Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	486.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Июль 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

O’zbekistonda ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishini qayta qurish jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash muammolari kurs ishi

5iqtisodiy strategiyalarni ishlab chiqishda muhim yo‘riqnoma bo‘lishi mumkin.
Ayniqsa, mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun tarmoqaro muvozanat, resurslar
taqsimoti, texnologik yangilanish, eksport salohiyati va import o‘rnini bosish
imkoniyatlarini aniqlashda bu ish asos bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, kurs
ishida ishlab chiqarish tuzilmasi va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi
o‘zaro bog‘liqlik ochib berilishi natijasida, iqtisodiy siyosatda muvozanatni
saqlash uchun amaliy takliflar ishlab chiqiladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy
tizimi, xususan, uning ishlab chiqarish sektori, tarmoqlararo tarkibi va
makroiqtisodiy muvozanat holati tanlanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti – I shlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasini
qayta qurish jarayonida yuzaga keladigan makroiqtisodiy muammolar va
barqarorlikni ta’minlash mexanizmlaridan iboratdir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – O‘zbekistonda ishlab chiqarish tarkibiy
tuzilmasini qayta qurish bo‘yicha amalga oshirilayotgan islohotlarni tahlil
qilish, bu jarayonda makroiqtisodiy barqarorlikka ta’sir qiluvchi omillarni
aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi tushunchasini tahlil qilish;
 O‘zbekistondagi ishlab chiqarish tarmoqlarining hozirgi holatini o‘rganish;
 Tarkibiy islohotlar davomida yuzaga kelayotgan iqtisodiy muammolarni
aniqlash;
 Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash omillarini yoritish;
 O‘zbekiston sharoitida ishlab chiqarish tuzilmasini takomillashtirish
bo‘yicha takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

18 Tahlil:
Bandlik dasturlarining faollashuvi, ayniqsa yoshlarga qaratilgan “Yoshlar
daftari” loyihasi, kasb-hunar maktablarining rivoji, migratsiyaning tartibga
solinishi natijasida ishsizlik darajasi yildan yilga pasaymoqda. 2024-yilga
rejalashtirilgan 7,5% daraja iqtisodiy faol aholi salohiyatining ish bilan
ta’minlanayotganini bildiradi.
4. Davlat byudjeti saldosi (YaIMga nisbatan, %)
Yil Byudjet saldosi (%)
2020 -4,5 %
2021 -3,7 %
2022 -4,0 %
2023 -3,5 %
2024 (prognoz) -2,9 %
Tahlil:
Byudjet taqchilligi pandemiya va sotsial xarajatlar ortishi tufayli o‘sgan bo‘lsa-
da, so‘nggi yillarda fiskal intizom va davlat xarajatlarining optimallashtirilishi
orqali bu salbiy saldoni kamaytirish yo‘lga qo‘yildi. 2024-yilda saldoni -3%
darajaga tushirish rejalashtirilgan.
5. Tashqi savdo balansi (mlrd AQSh dollari)
Yil Eksport Import Balans
2020 15,1 21,2 -6,1 mlrd
2021 16,6 25,4 -8,8 mlrd
2022 19,3 28,2 -8,9 mlrd
2023 23,5 30,7 -7,2 mlrd
2024 (prognoz) 27,0 31,5 -4,5 mlrd
Tahlil:
Tashqi savdo balansida salbiy farq mavjud, lekin eksport salohiyatining oshishi,
ayniqsa oltin, tekstil va meva-sabzavot mahsulotlari bo‘yicha eksport hajmining
o‘sishi natijasida balans ijobiy tomonga siljimoqda. Importni cheklash emas,

17Yil YaIM o‘sish sur’ati (%)
2023 +6,0 %
2024 (prognoz) +6,6 %
Tahlil:
2020-yilda pandemiya tufayli YaIM o‘sishi keskin pasaygan bo‘lsa-da, keyingi
yillarda iqtisodiy faollik tiklandi. 2021-yildan boshlab islohotlar samarasi,
tashqi savdoning kengayishi, investitsiyalar oqimining ko‘payishi va ishlab
chiqarishning tiklanishi o‘sish sur’atini barqarorlashtirdi. 2024-yilda
kutilayotgan 6,6% ko‘rsatkich barqaror o‘sishga ishora qiladi.
2. Inflyatsiya darajasi (% yillik)
Yil Inflyatsiya (%)
2020 11,1 %
2021 10,0 %
2022 12,3 %
2023 8,8 %
2024 (prognoz) 8,0 %
?????? Tahlil:
Inflyatsiya darajasi 2022-yilda global oziq-ovqat inqirozi va tashqi bosimlar
tufayli biroz oshgan bo‘lsa-da, Markaziy bank tomonidan qabul qilingan qat’iy
pul-kredit siyosati natijasida 2023-yilga kelib pasayish kuzatildi. 2024-yilga
mo‘ljallangan 8% — inflyatsiyaning ijobiy pasayish tendensiyasini ko‘rsatadi.
3. Ishsizlik darajasi (band bo‘lmagan mehnatga layoqatli aholi ulushi)
Yil Ishsizlik darajasi (%)
2020 10,5 %
2021 9,6 %
2022 8,8 %
2023 8,1 %
2024 (prognoz) 7,5 %

6I BOB. O‘zbekiston iqtisodiyotida ishlab chiqarish tarkibiy tuzilishini
qayta qurishning nazariy asoslari
1.1. Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi tushunchasi va uning iqtisodiy
ahamiyati
Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi – bu mamlakat iqtisodiyotining real
sektorida faoliyat yurituvchi tarmoqlarning o‘zaro nisbati, ularning iqtisodiy
salmog‘i, o‘zaro bog‘liqligi va resurslardan foydalanish darajasini ifodalovchi
kompleks iqtisodiy tushunchadir. U sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish, transport,
xizmatlar, axborot texnologiyalari kabi tarmoqlar o‘rtasidagi nisbat va o‘zaro
integratsiyani o‘z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, bu tushuncha iqtisodiy
tizimning ichki strukturasini va ishlab chiqarish tarmoqlarining o‘zaro
joylashuvi hamda rivojlanish darajasini aniqlashga xizmat qiladi.Mazkur
tuzilma mamlakatning iqtisodiy salohiyati, ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligi va
raqobatbardoshligining asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir. Ishlab chiqarishning
tarkibiy tuzilmasi zamonaviy iqtisodiyotda muhim strategik vosita sifatida
qaraladi. Chunki iqtisodiy resurslarning to‘g‘ri taqsimlanishi, muhim ishlab
chiqarish tarmoqlariga ustuvorlik berilishi va texnologik taraqqiyot aynan shu
tuzilmaning qanchalik to‘g‘ri shakllanganiga bog‘liq.Zamonaviy iqtisodiy
nazariyalar, xususan, tarkibiy islohotlar konsepsiyasi, rivojlanayotgan
mamlakatlar iqtisodiyotida tarmoqlararo muvozanat muammosini asosiy
muammolardan biri sifatida ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish tarkibidagi disbalans,
ya’ni ayrim tarmoqlarning haddan ortiq rivojlanishi yoki boshqalarining chetda
qolishi natijasida iqtisodiy o‘sish sekinlashadi, iqtisodiy xavfsizlikka tahdid
paydo bo‘ladi. Shu bois ishlab chiqarish strukturasini tahlil qilish nafaqat

3111) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

10xomashyolarni ham xorijdan olib kelishga majbur. Bu esa valuta zaxiralarining
kamayishiga, milliy pul birligining barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Import o‘rnini bosuvchi tarmoqlar yetarli darajada rivojlanmagan.
Yuqoridagi muammolardan tashqari, ishlab chiqarish tarmoqlarining o‘zaro
kooperatsiyasi va integratsiyasi past darajada ekanligi ham o‘z ta’sirini
ko‘rsatmoqda. Korxonalar o‘rtasidagi texnologik zanjirlar yaxshi
shakllanmagan, bu esa bir mahsulotni yetkazib beruvchi va uni qayta ishlovchi
subyektlar o‘rtasida uzilishlar va samarasizliklar keltirib chiqaradi. Hozirgi
kunda sanoat va qishloq xo‘jaligi o‘rtasida chuqur klasterlashuvga
erishilmagan.
Yana bir muhim omil – kadrlar salohiyatining pastligi va kasbiy malakaning
bozor talablariga mos emasligidir. Ko‘plab ishlab chiqarish korxonalari
zamonaviy texnologiyalarni joriy etish uchun kerakli malakali ishchi kuchiga
ega emas. Bu esa ishlab chiqarish sifatini pasaytiradi va eksport salohiyatini
cheklab qo‘yadi.Shu sababli O‘zbekistonda ishlab chiqarish tarmoqlarining
mavjud holatini tahlil qilish orqali tarkibiy muammolarni aniqlash, ularni
bartaraf etish bo‘yicha tizimli yondashuvlar ishlab chiqish lozim. Buning uchun
sanoat, qishloq xo‘jaligi va xizmatlar sohalarida texnologik modernizatsiyani
jadallashtirish, infratuzilmani yaxshilash, hududlar o‘rtasida ishlab chiqarish
zanjirlarini shakllantirish, import o‘rnini bosuvchi va eksportbop mahsulotlarga
ustuvorlik berish muhim hisoblanadi.
1.3. Ishlab chiqarish tuzilmasini modernizatsiya qilishga doir davlat
siyosati va islohotlar yo‘nalishlari
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng, ishlab
chiqarishning tarkibiy tuzilmasini takomillashtirish va zamonaviylashtirish
davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylana boshladi. Dastlabki yillarda
iqtisodiyotda o‘tish davrining murakkabligi, bozor munosabatlarini joriy qilish
zarurati, tashqi savdo va moliyaviy tizimdagi cheklovlar modernizatsiya

14tayyorlash tizimi oliy ta’lim va ishlab
chiqarish integratsiyasi ta’minlash
8 Xalqaro
texnologik
hamkorlik Germaniya, Xitoy,
Koreya kabi davlatlar
bilan qo‘shma loyihalar Innovatsion texnologiyalarni
milliy ishlab chiqarishga
tatbiq etish
II BOB. Ishlab chiqarish tuzilmasini qayta qurish jarayonida
makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash yo‘llari
2.1. Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasi va uni saqlash omillari
Makroiqtisodiy barqarorlik — bu iqtisodiyotda uzoq muddatli o‘sishning
ta’minlanishi, narxlar barqarorligi, ishsizlik darajasining maqbul holatda ushlab
turilishi, tashqi savdo va to‘lov balansining muvozanatli bo‘lishi, shuningdek,
davlat moliyasining sog‘lom holatda bo‘lishini ifodalovchi holatdir. Ushbu
barqarorlik iqtisodiy siyosatning strategik maqsadlaridan biri hisoblanadi va u
orqali investitsion muhitning jozibadorligi, ishlab chiqarish samaradorligi va
aholi farovonligi ortib boradi.
Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun iqtisodiy tizimning asosiy
ko‘rsatkichlari — yalpi ichki mahsulot (YaIM) o‘sishi, inflyatsiya darajasi,
davlat byudjeti balansining holati, milliy valyutaning kursi, tashqi qarz miqdori,
ishsizlik darajasi va aholining real daromadlari muhim rol o‘ynaydi. Bu
omillarning har biri iqtisodiyotning turli jihatlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib,
ularning uyg‘un rivoji orqali tizimda muvozanatga erishiladi.
Barqarorlikning birinchi va asosiy yo‘nalishi — inflyatsiya darajasini nazorat
qilishdir. Inflyatsiya darajasining yuqoriligi aholi xarid qobiliyatining
pasayishiga olib keladi, bu esa iste’mol hajmini qisqartiradi. Shu bois
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan qat’iy pul-kredit siyosati
yuritilmoqda. Raqamli monitoring, stavka boshqaruvi va valyuta bozori
mexanizmlari orqali narxlar darajasining barqarorligini saqlab turishga
qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.

11jarayonlarini sekinlashtirdi. Ammo keyingi bosqichlarda, ayniqsa 2017-yildan
boshlab Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida boshlangan islohotlar
doirasida ishlab chiqarish tarmoqlarini tubdan isloh qilish va
zamonaviylashtirish yo‘lida muhim chora-tadbirlar amalga oshirila boshlandi.
Modernizatsiya – bu mavjud ishlab chiqarish bazasini texnik va texnologik
jihatdan yangilash, raqamlashtirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga
qaratilgan tizimli islohotlar majmuasidir. Davlat tomonidan bu jarayonni
qo‘llab-quvvatlashning asosiy shakllari qatoriga investitsiyalarni
rag‘batlantirish, soliq va boj imtiyozlari, texnologik transferlar uchun sharoit
yaratish, yirik loyihalarni moliyalashtirish kiradi. Xususan, "Sanoatni
rivojlantirish jamg‘armasi", “Texnoparklar” va “Erkin iqtisodiy zonalar” orqali
korxonalarga subsidiya, kredit va infratuzilmaviy yordam ko‘rsatilmoqda.Ishlab
chiqarishni modernizatsiya qilish davlat strategiyasida keng qamrovli
yondashuv orqali amalga oshirilmoqda. 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan
Yangi O‘zbekiston Taraqqiyot Strategiyasi va “Sanoatni rivojlantirish
konsepsiyasi”da ishlab chiqarish tuzilmasini tubdan qayta ko‘rib chiqish, yuqori
qo‘shilgan qiymatga ega mahsulotlar ulushini oshirish, import o‘rnini bosuvchi
mahsulotlarni ko‘paytirish kabi vazifalar belgilanmoqda. Shu bilan birga,
eksportbop sohalarni rivojlantirish orqali ishlab chiqarish sektori tashqi
bozorlarga moslashtirilmoqda.Alohida e’tibor qaratilgan sohalardan biri bu –
raqamli texnologiyalarni joriy qilish. “Raqamli O‘zbekiston – 2030” dasturi
doirasida sanoat tarmoqlarida avtomatlashtirish, sun’iy intellekt, robototexnika
va IoT (Internet of Things) kabi ilg‘or texnologiyalarni joriy qilish maqsad
qilinmoqda. Bu esa ishlab chiqarish samaradorligini oshirib, inson mehnatiga
bo‘lgan qaramlikni kamaytiradi, mahsulot tannarxini pasaytiradi va
raqobatbardoshlikni oshiradi.Sanoat modernizatsiyasi jarayonida import o‘rnini
bosuvchi ishlab chiqarishni rivojlantirish muhim o‘ringa ega. O‘zbekistonda
metallurgiya, elektrotexnika, farmatsevtika, kimyo, mashinasozlik kabi
sohalarda ichki talabni qondirishga qaratilgan yirik investitsion loyihalar

252.3. O‘zbekiston sharoitida ishlab chiqarish tuzilmasini takomillashtirish
orqali makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash istiqbollari
O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va global raqobatga
bardosh bera oladigan milliy iqtisodiyot yaratish uchun ishlab chiqarishning
tarkibiy tuzilmasini takomillashtirish strategik ahamiyatga ega. So‘nggi yillarda
olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, texnologik modernizatsiya, investitsiya
muhitini yaxshilash bo‘yicha tashabbuslar aynan shu yo‘nalishda muhim
natijalar bermoqda. Shu bois ishlab chiqarish tuzilmasi va makroiqtisodiy
barqarorlik o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, birining rivoji ikkinchisining
mustahkamlanishiga xizmat qiladi.
O‘zbekiston iqtisodiyoti hali ham xomashyo eksportiga qaram bo‘lib
qolayotganiga qaramay, ishlab chiqarish tuzilmasi asta-sekinlik bilan yuqori
qo‘shilgan qiymatli mahsulotlarga o‘tmoqda. Ayniqsa, sanoat tarmoqlarining
diversifikatsiyalashuvi, agrosanoat klasterlarining shakllanishi, raqamli
texnologiyalarning ishlab chiqarishga integratsiyasi barqarorlikni
mustahkamlovchi asosiy yo‘nalishlarga aylangan. Shu orqali inflyatsiya

23Sakkizinchi muammo — investorlarda ishonchsizlik. Islohotlar noaniq
yuritilsa, siyosiy va huquqiy muhitda barqarorlik yetarli bo‘lmasa, xorijiy
investorlar ishtirok etishdan tortinadi. O‘zbekistonda bu borada oldinga
siljishlar bo‘lsa-da, hali ham erkin raqobat muhitini ta’minlash, investorlar
huquqini himoya qilish, sud tizimining mustaqilligini ta’minlash dolzarb masala
bo‘lib qolmoqda.
To‘qqizinchi muammo — xususiy sektorga yuklama ortishi. Soliq islohotlari,
deklaratsiyalar, yangi tartibga solishlar xususiy tadbirkorlik subyektlariga
boshlang‘ich bosqichda qo‘shimcha xarajatlar va mehnat talabini yuklaydi.
Bular qisqa muddatda ishlab chiqarish narxining oshishiga olib keladi.
Jadval: O‘zbekistonda tarkibiy islohotlar jarayonida yuzaga kelgan asosiy
makroiqtisodiy muammolar (2020–2024 y.)
№ Muammo turi Namoyon
bo‘lish shakli Statistik
ko‘rsatkichlar
(2020–2024) Izoh
1 Inflyatsiya bosimi Narxlarning tez
o‘sishi 2020 – 11.1%,
2022 – 12.3%,
2023 – 8.8% Valyuta kursi va
narx liberallashuvi
ta’siri
2 Ishsizlik Bo‘shagan ish
o‘rinlari,
qisqartirish 2020 – 10.5%,
2024 – 7.5%
(prognoz) Xususiylashtirish
va raqobatga
moslashuv
bosqichi
3 Byudjet
taqchilligi Davlat
xarajatlarining
daromaddan
yuqori bo‘lishi 2020 – 4.5%,
2023 – 3.5%,
2024 – 2.9%
(YaIMga
nisbatan) Sotsial himoya,
sog‘liqni saqlash,
pandemiya ta’siri
4 Valyuta
beqarorligi So‘mning
qadrsizlanishi, 2017-yilda so‘m
2x Valyuta bozorining
erkinlashtirilishi

24talabning
oshishi devalvatsiyaga
uchradi bosqichi
5 Tashqi qarz
ortishi Davlat
qarzining
o‘sishi 2016 – 17%
YaIMga
nisbatan →
2023 – 42% Xalqaro moliya
institutlaridan
kreditlar olinishi
6
Hududiy
nomutanosibliklar Sanoat va
xizmatlar faqat
ayrim
hududlarda Toshkent – 40%
sanoat, ayrim
viloyatlar –
<5% Infratuzilma va
investitsiya
yetishmovchiligi
7 Aholi real
daromadining
pasayishi Iste’mol
kuchining
zaiflashuvi Inflyatsiyani
to‘liq qoplay
olmagan o‘sish Narxlar o‘sishi real
xarid kuchiga
salbiy ta’sir qiladi
8 Investitsion
xavflar Ishonchsizlik,
huquqiy
xavfsizlik
kamligi Xorijiy
investitsiyalar
hajmi sekin
o‘smoqda Huquqiy muhit va
kafolatlar yetarli
emas
9 Soliq yuki va
tartibga solish
ortishi Tadbirkorlar
xarajatlarining
ortishi 2020-yildan
yangi soliq
shakllari joriy
etilgan Yangi tizimga
moslashish davri
murakkab kechdi
Tarkibiy islohotlar davrida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash oson
emas. Ammo muhim jihati shundaki, bu muammolar vaqtinchalik bo‘lib, to‘g‘ri
siyosiy va iqtisodiy boshqaruv orqali ularni bosib o‘tish mumkin. Shu bois
islohotlar sekinlashmasligi, aksincha, kuchli prognoz, monitoring va tahlil
asosida olib borilishi lozim.

8yo‘nalishlar aniq belgilab qo‘yilgan. Xususan, tarmoqlararo integratsiyani
kuchaytirish, eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, kichik
biznes va sanoat kooperatsiyasini rivojlantirish asosiy vazifalar sirasiga kiradi.
Ishlab chiqarish tarkibining zamonaviy talablarga javob berishi innovatsion
iqtisodiyot barpo etishda hal qiluvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Raqamli
texnologiyalar, sun’iy intellekt, avtomatlashtirish kabi yo‘nalishlar ishlab
chiqarish zanjirlariga integratsiya qilinmaguncha, mamlakatning
raqobatbardoshligi past bo‘ladi. Bu esa global bozorga chiqishda to‘siq bo‘lib
qoladi.
1.2. O‘zbekistonda ishlab chiqarish tarmoqlarining mavjud holati va
tarkibiy muammolari
O‘zbekiston iqtisodiyoti mustaqillik yillarida bir qator tarmoqlarda muhim
o‘zgarishlarga erishgan bo‘lsa-da, ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi
hanuzgacha bir qator muammolardan holi emas. Ishlab chiqarish sektorining
mavjud holatini tahlil qilganimizda, sanoat, qishloq xo‘jaligi va xizmat
ko‘rsatish tarmoqlari o‘rtasidagi muvozanat, texnologik daraja, mahsulot sifati
va innovatsion salohiyat jihatidan jiddiy tafovutlar kuzatiladi. Aholining
bandlik tuzilmasi bilan yalpi ichki mahsulot (YaIM)dagi ulushi o‘rtasida ham
nomutanosiblik mavjud.
Sanoat tarmog‘i O‘zbekiston iqtisodiyotining asosiy ustunlaridan biri
hisoblanadi. So‘nggi yillarda bu sohada energetika, kimyo, metallurgiya,
qurilish materiallari, to‘qimachilik va oziq-ovqat sanoati yo‘nalishlari jadal
rivojlanmoqda. Xususan, yirik sanoat zonalari tashkil etilishi, texnoparklar va
erkin iqtisodiy zonalar faoliyati orqali investitsiyalar hajmi oshmoqda. Biroq,
sanoat tarmog‘ining tarkibida yuqori texnologiyali ishlab chiqarish ulushi hanuz
yetarli darajada emas. Ko‘plab korxonalar eskirgan jihozlar bilan ishlamoqda,
bu esa mahsulot tannarxining yuqoriligi va raqobatbardoshlikning pastligiga
olib kelmoqda.Qishloq xo‘jaligi ham O‘zbekiston iqtisodiyotida muhim o‘rin
tutadi. Mamlakat aholisi iste’mol qiladigan mahsulotlarning katta qismi aynan

16“yagona darcha” tamoyili, soliq imtiyozlari, erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini
kuchaytirish orqali investitsiya oqimiga qulay muhit yaratilmoqda.
Moliyaviy sektor barqarorligi ham makroiqtisodiy muvozanatning muhim
asosi hisoblanadi. Bank tizimining kredit berish salohiyati, likvidligi, kredit
portfeli sifati va ishonchliligi iqtisodiy subyektlarning faoliyatiga to‘g‘ridan-
to‘g‘ri ta’sir qiladi. Shu bois, O‘zbekistonda banklarni transformatsiyalash,
kredit tashkilotlarining faoliyatini liberallashtirish, xalqaro standartlarga o‘tish
bo‘yicha islohotlar davom ettirilmoqda.
Soliq-bujet siyosati orqali ham makroiqtisodiy barqarorlik mustahkamlanadi.
Soliq yukining maqbul darajada ushlab turilishi, soliq yuki taqsimotining
adolatliligi, soliq tizimining soddalashtirilganligi iqtisodiy faollikni
rag‘batlantiradi. O‘zbekistonda 2020-yillardan boshlab soliq islohotlari
doirasida QQS stavkasi kamaytirildi, elektron soliq tizimi joriy qilindi va kichik
biznes uchun qulayliklar yaratildi.Shuningdek, ijtimoiy barqarorlik ham
makroiqtisodiy muvozanatning ajralmas qismidir. Aholining real
daromadlarining oshishi, ijtimoiy himoya tizimining kengaytirilishi, ta’lim va
tibbiyot sohalarining rivojlanishi iqtisodiyotning ichki barqarorligini
mustahkamlaydi. Ijtimoiy siyosatning aniq maqsadli bo‘lishi iqtisodiy tenglikni
ta’minlaydi va barqarorlikni kuchaytiradi.
Makroiqtisodiy barqarorlikning o‘lchovi va holatini aniqlash uchun
O‘zbekistonda asosiy 6 ko‘rsatkichga tayaniladi: YaIM o‘sish sur’ati,
inflyatsiya, ishsizlik, byudjet saldosi, tashqi savdo balansining holati va
valyuta zaxiralari . Quyidagi statistik ma’lumotlar asosida bu
ko‘rsatkichlarning har biri bo‘yicha barqarorlik darajasi baholanadi.
1. YaIM o‘sish sur’ati (2020–2024 yillar)
Yil YaIM o‘sish sur’ati (%)
2020 +1,7 %
2021 +7,4 %
2022 +5,7 %

28 Xulosa
Men “O’zbekistonda ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishini qayta qurish
jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash muammolari” mavzusidagi
kurs ishini bajarish davomida ishlab chiqarish sektori va makroiqtisodiy
muvozanat o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni chuqur tahlil qildim. O‘zbekiston
iqtisodiyotining hozirgi bosqichida tarkibiy islohotlar milliy iqtisodiy
siyosatning asosiy mazmunini tashkil etayotganini, ularning muvaffaqiyati esa
bevosita makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash bilan chambarchas
bog‘liqligini angladim.
Kurs ishining birinchi bobida ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi
tushunchasi, uning iqtisodiy ahamiyati, O‘zbekistondagi mavjud holati va bu
boradagi tarkibiy muammolarni ko‘rib chiqdim. Tahlillar natijasida
iqtisodiyotda tarmoqlararo nomutanosibliklar, texnologik eskirish, xomashyo
eksportining yuqoriligi va qo‘shilgan qiymatning pastligi kabi muammolar
mavjudligi aniqlandi. Shuningdek, davlat siyosati orqali sanoatni
modernizatsiya qilish, agrosanoat klasterlarini rivojlantirish, xizmatlar
sektorining ulushini kengaytirish borasida olib borilayotgan islohotlar yutuqlari
va kamchiliklarini tahlil qildim.
Ikkinchi bobda esa, ishlab chiqarish tuzilmasini qayta qurish jarayonida
makroiqtisodiy barqarorlikka ta’sir qiluvchi omillar chuqur o‘rganildi.
Jumladan, inflyatsiyaning o‘sishi, ishsizlik darajasining vaqtincha ko‘tarilishi,
davlat byudjeti defitsiti, tashqi savdo balansining salbiy holati kabi tarkibiy
islohotlar bilan bog‘liq makroiqtisodiy muammolar statistik tahlillar orqali
yoritildi. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, islohotlar zarur bo‘lsa-da, ular
ehtiyotkorlik bilan olib borilishi, o‘zaro uyg‘unlashtirilgan iqtisodiy siyosat
orqali muvozanatga erishilishi kerak.
Men bu ishda O‘zbekistonda ishlab chiqarish tuzilmasini takomillashtirish
orqali makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash istiqbollarini ham tahlil qildim.
Bunda yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish,

20 Inflyatsiya (8.8%) va ishsizlik (8.1%) eng sezilarli ko‘rsatkichlar bo‘lib,
ular makroiqtisodiy siyosatning asosiy nazorat nuqtalarini tashkil etadi.
YaIM o‘sishi (6.0%) barqaror rivojlanishni bildirsa,
byudjet taqchilligi (3.5%) va savdo balansidagi manfiylik (7.2%) iqtisodiy
muvozanatga tahdid soluvchi omillar sifatida e’tiborga olinadi.
2.2. Tarkibiy islohotlar natijasida yuzaga keladigan makroiqtisodiy
muammolar
Tarkibiy islohotlar iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, sanoatni
diversifikatsiya qilish va bozor munosabatlarini chuqurlashtirish kabi strategik
vazifalarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan uzluksiz va kompleks
o‘zgarishlardir. Biroq, bu jarayon har doim ham silliq kechmaydi. Islohotlar

19balki o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarish orqali bu muammoni hal
qilishga e’tibor qaratilmoqda.
6. Valyuta zaxiralari (mlrd AQSh dollari)
Yil Zaxira hajmi
2020 34,1 mlrd
2021 35,7 mlrd
2022 34,5 mlrd
2023 35,2 mlrd
2024 (prognoz) 36,8 mlrd
Tahlil:
Valyuta zaxiralari barqaror saqlanmoqda. Bu milliy valyuta kursining nisbiy
mustahkamligini, tashqi to‘lovlar salohiyatini va investitsiyalarning ishonch
darajasini belgilaydi. Bu holat Markaziy bank siyosatining barqarorligini
ifodalaydi.

27Raqamli iqtisodiyotga o‘tish — ishlab chiqarish tuzilmasini
takomillashtirishda asosiy poydevor bo‘lib xizmat qilmoqda. “Raqamli
O‘zbekiston – 2030” strategiyasi doirasida sanoat korxonalarida
avtomatlashtirish, sun’iy intellekt, IoT texnologiyalari joriy qilinmoqda. Bu
texnologiyalar ishlab chiqarish hajmini oshiribgina qolmay, resurslar
tejamkorligini ta’minlab, narx barqarorligini ham saqlaydi. Demak, texnologik
yangilanish bevosita inflyatsiyani jilovlash omili bo‘lib xizmat qiladi.
Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda mehnat unumdorligini oshirish va
kadrlar salohiyatini rivojlantirish ham muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda
ishlab chiqarish tarmoqlari uchun zarur bo‘lgan muhandislar, texnologlar,
avtomatika va dasturlash sohalaridagi mutaxassislar soni talabga nisbatan
yetarli emas. Shu bois kasb-hunar maktablari, texnikumlar va oliy ta’lim
muassasalari ishlab chiqarish bilan integratsiyalashtirilmoqda. Bu esa, o‘z
navbatida, ishchi kuchi malakasining ortishi va ishlab chiqarish
samaradorligining oshishiga olib keladi.
Yana bir muhim istiqbol — eksportbop mahsulotlar ulushini oshirish.
Hozirda O‘zbekiston eksportining asosiy qismini xomashyo tashkil qilmoqda.
Bu esa valyuta tushumlarini cheklaydi va tashqi bozorlardagi narx
o‘zgarishlariga bog‘liqlikni oshiradi. Shu sababli, sanoat tarmoqlarini qayta
yo‘naltirish, tayyor mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish va brend yaratish
orqali eksport tuzilmasi takomillashtirilmoqda. Bu barqaror valyuta oqimini
ta’minlab, makroiqtisodiy beqarorlik xatarlarini kamaytiradi.Bundan tashqari,
ishlab chiqarish tuzilmasini takomillashtirish orqali tashqi qarzga qaramlikni
kamaytirish ham mumkin bo‘ladi. Ichki ishlab chiqarish bazasining kengayishi
davlatning budjetiga mustaqil ravishda daromad keltirib, investitsiyalarni o‘z
hisobidan moliyalashtirish imkonini beradi. Shu bois davlat xarajatlarini
qoplash uchun xorijdan qarz olishga ehtiyoj kamayadi.

12amalga oshirilmoqda. Masalan, Olmaliq kon-metallurgiya kombinatida yangi
zavodlar qurilishi, Angren va Navoiyda sanoat klasterlarining tashkil etilishi bu
yo‘nalishdagi islohotlarning amaliy namunalaridir.
Qishloq xo‘jaligida esa ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish suv tejovchi
texnologiyalarni joriy etish, texnik bazani yangilash va qayta ishlash zanjirlarini
kengaytirish orqali amalga oshirilmoqda. “Agrosanoat klasterlari” tizimi bu
borada samarali tajriba sifatida xizmat qilmoqda. Bunday yondashuv orqali
fermerlar, qayta ishlovchilar, eksportyorlar va banklar o‘rtasida uzviy
hamkorlik yo‘lga qo‘yiladi. Natijada, xomashyoni chuqur qayta ishlash hajmi
ortadi va tayyor mahsulot ishlab chiqarish darajasi yuqorilaydi.
Davlat siyosatida hududiy modernizatsiya ham alohida e’tiborda. Har bir
viloyatda ixtisoslashtirilgan tarmoqlarni rivojlantirish, “bir hudud – bir
mahsulot” tamoyili asosida ishlab chiqarish bazasini kengaytirish choralari
ko‘rilmoqda. Bu orqali nafaqat tarmoqlar rivojlanmoqda, balki bandlik darajasi
oshib, mahalliy budjetga tushumlar ko‘paymoqda. Masalan, Jizzaxda
elektrotexnika, Qashqadaryoda neft-gaz kimyosi, Andijonda avtomobilsozlik,
Xorazmda to‘qimachilik yo‘nalishlari asosiy tarmoqlarga aylangan.Bundan
tashqari, modernizatsiya jarayonlarida xalqaro texnologik hamkorlik muhim
o‘rin tutadi. O‘zbekiston Xitoy, Janubiy Koreya, Germaniya, Turkiya, Rossiya
kabi texnologik rivojlangan mamlakatlar bilan sanoat integratsiyasi, qo‘shma
korxonalar tashkil etish, texnologiya transferi sohalarida faol hamkorlik
qilmoqda. Bu esa yangi bilimlar va texnologiyalarni milliy ishlab chiqarishga
integratsiya qilish imkonini bermoqda.Shu bilan birga, modernizatsiya
jarayonlarining muvaffaqiyati malakali kadrlar tayyorlash bilan bevosita
bog‘liq. Davlat tomonidan professional ta’limni rivojlantirish, zamonaviy kasb-
hunar maktablari va oliy ta’lim muassasalari bazasini mustahkamlash bo‘yicha
muhim chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xususan, “Ishlab chiqarish bilan
integratsiyalashgan ta’lim” tamoyiliga asoslangan tizim shakllanmoqda.

9shu tarmoqdan olinadi. Bugungi kunda paxta, g‘alla, meva-sabzavot
yetishtirishda ijobiy siljishlar bor. Biroq, bu sohada ham ko‘plab muammolar
saqlanib qolmoqda: yer resurslaridan samarali foydalanilmasligi, suv tanqisligi,
texnika va texnologiyalarning eskirganligi, ishlab chiqarilgan xomashyoning
chuqur qayta ishlanmasligi natijasida iqtisodiy samaradorlik past bo‘lib
qolmoqda. Ko‘plab qishloq xo‘jaligi mahsulotlari xomashyo holatida sotiladi,
bu esa qo‘shimcha qiymat yaratilmasligiga sabab bo‘ladi.Xizmat ko‘rsatish
sohasi esa iqtisodiy o‘sishning yangi drayveri sifatida e’tirof etilayotgan bo‘lsa-
da, uning ishlab chiqarish sektori bilan o‘zaro integratsiyasi sust darajada.
Bank-moliya, transport-logistika, axborot texnologiyalari, ta’lim va sog‘liqni
saqlash xizmatlari hali keng ommaga yetarli sifat va hajmda taqdim etilmayapti.
Hududlar kesimida bu sohadagi tafovutlar, infratuzilmaning notekis rivojlanishi
ham mavjud holatni murakkablashtiradi.O‘zbekistonda ishlab chiqarish
tarmoqlari o‘rtasidagi strukturaviy muvozanatsizlik iqtisodiy tizimning umumiy
samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Masalan, YaIMda xizmatlar sohasi
ulushi 37–39 foiz atrofida bo‘lsa, sanoatning ulushi 27–29 foiz, qishloq
xo‘jaligining ulushi esa 25–27 foizni tashkil qilmoqda. Ammo bu tarmoqlarda
yaratilgan mahsulotlar eksportbop emasligi yoki kam darajada qayta ishlanishi
milliy iqtisodiyotning zaif nuqtalaridan biridir. Ayniqsa, tashqi bozorlarda talab
yuqori bo‘lgan yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarish hajmi
yetarli emas.
Yana bir muhim muammo – hududiy nomutanosibliklar. Toshkent shahri va
viloyati, Farg‘ona vodiysi, Navoiy kabi sanoati rivojlangan hududlar bilan
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Surxondaryo, Jizzax, Sirdaryo viloyatlaridagi
ishlab chiqarish salohiyati o‘rtasida sezilarli tafovutlar mavjud. Bu esa
respublika bo‘yicha iqtisodiy o‘sish va bandlik ko‘rsatkichlarining nomutanosib
rivojlanishiga olib kelmoqda.Ishlab chiqarish tarmoqlarining importga
qaramligi ham iqtisodiy mustaqillik darajasini pasaytiradi. Ko‘plab sanoat
tarmoqlari ishlab chiqarish uchun kerakli uskunalar, texnologiyalar, hattoki

30Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

29import o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarishlarni rivojlantirish, raqamli
texnologiyalarni joriy etish, hududiy iqtisodiy muvozanatni tiklash va mehnat
resurslaridan samarali foydalanish asosiy yo‘nalishlar sifatida belgilandi.
Xulosa qilib aytganda, ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasini qayta qurish
bo‘yicha olib borilayotgan islohotlar O‘zbekiston iqtisodiyotining uzoq
muddatli barqarorligini ta’minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu bilan birga,
bu jarayonda yuzaga keladigan makroiqtisodiy muammolarni aniq bashorat
qilish, ularni yumshatish bo‘yicha oldindan strategik choralarni ko‘rish muhim
hisoblanadi. Men o‘z kurs ishim orqali bu yo‘nalishdagi ilmiy-nazariy asoslarni
o‘rganib, amaliy tavsiyalar ishlab chiqdim deb hisoblayman.

7hozirgi holatni anglash, balki istiqboldagi rivojlanish yo‘nalishlarini belgilash
uchun ham muhimdir.
O‘zbekiston sharoitida bu masala ayniqsa dolzarb, chunki mustaqillik
yillarida iqtisodiyotda sektorlararo nomutanosibliklar mavjud edi. Avval
sanoatga ko‘proq e’tibor qaratilgan bo‘lsa, xizmatlar sohasi va innovatsion
sohalarning rivojlanishi sust kechdi. Shu sababli, ishlab chiqarishning tarkibiy
tuzilmasini tahlil qilish, uni qayta ko‘rib chiqish va zamon talablariga
moslashtirish zarurati yuzaga kelmoqda.Bundan tashqari tarkibiy tuzilma
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan,
ishsizlik darajasi, yalpi ichki mahsulot hajmi, eksport-import saldosi,
investitsion oqimlar, inflyatsiya bosimi kabi omillar ishlab chiqarish sektorining
samaradorligi va diversifikatsiyasi bilan chambarchas bog‘liq. Shuning uchun,
ishlab chiqarish tuzilmasi faqat tarmoqlar ro‘yxati emas, balki iqtisodiy
barqarorlik va taraqqiyotning muhim me’zonidir. Ishlab chiqarishning tarkibiy
tuzilmasi resurslardan foydalanish samaradorligini aniqlashga yordam beradi.
Masalan, agar tabiiy resurslar eksportga xomashyo sifatida yuborilsa, u
iqtisodiyotga kam foyda keltiradi. Ammo shu xomashyo o‘zimizda qayta
ishlanib, qo‘shimcha qiymatli mahsulotga aylansa, bu milliy daromadga
sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bu jihatdan, ishlab chiqarish tuzilmasining chuqurligi,
ya’ni yuqori qayta ishlash bosqichlari mavjudligi – iqtisodiy rivojlanish sifatini
belgilaydi.Iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan diversifikatsiyalash – barqaror
rivojlanishning asosiy omillaridan biridir. Shu bois, iqtisodiyot faqat bir yoki
ikki sektorga tayanmasligi, balki bir nechta tarmoqlar o‘rtasida muvozanat
bo‘lishi zarur. Raqobatbardosh sanoat tarmoqlari, zamonaviy xizmat ko‘rsatish
sektori, agrosanoat klasterlari va texnologik markazlarning uyg‘un rivoji ishlab
chiqarish tuzilmasini kompleks tarzda mustahkamlaydi.Davlat siyosatining eng
muhim yo‘nalishlaridan biri sifatida ishlab chiqarish tuzilmasining
modernizatsiyasi iqtisodiy islohotlarning markazida turadi. O‘zbekiston
Prezidentining “Yangi O‘zbekiston” strategiyasida ham bu boradagi ustuvor

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi O‘zbekiston Respublikasi o‘z oldiga
iqtisodiy taraqqiyotning sifat jihatdan yangi bosqichiga o‘tishni maqsad qilgan
bir davrda, ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasini qayta ko‘rib chiqish
zarurati tobora kuchayib bormoqda. Bozor mexanizmlarining chuqurlashuvi,
tashqi iqtisodiy ochiqlikning ortishi, xomashyo resurslaridan samarali
foydalanish va tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish darajasini oshirish masalalari
eng muhim strategik yo‘nalishlardan biridir. Ayni paytda, iqtisodiyotda
xizmatlar sohasi va sanoatning ulushi o‘rtasidagi nomutanosibliklar, texnologik
eskirgan korxonalar sonining ko‘pligi, importga qaramlik darajasi kabi omillar
mavjud bo‘lib, ular ishlab chiqarish samaradorligiga bevosita salbiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Shu sababli tarkibiy islohotlarni chuqurlashtirish, sanoat
tarmoqlarini diversifikatsiya qilish va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab
chiqarishni kengaytirish dolzarb masalaga aylandi. Iqtisodiyotning real sektori,
xususan, ishlab chiqarish tarmoqlari makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy
omillaridan biri hisoblanadi. Aholi bandligini ta’minlash, daromadlarni
oshirish, fiskal barqarorlik va tashqi savdo balansini ijobiy holatga olib
chiqishda ishlab chiqarish tarkibining to‘g‘ri shakllantirilgan bo‘lishi hal
qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu bois, mazkur kurs ishida ishlab chiqarish tuzilmasini
qayta qurishning iqtisodiy asosi, mavjud muammolari va makroiqtisodiy
barqarorlikka ta’siri chuqur tahlil qilinadi. Yangi O‘zbekiston taraqqiyot
strategiyasida bu yo‘nalish ustuvor bo‘lib, davlat siyosatining muhim
yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tirof etilgan.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Ishlab chiqarishning
tarkibiy tuzilmasi va makroiqtisodiy barqarorlik masalalari nafaqat milliy, balki

4xalqaro miqyosda ham dolzarb tadqiqot mavzularidan biri hisoblanadi. Xorijiy
iqtisodchi olimlar – M. Porter o‘zining “raqobat ustunligi” nazariyasi orqali
iqtisodiyotda ishlab chiqarish zanjirlarining strategik muhimligini asoslab
bergan. D. Nort va J. Robinson kabi mualliflar esa iqtisodiy institutlar va
ularning ishlab chiqarishdagi rolini yoritgan. A. Toffler esa sanoat jamiyatidan
bilim jamiyatiga o‘tish bilan bog‘liq tarkibiy siljishlarni chuqur tahlil qilgan.
O‘zbekistonda ham bu masala bo‘yicha muayyan ilmiy izlanishlar mavjud.
Xususan, B. X. Xodiyev, A. A. Azizov va Sh. Sh. Xakimovlarning ishlarida
iqtisodiy islohotlarning yo‘nalishlari, investitsion faoliyat, ishlab chiqarishning
modernizatsiyasi haqida asosli fikrlar bildirilgan. Shunga qaramay, ishlab
chiqarish tuzilmasini qayta qurishning bevosita makroiqtisodiy barqarorlikka
ta’siri, tarkibiy o‘zgarishlar davrida yuzaga keladigan xatarlar va ularni
yumshatish strategiyalarining o‘rganilishi hali yetarli emas. Ayniqsa, tarkibiy
islohotlarning makroiqtisodiy indikatorlarga – inflatsiya, ishsizlik, valyuta
kursi, tashqi savdo balansiga ko‘rsatadigan ta’sirini tizimli tahlil qilish hozirgi
kundagi ilmiy tadqiqotlarning muhim yo‘nalishidir. Shu sababli mazkur kurs
ishi ushbu bo‘shliqni to‘ldirishga xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining
nazariy ahamiyati shundan iboratki, unda ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi
tushunchasi, uning iqtisodiy tizimdagi roli, o‘zgarish omillari va qayta
qurishning ilmiy asoslari tizimli tahlil qilinadi. Bu orqali iqtisodiy nazariyada
tarkibiy siljishlarning makroiqtisodiy barqarorlikka ta’siri yanada chuqurroq
anglanadi. Ishlab chiqarish tuzilmasining modernizatsiyasi va sektoral
diversifikatsiya bilan bog‘liq nazariy yondashuvlar, ilg‘or xorijiy tajribalar bilan
solishtirilib, O‘zbekiston iqtisodiyotining xususiyatlariga mos yondashuvlar
ishlab chiqiladi. Bu esa mavjud ilmiy bilimlarni to‘ldirishga xizmat qiladi.
Amaliy ahamiyati esa shundaki, kurs ishida taqdim etilgan tahlil va xulosalar
ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha davlat siyosatini
takomillashtirishda, investitsion loyihalarni rejalashtirishda, sanoat siyosati va

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : O’zbekistonda ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishini qayta qurish
jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash muammolari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: O’zbekistonda ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishini qayta qurish
jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash muammolari
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
I BOB. O‘zbekiston iqtisodiyotida ishlab chiqarish tarkibiy tuzilishini
qayta qurishning nazariy asoslari
1.1. Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi tushunchasi va uning iqtisodiy
ahamiyati …………………………………………………………………………
1.2. O‘zbekistonda ishlab chiqarish tarmoqlarining mavjud holati va tarkibiy
muammolari ………………………………………………………………………
1.3. Ishlab chiqarish tuzilmasini modernizatsiya qilishga doir davlat siyosati va
islohotlar yo‘nalishlari ……………………………………………………………
II BOB. Ishlab chiqarish tuzilmasini qayta qurish jarayonida
makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash yo‘llari
2.1. Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasi va uni saqlash
omillari …………….
2.2. Tarkibiy islohotlar natijasida yuzaga keladigan makroiqtisodiy
muammolar .
2.3. O‘zbekiston sharoitida ishlab chiqarish tuzilmasini takomillashtirish orqali
makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash istiqbollari ……………………………..
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

13Ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish borasidagi siyosatning muhim
yo‘nalishlaridan yana biri – yashil iqtisodiyotga o‘tishdir. Ekologik toza
texnologiyalarni joriy qilish, energiyani tejovchi uskunalardan foydalanish,
qayta tiklanuvchi energiya manbalarini kengaytirish orqali ishlab chiqarish
sohasi barqaror va ekologik xavfsiz bo‘lishi ta’minlanmoqda. Bu boradagi
islohotlar xalqaro miqyosda ham yuqori baholanmoqda.
Jadval: O‘zbekistonda ishlab chiqarish tuzilmasini modernizatsiya qilish
bo‘yicha asosiy yo‘nalishlar va islohotlar
№ Yo‘nalish nomi Amalga oshirilayotgan
islohotlar Kutilayotgan natijalar
1 Sanoat
modernizatsiyasi Yangi texnologiyalar
joriy etish, texnoparklar
tashkil qilish Sanoat mahsulotlari
raqobatbardoshligini oshirish
2 Import o‘rnini
bosuvchi ishlab
chiqarish Mahalliy ishlab
chiqaruvchilarni
rag‘batlantirish, soliq
imtiyozlari Valyuta tejaladi, iqtisodiy
mustaqillik kuchayadi
3 Agrosanoat
klasterlari Fermer-qayta ishlovchi-
eksportyor integratsiyasi Xomashyoni chuqur qayta
ishlash, eksport hajmi ortadi
4 Hududiy
ixtisoslashuv “Bir hudud – bir
mahsulot” tamoyili Hududlar o‘rtasidagi
iqtisodiy tafovutlar kamayadi
5 Raqamli sanoat Sun’iy intellekt,
avtomatlashtirish,
“Raqamli O‘zbekiston –
2030” Ishlab chiqarish jarayonlari
tezlashadi va soddalashadi
6 Energiya
samaradorligi va
yashil
texnologiyalar Qayta tiklanuvchi
energiya manbalari,
ekologik toza ishlab
chiqarish Atrof-muhit muhofazasi,
energiya tejamkorligi
ta'minlanadi
7 Kadrlar Kasb-hunar maktablari, Malakali ishchi kuchi bilan

15Ikkinchi muhim omil — ishsizlik darajasi. Mehnat bozoridagi muvozanat
makroiqtisodiy barqarorlikka to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiladi. Ishsizlik
darajasining ortishi ijtimoiy tengsizlik, byudjetga soliq tushumlarining
kamayishi, iste’molning qisqarishi va ijtimoiy ziddiyatlar kuchayishiga olib
keladi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda bandlik dasturlari, yoshlar uchun ish
o‘rinlari yaratish, mehnat migratsiyasi jarayonlarini qonuniylashtirish orqali
ishsizlik darajasini kamaytirish bo‘yicha izchil siyosat yuritilmoqda.
Uchinchi muhim tarkibiy omil — fiskal (byudjet) barqarorlik. Davlat
xarajatlari va daromadlari o‘rtasidagi muvozanat, byudjet taqchilligining
kamayishi, davlat qarzining boshqarilishi makroiqtisodiy barqarorlik uchun
zaruriy shart hisoblanadi. O‘zbekistonda davlat byudjeti xarajatlarining
maqsadli yo‘naltirilishi, jumladan, infratuzilma, ta’lim, sog‘liqni saqlash va
raqamli texnologiyalarga yo‘naltirilganligi bu barqarorlikka xizmat qiladi.
To‘rtinchi omil — tashqi savdo balansining ijobiy holatda bo‘lishidir.
Eksport va import o‘rtasidagi nomutanosibliklar, valyuta zaxiralarining
kamayishi, tashqi qarzlarning ortishi mamlakatning moliyaviy barqarorligiga
xavf tug‘diradi. Shu sababli eksportbop tarmoqlarni rivojlantirish, import
o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarishlarni kengaytirish orqali tashqi savdo balansini
muvozanatlash makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashda muhim yo‘ldir.
Beshinchi omil — valyuta siyosati va milliy valyuta barqarorligi. O‘zbek
so‘mining nisbiy mustahkamligi mamlakat ichidagi narxlar barqarorligiga,
investitsiyalarni jalb qilishga va tashqi savdo faoliyatiga sezilarli ta’sir
ko‘rsatadi. So‘mning barqarorligini ta’minlash uchun Markaziy bank kurs
siyosatini muvozanatli yuritmoqda, valyuta zaxiralari hajmi muntazam oshirib
borilmoqda.Bundan tashqari, investitsion muhit va xususiy sektorning faolligi
ham barqarorlikni ta’minlovchi muhim omillardandir. Investitsion barqarorlik
ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytiradi, innovatsiyalarni jalb etadi, ish
o‘rinlari yaratadi va iqtisodiy o‘sishni jadallashtiradi. O‘zbekistonda bu borada

22yo‘naltirilgan qo‘shimcha mablag‘lar hisobiga davlat budjeti defitsiti 4–5%
atrofida bo‘ldi.
To‘rtinchi muammo — xorijiy valyutaga bo‘lgan talabning keskin oshishi.
Islohotlar davrida ishlab chiqaruvchilar yangi texnologiyalarni olib kirish,
jihozlar xarid qilish, import resurslardan foydalanishga ehtiyoj sezadi. Bu esa
xorijiy valyutaga bo‘lgan talabni keskin oshirib, valyuta kursining
beqarorlashishiga olib keladi. O‘zbekistonda 2017-yilda milliy valyuta erkin
konvertatsiyaga o‘tkazilgach, so‘mning qadrsizlanishi ro‘y berdi. Ayniqsa,
import hajmining eksportdan ustunligi fonida bu jarayon kuchayib bordi.
Beshinchi muammo — tashqi qarzning ortishi. Davlat islohotlarni
moliyalashtirish, yirik infratuzilmaviy loyihalarni amalga oshirish, sanoatni
modernizatsiya qilish uchun xalqaro moliyaviy institutlardan qarz oladi.
O‘zbekistonning tashqi qarzi 2017-yildan boshlab keskin oshdi: agar 2016-yilda
umumiy tashqi qarz YaIMning 17%ini tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yilga kelib u
42%ga yetdi. Har yili davlat qarziga xizmat ko‘rsatish xarajatlari byudjet
xarajatlarining muhim qismini egallayapti.
Oltinchi muammo — hududlararo nomutanosibliklarning chuqurlashuvi.
Islohotlar asosan poytaxt va iqtisodiy jihatdan faol hududlarda tezroq amalga
oshiriladi, bu esa kam rivojlangan viloyatlarda rivojlanish sur’atining
sustlashuviga olib keladi. Misol uchun, Toshkent shahri sanoat ishlab
chiqarishining 40%ini egallab turgan bo‘lsa, Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax
viloyatlaridagi ko‘rsatkichlar 3–5% dan oshmaydi.
Yettinchi muammo — aholi daromadlari va iste’mol kuchining vaqtincha
pasayishi. Narxlarning oshishi, ishsizlik va soliq bosimi natijasida aholining
xarid qobiliyati qisqaradi. Bu esa ichki bozor faolligining pasayishiga va
mahsulot aylanishining sustlashuviga olib keladi. Aholi real daromadining
o‘sishi inflyatsiyani to‘liq qoplay olmasa, bu ijtimoiy beqarorlikka ham olib
kelishi mumkin.

26bosimini pasaytirish, importdan qaramlikni kamaytirish, eksport salohiyatini
oshirish va ish o‘rinlarini yaratish imkoniyati yuzaga kelmoqda.
Yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish —
iqtisodiy o‘sishni sifat jihatdan yangi bosqichga olib chiqadi. Masalan, paxta
tolasi emas, balki tayyor to‘qimachilik mahsulotlari eksport qilinishi valyuta
tushumlarini bir necha barobarga oshiradi. Aynan shunday yondashuvlar orqali
O‘zbekiston sanoati zamonaviy shaklga keltirilmoqda. 2023-yilda sanoat
mahsulotlari eksportida tayyor mahsulotlar ulushi 50% dan oshdi, bu esa
strukturaviy siljishlarning amaliy ifodasidir.
Bundan tashqari, hududlar kesimida ishlab chiqarish markazlarini
rivojlantirish orqali makroiqtisodiy muvozanat kuchaymoqda. “Har bir hudud –
bir mahsulot” tamoyiliga asoslangan ixtisoslashuv yondashuvi orqali
Qoraqalpog‘istonda go‘sht-sut klasterlari, Andijonda avtomobilsozlik,
Navoiyda kimyo sanoati, Surxondaryoda meva-sabzavotchilik va logistika
sohalari asosiy drayverga aylantirilmoqda. Bu esa mehnat bozorida bandlikni
oshirib, ichki talab va iste’molni rag‘batlantiradi.
Makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy ustunlaridan biri — soliq va byudjet
intizomini ta’minlashda ishlab chiqarish salohiyati hal qiluvchi o‘rin tutadi.
Ya’ni, qancha ko‘p raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarilsa, shuncha ko‘p
soliq tushumi shakllanadi. 2024-yil birinchi choragi yakunlariga ko‘ra,
O‘zbekiston byudjet tushumlarining 65% dan ortig‘i aynan real sektor – sanoat,
xizmat ko‘rsatish va qishloq xo‘jaligidan kelgan. Bu esa fiskal barqarorlikka
bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda.Shuningdek, import o‘rnini bosuvchi ishlab
chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish orqali milliy valyutaga tushayotgan bosim
kamaymoqda. So‘nggi yillarda farmatsevtika, qurilish materiallari,
elektrotexnika, oziq-ovqat va neft-kimyo mahsulotlarining mahalliy ishlab
chiqarilishi keskin oshdi. Bu esa bir vaqtning o‘zida tashqi savdo balansini
muvozanatlash va milliy valyuta kursining barqarorligini saqlashga xizmat
qilmoqda.

21jarayonida yuzaga keladigan vaqtinchalik muammolar, nomutanosibliklar va
beqarorliklar iqtisodiy tizimga sezilarli bosim o‘tkazadi. Ayniqsa, ishlab
chiqarish tuzilmasini qayta qurish bilan bog‘liq tarkibiy islohotlar davrida
makroiqtisodiy barqarorlikning zaiflashishi, inflyatsion bosimlarning ortishi,
bandlik muammolari, byudjet taqchilligi, xorijiy valyutaga talabning oshishi
kabi holatlar vujudga keladi.
Birinchi navbatda, islohotlarning boshlanish davrida inflyatsiyaning oshishi
odatiy hol hisoblanadi. Yangi texnologiyalar joriy etilishi, ishlab chiqarish va
logistika zanjirlarining yangilanishi, eski tizimlardan voz kechish natijasida
xarajatlar ortadi. Bu esa tovar va xizmatlar narxiga bevosita ta’sir qilib,
inflyatsiyani oshiradi. O‘zbekistonda ham bu holat 2017–2019 yillar oralig‘ida
yaqqol kuzatildi. Narxlar liberallashtirildi, bozor narxlariga o‘tildi va buning
natijasida inflyatsiya 2018-yilda 14,3%ga, 2019-yilda esa 15,2%ga yetdi.
Markaziy bank inflyatsiyani bosib turish uchun asosiy stavkani ko‘tardi, lekin
bu kreditlash imkoniyatlarini chekladi.
Ikkinchi muammo — ishsizlik darajasining vaqtinchalik oshishi. Islohotlar
davrida samarasiz korxonalar yopiladi, ishlab chiqarish qisqaradi yoki
avtomatlashtiriladi, bu esa ishchi kuchiga bo‘lgan ehtiyojni kamaytiradi.
O‘zbekistonda davlatga qarashli yirik korxonalarni xususiylashtirish, ularni
raqobat muhitiga qo‘yish va bozor tamoyillariga asoslash jarayonida minglab
ishchilar qisqartirishga uchradi. Ayniqsa, sovet davridan meros qolgan yirik
sanoat majmualari iqtisodiy samarasizligi sababli to‘xtatildi yoki xususiy
investorlar ixtiyoriga berildi.
Uchinchi omil — byudjet taqchilligining ortishi. Islohotlar davrida davlat
ko‘proq investitsiyalar jalb qilish, infratuzilmani rivojlantirish, ijtimoiy sohaga
subsidiya ajratish, bank tizimini qo‘llab-quvvatlash uchun katta xarajatlarga
duch keladi. Bu esa daromadlar yetarli bo‘lmagan holatda byudjet defitsitini
oshiradi. O‘zbekistonda 2020–2022 yillar oralig‘ida COVID-19 pandemiyasi
fonida iqtisodiy faollikning pasayishi, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy sohalarga

O’zbekistonda ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishini qayta qurish jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash muammolari

Купить