlari pandemiyadan so‘ng
mehnat madaniyatiga singib ketdi.
Xotin-qizlar bandligini oshirish bo‘yicha ham salmoqli ishlar amalga
oshirildi. Ular uchun ijtimoiy korxonalar tashkil etildi, uyda ishlab chiqarish
faoliyatini qo‘llab-quvvatlash dasturlari ishga tushirildi. Mikrokreditlar,
subsidiyalar va soliq yengilliklari asosida ayollar mikrobiznes bilan
shug‘ullanishga jalb etildi. Tikuvchilik, oziq-ovqat ishlab chiqarish,
parrandachilik va qo‘lda hunarmandchilik sohalari bu borada yetakchi
yo‘nalishlar bo‘ldi.
Tashqi mehnat migratsiyasida ham huquqiy himoya kuchaytirildi. Mehnat
migrantlarining qonuniy, xavfsiz va tartibli ishga chiqishlari uchun xorijdagi
elchixonalar va mehnat attashelari faoliyati kuchaytirildi. Migrantlarga huquqiy
maslahatlar, hujjatlashtirishda yordam, kasbiy malaka baholash xizmatlari

105. Davlat investitsiyalari va
infratuzilma loyihalari 5. Ijtimoiy stereotiplar va madaniy
qadriyatlar
6. Mehnat qonunchiligi va
tartibga soluvchi huquqiy asoslar 6. Migratsiya (chetga ketish yoki
chetdan qaytish) jarayonlari
7. Tashqi mehnat bozorlari bilan
aloqalar 7. Bandlik xizmatlari faoliyati (Ishga
marhamat, mehnat yarmarkalari)
8. Korxonalar darajasida raqobat
va samaradorlik 8. Ayollar, nogironlar va boshqa
ijtimoiy guruhlarning mehnatga kirish
darajasi
9. Innovatsion tarmoqlarning
kengayishi (IT, xizmat ko‘rsatish va
h.k.) 9. Qayta tayyorlash va kasbiy
yo‘naltirish imkoniyatlari
10. Hududiy iqtisodiy farqlar
(shahar-qishloq, industrial-hududlar) 10. Mehnatga bo‘lgan motivatsiya va
ishga munosabat
Bu jadval orqali ko‘rinadiki, mehnat bozoridagi talab va taklif alohida
omillar bilan shakllanadi va ular o‘zaro har doim ham muvofiq bo‘lavermaydi.
Masalan, talab ko‘proq iqtisodiy muhit, ishlab chiqarish, texnologiya va ish
beruvchi ehtiyojlari bilan bog‘liq bo‘lsa, taklif esa demografik holat, ta’lim
darajasi, aholi soni va ijtimoiy sharoitlarga bog‘liqdir. Shu sababli, mehnat
bozorida muvozanatni ta’minlash uchun har ikki tomon omillarini chuqur tahlil
qilish zarur. Shuningdek, ishchi kuchiga bo‘lgan talab mavsumiy bo‘lishi ham
mumkin. Ayniqsa, qishloq xo‘jaligi yoki turizm sohalarida ma’lum davrda talab
yuqori bo‘lib, boshqa davrda esa pasayib ketadi. Bu esa vaqtinchalik ishsizlikka
sabab bo‘ladi. Boshqa tomondan, taklifga ta’sir qiluvchi omillar orasida mehnat
sharoitlari, ish haqi miqdori, ish joyining joylashuvi ham muhim rol o‘ynaydi.
Odamlar og‘ir va kam haq to‘lanadigan ishni tanlamasligi, yoki uzoq masofaga
borishni istamasligi – ishga joylashish jarayonini sekinlashtiradi.

18xizmat ko‘rsatish sohasi orqali yangi ish o‘rinlarini yaratish ishlari bosqichma-
bosqich amalga oshirildi. Bu dastur nafaqat bandlikni ta’minlashda, balki
oilalarning iqtisodiy mustaqilligini shakllantirishda ham muhim omil bo‘ldi.
Yoshlar bandligini ta’minlash maqsadida “Yoshlar – kelajagimiz” dasturi
orqali yuzlab tadbirkorlik loyihalari qo‘llab-quvvatlandi. Bu orqali ko‘plab
iqtidorli yoshlar o‘z faoliyatini boshlash imkoniyatiga ega bo‘ldi. Davlat
tomonidan “Ishga marhamat” monomarkazlari faoliyati kengaytirilib, qayta
tayyorlash va kasb-hunar o‘rgatish dasturlari kuchaytirildi. Bu markazlarda turli
yosh va ijtimoiy toifadagi fuqarolarga zamonaviy kasblar o‘rgatildi, bu esa
ularning mehnat bozorida raqobatbardoshligini oshirdi.
2021-yil mehnat bozorining tiklanishi faqat shahar markazlarida emas, balki
chekka hududlarda ham amalga oshdi. Qishloqlarda uy-mehnat kooperatsiyasi
modeli asosida aholining o‘z ish o‘rnini yaratishiga imkon beruvchi dasturlar
amalga oshirildi. Bu tizim orqali qishloq aholisi mahalliy xom-ashyolardan
foydalangan holda uy sharoitida ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishni
boshladi. Bu ayniqsa ayollar bandligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etdi.
Ayollar bandligini oshirish 2021-yilda davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biri bo‘ldi. Xotin-qizlar uchun maxsus kasb-hunar kurslari,
subsidiyalangan kreditlar, bolali ayollar uchun moslashuvchan ish tartiblari
joriy qilindi. Shuningdek, davlat budjeti hisobidan ayollar tadbirkorligini
qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi faoliyatini boshladi. Ushbu tadbirlar natijasida
2021-yilda ayollar bandligining umumiy mehnat bozoridagi ulushi ortdi.
2021-yilda tashqi mehnat migratsiyasi ham tiklana boshladi. 2020-yilda
cheklovlar tufayli xorijga chiqish imkoniyati cheklangan bo‘lsa, bu yilda
Rossiya, Qozog‘iston, Janubiy Koreya kabi davlatlar bilan kelishuvlar asosida
fuqarolarni tashkil etilgan tartibda ishga yuborish qayta tiklandi. Mehnat
migratsiyasining huquqiy asoslari mustahkamlandi, fuqarolarni himoya qiluvchi
mexanizmlar yaratildi. Mehnat attashelari faoliyati kuchaytirildi.

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi O‘zbekiston mustaqillikka erishgach,
bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida mehnat bozori va ishchi kuchi bilan
bog‘liq muammolar dolzarb masalalardan biriga aylandi. Bugungi kunda global
iqtisodiy o‘zgarishlar fonida aholining bandligi, mehnatga layoqatli yoshlarning
ish bilan ta’minlanishi va malaka mosligining ta’minlanishi har bir
rivojlanayotgan davlat oldidagi muhim vazifa bo‘lib qolmoqda. O‘zbekistonda
ham bu borada jiddiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan, “Yoshlar –
kelajagimiz”, “Har bir oila – tadbirkor”, “Ishga marhamat” markazlari faoliyati
orqali yangi ish o‘rinlari yaratilmoqda va kasbiy tayyorgarlik yo‘lga
qo‘yilmoqda. Ammo demografik o‘sish, urbanizatsiya va malaka
nomutanosibligi kabi omillar mehnat bozoridagi muvozanatni saqlashni
qiyinlashtiradi. Ayniqsa, yoshlar orasida ishsizlik darajasi yuqori bo‘lishi bu
mavzuning dolzarbligini yanada oshiradi. Davlat va xususiy sektor o‘rtasida
muvofiqlik, ayollar bandligini rag‘batlantirish, chetga mehnat migratsiyasini
tartibga solish – bu boradagi ustuvor vazifalardandir 1
Shu bois, O‘zbekistonda
ishchi kuchi bozorining shakllanishi va rivojlanishini chuqur o‘rganish nafaqat
ilmiy jihatdan, balki amaliy nuqtayi nazardan ham dolzarb masaladir.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Ishchi kuchi bozorining
iqtisodiy asoslari va u bilan bog‘liq tahlillar xalqaro iqtisodiy adabiyotlarda
keng o‘rin egallagan. Jahon miqyosida Gari Bekkerning inson kapitali
nazariyasi, P. Samyuelsonning bozor mexanizmlari haqidagi ishlari,
shuningdek, M. Todaroning mehnat migratsiyasi modeli kabi asarlar mehnat
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

33aynan mehnat resurslarini samarali boshqarish, xorijda ishlovchilarni huquqiy
himoyalash va qaytgan fuqarolarni iqtisodiy hayotga qayta jalb qilishga
qaratilgan bo‘lishi lozim.
Xulosa
Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida O‘zbekiston Respublikasida
ishchi kuchi bozorining shakllanishi, rivojlanish bosqichlari va zamonaviy
holatini chuqur o‘rgandim. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, mustaqillik yillaridan
boshlab mamlakatimizda mehnat munosabatlari, bandlik siyosati va mehnat
resurslarining boshqaruvi tubdan yangilanish yo‘lini bosib o‘tdi. Ayniqsa,
2017-yildan keyin olib borilgan islohotlar mehnat bozorini liberallashtirish,
raqamlashtirish va inson kapitaliga asoslangan iqtisodiy modelga o‘tishda
muhim rol o‘ynadi.
Ishchi kuchi bozorining asosiy omillari – bandlik, ishsizlik, migratsiya,
kasbga yo‘naltirish, malaka oshirish va ijtimoiy himoya yo‘nalishlarida amalga
oshirilgan ishlar natijasida ijobiy siljishlar yuz berdi. Jumladan, 2024-yil
yakunlariga ko‘ra, ishsizlik darajasi 8,1 foizgacha pasaygani, band aholining
soni 15,2 million kishiga yetgani, ayollar bandligining 45 foizgacha ko‘tarilgani
bu sohadagi islohotlarning real natijalarini ko‘rsatmoqda.
Mehnat migratsiyasi jarayonining tartibga solinishi, xorijdan qaytgan
fuqarolar uchun iqtisodiy integratsiya dasturlarining yo‘lga qo‘yilishi va
raqamli xizmatlar orqali ishga joylashtirish tizimlarining yaratilishi ham
bugungi mehnat bozorining zamonaviy qiyofasini belgilaydi. Davlat tomonidan
amalga oshirilayotgan “Inson qadri uchun” tamoyiliga asoslangan bandlik
siyosati ijtimoiy tenglik, gender muvozanati, yoshlar bandligi va masofaviy
mehnatga yo‘l ochganligi bilan ajralib turadi.
Men mazkur kurs ishida shuningdek, mehnat bozorining raqamlashtirilishi,
kasb-hunar ta’limi tizimi bilan integratsiyalashuvi, bozor talablariga mos
prognozlash va rejalashtirish mexanizmlarining takomillashuvi haqida ham
chuqur bilimga ega bo‘ldim. Tahlil natijalariga asoslanib aytish mumkinki,

31ta’siri ham keng ko‘lamli bo‘lib, har bir oilaning daromadiga, maishiy turmush
tarziga, ijtimoiy tuzilmalarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
2020-yilda pandemiya tufayli mehnat migratsiyasi sezilarli darajada
cheklangan bo‘lsa-da, 2021-yildan boshlab bu jarayon asta-sekin tiklana
boshladi. 2022-yilda 1,7 milliondan ortiq O‘zbekiston fuqarosi xorijda
vaqtinchalik mehnat faoliyatini yuritgani qayd etildi. 2023-yilda bu ko‘rsatkich
2 millionga yaqinlashdi. Mehnat migrantlarining asosiy yo‘nalishlari Rossiya
Federatsiyasi, Janubiy Koreya, Qozog‘iston, Turkiya va Birlashgan Arab
Amirliklari hisoblanadi.
Mehnat migratsiyasining iqtisodiy ta’siri, avvalo, chet eldan yuborilayotgan
pul o‘tkazmalari orqali ko‘zga tashlanadi. 2023-yilda xorijda ishlayotgan
o‘zbekistonliklar tomonidan mamlakatga yuborilgan pul o‘tkazmalari hajmi
10,5 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Bu O‘zbekiston yalpi ichki
mahsulotining (YAIM) qariyb 12 foiziga teng bo‘ldi. Pul o‘tkazmalari orqali
mahalliy iste’mol bozoridagi talab oshdi, xususiy tadbirkorlikni boshlash
imkoniyatlari kengaydi.
Biroq mehnat migratsiyasining ijobiy ta’siri bilan birga, ayrim salbiy
jihatlari ham mavjud. Masalan, yuqori malakali kadrlar, ayniqsa, qurilish,
transport, sog‘liqni saqlash va axborot texnologiyalari sohalaridagi
mutaxassislar xorijda ishlashni afzal ko‘rmoqda. Bu esa mamlakatda
intellektual salohiyatning kamayishiga, “miya oqimi” (brain drain) holatlarining
ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda.
Ijtimoiy jihatdan qaralganda, mehnat migratsiyasi oilaviy muhitga bevosita
ta’sir ko‘rsatadi. Ota-onasining xorijda ishlashi tufayli bolalar nazoratsiz
qolishi, oilaviy ajralishlar sonining ortishi, psixologik muvozanatsizlik kabi
muammolar yuzaga kelmoqda. 2023-yil yakunlariga ko‘ra, xorijda mehnat
qilayotganlarning 35 foizdan ortig‘i oilasi bilan birga yashamaydi, bu esa
bolalar tarbiyasiga bevosita salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.

2Mavzu: O’zbekistonda ishchi kuchi bozorining shakllanishi va rivojlanishi
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………….…………
I BOB. O‘ZBEKISTONDA ISHCHI KUCHI BOZORI
SHAKLLANISHI NING NAZARIY ASOSLAR
1.1. Ishchi kuchi bozorining mohiyati va asosiy tushunchalari ………………….
1.2. Mehnat bozori va ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif omillari …………..
1.3. O‘zbekistonda ishchi kuchi bozorining shakllanish bosqichlari …………….
II BOB. O‘ZBEKISTONDA ISHCHI KUCHI BOZORINING
RIVOJLANISHI VA UNING XUSUSIYATLARI
2.1. Zamonaviy davrda O‘zbekistonda ishchi kuchi bozorining holati …………..
2.2. Ishsizlik muammosi va uni kamaytirish bo‘yicha chora-
tadbirlar …………...
2.3. Mehnat migratsiyasi va uning iqtisodiy-ijtimoiy
ta’siri ……………………...
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………...

35Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.

292021–2024 yillar davomida amalga oshirilgan islohotlar o‘z samarasini bera
boshladi. Masalan, “Har bir oila – tadbirkor”, “Yoshlar – kelajagimiz” kabi
davlat dasturlari doirasida 2021-yilda 500 mingdan ortiq ish o‘rinlari yaratildi.
Mehnat bozorida xotin-qizlar va nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun alohida
bandlik markazlari tashkil etildi. Kambag‘allikni qisqartirishga qaratilgan
ishlar, shu jumladan, subsidiyalar va imtiyozli kreditlar orqali ishbilarmonlikni
qo‘llab-quvvatlash choralari ko‘rildi.
Ishsizlik muammosining yana bir jihati — yoshlar orasida keng
tarqalganligidir. Aholining katta qismini yoshlar tashkil etar ekan, ularning
bandligini ta’minlash alohida e’tiborni talab qiladi. Shu munosabat bilan 2022–
2023 yillarda IT-parklar, startap inkubatorlari, masofaviy ish joylari soni
oshirildi. Innovatsion texnologiyalar va raqamli platformalar orqali mehnatga
joylashish imkoniyatlari yaratildi. Jumladan, “Ishga marhamat”
monomarkazlari orqali har yili o‘n minglab fuqarolar yangi kasblarga qayta
tayyorlandi.
Aholi orasida kasbga mos kelmaydigan ta’lim, malaka nomutanosibligi ham
ishsizlikning asosiy sabablaridan biridir. Bu holat texnik mutaxassisliklarga
bo‘lgan ehtiyojni oshirib yubordi. Shu boisdan, kasb-hunar maktablari va
texnikumlar tarmog‘i kengaytirildi. 2023-yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, texnik
mutaxassislar bandligi 18% ga oshdi.
Bundan tashqari, tashqi mehnat migratsiyasida ishsizlik muammosini
yumshatish vositasi sifatida faol foydalanilmoqda. Rossiya, Janubiy Koreya,
Qozog‘iston kabi davlatlar bilan imzolangan memorandumlar orqali migratsiya
jarayoni tartibga solinmoqda. 2022-yilda 1,8 millionga yaqin fuqaro xorijda
vaqtincha mehnat faoliyatini yuritgan. Bu esa ichki bozor bosimini kamaytirgan
bo‘lsa-da, yuqori malakali kadrlarning chiqib ketishiga sabab bo‘lmoqda.
Davlat tomonidan ishsizlikka qarshi kurashda statistik monitoring va
prognozlash mexanizmlari ham yo‘lga qo‘yildi. 2024-yilda ishga joylashishning
elektron platformalari orqali 1 milliondan ortiq vakansiyalar e’lon qilindi. “Ish

26kabi sohalar 2024-yilda yuqori sur’atlarda rivojlandi. Ayniqsa, yoshlar ushbu
yo‘nalishlarga faol kirib bordi. Bu tendensiya O‘zbekistonning “raqamli
transformatsiya” siyosati doirasida qo‘llab-quvvatlandi. Bandlik va mehnat
munosabatlari vazirligi tomonidan “Ishga marhamat” monomarkazlari, raqamli
vakansiya platformalari va onlayn intervyu tizimlari keng joriy qilindi.
Sanoat, qurilish va transport sohalarida esa texnik kasblarga bo‘lgan talab
keskin ortdi. Biroq bu sohaga yetarli malakali ishchi kuchi jalb qilish
muammosi hali ham dolzarb bo‘lib turibdi. Shu bois kasb-hunar maktablarining
soni va sifat darajasi oshirildi, ishlab chiqarish amaliyoti bilan uzviy bog‘langan
ta’lim tizimi joriy etildi.Mehnat migratsiyasi borasida ham muhim yutuqlarga
erishildi. 2024-yilda chet elda vaqtincha ishlayotgan fuqarolar soni oshdi. Biroq
bu jarayon endi tartibga solingan tartibda boshqarilmoqda: qonuniy
shartnomalar, huquqiy himoya va konsullik yordami mexanizmlari
kuchaytirildi. Migratsiyadan qaytganlar uchun rejalashtirilgan qayta
ijtimoiylashtirish va ishga joylashtirish dasturlari yo‘lga qo‘yildi.Bandlik
siyosatining muhim jihatlaridan yana biri – mehnat bozori tahlili va
prognozlash tizimining takomillashuvi bo‘ldi. Yil davomida real vaqt rejimida
mehnat bozorini monitoring qilish, ehtiyojlarni aniqlash, vakansiyalar va
malaka talablarini prognozlash mexanizmlari ishlab chiqildi. Bu esa davlat
organlari va xususiy sektor o‘rtasida ma’lumot almashinuvi samaradorligini
oshirdi.
2024-yilda mehnat qonunchiligida ham bir qator yangilanishlar amalga
oshirildi. Ishga qabul qilishda teng imkoniyatlar kafolati mustahkamlandi,
kamsitish holatlari va noqonuniy ishdan bo‘shatishlar bo‘yicha monitoring
kuchaytirildi. Bu holat mehnat munosabatlarida shaffoflik va ishonch muhitini
mustahkamladi.
2024-yil Mehnat Bozorining Asosiy Ko‘rsatkichlari
Ko‘rsatkichlar 2024-yil
Band aholining umumiy soni (mln) 15.2

6I BOB. O‘ZBEKISTONDA ISHCHI KUCHI BOZORI
SHAKLLANISHI NING NAZARIY ASOSLAR
1.1. Ishchi kuchi bozorining mohiyati va asosiy tushunchalari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishchi kuchi bozorining shakllanishi va uning
samarali faoliyati har bir mamlakatda iqtisodiy o‘sish va barqarorlikka erishish
uchun asosiy omillardan biri hisoblanadi. Mehnat bozori yoki ishchi kuchi
bozori – bu ish beruvchilar (ish kuchiga bo‘lgan talab) va ish izlovchilar (ish
kuchining taklifi) o‘rtasida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar tizimi
bo‘lib, u aynan mehnat resurslari harakati, qiymati va taqsimoti bilan bog‘liq
jarayonlarni tartibga soladi. Mazkur bozor, ayni paytda, ijtimoiy va iqtisodiy
mezonlarga tayanadi. Zero, ishchi kuchi bozori nafaqat iqtisodiy resurslar
aylanishi nuqtayi nazaridan, balki aholi bandligi, yashash darajasi, ijtimoiy
tenglik va farovonlikni ta’minlash borasida ham muhim ahamiyatga ega.
Ishchi kuchi – bu mehnatga layoqatli aholi qatlamidir. U 16 yoshdan 60
(ayollar) yoki 65 (erkaklar) yoshgacha bo‘lgan aholining sog‘lom, mehnatga
qodir qismini o‘z ichiga oladi. Ushbu qatlam ish beruvchilarning talablariga
javob berishi, malaka, kasbiy tayyorgarlik, intizom, salomatlik va ijtimoiy
moslashuvchanlik kabi jihatlarga ega bo‘lishi kerak. Shu jihatdan qaralganda,
ishchi kuchi bozori – bu resurs bozorlarining eng murakkab va dinamik
yo‘nalishidir, chunki bu yerda inson omili hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Ishchi kuchi bozorining asosiy tushunchalari orasida quyidagilar muhim
o‘rin egallaydi: “ish kuchi taklifi”, “ish kuchiga talab”, “ishsizlik”, “bandlik”,
“real va nominal ish haqi”, “mehnat samaradorligi” va “malaka muvofiqligi”.
Ish kuchi taklifi deganda – aholi tomonidan ko‘rsatilayotgan mehnat hajmi
tushuniladi. Bu hajm aholining soni, demografik tuzilmasi, jinsiy tarkibi, ta’lim
darajasi, sog‘lig‘i, mehnatga bo‘lgan munosabati kabi omillar bilan belgilanadi.

7Ish kuchiga talab esa – iqtisodiyot tarmoqlarida ishlab chiqarish jarayonida
zarur bo‘lgan ishchilar sonidir. Bu talab texnologik rivojlanish, ishlab chiqarish
hajmi, mehnat unumdorligi va korxonalar strategiyasi bilan belgilanadi.
Ishsizlik – bu ishchi kuchining bozorga taklif qilinayotgan, ammo talab
etilmayotgan qismini ifodalaydi. Bu holat iqtisodiyotni izdan chiqaruvchi
muhim omil bo‘lib, resurslardan to‘liq foydalanilmayotganligini bildiradi. Turli
xil ishsizlik turlari mavjud: friksion ishsizlik (vaqtincha), strukturaviy ishsizlik
(iqtisodiyot tarkibidagi o‘zgarishlar sababli), tsiklik ishsizlik (iqtisodiy tanazzul
davrida) va yashirin ishsizlik (ishlab chiqarishda ortiqcha ishchi kuchi
mavjudligi). O‘zbekistonda bu turdagi ishsizlik turlarining ayrimlari
kuzatilmoqda va ularni kamaytirish uchun maxsus bandlik dasturlari ishlab
chiqilgan.
Bandlik tushunchasi – mehnatga layoqatli aholining to‘laqonli va samarali
mehnat bilan ta’minlanganligini bildiradi. Bandlik darajasi mamlakat iqtisodiy
salohiyatini ko‘rsatadigan asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlardan biridir. Bu
ko‘rsatkich qanchalik yuqori bo‘lsa, mamlakat iqtisodiyoti shunchalik faol
hisoblanadi. Shu bois, ishchi kuchi bozorida mehnat resurslarining to‘g‘ri
taqsimoti, ishchi va ish beruvchi o‘rtasidagi muvozanat hamda davlat
tomonidan olib borilayotgan mehnat siyosatining sifatli tashkil etilishi eng
muhim vazifadir.
Mehnat bozori – bu faqatgina iqtisodiy resurslar taqsimoti emas, balki
ijtimoiy barqarorlik, ijtimoiy himoya, inson kapitalining samarali qo‘llanishi
bilan bog‘liq bo‘lgan murakkab tizimdir. Bu tizimda inson salohiyatini to‘g‘ri
yo‘naltirish, malakani doimiy oshirish, zamonaviy kasblarni egallash va ish
joylarining sifatini yaxshilash kabi omillar ustuvor ahamiyatga ega. Ayniqsa,
innovatsion iqtisodiyot sharoitida raqamlashtirish, avtomatlashtirish va
texnologik yangiliklar tufayli ishchi kuchiga bo‘lgan talab sifati o‘zgarib
bormoqda.

21Aholi orasida raqamli savodxonlikni oshirish ham 2022-yilda mehnat
bozorini rivojlantirishdagi muhim vazifalardan biri bo‘lib qoldi. Chunki
zamonaviy kasblarning aksariyati kompyuter, internet va texnik vositalarni
bilishni talab qiladi. Davlat tomonidan tashkil etilgan maxsus treninglar, onlayn
kurslar, IT markazlar aholining bilim darajasini oshirishga qaratildi. Ayniqsa,
ayollar va yoshlar uchun bepul yoki subsidiya asosida treninglar tashkil etildi.
Davlat tomonidan xotin-qizlar va nogironlar uchun maxsus bandlik
dasturlari ishlab chiqildi. “Ayollar daftari”, “Yoshlar daftari”, “Temir daftar”
kabi ro‘yxatlar orqali ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlar aniqlanib, ular uchun
individual bandlik rejalari tuzildi. Nogironligi bo‘lgan fuqarolar uchun mos ish
joylari yaratildi, uy-mehnat uslubidagi imkoniyatlar kengaytirildi. Ayollar
bandligini oshirish uchun oilaviy tadbirkorlikka rag‘batlantirish, ayollar uchun
kasbga yo‘naltirish markazlari ochildi.Shuningdek, 2022-yilda tashqi mehnat
migratsiyasi muvozanatli bosqichga chiqdi. Rossiya, Janubiy Koreya,
Qozog‘iston kabi mamlakatlar bilan bandlik bo‘yicha hukumatlararo bitimlar
asosida tashkillashtirilgan tartibda ishga yuborish ishlari olib borildi. Mehnat
attashelari soni ko‘paytirildi, xorijdagi ishchilar uchun huquqiy yordam tizimi
mustahkamlandi. Bu esa mehnat migrantlarining qonuniy, xavfsiz va barqaror
ishlashiga yordam berdi. Sektorlar kesimida esa xizmat ko‘rsatish sohasi
yetakchi o‘rinda bo‘ldi. IT, savdo, turizm, logistika, moliya va bank
xizmatlarida bandlik yuqori bo‘ldi. Aksincha, qishloq xo‘jaligi va sanoat
sohalarida ishchilar oqimi nisbatan kamaydi. Bu esa sektorlararo muvozanat
muammosini yuzaga chiqardi. Ushbu muammoni hal qilish uchun qishloqlarda
kasb-hunar markazlari tashkil etildi, agrar sohalarga zamonaviy texnologiyalar
joriy etish ishlari boshlandi.
Mehnat bozoridagi eng muhim o‘zgarishlardan yana biri — moslashuvchan
mehnat shakllarining ommalashuvi bo‘ldi. Masofaviy ish, yarim stavkali
bandlik, loyihaviy ish shakllari keng tarqala boshladi. Bu esa ayollar, talaba

121-bosqich: Mustaqillikdan keyingi davr (1991–1999 yillar) – Ijtimoiy-
iqtisodiy muvozanat izlash
Ushbu bosqichda sobiq ittifoqdan ajralgan mustaqil O‘zbekiston o‘z mehnat
bozorini shakllantirishga kirishdi. Biroq, bu davrda davlat korxonalarining
yopilishi, sanoatning qisqarishi va rejalashtirilgan iqtisodiyotdan bozor tizimiga
o‘tish natijasida ishsizlik keskin ortdi. Mehnat resurslarini qayta yo‘naltirish,
bo‘shagan ishchilarni joylashtirish va bandlikni saqlab qolish davlatning asosiy
vazifalaridan biri bo‘ldi. Davlat tomonidan bandlikka oid dastlabki qonunlar,
mehnat kodekslari va ijtimoiy himoya tizimlari shakllantirildi.
2-bosqich: Bozor iqtisodiyotiga o‘tish va bandlikni barqarorlashtirish
(2000–2009 yillar)
Ushbu davrda O‘zbekiston iqtisodiyoti tiklana boshladi, xususiy sektor
rivojlanishiga yo‘l ochildi. Natijada, mehnat bozorida yangi ishtirokchilar –
xususiy tadbirkorlar, kichik biznes va xorijiy investorlar paydo bo‘ldi. Ishchi
kuchiga bo‘lgan talab sekin-asta ortib bordi. Davlat bandlik xizmatlari tashkil
etilib, ishsizlarni qayta o‘qitish, kasbiy tayyorlov kurslari tashkil etildi. 2003-
yilda “Aholining bandligi to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilinib, mehnat bozori
huquqiy jihatdan mustahkamlana boshladi. Shu bosqichda asosan mehnatga
layoqatli aholining ichki resurslaridan foydalanishga qaratilgan chora-tadbirlar
amalga oshirildi.
3-bosqich: Tashqi mehnat migratsiyasi va global integratsiyaga chiqish
(2010–2016 yillar)
Bu bosqichda ishchi kuchining tashqi bozorlarga chiqishi kuchaydi.
Ayniqsa, Rossiya, Qozog‘iston va Janubiy Koreya bozorlarida mehnat
migratsiyasi keng ko‘lamda rivojlandi. Tashqi mehnat migratsiyasi natijasida
muayyan darajada ishsizlik kamaydi, ammo bu jarayon ko‘plab muammolarni
ham yuzaga chiqardi: huquqiy himoya yetishmasligi, noqonuniy ishlash
holatlari, malakali ishchi kuchining mamlakatdan chiqib ketishi. Shu sababli,
davlat tashqi mehnat migratsiyasini tartibga solish bo‘yicha me’yoriy-huquqiy

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : O’zbekistonda ishchi kuchi bozorining shakllanishi va rivojlanishi
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

11Yana bir muhim omil – demografik holat. Aholining mehnatga layoqatli
qismi ko‘payib borar ekan, taklif ortadi. Ammo bu ortish sifatga mos kelmasa,
ya’ni o‘rta maxsus yoki oliy ma’lumotli kadrlar emas, balki umumiy malakasiz
ishchi kuchi ko‘paygan bo‘lsa, bu holat mehnat bozori raqobatini yanada
kuchaytiradi va ishsizlikni oshiradi. Buning oldini olish uchun davlat
tomonidan kasb-hunar ta’limi, qayta tayyorlash, malaka oshirish kurslari yo‘lga
qo‘yilishi kerak.
Talab va taklifga yana iqtisodiy inqirozlar, pandemiyalar, tabiiy ofatlar kabi
tashqi omillar ham bevosita ta’sir qiladi. Masalan, 2020-yilgi COVID-19
pandemiyasi davrida O‘zbekistonda ko‘plab korxonalar vaqtincha yopilib,
ishchi kuchiga bo‘lgan talab pasaydi, bu esa ishsizlik darajasining oshishiga
olib keldi. Shu bilan birga, tashqi migratsiya ham taklif va talabga ta’sir etuvchi
omildir. Chet elga chiqib ketayotgan ishchi kuchi miqdori ichki bozor yukini
kamaytiradi, lekin malakali kadrlardan ayrilish salbiy oqibatlar keltiradi.
Ishchi kuchi bozorini muvozanatga keltirish uchun davlat tomonidan
samarali mehnat siyosati yuritilishi talab etiladi. Bu siyosat quyidagilarni o‘z
ichiga oladi: ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif prognozlarini tuzish, kasbiy
orientatsiya va maslahat markazlarini yo‘lga qo‘yish, aholini zamonaviy
kasblarga tayyorlash, maktab va kollej bitiruvchilarini mehnat bozoriga
tayyorlash, ayollar bandligini qo‘llab-quvvatlash, nogironlar uchun mos ish
o‘rinlarini yaratish.
1.3. O‘zbekistonda ishchi kuchi bozorining shakllanish bosqichlari
O‘zbekistonda ishchi kuchi bozorining shakllanishi mustaqillikdan keyingi
davrda boshlangan bo‘lib, bu jarayon bir nechta tarixiy-iqtisodiy bosqichlarda
yuz bergan. Har bir bosqich o‘zining o‘ziga xos xususiyatlari, muammolari va
yechim yo‘llari bilan ajralib turadi. Mehnat bozorining shakllanishi mamlakat
iqtisodiy tizimining umumiy islohoti bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu
jarayon asosan quyidagi to‘rt asosiy bosqichda kechgan deb baholash mumkin:

20O‘zbekiston mehnat bozorida faol ishtirok etayotgan aholining mutanosib
o‘sayotganini ko‘rsatadi.
Ushbu yilda xizmatlar sohasi, IT va elektron tijorat yo‘nalishlarida yangi ish
o‘rinlari ochilishi kuzatildi. Texnologik rivojlanish mehnat tuzilmasiga bevosita
ta’sir ko‘rsatdi. Masalan, dasturchilar, IT muhandislari, texnik xizmat ko‘rsatish
mutaxassislari, elektron savdo menejerlari kabi yangi kasb yo‘nalishlariga talab
oshdi. Bu esa o‘z navbatida texnik va zamonaviy kasbga ega bo‘lgan yoshlar
uchun keng imkoniyatlar yaratdi.
“Ishga marhamat” monomarkazlarining faoliyati 2022-yilda yangi
bosqichga ko‘tarildi. Ular nafaqat poytaxtda, balki viloyatlar va tumanlarda
ham faoliyatini kengaytirdi. Bu markazlar orqali o‘n minglab fuqarolar kasb-
hunar kurslariga jalb qilinib, qayta tayyorlovdan o‘tkazildi. Ushbu markazlar
turli yoshdagi va ijtimoiy holatdagi fuqarolarga zamonaviy, bozor talablariga
mos kasblarni o‘rganish imkoniyatini berdi. Ularning faoliyati nafaqat bandlikni
ta’minladi, balki malakali ishchi kuchini tayyorlashni ham maqsad qildi.
Raqamli texnologiyalar asosida ishlovchi bandlik platformalari orqali
minglab vakansiyalar onlayn taqdim etildi. Bu fuqarolarga ish qidirish
jarayonini soddalashtirdi, vaqt va harajat jihatidan samaradorlikni oshirdi.
Elektron mehnat birjalari, davlat xizmatlari portallari, ish beruvchilar
platformalari orqali mehnat bozoridagi talab va taklif tezda moslashtirildi.
Raqamlashtirish orqali mehnat bozorida shaffoflik kuchaydi, noqonuniy bandlik
va korrupsiya xavfi kamaytirildi. Shunga qaramay, mehnat bozorida malaka
muvofiqligi muammosi saqlanib qoldi. Ya’ni, ta’lim muassasalarini
tamomlagan ko‘plab yoshlar mavjud vakansiyalar talablari bilan mos kelmaydi.
Ayrim sohalarda ortiqcha kadrlar mavjud bo‘lsa, boshqa tarmoqlarda texnik
mutaxassislar yetishmaydi. Bu holat sanoat, qurilish va muhandislik sohalarida
ayniqsa yaqqol sezildi. Natijada, qayta tayyorlov dasturlariga ehtiyoj kuchaydi,
ta’lim va ishlab chiqarish integratsiyasini kuchaytirish zarurati yuzaga keldi.

252024-yil O‘zbekiston mehnat bozorida muhim bosqich bo‘lib, bu davr
iqtisodiy barqarorlik, texnologik transformatsiya va inson kapitaliga asoslangan
yondashuvlar bilan ajralib turdi. Yil davomida mehnat bozorida raqobat
kuchaydi, bu esa sifatli ish o‘rinlari yaratish va malakali ishchi kuchiga bo‘lgan
talabning oshishiga olib keldi. Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra,
2024-yil oxiriga kelib, mamlakatdagi band aholining umumiy soni 15,2 million
kishiga yetdi. Bu 2023-yilga nisbatan o‘sishni anglatadi va mehnatga layoqatli
aholining bandlik darajasini yanada mustahkamladi.
Ishsizlik darajasi 8,1 foizga kamaydi. Bu ko‘rsatkich so‘nggi besh yillikda
qayd etilgan eng past darajalardan biri bo‘lib, hukumat tomonidan olib borilgan
faol bandlik siyosati va iqtisodiy muhitdagi ijobiy o‘zgarishlarning samarasidir.
Bu yili bandlik muammolarini hal qilishga qaratilgan kompleks yondashuvlar
amalda qo‘llanildi, xususan, sektorlararo muvozanat, hududiy tenglik va
ijtimoiy himoya mexanizmlari kuchaytirildi.
Ahamiyatli jihatlardan biri bu – gender muvozanati masalasidir. Ayollar
bandligining 45 foizga yetgani tarixiy natija hisoblanadi. Bunday natijaga
erishishda bir nechta omillar muhim rol o‘ynadi. Eng avvalo, ayollar uchun
moslashtirilgan ish joylari soni orttirildi. Xususan, uyda ishlab chiqarish,
masofaviy ish turlari va yarim stavkali ish formatlari ommalashdi. Bu esa bolali
onalar, qariyalarni parvarish qilayotgan ayollar uchun mehnat bozoriga kirish
imkonini yaratdi.
Davlat tomonidan oilaviy tadbirkorlik, kasbga qayta tayyorlash va subsidiya
dasturlarining kengaytirilgani ayollar faoliyatini kuchaytirdi. Jumladan,
“Ayollar daftari” asosida alohida bandlik loyihalari amalga oshirildi. Ijtimoiy
infratuzilmadagi yutuqlar – masalan, bolalar bog‘chalari sonining oshishi,
shuningdek, ayollarni ruhiy va iqtisodiy qo‘llab-quvvatlash xizmatlarining
ko‘payishi bandlik darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Bundan tashqari, raqamli xizmatlar tarmog‘i mehnat bozorida yangi ish
o‘rinlarini yaratdi. IT, elektron tijorat, onlayn ta’lim, moliyaviy texnologiyalar

14II BOB. O‘ZBEKISTONDA ISHCHI KUCHI BOZORINING
RIVOJLANISHI VA UNING XUSUSIYATLARI
2.1. Zamonaviy davrda O‘zbekistonda ishchi kuchi bozorining holati
Hozirgi davrda O‘zbekiston ishchi kuchi bozori dinamik rivojlanayotgan,
ammo ayni vaqtda muayyan murakkabliklarga ega bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy
tizim hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bandlik, ishsizlik, malaka
muvofiqligi, yoshlar va ayollar bandligi kabi omillar mehnat bozorining holatini
belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlarga aylangan. Shu bilan birga, so‘nggi yillarda
amalga oshirilayotgan islohotlar, raqamlashtirish jarayonlari va davlat
siyosatidagi o‘zgarishlar ushbu bozorni sifat jihatdan yangi bosqichga olib
chiqmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining 2023-yil
yakunlariga ko‘ra, mamlakatda mehnatga layoqatli aholining soni 21,5 million
nafardan oshgan. Shundan 15,2 million nafarga yaqini band bo‘lgan, ya’ni
ishchi kuchining salmoqli qismi ishga joylashgan. Shu bilan birga, rasmiy
ishsizlar soni qariyb 1 million atrofida saqlanmoqda. Bu ko‘rsatkichlar, avvalo,
demografik o‘sish, aholining yosh tarkibi va malakali ishchi kuchiga bo‘lgan
talabning o‘sishi bilan izohlanadi.
Zamonaviy mehnat bozorining asosiy xususiyatlaridan biri – mehnat
migratsiyasining keng miqyosda rivojlanib borayotganidir. Ayni paytda
O‘zbekiston fuqarolarining sezilarli qismi – 2 milliondan ortig‘i Rossiya,
Qozog‘iston, Turkiya, Janubiy Koreya kabi davlatlarda mehnat faoliyatini olib
bormoqda. Bu esa ichki ishchi kuchi taklifini ma’lum darajada kamaytiradi,
lekin tashqi mehnat bozori xavflariga bog‘liqlikni oshiradi. Shuning uchun
davlat bu sohada tartibga soluvchi huquqiy va institutsional mexanizmlarni
rivojlantirmoqda.

34O‘zbekistonda ishchi kuchi bozorini rivojlantirishda kelgusida quyidagi
yo‘nalishlarga e’tibor kuchaytirilishi maqsadga muvofiqdir: hududiy mehnat
resurslari balansini yaratish, yoshlarni zamonaviy kasblarga yo‘naltirish, ayollar
uchun moslashuvchan ish shakllarini kengaytirish va xorijdan kelayotgan
tajribalarni milliy tizimga integratsiya qilish.
Xulosa qilib aytganda, men ushbu kurs ishi orqali O‘zbekistonda ishchi
kuchi bozorining tarkibiy tuzilmasi, tahlili va rivojlanish tendensiyalarini ilmiy
jihatdan o‘rgandim. Olingan ma’lumotlar va real statistik tahlillar asosida,
mamlakatimizda mehnat bozorini yanada takomillashtirish bo‘yicha nazariy
bilimlarimni mustahkamlashga erishdim. Ushbu mavzu mening kelgusi amaliy
faoliyatimda, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni tahlil qilish va yechimlar ishlab
chiqishda muhim nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi, deb hisoblayman.

3610) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

4bozorini chuqur tahlil qilishga imkon beradi. Ushbu olimlar mehnat taklifi va
talabi o‘rtasidagi bog‘liqlik, ish haqi darajasi, malaka darajasi, ishsizlik
ko‘rsatkichlari va ijtimoiy omillarni alohida e’tiborda o‘rganib chiqqanlar.
O‘zbekiston iqtisodiy maktabi vakillari – B. Xodiev, R. Yusupov, D.
Shodmonov, N. Nishonov kabi olimlar ham o‘z asarlarida mamlakatda ishchi
kuchi bozorining o‘ziga xos xususiyatlarini, bandlik muammolarini, kasbiy
ta’lim sifati va ishlab chiqarish o‘rtasidagi nomutanosiblikni yoritganlar. Biroq,
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda ro‘y berayotgan tub ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar
natijasida mehnat bozori ham yangilanmoqda. Shuning uchun mavjud ilmiy
ishlanmalar amaliy hayotga mos tarzda yangilanishi lozim. Aynan shu jihat
mavzuning o‘rganilganligini qayta tahlil qilish va ilmiy yondashuvlarni boyitish
zaruratini yuzaga chiqaradi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs
ishining nazariy ahamiyati shundaki, u ishchi kuchi bozori tushunchasini, uning
iqtisodiyotdagi o‘rnini, shakllanish mexanizmlarini va mehnat resurslarining
muvozanatli taqsimlanishini chuqur tahlil qilishga imkon yaratadi. Bu orqali
talab va taklif o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir, ish haqi shakllanishi, malakali ish kuchi
muammolari va bandlik siyosatining nazariy asoslari ochib beriladi. Mehnat
bozori iqtisodiyotni barqarorlashtiruvchi va ijtimoiy tenglikni ta’minlovchi
asosiy tizimlardan biri sifatida ko‘rib chiqiladi. Kurs ishining amaliy ahamiyati
esa bevosita O‘zbekistonda bandlik masalalarini hal etishda ko‘makchi
bo‘ladigan tahlillar va tavsiyalar ishlab chiqish bilan belgilanadi. Ishchi kuchi
bozorida aniqlangan muammolar asosida davlat siyosatiga oid takliflar
shakllantiriladi. Xususan, ishsizlik darajasini kamaytirish, yoshlarga kasbiy
tayyorgarlik berish, ayollar bandligini rag‘batlantirish, hududiy mehnat
resurslaridan oqilona foydalanish kabi masalalar yechimida bu kurs ishining
natijalari foydali bo‘lishi mumkin. Shu orqali nafaqat ilmiy tahlil, balki real
amaliy siyosatga xizmat qiladigan g‘oyalar yuzaga chiqadi.

15Yana bir e’tiborli jihat – zamonaviy mehnat bozori sektorlar bo‘yicha teng
rivojlanmagan. Sanoat, xizmat ko‘rsatish sohasi, IT va logistika kabi
yo‘nalishlarda ishchi kuchiga talab ortayotgan bo‘lsa-da, qishloq xo‘jaligi va
ba’zi an’anaviy sohalarda ish haqi pastligi, sharoitlarning qoniqarsizligi sababli
mehnat kuchi tanqisligi yoki ortiqchaligi yuzaga kelmoqda. Masalan, xizmat
ko‘rsatish sohasida 2023-yilda 30% dan ortiq yangi ish o‘rinlari yaratilgan
bo‘lsa, qishloq xo‘jaligida bu ko‘rsatkich 10% ni tashkil etdi. Bu esa
sektorlararo nomutanosiblik mavjudligini ko‘rsatadi.
Ishchi kuchi bozorida malaka muvofiqligi muammosi ham dolzarb bo‘lib
qolmoqda. Ta’lim muassasalaridan chiqayotgan bitiruvchilar bilan real ishlab
chiqarish sektori ehtiyojlari o‘rtasida nomutanosiblik mavjud. Ayniqsa,
iqtisodchi, huquqshunos, pedagog kabi kasblarga to‘yinganlik bo‘lsa-da, texnik
mutaxassislar, dasturchilar, muhandislar yetishmaydi. Shu sababli, davlat
tomonidan qayta tayyorlash markazlari, kasb-hunar maktablari, "Ishga
marhamat" monomarkazlari faoliyati kuchaytirilmoqda.
O‘zbekistonda mehnat bozorining zamonaviy holati ayollar va nogironlar
uchun ish imkoniyatlari bilan ham belgilanadi. 2023-yil yakunlariga ko‘ra,
mamlakatda ayollar bandligi umumiy ishchi kuchining 45 foizini tashkil etgan
bo‘lsa-da, ularning ko‘pchiligi past haq to‘lanadigan, norasmiy yoki qisqa
muddatli ishlarga jalb etilgan. Nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnatga
integratsiyasi ham past darajada bo‘lib, bu yo‘nalishda ijtimoiy himoya va
inklyuziv siyosatga ehtiyoj ortmoqda.
Bundan tashqari, zamonaviy davrda raqamli texnologiyalarning keng joriy
qilinishi mehnat bozorining yangi bosqichga o‘tishiga sabab bo‘lmoqda.
Elektron bandlik platformalari, onlayn vakansiyalar, masofaviy ish formati –
bularning barchasi ish topish va ishga joylashish imkoniyatlarini
kengaytirmoqda. Xususan, “Ishga marhamat” elektron platformasi orqali
minglab fuqaro onlayn tarzda kasb o‘rganmoqda yoki ish topmoqda. Bu esa
davlat xizmatlarining raqamli transformatsiyasiga asoslanib, mehnat

30izlayotganlar reyestri” orqali 450 mingdan ortiq fuqaro individual yo‘naltirildi.
Bu mexanizm bandlik xizmatining operativ ishlashini ta’minladi.
Ayollar bandligini oshirish borasida bolalar parvarishi, yarim stavkali ish
joylari va uy-mehnat kooperatsiyalari orqali ishsizlik darajasi pasaytirildi. 2024-
yilda ayollar bandligi 45 foizdan oshdi. Bu esa gender muvozanatini
ta’minlashda sezilarli natija bo‘ldi.Shuningdek, regionlar kesimida ishsizlikka
qarshi kurashishning mahalliy dasturlari ishlab chiqildi. Har bir tuman kesimida
iqtisodiy resurslarga asoslangan bandlik rejalari tuzildi. Masalan, qishloq
xo‘jaligi va hunarmandchilik asosida Andijon, Namangan, Qashqadaryo
viloyatlarida 100 minglab ish o‘rinlari yaratildi.
Umuman olganda, ishsizlik muammosiga qarshi kurashishda quyidagi
yo‘nalishlar ustuvor sanaladi:
 kasbiy qayta tayyorlash tizimini takomillashtirish;
 xotin-qizlar va nogironlar uchun imtiyozli sharoitlar yaratish;
 yoshlarga innovatsion va raqamli iqtisodiyotda bandlik imkoniyatlarini
kengaytirish;
 tashqi mehnat migratsiyasini tartibga solish va huquqiy himoyani
kuchaytirish;
 tadbirkorlikni rivojlantirish orqali o‘zini o‘zi band qilganlar sonini oshirish.
O‘zbekistonda ishsizlikni kamaytirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan
chora-tadbirlar barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, aholining daromad
manbalarini oshirish va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda muhim omil bo‘lib
xizmat qilmoqda.
2.3. Mehnat migratsiyasi va uning iqtisodiy-ijtimoiy ta’siri
O‘zbekistonning demografik tuzilmasi va mehnat resurslari salohiyati davlat
siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tirof etiladi. Ayni paytda,
mehnat migratsiyasi jarayoni mamlakat mehnat bozorining muhim tarkibiy
qismlaridan biri bo‘lib, iqtisodiy barqarorlik va aholi bandligini ta’minlashda
muhim vosita hisoblanadi. Bu jarayonning nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy

9kuchi talabi har xil bo‘ladi – sanoat, xizmat ko‘rsatish sohasi, axborot
texnologiyalari va qishloq xo‘jaligi kabi tarmoqlar o‘ziga xos mehnat kuchiga
muhtojdir.
Ishchi kuchi taklifi esa – bu mehnatga layoqatli aholining bozorga kirib
kelishi, ya’ni o‘zini ish bilan ta’minlash istagidagi shaxslar tomonidan taklif
qilinadigan mehnat resurslaridir. Bu taklifga ta’sir qiluvchi omillar ko‘p: aholi
soni, yosh tarkibi, ta’lim darajasi, ijtimoiy stereotiplar, mehnat sharoitlari,
migratsiya darajasi va boshqa ko‘plab omillar ishchi kuchi taklifini belgilaydi.
O‘zbekiston misolida qaraganda, yoshlar sonining ko‘pligi mehnat kuchi
taklifining yuqori bo‘lishiga olib kelmoqda, biroq bu taklif har doim ham
mehnat bozoridagi ehtiyojga mos kelavermaydi.
Bozor sharoitida talab va taklif o‘rtasidagi nomutanosiblik – ishsizlikni
yuzaga keltiruvchi asosiy omillardandir. Misol uchun, mamlakatda
o‘qituvchilar, yuristlar, iqtisodchilar soni ko‘p bo‘lishi mumkin, ammo mehnat
bozori bu kasblarga bo‘lgan talabni to‘liq qondirgan bo‘lsa, bu sohalarda
ortiqcha ishchi kuchi paydo bo‘ladi. Ayni paytda ishlab chiqarish, qurilish,
axborot texnologiyalari kabi sohalarda malakali kadrlar yetishmasligi
kuzatilmoqda. Bu holat “malaka mos kelmasligi” muammosini keltirib
chiqaradi.
Jadval: Mehnat bozorida ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklifga ta’sir
etuvchi asosiy omillar
Talabga ta’sir qiluvchi omillar Taklifga ta’sir qiluvchi omillar
1. Ishlab chiqarish hajmi va iqtisodiy
o‘sish sur’atlari 1. Aholi soni va demografik tuzilma
2. Texnologik taraqqiyot va
avtomatlashtirish 2. Mehnatga layoqatli yoshlarning soni
3. Korxona va tarmoqlar ehtiyoji 3. Ta’lim va kasbiy malaka darajasi
4. Iqtisodiy sektorlardagi ish o‘rinlari
soni 4. Ish haqi miqdori va ish sharoitlari

5Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasida mavjud
ishchi kuchi bozori tizimi, uning shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar hamda
amaldagi mehnat siyosatidir.
Kurs ishi mavzusining predmeti – O‘zbekistonda ishchi kuchi bozorining
shakllanishi, rivojlanish bosqichlari, uning infratuzilmasi va iqtisodiy-ijtimoiy
samaradorligini baholash jarayonlaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – O‘zbekistonda ishchi kuchi bozorining
shakllanish bosqichlarini tahlil qilish, hozirgi holatini baholash hamda uning
samarali rivojlanishiga doir taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iboratdir.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
Ishchi kuchi bozorining nazariy asoslarini o‘rganish;
O‘zbekistonda mehnat bozorining shakllanish bosqichlarini aniqlash;
Mehnat bozorida mavjud muammolarni tahlil qilish;
Davlat tomonidan qo‘llanilayotgan strategiyalarni o‘rganish;
Innovatsion yondashuvlarning ishchi kuchi bozoriga ta’sirini aniqlash;
Foydali taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

19Mehnat bozorida sektorlar kesimida eng faol sohalar – sanoat, xizmat
ko‘rsatish va qurilish sohalari bo‘ldi. Ayniqsa, xizmatlar sohasida yangi ish
o‘rinlari soni oshdi, bu esa iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish borasidagi
siyosatning ijobiy samarasini ko‘rsatdi. Texnik mutaxassisliklarga bo‘lgan talab
ortdi, bu esa ta’lim tizimiga bo‘lgan ehtiyojni kuchaytirdi. Shuningdek, 2021-
yilda davlat statistika xizmatlari va bandlik organlari o‘rtasidagi ma’lumot
almashinuvi yaxshilandi. Mehnat bozori indikatorlari asosida yillik tahlillar,
hisobotlar tayyorlandi. Bu jarayon mehnat siyosatini asosli rejalashtirish,
hududlar kesimida resurslarni taqsimlash va ijtimoiy himoya mexanizmlarini
to‘g‘ri yo‘naltirishga xizmat qildi.
Raqamli transformatsiya jarayoni ham mehnat bozoriga ijobiy ta’sir
ko‘rsatdi. Elektron bandlik platformalari ishga tushdi, ish qidiruvchilar va ish
beruvchilar o‘rtasidagi axborot oqimi tezlashdi. Bu mehnat bozorida
shaffoflikni oshirib, byurokratik to‘siqlarni kamaytirdi. Davlat xizmatlari orqali
ishga joylashish soddalashdi, ko‘plab xizmatlar onlayn shaklda amalga oshirila
boshlandi.
2022-yil – Raqamli bandlik va sektorlar o‘rtasidagi muvozanat izlash
2022-yil O‘zbekistonda mehnat bozorida sifat jihatdan yangi bosqich
boshlangan yil sifatida baholanadi. Bu davrda pandemiyadan keyingi iqtisodiy
tiklanish barqarorlashdi, bandlikni ta’minlash borasida sezilarli o‘zgarishlar yuz
berdi, raqamlashtirish va innovatsion yondashuvlar keng joriy qilindi. Eng
muhimi, mehnat bozori endi faqat ish o‘rinlarining soni bilan emas, balki sifat
ko‘rsatkichlari, raqamli xizmatlar, kasbiy tayyorgarlik darajasi, malaka
muvofiqligi, teng imkoniyatlar va texnologik moslashuvchanlik kabi mezonlar
asosida tahlil qilina boshladi.
Rasmiy statistikaga ko‘ra, 2022-yilda ishsizlik darajasi 9,1 foizni tashkil
etdi. Bu ko‘rsatkich 2021-yilga nisbatan (9,8 %) 0,7 foiz punktga kamayganini
bildiradi. Bu mehnat bozorida muayyan ijobiy siljishlar mavjudligini anglatadi.
Shu bilan birga, band aholining soni 14,1 million kishiga yetdi. Bu esa

O’zbekistonda ishchi kuchi bozorining shakllanishi va rivojlanishi

Купить