Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 486.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 19 Iyul 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

31 Sotish

O’zbekistonda ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishini qayta qurish jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash muammolari kurs ishi

Sotib olish
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : O’zbekistonda ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishini qayta qurish jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash muammolari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2Mavzu: O’zbekistonda ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishini qayta qurish jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash muammolari MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. I BOB. O‘zbekiston iqtisodiyotida ishlab chiqarish tarkibiy tuzilishini qayta qurishning nazariy asoslari 1.1. Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi tushunchasi va uning iqtisodiy ahamiyati ………………………………………………………………………… 1.2. O‘zbekistonda ishlab chiqarish tarmoqlarining mavjud holati va tarkibiy muammolari ……………………………………………………………………… 1.3. Ishlab chiqarish tuzilmasini modernizatsiya qilishga doir davlat siyosati va islohotlar yo‘nalishlari …………………………………………………………… II BOB. Ishlab chiqarish tuzilmasini qayta qurish jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash yo‘llari 2.1. Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasi va uni saqlash omillari ……………. 2.2. Tarkibiy islohotlar natijasida yuzaga keladigan makroiqtisodiy muammolar . 2.3. O‘zbekiston sharoitida ishlab chiqarish tuzilmasini takomillashtirish orqali makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash istiqbollari …………………………….. Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi O‘zbekiston Respublikasi o‘z oldiga iqtisodiy taraqqiyotning sifat jihatdan yangi bosqichiga o‘tishni maqsad qilgan bir davrda, ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasini qayta ko‘rib chiqish zarurati tobora kuchayib bormoqda. Bozor mexanizmlarining chuqurlashuvi, tashqi iqtisodiy ochiqlikning ortishi, xomashyo resurslaridan samarali foydalanish va tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish darajasini oshirish masalalari eng muhim strategik yo‘nalishlardan biridir. Ayni paytda, iqtisodiyotda xizmatlar sohasi va sanoatning ulushi o‘rtasidagi nomutanosibliklar, texnologik eskirgan korxonalar sonining ko‘pligi, importga qaramlik darajasi kabi omillar mavjud bo‘lib, ular ishlab chiqarish samaradorligiga bevosita salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu sababli tarkibiy islohotlarni chuqurlashtirish, sanoat tarmoqlarini diversifikatsiya qilish va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish dolzarb masalaga aylandi. Iqtisodiyotning real sektori, xususan, ishlab chiqarish tarmoqlari makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Aholi bandligini ta’minlash, daromadlarni oshirish, fiskal barqarorlik va tashqi savdo balansini ijobiy holatga olib chiqishda ishlab chiqarish tarkibining to‘g‘ri shakllantirilgan bo‘lishi hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu bois, mazkur kurs ishida ishlab chiqarish tuzilmasini qayta qurishning iqtisodiy asosi, mavjud muammolari va makroiqtisodiy barqarorlikka ta’siri chuqur tahlil qilinadi. Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasida bu yo‘nalish ustuvor bo‘lib, davlat siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tirof etilgan. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi va makroiqtisodiy barqarorlik masalalari nafaqat milliy, balki 4xalqaro miqyosda ham dolzarb tadqiqot mavzularidan biri hisoblanadi. Xorijiy iqtisodchi olimlar – M. Porter o‘zining “raqobat ustunligi” nazariyasi orqali iqtisodiyotda ishlab chiqarish zanjirlarining strategik muhimligini asoslab bergan. D. Nort va J. Robinson kabi mualliflar esa iqtisodiy institutlar va ularning ishlab chiqarishdagi rolini yoritgan. A. Toffler esa sanoat jamiyatidan bilim jamiyatiga o‘tish bilan bog‘liq tarkibiy siljishlarni chuqur tahlil qilgan. O‘zbekistonda ham bu masala bo‘yicha muayyan ilmiy izlanishlar mavjud. Xususan, B. X. Xodiyev, A. A. Azizov va Sh. Sh. Xakimovlarning ishlarida iqtisodiy islohotlarning yo‘nalishlari, investitsion faoliyat, ishlab chiqarishning modernizatsiyasi haqida asosli fikrlar bildirilgan. Shunga qaramay, ishlab chiqarish tuzilmasini qayta qurishning bevosita makroiqtisodiy barqarorlikka ta’siri, tarkibiy o‘zgarishlar davrida yuzaga keladigan xatarlar va ularni yumshatish strategiyalarining o‘rganilishi hali yetarli emas. Ayniqsa, tarkibiy islohotlarning makroiqtisodiy indikatorlarga – inflatsiya, ishsizlik, valyuta kursi, tashqi savdo balansiga ko‘rsatadigan ta’sirini tizimli tahlil qilish hozirgi kundagi ilmiy tadqiqotlarning muhim yo‘nalishidir. Shu sababli mazkur kurs ishi ushbu bo‘shliqni to‘ldirishga xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, unda ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi tushunchasi, uning iqtisodiy tizimdagi roli, o‘zgarish omillari va qayta qurishning ilmiy asoslari tizimli tahlil qilinadi. Bu orqali iqtisodiy nazariyada tarkibiy siljishlarning makroiqtisodiy barqarorlikka ta’siri yanada chuqurroq anglanadi. Ishlab chiqarish tuzilmasining modernizatsiyasi va sektoral diversifikatsiya bilan bog‘liq nazariy yondashuvlar, ilg‘or xorijiy tajribalar bilan solishtirilib, O‘zbekiston iqtisodiyotining xususiyatlariga mos yondashuvlar ishlab chiqiladi. Bu esa mavjud ilmiy bilimlarni to‘ldirishga xizmat qiladi. Amaliy ahamiyati esa shundaki, kurs ishida taqdim etilgan tahlil va xulosalar ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha davlat siyosatini takomillashtirishda, investitsion loyihalarni rejalashtirishda, sanoat siyosati va 5iqtisodiy strategiyalarni ishlab chiqishda muhim yo‘riqnoma bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun tarmoqaro muvozanat, resurslar taqsimoti, texnologik yangilanish, eksport salohiyati va import o‘rnini bosish imkoniyatlarini aniqlashda bu ish asos bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, kurs ishida ishlab chiqarish tuzilmasi va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik ochib berilishi natijasida, iqtisodiy siyosatda muvozanatni saqlash uchun amaliy takliflar ishlab chiqiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy tizimi, xususan, uning ishlab chiqarish sektori, tarmoqlararo tarkibi va makroiqtisodiy muvozanat holati tanlanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti – I shlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasini qayta qurish jarayonida yuzaga keladigan makroiqtisodiy muammolar va barqarorlikni ta’minlash mexanizmlaridan iboratdir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – O‘zbekistonda ishlab chiqarish tarkibiy tuzilmasini qayta qurish bo‘yicha amalga oshirilayotgan islohotlarni tahlil qilish, bu jarayonda makroiqtisodiy barqarorlikka ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi tushunchasini tahlil qilish;  O‘zbekistondagi ishlab chiqarish tarmoqlarining hozirgi holatini o‘rganish;  Tarkibiy islohotlar davomida yuzaga kelayotgan iqtisodiy muammolarni aniqlash;  Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash omillarini yoritish;  O‘zbekiston sharoitida ishlab chiqarish tuzilmasini takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 6I BOB. O‘zbekiston iqtisodiyotida ishlab chiqarish tarkibiy tuzilishini qayta qurishning nazariy asoslari 1.1. Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi tushunchasi va uning iqtisodiy ahamiyati Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi – bu mamlakat iqtisodiyotining real sektorida faoliyat yurituvchi tarmoqlarning o‘zaro nisbati, ularning iqtisodiy salmog‘i, o‘zaro bog‘liqligi va resurslardan foydalanish darajasini ifodalovchi kompleks iqtisodiy tushunchadir. U sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish, transport, xizmatlar, axborot texnologiyalari kabi tarmoqlar o‘rtasidagi nisbat va o‘zaro integratsiyani o‘z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, bu tushuncha iqtisodiy tizimning ichki strukturasini va ishlab chiqarish tarmoqlarining o‘zaro joylashuvi hamda rivojlanish darajasini aniqlashga xizmat qiladi.Mazkur tuzilma mamlakatning iqtisodiy salohiyati, ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligi va raqobatbardoshligining asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir. Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi zamonaviy iqtisodiyotda muhim strategik vosita sifatida qaraladi. Chunki iqtisodiy resurslarning to‘g‘ri taqsimlanishi, muhim ishlab chiqarish tarmoqlariga ustuvorlik berilishi va texnologik taraqqiyot aynan shu tuzilmaning qanchalik to‘g‘ri shakllanganiga bog‘liq.Zamonaviy iqtisodiy nazariyalar, xususan, tarkibiy islohotlar konsepsiyasi, rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida tarmoqlararo muvozanat muammosini asosiy muammolardan biri sifatida ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish tarkibidagi disbalans, ya’ni ayrim tarmoqlarning haddan ortiq rivojlanishi yoki boshqalarining chetda qolishi natijasida iqtisodiy o‘sish sekinlashadi, iqtisodiy xavfsizlikka tahdid paydo bo‘ladi. Shu bois ishlab chiqarish strukturasini tahlil qilish nafaqat 7hozirgi holatni anglash, balki istiqboldagi rivojlanish yo‘nalishlarini belgilash uchun ham muhimdir. O‘zbekiston sharoitida bu masala ayniqsa dolzarb, chunki mustaqillik yillarida iqtisodiyotda sektorlararo nomutanosibliklar mavjud edi. Avval sanoatga ko‘proq e’tibor qaratilgan bo‘lsa, xizmatlar sohasi va innovatsion sohalarning rivojlanishi sust kechdi. Shu sababli, ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasini tahlil qilish, uni qayta ko‘rib chiqish va zamon talablariga moslashtirish zarurati yuzaga kelmoqda.Bundan tashqari tarkibiy tuzilma makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, ishsizlik darajasi, yalpi ichki mahsulot hajmi, eksport-import saldosi, investitsion oqimlar, inflyatsiya bosimi kabi omillar ishlab chiqarish sektorining samaradorligi va diversifikatsiyasi bilan chambarchas bog‘liq. Shuning uchun, ishlab chiqarish tuzilmasi faqat tarmoqlar ro‘yxati emas, balki iqtisodiy barqarorlik va taraqqiyotning muhim me’zonidir. Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi resurslardan foydalanish samaradorligini aniqlashga yordam beradi. Masalan, agar tabiiy resurslar eksportga xomashyo sifatida yuborilsa, u iqtisodiyotga kam foyda keltiradi. Ammo shu xomashyo o‘zimizda qayta ishlanib, qo‘shimcha qiymatli mahsulotga aylansa, bu milliy daromadga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bu jihatdan, ishlab chiqarish tuzilmasining chuqurligi, ya’ni yuqori qayta ishlash bosqichlari mavjudligi – iqtisodiy rivojlanish sifatini belgilaydi.Iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan diversifikatsiyalash – barqaror rivojlanishning asosiy omillaridan biridir. Shu bois, iqtisodiyot faqat bir yoki ikki sektorga tayanmasligi, balki bir nechta tarmoqlar o‘rtasida muvozanat bo‘lishi zarur. Raqobatbardosh sanoat tarmoqlari, zamonaviy xizmat ko‘rsatish sektori, agrosanoat klasterlari va texnologik markazlarning uyg‘un rivoji ishlab chiqarish tuzilmasini kompleks tarzda mustahkamlaydi.Davlat siyosatining eng muhim yo‘nalishlaridan biri sifatida ishlab chiqarish tuzilmasining modernizatsiyasi iqtisodiy islohotlarning markazida turadi. O‘zbekiston Prezidentining “Yangi O‘zbekiston” strategiyasida ham bu boradagi ustuvor 8yo‘nalishlar aniq belgilab qo‘yilgan. Xususan, tarmoqlararo integratsiyani kuchaytirish, eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, kichik biznes va sanoat kooperatsiyasini rivojlantirish asosiy vazifalar sirasiga kiradi. Ishlab chiqarish tarkibining zamonaviy talablarga javob berishi innovatsion iqtisodiyot barpo etishda hal qiluvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Raqamli texnologiyalar, sun’iy intellekt, avtomatlashtirish kabi yo‘nalishlar ishlab chiqarish zanjirlariga integratsiya qilinmaguncha, mamlakatning raqobatbardoshligi past bo‘ladi. Bu esa global bozorga chiqishda to‘siq bo‘lib qoladi. 1.2. O‘zbekistonda ishlab chiqarish tarmoqlarining mavjud holati va tarkibiy muammolari O‘zbekiston iqtisodiyoti mustaqillik yillarida bir qator tarmoqlarda muhim o‘zgarishlarga erishgan bo‘lsa-da, ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi hanuzgacha bir qator muammolardan holi emas. Ishlab chiqarish sektorining mavjud holatini tahlil qilganimizda, sanoat, qishloq xo‘jaligi va xizmat ko‘rsatish tarmoqlari o‘rtasidagi muvozanat, texnologik daraja, mahsulot sifati va innovatsion salohiyat jihatidan jiddiy tafovutlar kuzatiladi. Aholining bandlik tuzilmasi bilan yalpi ichki mahsulot (YaIM)dagi ulushi o‘rtasida ham nomutanosiblik mavjud. Sanoat tarmog‘i O‘zbekiston iqtisodiyotining asosiy ustunlaridan biri hisoblanadi. So‘nggi yillarda bu sohada energetika, kimyo, metallurgiya, qurilish materiallari, to‘qimachilik va oziq-ovqat sanoati yo‘nalishlari jadal rivojlanmoqda. Xususan, yirik sanoat zonalari tashkil etilishi, texnoparklar va erkin iqtisodiy zonalar faoliyati orqali investitsiyalar hajmi oshmoqda. Biroq, sanoat tarmog‘ining tarkibida yuqori texnologiyali ishlab chiqarish ulushi hanuz yetarli darajada emas. Ko‘plab korxonalar eskirgan jihozlar bilan ishlamoqda, bu esa mahsulot tannarxining yuqoriligi va raqobatbardoshlikning pastligiga olib kelmoqda.Qishloq xo‘jaligi ham O‘zbekiston iqtisodiyotida muhim o‘rin tutadi. Mamlakat aholisi iste’mol qiladigan mahsulotlarning katta qismi aynan 9shu tarmoqdan olinadi. Bugungi kunda paxta, g‘alla, meva-sabzavot yetishtirishda ijobiy siljishlar bor. Biroq, bu sohada ham ko‘plab muammolar saqlanib qolmoqda: yer resurslaridan samarali foydalanilmasligi, suv tanqisligi, texnika va texnologiyalarning eskirganligi, ishlab chiqarilgan xomashyoning chuqur qayta ishlanmasligi natijasida iqtisodiy samaradorlik past bo‘lib qolmoqda. Ko‘plab qishloq xo‘jaligi mahsulotlari xomashyo holatida sotiladi, bu esa qo‘shimcha qiymat yaratilmasligiga sabab bo‘ladi.Xizmat ko‘rsatish sohasi esa iqtisodiy o‘sishning yangi drayveri sifatida e’tirof etilayotgan bo‘lsa- da, uning ishlab chiqarish sektori bilan o‘zaro integratsiyasi sust darajada. Bank-moliya, transport-logistika, axborot texnologiyalari, ta’lim va sog‘liqni saqlash xizmatlari hali keng ommaga yetarli sifat va hajmda taqdim etilmayapti. Hududlar kesimida bu sohadagi tafovutlar, infratuzilmaning notekis rivojlanishi ham mavjud holatni murakkablashtiradi.O‘zbekistonda ishlab chiqarish tarmoqlari o‘rtasidagi strukturaviy muvozanatsizlik iqtisodiy tizimning umumiy samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Masalan, YaIMda xizmatlar sohasi ulushi 37–39 foiz atrofida bo‘lsa, sanoatning ulushi 27–29 foiz, qishloq xo‘jaligining ulushi esa 25–27 foizni tashkil qilmoqda. Ammo bu tarmoqlarda yaratilgan mahsulotlar eksportbop emasligi yoki kam darajada qayta ishlanishi milliy iqtisodiyotning zaif nuqtalaridan biridir. Ayniqsa, tashqi bozorlarda talab yuqori bo‘lgan yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarish hajmi yetarli emas. Yana bir muhim muammo – hududiy nomutanosibliklar. Toshkent shahri va viloyati, Farg‘ona vodiysi, Navoiy kabi sanoati rivojlangan hududlar bilan Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Surxondaryo, Jizzax, Sirdaryo viloyatlaridagi ishlab chiqarish salohiyati o‘rtasida sezilarli tafovutlar mavjud. Bu esa respublika bo‘yicha iqtisodiy o‘sish va bandlik ko‘rsatkichlarining nomutanosib rivojlanishiga olib kelmoqda.Ishlab chiqarish tarmoqlarining importga qaramligi ham iqtisodiy mustaqillik darajasini pasaytiradi. Ko‘plab sanoat tarmoqlari ishlab chiqarish uchun kerakli uskunalar, texnologiyalar, hattoki 10xomashyolarni ham xorijdan olib kelishga majbur. Bu esa valuta zaxiralarining kamayishiga, milliy pul birligining barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Import o‘rnini bosuvchi tarmoqlar yetarli darajada rivojlanmagan. Yuqoridagi muammolardan tashqari, ishlab chiqarish tarmoqlarining o‘zaro kooperatsiyasi va integratsiyasi past darajada ekanligi ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda. Korxonalar o‘rtasidagi texnologik zanjirlar yaxshi shakllanmagan, bu esa bir mahsulotni yetkazib beruvchi va uni qayta ishlovchi subyektlar o‘rtasida uzilishlar va samarasizliklar keltirib chiqaradi. Hozirgi kunda sanoat va qishloq xo‘jaligi o‘rtasida chuqur klasterlashuvga erishilmagan. Yana bir muhim omil – kadrlar salohiyatining pastligi va kasbiy malakaning bozor talablariga mos emasligidir. Ko‘plab ishlab chiqarish korxonalari zamonaviy texnologiyalarni joriy etish uchun kerakli malakali ishchi kuchiga ega emas. Bu esa ishlab chiqarish sifatini pasaytiradi va eksport salohiyatini cheklab qo‘yadi.Shu sababli O‘zbekistonda ishlab chiqarish tarmoqlarining mavjud holatini tahlil qilish orqali tarkibiy muammolarni aniqlash, ularni bartaraf etish bo‘yicha tizimli yondashuvlar ishlab chiqish lozim. Buning uchun sanoat, qishloq xo‘jaligi va xizmatlar sohalarida texnologik modernizatsiyani jadallashtirish, infratuzilmani yaxshilash, hududlar o‘rtasida ishlab chiqarish zanjirlarini shakllantirish, import o‘rnini bosuvchi va eksportbop mahsulotlarga ustuvorlik berish muhim hisoblanadi. 1.3. Ishlab chiqarish tuzilmasini modernizatsiya qilishga doir davlat siyosati va islohotlar yo‘nalishlari O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng, ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasini takomillashtirish va zamonaviylashtirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylana boshladi. Dastlabki yillarda iqtisodiyotda o‘tish davrining murakkabligi, bozor munosabatlarini joriy qilish zarurati, tashqi savdo va moliyaviy tizimdagi cheklovlar modernizatsiya 11jarayonlarini sekinlashtirdi. Ammo keyingi bosqichlarda, ayniqsa 2017-yildan boshlab Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida boshlangan islohotlar doirasida ishlab chiqarish tarmoqlarini tubdan isloh qilish va zamonaviylashtirish yo‘lida muhim chora-tadbirlar amalga oshirila boshlandi. Modernizatsiya – bu mavjud ishlab chiqarish bazasini texnik va texnologik jihatdan yangilash, raqamlashtirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilgan tizimli islohotlar majmuasidir. Davlat tomonidan bu jarayonni qo‘llab-quvvatlashning asosiy shakllari qatoriga investitsiyalarni rag‘batlantirish, soliq va boj imtiyozlari, texnologik transferlar uchun sharoit yaratish, yirik loyihalarni moliyalashtirish kiradi. Xususan, "Sanoatni rivojlantirish jamg‘armasi", “Texnoparklar” va “Erkin iqtisodiy zonalar” orqali korxonalarga subsidiya, kredit va infratuzilmaviy yordam ko‘rsatilmoqda.Ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish davlat strategiyasida keng qamrovli yondashuv orqali amalga oshirilmoqda. 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston Taraqqiyot Strategiyasi va “Sanoatni rivojlantirish konsepsiyasi”da ishlab chiqarish tuzilmasini tubdan qayta ko‘rib chiqish, yuqori qo‘shilgan qiymatga ega mahsulotlar ulushini oshirish, import o‘rnini bosuvchi mahsulotlarni ko‘paytirish kabi vazifalar belgilanmoqda. Shu bilan birga, eksportbop sohalarni rivojlantirish orqali ishlab chiqarish sektori tashqi bozorlarga moslashtirilmoqda.Alohida e’tibor qaratilgan sohalardan biri bu – raqamli texnologiyalarni joriy qilish. “Raqamli O‘zbekiston – 2030” dasturi doirasida sanoat tarmoqlarida avtomatlashtirish, sun’iy intellekt, robototexnika va IoT (Internet of Things) kabi ilg‘or texnologiyalarni joriy qilish maqsad qilinmoqda. Bu esa ishlab chiqarish samaradorligini oshirib, inson mehnatiga bo‘lgan qaramlikni kamaytiradi, mahsulot tannarxini pasaytiradi va raqobatbardoshlikni oshiradi.Sanoat modernizatsiyasi jarayonida import o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarishni rivojlantirish muhim o‘ringa ega. O‘zbekistonda metallurgiya, elektrotexnika, farmatsevtika, kimyo, mashinasozlik kabi sohalarda ichki talabni qondirishga qaratilgan yirik investitsion loyihalar 12amalga oshirilmoqda. Masalan, Olmaliq kon-metallurgiya kombinatida yangi zavodlar qurilishi, Angren va Navoiyda sanoat klasterlarining tashkil etilishi bu yo‘nalishdagi islohotlarning amaliy namunalaridir. Qishloq xo‘jaligida esa ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish suv tejovchi texnologiyalarni joriy etish, texnik bazani yangilash va qayta ishlash zanjirlarini kengaytirish orqali amalga oshirilmoqda. “Agrosanoat klasterlari” tizimi bu borada samarali tajriba sifatida xizmat qilmoqda. Bunday yondashuv orqali fermerlar, qayta ishlovchilar, eksportyorlar va banklar o‘rtasida uzviy hamkorlik yo‘lga qo‘yiladi. Natijada, xomashyoni chuqur qayta ishlash hajmi ortadi va tayyor mahsulot ishlab chiqarish darajasi yuqorilaydi. Davlat siyosatida hududiy modernizatsiya ham alohida e’tiborda. Har bir viloyatda ixtisoslashtirilgan tarmoqlarni rivojlantirish, “bir hudud – bir mahsulot” tamoyili asosida ishlab chiqarish bazasini kengaytirish choralari ko‘rilmoqda. Bu orqali nafaqat tarmoqlar rivojlanmoqda, balki bandlik darajasi oshib, mahalliy budjetga tushumlar ko‘paymoqda. Masalan, Jizzaxda elektrotexnika, Qashqadaryoda neft-gaz kimyosi, Andijonda avtomobilsozlik, Xorazmda to‘qimachilik yo‘nalishlari asosiy tarmoqlarga aylangan.Bundan tashqari, modernizatsiya jarayonlarida xalqaro texnologik hamkorlik muhim o‘rin tutadi. O‘zbekiston Xitoy, Janubiy Koreya, Germaniya, Turkiya, Rossiya kabi texnologik rivojlangan mamlakatlar bilan sanoat integratsiyasi, qo‘shma korxonalar tashkil etish, texnologiya transferi sohalarida faol hamkorlik qilmoqda. Bu esa yangi bilimlar va texnologiyalarni milliy ishlab chiqarishga integratsiya qilish imkonini bermoqda.Shu bilan birga, modernizatsiya jarayonlarining muvaffaqiyati malakali kadrlar tayyorlash bilan bevosita bog‘liq. Davlat tomonidan professional ta’limni rivojlantirish, zamonaviy kasb- hunar maktablari va oliy ta’lim muassasalari bazasini mustahkamlash bo‘yicha muhim chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xususan, “Ishlab chiqarish bilan integratsiyalashgan ta’lim” tamoyiliga asoslangan tizim shakllanmoqda. 13Ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish borasidagi siyosatning muhim yo‘nalishlaridan yana biri – yashil iqtisodiyotga o‘tishdir. Ekologik toza texnologiyalarni joriy qilish, energiyani tejovchi uskunalardan foydalanish, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini kengaytirish orqali ishlab chiqarish sohasi barqaror va ekologik xavfsiz bo‘lishi ta’minlanmoqda. Bu boradagi islohotlar xalqaro miqyosda ham yuqori baholanmoqda. Jadval: O‘zbekistonda ishlab chiqarish tuzilmasini modernizatsiya qilish bo‘yicha asosiy yo‘nalishlar va islohotlar № Yo‘nalish nomi Amalga oshirilayotgan islohotlar Kutilayotgan natijalar 1 Sanoat modernizatsiyasi Yangi texnologiyalar joriy etish, texnoparklar tashkil qilish Sanoat mahsulotlari raqobatbardoshligini oshirish 2 Import o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarish Mahalliy ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirish, soliq imtiyozlari Valyuta tejaladi, iqtisodiy mustaqillik kuchayadi 3 Agrosanoat klasterlari Fermer-qayta ishlovchi- eksportyor integratsiyasi Xomashyoni chuqur qayta ishlash, eksport hajmi ortadi 4 Hududiy ixtisoslashuv “Bir hudud – bir mahsulot” tamoyili Hududlar o‘rtasidagi iqtisodiy tafovutlar kamayadi 5 Raqamli sanoat Sun’iy intellekt, avtomatlashtirish, “Raqamli O‘zbekiston – 2030” Ishlab chiqarish jarayonlari tezlashadi va soddalashadi 6 Energiya samaradorligi va yashil texnologiyalar Qayta tiklanuvchi energiya manbalari, ekologik toza ishlab chiqarish Atrof-muhit muhofazasi, energiya tejamkorligi ta'minlanadi 7 Kadrlar Kasb-hunar maktablari, Malakali ishchi kuchi bilan 14tayyorlash tizimi oliy ta’lim va ishlab chiqarish integratsiyasi ta’minlash 8 Xalqaro texnologik hamkorlik Germaniya, Xitoy, Koreya kabi davlatlar bilan qo‘shma loyihalar Innovatsion texnologiyalarni milliy ishlab chiqarishga tatbiq etish II BOB. Ishlab chiqarish tuzilmasini qayta qurish jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash yo‘llari 2.1. Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasi va uni saqlash omillari Makroiqtisodiy barqarorlik — bu iqtisodiyotda uzoq muddatli o‘sishning ta’minlanishi, narxlar barqarorligi, ishsizlik darajasining maqbul holatda ushlab turilishi, tashqi savdo va to‘lov balansining muvozanatli bo‘lishi, shuningdek, davlat moliyasining sog‘lom holatda bo‘lishini ifodalovchi holatdir. Ushbu barqarorlik iqtisodiy siyosatning strategik maqsadlaridan biri hisoblanadi va u orqali investitsion muhitning jozibadorligi, ishlab chiqarish samaradorligi va aholi farovonligi ortib boradi. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun iqtisodiy tizimning asosiy ko‘rsatkichlari — yalpi ichki mahsulot (YaIM) o‘sishi, inflyatsiya darajasi, davlat byudjeti balansining holati, milliy valyutaning kursi, tashqi qarz miqdori, ishsizlik darajasi va aholining real daromadlari muhim rol o‘ynaydi. Bu omillarning har biri iqtisodiyotning turli jihatlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ularning uyg‘un rivoji orqali tizimda muvozanatga erishiladi. Barqarorlikning birinchi va asosiy yo‘nalishi — inflyatsiya darajasini nazorat qilishdir. Inflyatsiya darajasining yuqoriligi aholi xarid qobiliyatining pasayishiga olib keladi, bu esa iste’mol hajmini qisqartiradi. Shu bois O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan qat’iy pul-kredit siyosati yuritilmoqda. Raqamli monitoring, stavka boshqaruvi va valyuta bozori mexanizmlari orqali narxlar darajasining barqarorligini saqlab turishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. 15Ikkinchi muhim omil — ishsizlik darajasi. Mehnat bozoridagi muvozanat makroiqtisodiy barqarorlikka to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiladi. Ishsizlik darajasining ortishi ijtimoiy tengsizlik, byudjetga soliq tushumlarining kamayishi, iste’molning qisqarishi va ijtimoiy ziddiyatlar kuchayishiga olib keladi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda bandlik dasturlari, yoshlar uchun ish o‘rinlari yaratish, mehnat migratsiyasi jarayonlarini qonuniylashtirish orqali ishsizlik darajasini kamaytirish bo‘yicha izchil siyosat yuritilmoqda. Uchinchi muhim tarkibiy omil — fiskal (byudjet) barqarorlik. Davlat xarajatlari va daromadlari o‘rtasidagi muvozanat, byudjet taqchilligining kamayishi, davlat qarzining boshqarilishi makroiqtisodiy barqarorlik uchun zaruriy shart hisoblanadi. O‘zbekistonda davlat byudjeti xarajatlarining maqsadli yo‘naltirilishi, jumladan, infratuzilma, ta’lim, sog‘liqni saqlash va raqamli texnologiyalarga yo‘naltirilganligi bu barqarorlikka xizmat qiladi. To‘rtinchi omil — tashqi savdo balansining ijobiy holatda bo‘lishidir. Eksport va import o‘rtasidagi nomutanosibliklar, valyuta zaxiralarining kamayishi, tashqi qarzlarning ortishi mamlakatning moliyaviy barqarorligiga xavf tug‘diradi. Shu sababli eksportbop tarmoqlarni rivojlantirish, import o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarishlarni kengaytirish orqali tashqi savdo balansini muvozanatlash makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashda muhim yo‘ldir. Beshinchi omil — valyuta siyosati va milliy valyuta barqarorligi. O‘zbek so‘mining nisbiy mustahkamligi mamlakat ichidagi narxlar barqarorligiga, investitsiyalarni jalb qilishga va tashqi savdo faoliyatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. So‘mning barqarorligini ta’minlash uchun Markaziy bank kurs siyosatini muvozanatli yuritmoqda, valyuta zaxiralari hajmi muntazam oshirib borilmoqda.Bundan tashqari, investitsion muhit va xususiy sektorning faolligi ham barqarorlikni ta’minlovchi muhim omillardandir. Investitsion barqarorlik ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytiradi, innovatsiyalarni jalb etadi, ish o‘rinlari yaratadi va iqtisodiy o‘sishni jadallashtiradi. O‘zbekistonda bu borada 16“yagona darcha” tamoyili, soliq imtiyozlari, erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini kuchaytirish orqali investitsiya oqimiga qulay muhit yaratilmoqda. Moliyaviy sektor barqarorligi ham makroiqtisodiy muvozanatning muhim asosi hisoblanadi. Bank tizimining kredit berish salohiyati, likvidligi, kredit portfeli sifati va ishonchliligi iqtisodiy subyektlarning faoliyatiga to‘g‘ridan- to‘g‘ri ta’sir qiladi. Shu bois, O‘zbekistonda banklarni transformatsiyalash, kredit tashkilotlarining faoliyatini liberallashtirish, xalqaro standartlarga o‘tish bo‘yicha islohotlar davom ettirilmoqda. Soliq-bujet siyosati orqali ham makroiqtisodiy barqarorlik mustahkamlanadi. Soliq yukining maqbul darajada ushlab turilishi, soliq yuki taqsimotining adolatliligi, soliq tizimining soddalashtirilganligi iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi. O‘zbekistonda 2020-yillardan boshlab soliq islohotlari doirasida QQS stavkasi kamaytirildi, elektron soliq tizimi joriy qilindi va kichik biznes uchun qulayliklar yaratildi.Shuningdek, ijtimoiy barqarorlik ham makroiqtisodiy muvozanatning ajralmas qismidir. Aholining real daromadlarining oshishi, ijtimoiy himoya tizimining kengaytirilishi, ta’lim va tibbiyot sohalarining rivojlanishi iqtisodiyotning ichki barqarorligini mustahkamlaydi. Ijtimoiy siyosatning aniq maqsadli bo‘lishi iqtisodiy tenglikni ta’minlaydi va barqarorlikni kuchaytiradi. Makroiqtisodiy barqarorlikning o‘lchovi va holatini aniqlash uchun O‘zbekistonda asosiy 6 ko‘rsatkichga tayaniladi: YaIM o‘sish sur’ati, inflyatsiya, ishsizlik, byudjet saldosi, tashqi savdo balansining holati va valyuta zaxiralari . Quyidagi statistik ma’lumotlar asosida bu ko‘rsatkichlarning har biri bo‘yicha barqarorlik darajasi baholanadi. 1. YaIM o‘sish sur’ati (2020–2024 yillar) Yil YaIM o‘sish sur’ati (%) 2020 +1,7 % 2021 +7,4 % 2022 +5,7 % 17Yil YaIM o‘sish sur’ati (%) 2023 +6,0 % 2024 (prognoz) +6,6 % Tahlil: 2020-yilda pandemiya tufayli YaIM o‘sishi keskin pasaygan bo‘lsa-da, keyingi yillarda iqtisodiy faollik tiklandi. 2021-yildan boshlab islohotlar samarasi, tashqi savdoning kengayishi, investitsiyalar oqimining ko‘payishi va ishlab chiqarishning tiklanishi o‘sish sur’atini barqarorlashtirdi. 2024-yilda kutilayotgan 6,6% ko‘rsatkich barqaror o‘sishga ishora qiladi. 2. Inflyatsiya darajasi (% yillik) Yil Inflyatsiya (%) 2020 11,1 % 2021 10,0 % 2022 12,3 % 2023 8,8 % 2024 (prognoz) 8,0 % ?????? Tahlil: Inflyatsiya darajasi 2022-yilda global oziq-ovqat inqirozi va tashqi bosimlar tufayli biroz oshgan bo‘lsa-da, Markaziy bank tomonidan qabul qilingan qat’iy pul-kredit siyosati natijasida 2023-yilga kelib pasayish kuzatildi. 2024-yilga mo‘ljallangan 8% — inflyatsiyaning ijobiy pasayish tendensiyasini ko‘rsatadi. 3. Ishsizlik darajasi (band bo‘lmagan mehnatga layoqatli aholi ulushi) Yil Ishsizlik darajasi (%) 2020 10,5 % 2021 9,6 % 2022 8,8 % 2023 8,1 % 2024 (prognoz) 7,5 % 18 Tahlil: Bandlik dasturlarining faollashuvi, ayniqsa yoshlarga qaratilgan “Yoshlar daftari” loyihasi, kasb-hunar maktablarining rivoji, migratsiyaning tartibga solinishi natijasida ishsizlik darajasi yildan yilga pasaymoqda. 2024-yilga rejalashtirilgan 7,5% daraja iqtisodiy faol aholi salohiyatining ish bilan ta’minlanayotganini bildiradi. 4. Davlat byudjeti saldosi (YaIMga nisbatan, %) Yil Byudjet saldosi (%) 2020 -4,5 % 2021 -3,7 % 2022 -4,0 % 2023 -3,5 % 2024 (prognoz) -2,9 % Tahlil: Byudjet taqchilligi pandemiya va sotsial xarajatlar ortishi tufayli o‘sgan bo‘lsa- da, so‘nggi yillarda fiskal intizom va davlat xarajatlarining optimallashtirilishi orqali bu salbiy saldoni kamaytirish yo‘lga qo‘yildi. 2024-yilda saldoni -3% darajaga tushirish rejalashtirilgan. 5. Tashqi savdo balansi (mlrd AQSh dollari) Yil Eksport Import Balans 2020 15,1 21,2 -6,1 mlrd 2021 16,6 25,4 -8,8 mlrd 2022 19,3 28,2 -8,9 mlrd 2023 23,5 30,7 -7,2 mlrd 2024 (prognoz) 27,0 31,5 -4,5 mlrd Tahlil: Tashqi savdo balansida salbiy farq mavjud, lekin eksport salohiyatining oshishi, ayniqsa oltin, tekstil va meva-sabzavot mahsulotlari bo‘yicha eksport hajmining o‘sishi natijasida balans ijobiy tomonga siljimoqda. Importni cheklash emas, 19balki o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarish orqali bu muammoni hal qilishga e’tibor qaratilmoqda. 6. Valyuta zaxiralari (mlrd AQSh dollari) Yil Zaxira hajmi 2020 34,1 mlrd 2021 35,7 mlrd 2022 34,5 mlrd 2023 35,2 mlrd 2024 (prognoz) 36,8 mlrd Tahlil: Valyuta zaxiralari barqaror saqlanmoqda. Bu milliy valyuta kursining nisbiy mustahkamligini, tashqi to‘lovlar salohiyatini va investitsiyalarning ishonch darajasini belgilaydi. Bu holat Markaziy bank siyosatining barqarorligini ifodalaydi. 20 Inflyatsiya (8.8%) va ishsizlik (8.1%) eng sezilarli ko‘rsatkichlar bo‘lib, ular makroiqtisodiy siyosatning asosiy nazorat nuqtalarini tashkil etadi. YaIM o‘sishi (6.0%) barqaror rivojlanishni bildirsa, byudjet taqchilligi (3.5%) va savdo balansidagi manfiylik (7.2%) iqtisodiy muvozanatga tahdid soluvchi omillar sifatida e’tiborga olinadi. 2.2. Tarkibiy islohotlar natijasida yuzaga keladigan makroiqtisodiy muammolar Tarkibiy islohotlar iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, sanoatni diversifikatsiya qilish va bozor munosabatlarini chuqurlashtirish kabi strategik vazifalarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan uzluksiz va kompleks o‘zgarishlardir. Biroq, bu jarayon har doim ham silliq kechmaydi. Islohotlar 21jarayonida yuzaga keladigan vaqtinchalik muammolar, nomutanosibliklar va beqarorliklar iqtisodiy tizimga sezilarli bosim o‘tkazadi. Ayniqsa, ishlab chiqarish tuzilmasini qayta qurish bilan bog‘liq tarkibiy islohotlar davrida makroiqtisodiy barqarorlikning zaiflashishi, inflyatsion bosimlarning ortishi, bandlik muammolari, byudjet taqchilligi, xorijiy valyutaga talabning oshishi kabi holatlar vujudga keladi. Birinchi navbatda, islohotlarning boshlanish davrida inflyatsiyaning oshishi odatiy hol hisoblanadi. Yangi texnologiyalar joriy etilishi, ishlab chiqarish va logistika zanjirlarining yangilanishi, eski tizimlardan voz kechish natijasida xarajatlar ortadi. Bu esa tovar va xizmatlar narxiga bevosita ta’sir qilib, inflyatsiyani oshiradi. O‘zbekistonda ham bu holat 2017–2019 yillar oralig‘ida yaqqol kuzatildi. Narxlar liberallashtirildi, bozor narxlariga o‘tildi va buning natijasida inflyatsiya 2018-yilda 14,3%ga, 2019-yilda esa 15,2%ga yetdi. Markaziy bank inflyatsiyani bosib turish uchun asosiy stavkani ko‘tardi, lekin bu kreditlash imkoniyatlarini chekladi. Ikkinchi muammo — ishsizlik darajasining vaqtinchalik oshishi. Islohotlar davrida samarasiz korxonalar yopiladi, ishlab chiqarish qisqaradi yoki avtomatlashtiriladi, bu esa ishchi kuchiga bo‘lgan ehtiyojni kamaytiradi. O‘zbekistonda davlatga qarashli yirik korxonalarni xususiylashtirish, ularni raqobat muhitiga qo‘yish va bozor tamoyillariga asoslash jarayonida minglab ishchilar qisqartirishga uchradi. Ayniqsa, sovet davridan meros qolgan yirik sanoat majmualari iqtisodiy samarasizligi sababli to‘xtatildi yoki xususiy investorlar ixtiyoriga berildi. Uchinchi omil — byudjet taqchilligining ortishi. Islohotlar davrida davlat ko‘proq investitsiyalar jalb qilish, infratuzilmani rivojlantirish, ijtimoiy sohaga subsidiya ajratish, bank tizimini qo‘llab-quvvatlash uchun katta xarajatlarga duch keladi. Bu esa daromadlar yetarli bo‘lmagan holatda byudjet defitsitini oshiradi. O‘zbekistonda 2020–2022 yillar oralig‘ida COVID-19 pandemiyasi fonida iqtisodiy faollikning pasayishi, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy sohalarga 22yo‘naltirilgan qo‘shimcha mablag‘lar hisobiga davlat budjeti defitsiti 4–5% atrofida bo‘ldi. To‘rtinchi muammo — xorijiy valyutaga bo‘lgan talabning keskin oshishi. Islohotlar davrida ishlab chiqaruvchilar yangi texnologiyalarni olib kirish, jihozlar xarid qilish, import resurslardan foydalanishga ehtiyoj sezadi. Bu esa xorijiy valyutaga bo‘lgan talabni keskin oshirib, valyuta kursining beqarorlashishiga olib keladi. O‘zbekistonda 2017-yilda milliy valyuta erkin konvertatsiyaga o‘tkazilgach, so‘mning qadrsizlanishi ro‘y berdi. Ayniqsa, import hajmining eksportdan ustunligi fonida bu jarayon kuchayib bordi. Beshinchi muammo — tashqi qarzning ortishi. Davlat islohotlarni moliyalashtirish, yirik infratuzilmaviy loyihalarni amalga oshirish, sanoatni modernizatsiya qilish uchun xalqaro moliyaviy institutlardan qarz oladi. O‘zbekistonning tashqi qarzi 2017-yildan boshlab keskin oshdi: agar 2016-yilda umumiy tashqi qarz YaIMning 17%ini tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yilga kelib u 42%ga yetdi. Har yili davlat qarziga xizmat ko‘rsatish xarajatlari byudjet xarajatlarining muhim qismini egallayapti. Oltinchi muammo — hududlararo nomutanosibliklarning chuqurlashuvi. Islohotlar asosan poytaxt va iqtisodiy jihatdan faol hududlarda tezroq amalga oshiriladi, bu esa kam rivojlangan viloyatlarda rivojlanish sur’atining sustlashuviga olib keladi. Misol uchun, Toshkent shahri sanoat ishlab chiqarishining 40%ini egallab turgan bo‘lsa, Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax viloyatlaridagi ko‘rsatkichlar 3–5% dan oshmaydi. Yettinchi muammo — aholi daromadlari va iste’mol kuchining vaqtincha pasayishi. Narxlarning oshishi, ishsizlik va soliq bosimi natijasida aholining xarid qobiliyati qisqaradi. Bu esa ichki bozor faolligining pasayishiga va mahsulot aylanishining sustlashuviga olib keladi. Aholi real daromadining o‘sishi inflyatsiyani to‘liq qoplay olmasa, bu ijtimoiy beqarorlikka ham olib kelishi mumkin. 23Sakkizinchi muammo — investorlarda ishonchsizlik. Islohotlar noaniq yuritilsa, siyosiy va huquqiy muhitda barqarorlik yetarli bo‘lmasa, xorijiy investorlar ishtirok etishdan tortinadi. O‘zbekistonda bu borada oldinga siljishlar bo‘lsa-da, hali ham erkin raqobat muhitini ta’minlash, investorlar huquqini himoya qilish, sud tizimining mustaqilligini ta’minlash dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. To‘qqizinchi muammo — xususiy sektorga yuklama ortishi. Soliq islohotlari, deklaratsiyalar, yangi tartibga solishlar xususiy tadbirkorlik subyektlariga boshlang‘ich bosqichda qo‘shimcha xarajatlar va mehnat talabini yuklaydi. Bular qisqa muddatda ishlab chiqarish narxining oshishiga olib keladi. Jadval: O‘zbekistonda tarkibiy islohotlar jarayonida yuzaga kelgan asosiy makroiqtisodiy muammolar (2020–2024 y.) № Muammo turi Namoyon bo‘lish shakli Statistik ko‘rsatkichlar (2020–2024) Izoh 1 Inflyatsiya bosimi Narxlarning tez o‘sishi 2020 – 11.1%, 2022 – 12.3%, 2023 – 8.8% Valyuta kursi va narx liberallashuvi ta’siri 2 Ishsizlik Bo‘shagan ish o‘rinlari, qisqartirish 2020 – 10.5%, 2024 – 7.5% (prognoz) Xususiylashtirish va raqobatga moslashuv bosqichi 3 Byudjet taqchilligi Davlat xarajatlarining daromaddan yuqori bo‘lishi 2020 – 4.5%, 2023 – 3.5%, 2024 – 2.9% (YaIMga nisbatan) Sotsial himoya, sog‘liqni saqlash, pandemiya ta’siri 4 Valyuta beqarorligi So‘mning qadrsizlanishi, 2017-yilda so‘m 2x Valyuta bozorining erkinlashtirilishi 24talabning oshishi devalvatsiyaga uchradi bosqichi 5 Tashqi qarz ortishi Davlat qarzining o‘sishi 2016 – 17% YaIMga nisbatan → 2023 – 42% Xalqaro moliya institutlaridan kreditlar olinishi 6 Hududiy nomutanosibliklar Sanoat va xizmatlar faqat ayrim hududlarda Toshkent – 40% sanoat, ayrim viloyatlar – <5% Infratuzilma va investitsiya yetishmovchiligi 7 Aholi real daromadining pasayishi Iste’mol kuchining zaiflashuvi Inflyatsiyani to‘liq qoplay olmagan o‘sish Narxlar o‘sishi real xarid kuchiga salbiy ta’sir qiladi 8 Investitsion xavflar Ishonchsizlik, huquqiy xavfsizlik kamligi Xorijiy investitsiyalar hajmi sekin o‘smoqda Huquqiy muhit va kafolatlar yetarli emas 9 Soliq yuki va tartibga solish ortishi Tadbirkorlar xarajatlarining ortishi 2020-yildan yangi soliq shakllari joriy etilgan Yangi tizimga moslashish davri murakkab kechdi Tarkibiy islohotlar davrida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash oson emas. Ammo muhim jihati shundaki, bu muammolar vaqtinchalik bo‘lib, to‘g‘ri siyosiy va iqtisodiy boshqaruv orqali ularni bosib o‘tish mumkin. Shu bois islohotlar sekinlashmasligi, aksincha, kuchli prognoz, monitoring va tahlil asosida olib borilishi lozim. 252.3. O‘zbekiston sharoitida ishlab chiqarish tuzilmasini takomillashtirish orqali makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash istiqbollari O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va global raqobatga bardosh bera oladigan milliy iqtisodiyot yaratish uchun ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasini takomillashtirish strategik ahamiyatga ega. So‘nggi yillarda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, texnologik modernizatsiya, investitsiya muhitini yaxshilash bo‘yicha tashabbuslar aynan shu yo‘nalishda muhim natijalar bermoqda. Shu bois ishlab chiqarish tuzilmasi va makroiqtisodiy barqarorlik o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, birining rivoji ikkinchisining mustahkamlanishiga xizmat qiladi. O‘zbekiston iqtisodiyoti hali ham xomashyo eksportiga qaram bo‘lib qolayotganiga qaramay, ishlab chiqarish tuzilmasi asta-sekinlik bilan yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlarga o‘tmoqda. Ayniqsa, sanoat tarmoqlarining diversifikatsiyalashuvi, agrosanoat klasterlarining shakllanishi, raqamli texnologiyalarning ishlab chiqarishga integratsiyasi barqarorlikni mustahkamlovchi asosiy yo‘nalishlarga aylangan. Shu orqali inflyatsiya 26bosimini pasaytirish, importdan qaramlikni kamaytirish, eksport salohiyatini oshirish va ish o‘rinlarini yaratish imkoniyati yuzaga kelmoqda. Yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish — iqtisodiy o‘sishni sifat jihatdan yangi bosqichga olib chiqadi. Masalan, paxta tolasi emas, balki tayyor to‘qimachilik mahsulotlari eksport qilinishi valyuta tushumlarini bir necha barobarga oshiradi. Aynan shunday yondashuvlar orqali O‘zbekiston sanoati zamonaviy shaklga keltirilmoqda. 2023-yilda sanoat mahsulotlari eksportida tayyor mahsulotlar ulushi 50% dan oshdi, bu esa strukturaviy siljishlarning amaliy ifodasidir. Bundan tashqari, hududlar kesimida ishlab chiqarish markazlarini rivojlantirish orqali makroiqtisodiy muvozanat kuchaymoqda. “Har bir hudud – bir mahsulot” tamoyiliga asoslangan ixtisoslashuv yondashuvi orqali Qoraqalpog‘istonda go‘sht-sut klasterlari, Andijonda avtomobilsozlik, Navoiyda kimyo sanoati, Surxondaryoda meva-sabzavotchilik va logistika sohalari asosiy drayverga aylantirilmoqda. Bu esa mehnat bozorida bandlikni oshirib, ichki talab va iste’molni rag‘batlantiradi. Makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy ustunlaridan biri — soliq va byudjet intizomini ta’minlashda ishlab chiqarish salohiyati hal qiluvchi o‘rin tutadi. Ya’ni, qancha ko‘p raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarilsa, shuncha ko‘p soliq tushumi shakllanadi. 2024-yil birinchi choragi yakunlariga ko‘ra, O‘zbekiston byudjet tushumlarining 65% dan ortig‘i aynan real sektor – sanoat, xizmat ko‘rsatish va qishloq xo‘jaligidan kelgan. Bu esa fiskal barqarorlikka bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda.Shuningdek, import o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish orqali milliy valyutaga tushayotgan bosim kamaymoqda. So‘nggi yillarda farmatsevtika, qurilish materiallari, elektrotexnika, oziq-ovqat va neft-kimyo mahsulotlarining mahalliy ishlab chiqarilishi keskin oshdi. Bu esa bir vaqtning o‘zida tashqi savdo balansini muvozanatlash va milliy valyuta kursining barqarorligini saqlashga xizmat qilmoqda. 27Raqamli iqtisodiyotga o‘tish — ishlab chiqarish tuzilmasini takomillashtirishda asosiy poydevor bo‘lib xizmat qilmoqda. “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi doirasida sanoat korxonalarida avtomatlashtirish, sun’iy intellekt, IoT texnologiyalari joriy qilinmoqda. Bu texnologiyalar ishlab chiqarish hajmini oshiribgina qolmay, resurslar tejamkorligini ta’minlab, narx barqarorligini ham saqlaydi. Demak, texnologik yangilanish bevosita inflyatsiyani jilovlash omili bo‘lib xizmat qiladi. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda mehnat unumdorligini oshirish va kadrlar salohiyatini rivojlantirish ham muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda ishlab chiqarish tarmoqlari uchun zarur bo‘lgan muhandislar, texnologlar, avtomatika va dasturlash sohalaridagi mutaxassislar soni talabga nisbatan yetarli emas. Shu bois kasb-hunar maktablari, texnikumlar va oliy ta’lim muassasalari ishlab chiqarish bilan integratsiyalashtirilmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, ishchi kuchi malakasining ortishi va ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga olib keladi. Yana bir muhim istiqbol — eksportbop mahsulotlar ulushini oshirish. Hozirda O‘zbekiston eksportining asosiy qismini xomashyo tashkil qilmoqda. Bu esa valyuta tushumlarini cheklaydi va tashqi bozorlardagi narx o‘zgarishlariga bog‘liqlikni oshiradi. Shu sababli, sanoat tarmoqlarini qayta yo‘naltirish, tayyor mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish va brend yaratish orqali eksport tuzilmasi takomillashtirilmoqda. Bu barqaror valyuta oqimini ta’minlab, makroiqtisodiy beqarorlik xatarlarini kamaytiradi.Bundan tashqari, ishlab chiqarish tuzilmasini takomillashtirish orqali tashqi qarzga qaramlikni kamaytirish ham mumkin bo‘ladi. Ichki ishlab chiqarish bazasining kengayishi davlatning budjetiga mustaqil ravishda daromad keltirib, investitsiyalarni o‘z hisobidan moliyalashtirish imkonini beradi. Shu bois davlat xarajatlarini qoplash uchun xorijdan qarz olishga ehtiyoj kamayadi. 28 Xulosa Men “O’zbekistonda ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishini qayta qurish jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash muammolari” mavzusidagi kurs ishini bajarish davomida ishlab chiqarish sektori va makroiqtisodiy muvozanat o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni chuqur tahlil qildim. O‘zbekiston iqtisodiyotining hozirgi bosqichida tarkibiy islohotlar milliy iqtisodiy siyosatning asosiy mazmunini tashkil etayotganini, ularning muvaffaqiyati esa bevosita makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash bilan chambarchas bog‘liqligini angladim. Kurs ishining birinchi bobida ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi tushunchasi, uning iqtisodiy ahamiyati, O‘zbekistondagi mavjud holati va bu boradagi tarkibiy muammolarni ko‘rib chiqdim. Tahlillar natijasida iqtisodiyotda tarmoqlararo nomutanosibliklar, texnologik eskirish, xomashyo eksportining yuqoriligi va qo‘shilgan qiymatning pastligi kabi muammolar mavjudligi aniqlandi. Shuningdek, davlat siyosati orqali sanoatni modernizatsiya qilish, agrosanoat klasterlarini rivojlantirish, xizmatlar sektorining ulushini kengaytirish borasida olib borilayotgan islohotlar yutuqlari va kamchiliklarini tahlil qildim. Ikkinchi bobda esa, ishlab chiqarish tuzilmasini qayta qurish jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikka ta’sir qiluvchi omillar chuqur o‘rganildi. Jumladan, inflyatsiyaning o‘sishi, ishsizlik darajasining vaqtincha ko‘tarilishi, davlat byudjeti defitsiti, tashqi savdo balansining salbiy holati kabi tarkibiy islohotlar bilan bog‘liq makroiqtisodiy muammolar statistik tahlillar orqali yoritildi. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, islohotlar zarur bo‘lsa-da, ular ehtiyotkorlik bilan olib borilishi, o‘zaro uyg‘unlashtirilgan iqtisodiy siyosat orqali muvozanatga erishilishi kerak. Men bu ishda O‘zbekistonda ishlab chiqarish tuzilmasini takomillashtirish orqali makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash istiqbollarini ham tahlil qildim. Bunda yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, 29import o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarishlarni rivojlantirish, raqamli texnologiyalarni joriy etish, hududiy iqtisodiy muvozanatni tiklash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish asosiy yo‘nalishlar sifatida belgilandi. Xulosa qilib aytganda, ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasini qayta qurish bo‘yicha olib borilayotgan islohotlar O‘zbekiston iqtisodiyotining uzoq muddatli barqarorligini ta’minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, bu jarayonda yuzaga keladigan makroiqtisodiy muammolarni aniq bashorat qilish, ularni yumshatish bo‘yicha oldindan strategik choralarni ko‘rish muhim hisoblanadi. Men o‘z kurs ishim orqali bu yo‘nalishdagi ilmiy-nazariy asoslarni o‘rganib, amaliy tavsiyalar ishlab chiqdim deb hisoblayman. 30Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 3111) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021.

O’zbekistonda ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishini qayta qurish jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash muammolari

Sotib olish