O‘zbekistonda islom sivilizatsiyasi markazining - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	126.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

111 Продаж

O‘zbekistonda islom sivilizatsiyasi markazining

Купить

MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………....4-9
I Bob. Mustaqillik yillarida diniy qadriyatlarning tiklanishi….......10-29
I.1. O‘zbekistonda islom ta’limoting rivojlanishiga hissa qo‘shgan allomalar
ilmiy merosining o‘rganilishi……………………………………...…..10-23
I.2. Diniy qadriyatlarni tiklashga qaratilgan huquqiy-me’yoriy hujjatlar
……………………………………………………………………….....23-29
II Bob. Islom sivilizatsiyasi markazining tashkil etilishi va
faoliyati ……………………………………………………….…….....30-47
II.1. Hasti Imom majmuasining barpo etilishi…………………...…....30-35
II.2. Islom sivilizatsiyasi markazi faoliyati yo‘nalishlari, maqsad
va vazifalari…………………………………………..………………...36-47
Xulosa……………………………………………………………...…...48-51
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………….…...52-57

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Bugun O‘zbekiston Respublikasida ilm-ma’rifatni
yuksaltirish, kelajak avlodga yuksak boy ma’naviy merosimizni o‘rgatish orqali
ularni vatanga sadoqat ruhida tarbiyalash hamda uchinchi uyg‘onish davri
madaniyatini shakllantirish yo‘lida tizimli ishlar yo‘lga qo‘yilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tashabbusi ostida
“Yangi O‘zbekiston” g‘oyasi ilgari surilmoqda. Aytish joizki, 2017-2021 yillarga
mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar strategiyasi davlat va jamiyatimizning
rivojlanishi yo‘lida yangi bosqichni boshlab berdi. Harakatlar strategiyasining
(4.4.,4.5) bandlarida jismonan sog‘lom, ruhan va aqlan rivojlangan, mustaqil
fikrlaydigan, yosh avlodning ijodiy va intellektual salohiyatini qo‘llab-
quvvatlash va ro‘yobga chiqarish, ilmiy-tadqiqot va innovasiya faoliyatini
rag‘batlantirish, ilmiy va innovasiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning
samarali mexanizmlarini yaratish, oliy o‘quv yurtlari va ilmiy-tadqiqot institutlari
huzurida ixtisoslashtirilgan ilmiy-eksperimental laboratoriyalar, yuqori texnologiya
markazlari va texnoparklarni tashkil etish 1
kabi vazifalar belgilangan. Ta’kidlash
joizki, ushbu belgilangan vazifalar doirasida samarali ishlar amalga oshirildi
qat’iyat bilan davom ettirilmoqda.
Shuni qayd etish lozimki, jamiyatning turli sohalaridagi o‘zgarishlar qatorida
ilm-fan sohasiga ham yetarlicha e’tibor qaratilmoqda. Bu sohaga bugungi kunda
investitsiya yo‘naltirilmoqda 2
.
Yurtimizda muqaddas dinimiz islom dini ta’limotlarini ilmiy jihatdan tadqiq
etish borasida amalga oshirilayotgan ishlar ahamiyatga molikdir. Ushbu sohaga
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan yetakchilik qilinayotgani
mavzuning muhimligini yanada oshiradi. Xususan, 2018-yil 12-dekabrda BMT
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги 4947-сонли Фармонининг 1-иловасида
келтирилган “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор
йўналишлари бўйича Ҳаракатлар стратегияси” // https//strategy regulation.gov.uz.
2
Mansur Eshov. Ta’limga yo‘naltirilgan sarmoya – eng samarali investitsiya//Yangi O‘zbekiston.  Toshkent, 2021.
 B.4
2

Bosh Assambleyasi tomonidan “Ma’rifat va diniy bag‘rikenglik” nomli maxsus
rezolyutsiyasining qabul qilinishi xalqaro doirada islom dini ta’limoti mohiyatini
ochib berdi. Ushbu rezolyutsiyaning asosiy maqsadi — barchaning ta’lim olish
huquqini ta’minlashga, savodsizlik va jaholatga barham berishga
ko‘maklashishdan iborat 3
.
Ichki doirada esa “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi yangi
tahrirdagi Qonunning qabul qilinishi mamlakat fuqarolarining erkinligi
ta’minlanayotganining yorqin misolidir. Unda fuqaroning xohlagan dinga e’tiqod
qilishligi, ibodatlar va marosimlarda qatnashish ishtirok etishlik huquqi,
majburlashlarga yo‘l qo‘yilmasligi va boshqa holatlar qat’iy belgilab qo‘yilgan 4
.
“Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tamonidan ko‘p
asrlar mobaynida yaratib kelingan g‘oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy
merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan nihoyatda muhim vazifa
bo‘lib qoldi” 5
.
Bugunda diniy va dunyoviy ilmlari o‘rganish, tadqiq etish maqsadida
yurtimizda oliy ta’lim muassasalari, ilmiy tadqiqot markazlari tashkil qilinmoqda.
Ularning asosiy vazifasi sifatli kadrlar tayyorlash, dunyo tamadduni rivojiga hissa
qo‘shgan buyuk alloma va mutafakkirlarining ilmiy merosini chuqur tahlil qilish
va ularni jahon ommasiga tanishtirishdir. Qiziqarli jihati bu ishlarni tashkil qilishda
nafaqat o‘zbekistonlik, balki dunyo olimlari, tadqiqotchilari ham jalb qilinmoqda.
O‘zbekiston – allomalar yurti. Unda ko‘plab mutaffakirlar yetishib chiqdi va ilm
maydonida mislsiz ishlarni amalga oshirdilar. Allomalar ilmiy merosini tadqiq
qilish maqsadida 2008-yilda Samarqandda Imom Buxoriy xalqaro markazi, 2017-
yilda Imom Termiziy xalqaro ilmiy tadqiqot markazi, 2020-yilda esa Imom
Moturidiy xalqaro ilmiy tadqiqot markaziga asos solindi. Ular Imom al-Buxoriy,
Imom at-Termiziy va Imom al-Moturidiy merosini o‘rganish uchun muhim qadam
3
Akmal Saidov. Ma’rifat va bag‘rikenglik – tinchlik va taraqqiyot kaliti//Yangi O‘zbekiston (101-son).  Toshkent,
2022.  B. 4
4
“Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi yangi tahrirdagi Qonun (O‘RQ-699-son). – T., 2021.
5
Islom Karimov. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari.  T.:O‘zbekiston, 1997.  B.137.
3

vazifasini o‘tadi. So‘nggi yillarda ajdodlarimiz merosini o‘rganish va ularni
ommaga tadbiq etish yo‘lida yana ham katta qadam tashlandi. Islom sivilizatsiya
markazining qurilayotgani buning yorqin misoli bo‘la oladi. Bu markaz o‘zida
ko‘plab funksiyalarni qamrab olishi bilan e’tiborlidir. Xususan, bu maskan faqat
tadqiqotlar bilan chegaralanib qolmasdan, balki muzey, ilm maskani, o‘zida
xalqaro anjuman va konferensiyalarni qabul qilish imkoniga ega bo‘lgan, jahonda
o‘xshashi bo‘lmagan markaz vazifasini o‘taydi. Islom sivilizatsiya markazidan
kutilayotgan maqsad-umidlar ulkandir. Jumladan, bu ilmiy tadqiqot markazi
Uchinchi Renessansni amalga oshirishda asosiy ustun bo‘lib xizmat qilishi
kutilyapti.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. O‘zbekiston olimlari tomonidan
mavzuga doir masalalar atroflicha yoritilgan. Xususan, F.Sulaymonova 6
,
B.Abduhalimov 7
, Hoji Ismatulloh Abdulloh 8
, A.Murodov 9
, U.Uvatov 10
va
boshqalar musulmon madaniyatini tadqiq etishga muhim hissa qo‘shganlar. Bu
o‘rinda F.Sulaymonovaning “Sharq va G‘arb” monografiyasida arab-musulmon
madaniyatini yaxlit holda tadqiq etganligini alohida ta’kidlash zarur. Shuningdek,
B.Abduhalimovning “Bayt al-Hikma va Markaziy Osiyo olimlarining Bag‘doddagi
ilmiy faoliyati” kitobida o‘rta asr manbalarida saqlangan “Bayt al-Hikma”
haqidagi ma’lumotlar jamlangan, ular ilk bor atroflicha yoritilib, mazkur ilmiy
markazning tashkil topishi, tarkibiy tuzilishi, vazifalari va taraqqiyoti haqida so‘z
yuritiladi.
“Ma’naviyat yulduzlari 11
” nomi bilan chop etilgan va yuzga yaqin markaziy
osiyolik buyuk siymolar, allomalar va adiblar haqida ma’lumotlarni o‘z ichiga
olgan bio-bibliografik asarni mamlakatimizda ushbu turkumdagi tadqiqotlarning
eng yirigi sifatida baholash mumkin. Kitobda ming yildan ortiq vaqt (IX-XX)
6
Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. -Т.: “Ўзбекистон”, 1997.  Б . 414
7
Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.:
“Ўзбекистон”, 2010.  Б . 132
8
Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Марказий Осиёда Ислом маданияти. -Т.: “Шарқ”, 2005.  Б .384
9
Муродов А. Ўрта Осиё хаттотлик санъати тарихидан. - Т.: “Фан” нашриёти , 1971. -Б. 3.
10
Уватов У. Муҳаддислар имоми. –Т.: “Маънавият”, 1998.  Б .220
11
Маънавият юлдузлари: (Марказий Осиёлик машҳур сиймолар, алломалар, адиблар)//Тўпловчи ва масъул
муҳаррир: М.М.Хайруллаев/.-Т.: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2001.  Б .400
4

oralig‘ida yashab, ijod etgan mashhur kishilarning hayoti va ilmiy merosi bayon
qilinadi.
Bu mavzu tarixi hali yaratilmagani sababli o‘rganilganlik darajasi hali to‘liq
amalga oshirilmagan. Ushbu bitiruv malakaviy ishini tayyorlashda, asosan, ushbu
sohada faoliyatini olib boruvchi tadqiqotchilarning ilmiy ishlari, maqolalariga
murojaat qilindi. Inoyatov A., Alimov U.I., Botirov B.M, Mahmudov S.A.,
Mahmudov Sherzod, Tojimatova Muxtasar, Minovarov Sh. va boshqa
tadqiqotchilar bu mavzuga doir tadqiqotlar qilishgan. Mazkur mavzuni yoritishda
ularning ishlari katta ahamiyat kasb etadi.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Ushbu bitiruv malakaviy ishida ilmiy
rahbar tavsiyasiga ko‘ra, maqsad va vazifalar reja asosida belgilandi. Bitiruv
malakaviy ishning bosh maqsadi mamlakatimiz asrlar davomida jahon
sivilizatsiyasining ajralmas qismi, islom madaniyati markazlaridan biri bo‘lib
kelganini yoritib berish, Islom sivilizatsiyasi markazining ilm-fan, madaniyat
sohalaridagi o‘rni va unda amalga oshiriladigan ilmiy faoliyat bilan
tanishtirishlikdir. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagilar vazifa etib
belgilandi:
 mamlakatimizda islom dini ravnaqi yo‘lida qilinayotgan ishlarni tadqiq
etish;
 yurtboshimizning islom ma’rifatini rivojlantishga qaratilgan
tashabbuslarini tadqiq etish;
 musulmon Sharqi allomalarining ilmiy merosini tahlil etish;
 allomalarimiz merosiga berilayotgan e’tiborni ko‘rsatib o‘tish;
 Islom sivilizatsiyasi markazining tashkil etilish sabablarini o‘rganish;
 markazda olib borilayotgan ishlarni tadqiq etish;
 markazning tashqi aloqalarini o‘rganish;
 markazning tarkibiy qismlarini o‘rganish.
Bitiruv malakaviy ishning manbalari. Ahmad al-Farg‘oniy nomidagi
Farg‘ona axborot resurs markazi va Farg‘ona Davlat Universiteti asosiy
kutubxonasida saqlanayotgan tarixiy asarlar, gazeta va jurnallar, OAK ro‘yxatiga
5

kiritilgan ilmiy to‘plamlar bitiruv malakaviy ishining manbaviy asosini boyitishga
xizmat qildi.
Bitiruv malakaviy ish obyekti. Islom sivilizatsiyasi markazining tashkil
etilishi va faoliyat jarayonini o‘rganish tadqiqot obyekti sifatida belgilandi.
Bitiruv malakaviy ishning davriy chegarasi. Garchi bu ilmiy ish davriy
chegarasi 2017-2022-yillar deb berilsada, aslida undan ham katta davrni, ya’ni
oxirgi yillardagi yurtimizdagi o‘zgarishlar, Islom sivilizatsiyasi barpo etilishiga
qadar bo‘lgan davr ham ushbu bitiruv malakviy ishida yoritiladi .
Metodologik va nazariy asoslari. So‘nggi yillardagi demokratik
tamoyillardagi o‘zgarishlar, oshkoralik, yangicha dunyoqarash hamda yangicha
fikrlash, milliy qadriyatlarimizning tiklanishi va Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyevning ma’ruzalarida, nutqlarida, chiqishlari va asarlarida ilgari surilgan
milliy mafkura g‘oyasi, qadriyatlar mafkurasi va manbalarga tayangan holda holis
va haqqoniy yoritish mazkur tadqiqotning uslubiy asoslarini tashkil etadi.
Biriruv malakviy ishning metodologik asoslariga mamlakatimiz
raahbarining asarlari, xususan, “Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi” 12
asari
va “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi
to‘g‘risida” gi Farmoni bizga asosiy uslubiy yo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi.
Shuningdek, ko‘rib chiqilayotgan mavzuni o‘rganib chiqishda bizning yurtimizda
mavjud sharqshunoslik maktabi namoyondalarining ilmiy tadqiqot olib borish
uslubi va metodlaridan ham keng foydalandik. Ushbu bitiruv malakaviy ishning
o‘rganish metodologik usuli sifatida qiyosiy, tahliliy va analiz usullari tanlandi. F.
Sulaymonova, B. Abduhalimov, U.Uvatov kabi va yana bir qancha sharqshunos
olimlar tadqiqotlarining metodologiyasidan keng foydalandik.
Tadqiqotga umumjahon taraqqiyoti tamoyillari va mustaqil davlatchilik
manfaatlari nuqtai-nazaridan hamda tarixiylik, xolislik, haqqoniylik tamoyillari
asosida yondashildi. Bitiruv malakaviy ishida ushbu sohada amalga oshirilgan
islohotlarga oid huquqiy-me’yoriy hujjatlar muhim rol o‘ynadi.
12
Shavkat Mirziyoyev. Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi.  T.:O‘zbekiston,  B.416.
6

Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi. Mazkur bitiruv malakaviy
ishning ilmiy yangiligi quyidagilarda ko‘rinadi:
 mustaqillik yillarida milliy qadriyatlarimizni tiklash yo‘lida
qilinayotgan ishlar tahlil qilindi;
 diniy-ma’rifiy sohada qilingan islohatlar va huquqiy-normativ hujjatlar
tizimlashtirildi;
 islom sivilizatsiyasi markazining tashkil qilinishi arafasidagi sharoit
tahlil qilindi;
 markazning maqsad va vazifalari, faoliyati tadqiq qilindi.
Bitiruv malakaviy ish natijalarining ilmiy-amaliy ahamiyati. Bugungi
kunda dunyo har jihatdan rivojlanib bormoqda. Qisqa qilganda globallashuv
allaqachon ongimizga kirib kelib, o‘rnashgan. Bu bevosita davlatimizning
madaniy-ma’rifiy tomoniga salbiy ta’sir o‘tkazmoqda. Dinimiz yomonlanmoqda.
Islom dini yovuz kuchlar tomonidan niqob qilinib kelinmoqda. Shunday sharoitda
dinimizning ezgulik, poklik dini ekanligini, uning dunyo ilm-fani bilan bir
butunligini ko‘rsatib berish uchun bugunda Islom sivilizatsiyasi markazi barpo
qilinib, faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Ushbu bitiruv malakaviy ishida shu voqelikni
ochib berishga harakat qilinadi.
Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi
kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I Bob. Mustaqillik yillarida diniy qadriyatlarning tiklanishi.
I.1.O‘zbekistonda islom ta’limoting rivojlanishiga hissa qo‘shgan
allomalar ilmiy merosining o‘rganilishi
7

Barqaror taraqqiyot yo‘lidan izchil qadamlar bilan odimlayotgan
O‘zbekistonimizning turli sohalarda erishayotgan yutuqlari barchamizga haqli
ravishda g‘urur va iftixor bag‘ishlaydi. D arhaqiqat, mustaqillik yillarida ko‘hna
tariximiz, boy merosimiz, milliy davlatchiligimiz, muqaddas dinimiz, urf-odat va
an’analarimiz qayta tiklandi. Bugungi kunda xalqimiz, ayniqsa, yosh avlod qalbida
mehr-oqibat, bag‘rikenglik, hamjihatlik kabi olijanob fazilatlar, milliy va
umumbashariy qadriyatlarga hurmat, Vatan taqdiri va kelajagiga daxldorlik
tuyg‘usi yanada yuksalib bormoqda 13
. Hech shubhasizki, istiqlolning eng ulkan
tuhfalaridan biri bu ota-bobolarimizning muqaddas e’tiqodi – islom dinini
o‘rganish, ajdodlarimizning boy ma’naviy merosini tadqiq qilish, dinimiz
arkonlarini emin-erkin ado etish imkoniyati bo‘ldi. Qayd etish lozimki,
mustamlaka davrida haqiqatni yuzaga chiqarish imkoni bizga berilmadi.
Ajdodlarimiz hayoti va ularning merosi yo o‘rgatilmadi, yo noto‘g‘ri tadbiq etildi.
Dinimiz ahkomlarini amalga oshirishda to‘sqinlik bo‘ldi. Hattoki hadis ilmining
sultoni, Qur’ondan keyingi o‘rinda turuvchi manba – “Al-jome as-sahih” asarining
muallifi Imom al-Buxoriy haqida umuman gapirilmadi. Uyidan bir parcha qog‘oz
topilsa, uy egalari ayovsiz “quloq” qilindi. Shuning uchun ko‘plab odamlar o‘z
hayotini saqlash maqsadida diniy bo‘ladimi, dunyoviy kitob bo‘ladimi ko‘mishga,
yoqishga yoki yerto‘lalarga yashirishga majbur bo‘lishdi. Dinimizning asosiy
manbasi bo‘lmish Qur’onni o‘qish tugul, eshitishga ham imkon berishmadi. Lekin
mustaqillik sharofati bilan tarixiy haqiqat, milliy qadriyatlarimiz sekinlik bilan asl
holiga qayta boshladi. Bugunda xalqimiz diniy amallarni to‘liq amalga oshirish
imkoniyatiga ega, yurtimizning turli hududlarida Qur’on musobaqalari
tashkillanmoqda, haj qilish imkoniyati, hayit bayramlarini nishonlash huquqiga ega
bo‘ldik. Masjidlar ma’rifat o‘chog‘iga aylandi. Aziz avliyolar qo‘nim topgan joylar
obodonlashtirilib, ziyoratchilar uchun zamon talabida xizmatlar joriy qilindi. Har
yili besh mingdan ortiq yurtdoshlarimizga haj safariga borish imkoniyatlari
tug‘ildi. Diniy bilim va savodxonlikni oshirish maqsadida ommaviy axborot
vositalarida “Hidoyat sari”, “Ziyo” studiyasi ko‘rsatuvlari, radio eshittirishlari,
13
https://insonhuquqlari.uz/oz/news/mustaqillik-oliy-nemat
8

gazetalarda ko‘plab maqolalarning chop etilishi muntazam olib boriladigan
ma’naviy-ma’rifiy ishlar hisoblanadi. Qolaversa, diniy idoramizning “Hidoyat”
jurnali, “Islom nuri” gazetasi mo‘min-musulmonlarning sevimli nashriga aylangan.
Mustaqillikning dastlabki yillarida ma’naviy boyishga, milliy madaniyatlarning
bir-biri bilan yaqinlashuvi va o‘zaro rivojlanishiga yordam beradigan xalq
an’analari va bayramlarini tiklashga katta e’tibor berildi. Bu o‘rinda xalqimizning
azaliy qadriyati, sevimli bayrami hisoblanmish “Navro‘z” bayramini xalqimizga
qaytib berilishi mamlakat tarixida katta voqea bo‘ldi. Bu bayramni umumxalq
shodiyonasiga aylantirish borasida bir qator tadbirlar ko‘rildi. Xususan, Birinchi
Prezidentimiz Farmoniga ko‘ra, umumxalq bayrami sifatida nishonlanadigan
bo‘ldi 14
. Musulmon hayotidagi qutlug‘ sanalar – Qurbon va Ramazon 15
hayit
bayramlarining nishonlashi boshlanishi ham xalqimiz uchun beqiyos xushnudlik
berdi. 1991-yili “Qurbon hayiti” dam olish kuni, deb e'lon qilindi. O‘zbekiston
Sovet Sotsialistik Jumhuriyati Prezidenti I.Karimovning 20-iyun kuni e'lon
qilingan farmonidagi har bir jumla kishi e'tiborini tortib, har bir musulmonda
chuqur bir qoniqish va ko‘tarinki ruhni namoyon qiladi. Farmon matnini to‘liq
keltiramiz: “Musulmonlarning ko‘plab istak va xohishlarini qondirish hamda O‘rta
Osiyo musulmonlari Diniy Boshqarmasining murojaatini e’tiborga olib, fuqarolar
hamjihatligi va mehr-oqibatini yuksaltirish maqsadida “Qurbon hayiti” (“Iyd al-
adha”)ni bu yil 22-iyun kuni va keyingi yillarda esa “Qurbon hayiti”ning birinchi
kuni dam olish kuni deb tayinlansin” 16
. O‘zbekistonimizda diniy erkinlik keng
ko‘lamda olib borilayotganligiga butun dunyo guvoh bo‘lib turibdi. Shuning uchun
ham mamlakatimiz markazi Toshkent shahri Islom madaniyatining poytaxti deb
e’lon qilindi 17
. . Bularning bari mustaqillik yillarida qo‘yilgan tamal toshining
natijasidir.
14
Mustaqil O‘zbekiston tarixining dastlabki sahifalari:( Davriy to‘plam) № 3.  T.:Sharq, 2000.  B.224
15
1992-yil 27-martda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining “Ro‘za hayitini dam olish kuni deb e’lon
qilish to‘g‘risida”gi Farmoni e’lon qilindi.
16
Ислом зие?си узбегим сиймосида. “Тошкент ислом университети” нашри е?т- матбаа бирлашмаси.2005 й.
 Б .15
17
https :// sammuslim . uz / oz / articles / mustaqillik - bebaho - nemat
9

Yevropalik olimlardan biri o‘z asarida “Nur – Sharqdandir” birikmasini
qo‘llaydi. Buni ikki ma’noda talqin qilish mumkin. Ya’ni ularning birinchisi
yuzaki ma’no: Quyoshning sharq tomondan chiqishiga ishora bo‘lsa, ikkinchisi
ichki ma’no: ilm-fanning Sharqda rivojlanganiga ishora mavjud. Umuman
olganda, ikkala ma’no ham to‘g‘ri.
Eng qadimgi sivilizatsiyalar Sharqda paydo bo‘lganidek, ilm-fan ham
Sharqda kamol topdi. Bunga misol qilib ilk uyg‘onish davrining musulmon
Sharqida ro‘y berganini keltirishimiz mumkin. IX-XII asrlarda Osiyoda, xususan,
qadim Movorounnahr zaminida shunday bir ilmiy muhit tashkillandiki, natijada
dastlabki Renessans vujudga keldi.
Markaziy Osiyo madaniyati jahon sivilizatsiyasi va jahon madaniyati
tarixida muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, turli mamlakatlar olimlari tomonidan IX-XII
va XIV-XV asrlardagi Uyg‘onish davriga yuqori baho berilgan. Hatto Baqtriya,
Marg‘iyon, So‘g‘d, Parfiya, Farg‘ona, Xorazm, Chochning qadimiy madaniyati
hamon dunyoni hayratga solmoqda. O rta Osiyoning qadimgi sivilizatsiyasiniʻ
o rganish XIX asrda boshlangan va hozirgacha davom etmoqda. Arxeologlar,
ʻ
madaniyatshunoslar, san atshunoslar, numizmatlar, tarixchilar va boshqa olimlar
ʼ
O rta Osiyo xalqlari madaniyatining o ziga xosligi va boy mazmunini qayd
ʻ ʻ
etadilar. Shu bilan birga, O‘rta Osiyo madaniyati G‘arb va Sharq madaniyati
unsurlarini uyg‘un tarzda o‘zida mujassam etgan bo‘lib, bu unga o‘ziga xos o‘ziga
xoslik va individuallik baxsh etadi. “Qadimgi sivilizatsiyalar” kitobida O rta Osiyo
ʻ
madaniyatining ikki xususiyati ko rsatilgan: bir tomondan, u mintaqadagi turli
ʻ
madaniyatlarning o zaro ta sirida rivojlangan bo lsa, ikkinchi tomondan, qadimgi
ʻ ʼ ʻ
dunyoning boshqa markazlari bilan yaqin aloqada bo lgan
ʻ 18
.
IX-XII asrlar musulmon Uyg onish davri davrida O rta Osiyoda tabiiy,
ʻ ʻ
falsafiy, axloqiy va diniy fanlar rivojlandi. Uyg onish davrida milliy madaniyatni
ʻ
rivojlantirishga e tibor davlat siyosati darajasiga ko tarildi. O‘z mustaqilligiga
ʼ ʻ
erishgan Somoniylar sulolasi, ayniqsa, ularning birinchi hukmdorlari milliy
18
Древние цивилизации. – М.: Мысль, 1989.  С. 480
10

madaniy qadriyatlar mustahkamlanmasa, to‘liq davlat mustaqilligiga erishib
bo‘lmasligini anglab yetdi. Somoniylar arab tilida badiiy ijodni man etmagan
holda, o‘z asarlarini oddiy odamlarga tushunarli tilda yozgan mualliflarni qo‘llab-
quvvatlaganlar. Somoniylar mashhur Sheroz kutubxonasiga teng keladigan katta
kutubxonaga asos solgan. Buyuk olim Ibn Sinoning xotiralarida qayd etilishicha,
kutubxona ko‘p xonali bo‘lib, xonalarning birida arabcha kitoblar, ikkinchisida
ilohiyotga oid kitoblar saqlangan. Shu tartibda har bir xonada fanning ma’lum bir
sohasiga oid kitoblar to‘plangan. Uyg onish davri madaniyatining yirikʻ
namoyandalari o z ijod va izlanishlarida bevosita qadimiy madaniy merosga
ʻ
tayandilar. Markaziy Osiyo xalqlari qadimgi yunonlar, rimliklar,
mesopotamiyaliklar, hindlar va xitoylar madaniyati bilan tanish edilar, olimlar bir
qancha tillarni yaxshi bilishgan. Ko‘plab madaniy yodgorliklarni vayron qilgan,
olimlarni ta’qib qilgan arablar bosqiniga qaramay, qadimiy boy madaniyat hamon
o‘z izini qoldirgan. Agar islom butun madaniyatga, tilga, urf-odat va
marosimlarga, urf-odatlarga ma’lum darajada ta’sir qilgan bo‘lsa, madaniyatning
mohiyati o‘zgarmagan. Bu xalqimizga xos mehr-oqibat, xayrixohlik,
saxovatpeshalik, ezgu tabiat, bag‘rikenglik, bilimga intilish, o‘zga xalqlarga
hurmat kabi fazilatlarida namoyon bo‘ldi. Markaziy Osiyo olimlari boshqa
xalqlarni Hindiston, Xitoy, Gretsiya madaniyati bilan tanishtirdilar. Mashhur
matematik al-Xorazmiy hindlarning sanoq tizimini yanada yuksak bosqichga
ko‘tardi, al-Forobiy yunon olimi Arastuning falsafiy ta’limotini yanada
rivojlantirdi, Avitsenna Gippokrat tibbiyotini boyitdi, Imom al-Buxoriy
Muhammad payg‘ambarning islom ta’limotlarini asoslab berdi 19
.
Buxoro shahri dunyoning eng qadimgi, eng ma’rifatli shaharlaridan biri
bo‘lib, o‘zida ko‘plab yetuk shaxslarni tarbiyalagan. Xususan, birgina Imom al-
Buxoriy shaxsiyatini olgan taqdirimizda ham, butun dunyo bu olimning ilm
bulog‘idan hali hamon foydalanayotganini ko‘rishimiz mumkin. Imom al-Buxoriy
yuqorida aytganimizdek, Islom madaniyatining poytaxti bo‘lmish Buxoro shahrida
19
Холигитова, Н. Х. Эпоха мусульманского ренессанса IX-XII веков в Центральной Азии / Н. Х.
Холигитова. – Текст: непосредственный // Молодой ученый. – 2014. – № 9 (68). – С. 397-398.
11

tavallud topgan. Bu muhaddis olim o‘z hayoti davomida shunday bir sermahsul
faoliyat yuritganki, olimlarning hisoblashiga ko‘ra, bu kishini amalga oshirgan
ishlarini qilish uchun bugunki kun kishisiga 600-700 yil kerak bo‘lishi aniqlandi.
Bu Imom al-Buxoriy bobomizga Alloh taolo tomonidan berilgan barokot
natijasidir. U kishi tomonidan yozilgan “Al-jome as-sahih” asari dunyodagi eng
sahih hadislar kiritilgan asarlar qatoriga kiradi. Bu asar butun islomiga mashhur
asardir. Undan olim-u fuzolo ham, oddiy inson ham bir xil darajada foydalanadi.
Bomomizning bu asari “Sahihi al-Buxoriy” nomi bilan ham mashhurdir. Uning
g‘oyat ahamiyatli tomoni shundaki, Imom al-Buxoriygacha o‘tgan muhaddislar o‘z
to‘plamlariga eshitgan barcha hadislarini tanlab o‘tirmay qatorasiga
kiritaverganlar. Imom al-Buxoriy esa turli roviylardan eshitgan hadislarni
tabaqalarga bo‘lib, ularning ishonchlilarini ajratib, alohida kitob yaratdi. Bundan
tashqari, bu shaxs hadislarni kitobga kiritish jarayonida roviylarning aynan bir-biri
bilan alohida uchrashganligiga e’tibor bergan, boshqa muhaddislar esa buni shart
qilib qo‘ymagan. Bu esa hadislar qanchalik sahihligini ko‘rsatib beradi. Alloma
ibn Salohning ta’kidlashicha, al-Buxoriyning bu asariga kiritilgan ishonchli
hadislarning soni takrorlanadiganlari bilan birga 7275 ta bo‘lib, takrorlanmaydigan
holda esa 4000 hadisdan iborat 20
.
Manbalarda keltirilishicha, imom al-Buxoriy o‘z ilmiy-ijodiy faoliyati
davrida yigirmadan ortiq asarlar yaratgan. Ular quyidagilardan iborat: “Al-Jome’
as-sahih”, “Al-Adab al-mufrad”, “Kitob al-kuna”, “Kitob al-favoid”, “Juz’ raf’ al-
yaddayn”, “At-Tarix al-kabir”, “At-Tarix al-avsat”, “At-Tarix as-sag‘ir, “Al-Jomi’
al-kabir”, “Xalq af’ol al-ibod”, “Kitob az-zuafo as-sag`ir”, “Al-Musnad al-kabir”,
“At-Tafsir al-kabir”, “Kitob al-hiba”, “Asomiy as-sahoba”, “Ki-tob ul-vuhdon”,
“Kitob al-mabsut”, “Kitob al-ilal”, “Birr alvolidayn”, “Kitob al-ashribati”,
“Qazoyo as-sahoba va-t-tobin”, “Kitob ar-Riqoq”, “Al-Jomi’ as-sag’ir fi-l-hadis”,
“Al-Kiroatu xalf alimom” 21
.
20
М. М. Хайруллаев. Маънавият юлдузлари: (Марказий Осиёлик машхур сиймолар, алломалар, адиблар).–
Т.: А. К o дирий номидаги халк мероси нашр., 1999. – Б. 400
21
N . A . Jumayeva . O ‘ rta Osiyo allomalarining ilmiy merosi . Uslubiy qo ‘ llanma . Buxoro , “ Durdona ” nashriyoti ,
 B .59. 2013- yil .
12

1991-yilning o‘zida islomiy hayot masalalarida bir qancha ishlar amalga
oshirildi. Xususan, iyul oyida „Buyuk yurtdoshimiz, muhaddislar sultoni Abu
Abdulloh Muhammad Ibn Ismoil al-Buxoriyning islomda Qur'ondan keyingi
ikkinchi kitob hisoblangan – “Al-Jome’ as-Sahih” (Ishonarli to‘plam) asarining
birinchi jildi ilk bor Zokirjon Ismoil tomonidan o‘zbek tiliga o‘girildi va Qomuslar
Bosh tahririyati tomonidan 200 ming nusxada chop etildi” 22
.
Bundan tashqari, “Al-jome’ as-sahih” asarining tarjimasi 1992-yilda
Qomuslar bosh tahririyatida boshlangan bo‘lsa 23
, “Imom Buxoriy ta’rifi” nomli
risola 1996-yilda bosmadan chiqdi 24
.
Buxoriy asarlari musulmon dunyosining barcha madrasa va dorilfununlarida
payg ambar (s.a.v.) sunnatlari bo yicha asosiy darslik, qo llanma hisoblanadi.ʻ ʻ ʻ
Jamoat arboblari, olim-u ulamolar va din peshvolari Buxoriy asarlariga tayanib ish
tutadilar. Istiqlol sharofati bilan Buxoriyning o lmas merosi el-yurti bag riga
ʻ ʻ
qaytdi. O zbekiston Respublikasi
ʻ Vazirlar Mahkamasining „Imom al-Buxoriy
tavalludining hijriy-qamariy taqvim bo yicha 1225 yilligini nishonlash
ʻ
to g risida“gi qarori
ʻ ʻ 25
(1997-yil 29-aprel) asosida Buxoriyning ilmiy merosini
o rganish va targ ib qilish, xotirasini abadiylashtirish borasida katta ishlar qilindi.
ʻ ʻ
1998-yil 23-oktabrda Samarqandda yubiley to y-tantanalari bo lib o tdi.
ʻ ʻ ʻ
Alloma abadiy qo nim topgan Chelak tumanidagi Xartang qishlog ida ulkan
ʻ ʻ
yodgorlik majmui ochildi va shu bilan alloma ruhiyatini abadiylashtirish yo‘lida
katta qadam tashlandi 26
. Buxoriyning boy ma naviy merosini chuqur o rganish va
ʼ ʻ
keng targ ib qilish maqsadida
ʻ O zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti ʻ Islom
Karimovning tashabbusi bilan Imom al-Buxoriy xalqaro jamg armasi tuzildi
ʻ
(1998-yil 4-noyabr; raisi Zohidillo Munavvarov). Jamg armaning asosiy vazifasi
ʻ
22
Ислом зи
е?си узбегим сиймосида. “Тошкент ислом университети” нашри е?т- матбаа бирлашмаси.2005 й.
 Б.15
23
Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ал-Жомеъ ас-саҳиҳ (Ишонарли тўплам) 4-жилд.
Арабчадан Абдулғани Абдуллоҳ таржимаси. – Т.: Қомуслар. 1992.  Б . 230
24
“Имом Бухорий таърифи” (таржима ва изоҳлар муаллифи Саидазим Муҳаммад Али), – Т.: Чўлпон. 1996.
25
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори: Имом ал-Бухорий таваллудининг ҳижрий-
қамарий тақвим бўйича 1225 йиллигини нишонлаш тўғрисида. Lex.uz
26
Темиров Н., Маъмуров Ш. Баркамол ёшларни тарбиялашда «Ал-Жомеъ ас-саҳиҳ» аҳамияти// Истиқлол
йиллари: миллий-диний қадриятларнинг халққа қайтиши. Мустақиллик, Фарғона ва миллий – диний
қадриятлар (Фарғона 2001 йил 9-август). Ўзбекистон Республикаси мустақиллигининг 10 йиллигига
бағишланган илмий-амалий анжуман материаллари тўплами. – Т.: 2001. – Б. 36.
13

Qur’oni karim va Buxoriyning „Al-Jome as-sahih“i tarjimalarining akademik
nashrlarini tayyorlash, buyuk islomshunoslar ilmiy merosini tadqiq etish, diniy-
falsafiy mavzularda ilmiy anjumanlar o tkazish va shular yordamida yosh avlodniʻ
milliy an analarimizga sadoqat ruhida tarbiyalashdan iborat
ʼ 27
. 2000-yildan boshlab
mazkur jamg arma o zining ma naviy-ma rifiy, ilmiy-adabiy
ʻ ʻ ʼ ʼ „Imom al-Buxoriy
saboqlari“ jurnalini nashr eta boshladi. Jurnal xalqimizni milliy-ma naviy
ʼ
merosimizdan bahramand etish, milliy, diniy qadriyatlarning sog lom idrok
ʻ
etilishiga yordam berishni o z oldiga maqsad qilib qo ygan.
ʻ ʻ
O zbekistonda Imom al-Buxoriyning xotirasi munosib tarzda abadiylashtiril-
ʻ
gan. Toshkent Islom institutiga Imom al-Buxoriy nomi berilgan. Buxoriyning
hayoti va ijodiga bag ishlab bir necha tillarda kitob-albom, 2 qismli film (1995),
ʻ
„Hadis ilmining sultoni“ 4 qismli kinoqissa (1998) yaratilgan 28
.
Shundan keyin ham alloma merosiga bo‘lgan qiziqishlar, tadqiqotlar
to‘xtamadi. Shuning uchun bu ilmiy merosni o‘rganish, tadqiq-tahlil qilish, ularni
jamoatchilik bilan ulashish va maqsadlarni yaxlit bir tizimga keltirish maqsadida
ilmiy markaz tashkil etildi. Birinchi Prezidentimizning “Imom Buxoriy xalqaro
markazini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorining 2008-yil 23-
mayda qabul qilinishi bilan uning qonuniy maqomi mustahkamlandi. Shu tarzda
Din ishlari bo‘yicha qo‘mitaning Samarqanddagi Imom Buxoriy hadis ilmi
markazi va Imom Buxoriy respublika ilmiy-ma’rifiy markazi negizida Imom
Buxoriy xalqaro markaziga asos solindi 29
. Islom dini, Qu’ron va hadis ilmi
mohiyatini o‘rganish, tahlil qilish, hadisshunoslar faoliyati, hadislar silsilasini
tadqiq etish, umuman olganda, hadis ilmi maktabini yaratish markazning asosiy
vazifalari qatoridan joy oldi 30
. Shu tariqa asta-sekinlik bilan “oltin silsila” tarkibiga
kiruvchi asarlardan biri bo‘lmish, inson qo‘li bilan yaratilgan dunyodagi eng
27
Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони: Имом ал-Бухорий халқаро жамғармасини қўллаб-
қувватлаш тўғрисида // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1998 й., 10-11-сон,
207-модда.
28
https://uz.wikipedia.org/wiki/Imom_al-Buxoriy
29
Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори: Имом Бухорий халқаро марказини ташкил этиш чора-
тадбирлари тўғрисида. https://lex.uz/docs/1523880
30
Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори: Имом Бухорий халқаро марказини ташкил этиш чора-
тадбирлари тўғрисида//Халқ сўзи газетаси, 2008 йил май .  Б . 3
14

to‘g‘ri kitobligi jahon ommasi tomonidan tan olingan asar - “Al-jome’ as-sahih”
nashr etilishi ham yo‘lga ham qo‘yildi va bu xayrli ishlar hali hamon davom
etmoqda.
2017-yil 27-martida Prezidentning “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi huzurida Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini tashkil etish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. Uning ijrosini ta’minlash
bo‘yicha Vazirlar Mahkamasi tomonidan tegishli hujjat qabul qilinib, unda markaz
faoliyatini tashkil etish bo‘yicha nizomlar tasdiqlandi. Markaz maqomi
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi ilmiy-tadqiqot muassasalari bilan
tenglashtirildi 31
. Bu bilan uning huquqiy maqomi yanada kengaytirildi.
Markazda nafaqat Imom Buxoriy ilmiy merosini tadqiq etish, balki boshqa
buyuk allomalarimiz ijodiy faoliyatini o‘rganish ham yo‘lga qo‘yildi. 2017-2022-
yillar davomida ulug‘ ajdodlarimiz qalamiga mansub 14 noyob asar o‘zbek tiliga
tarjima qilinib, nashr etildi. Abdulhamid Keshiy “Musnadi”ning 1-3-jildlari, Imom
Dorimiyning “Sunani Dorimiy”, Imom Buxoriyning “Xolq af’olil ibod” va “Tarix
us-sag‘ir” asarlari, shuningdek, “Sahihi Buxoriy sharhi” va boshqalar shular
jumlasidandir.
2017-2018-yillarda Markaz ilmiy xodimlari turli ilmiy jurnal va
konferensiyalarda 249 ta ilmiy maqola nashr ettirdi. Mahalliy va xorijiy qo‘lyozma
fondlarida saqlanayotgan Imom Buxoriy qalamiga mansub 2838 ta asarning resteri
tuzildi. Bundan tashqari, Turkiya, Yaponiya va Germaniya kutubxona fondlarida
saqlanayotgan 620 ta qo‘lyozma asarning annotasiyasi tayyorlandi 32
.
Imom Buxoriy ilmiy merosi shu qadar ulkanki, uni faqatgina bir ilmiy
markaz bilan chegaralab qo‘yish xatodir, chunki uning qamrovi kattadir. Shuning
uchun boshqa tadqiqot markazlari ham bu ilmni o‘rganishni o‘zlarining asosiy
vazifalaridan biri deb hisoblashdi. Jumladan, O‘zbekiston islom akademiyasi
mustaqil tadqiqotchisi Azizxo‘ja Inoyatov ham buyuk muhaddis haqidagi
31
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори: Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамаси ҳузуридаги Имом Бухорий халқаро-илмий тадқиқот маркази фаолиятини ташкил этиш
тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами. – Т.: 2017. – Б. 137-145.
32
https :// www . bukhari . uz /? p =28035#_ ftn 1
15

ma’lumotlarni o‘rganib, ilmiy yangiliklarni bizga berib bormoqda. So‘zimizning
isboti sifatida “Imom Buxoriy va tafsir ilmi” nomli maqolasini ko‘rsatib o‘tishimiz
mumkin 33
. Shuningdek, “Siyaru a’lomun nubalo” asarida Imom Buxoriy siyrati”
nomli maqolasi ommaga e’lon qilindi 34
.
Bugunda allomalarimiz mehnat mahsulini o‘rganishga o‘z hayotlarini tikkan
olimlar faoliyatini rag‘batlantirish ishlari ham yo‘lga qo‘yilgan. Xususan, “Imom
Buxoriy” ordenining ta’sis etilishi 35
bu yo‘ldagi eng katta ishlardan biri bo‘ldi
desak xato qilmagan bo‘lamiz.
Shu kunlarda ajdodlar merosini o‘rganar ekanmiz, ularni targ‘ibotiga ham
anchagina e’tibor qaratilmoqda. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad jamoatchilikni
ilmli-ma’rifatli qilish bo‘lib, vatandoshlarimiz ham buni to‘g‘ri tushungan holda
ilmiy meros masalasiga alohida yondashuv bilan qaramoqda.
Hadis haqida gapirar ekanmiz, Imom at-Termiziy ilmiy faoliyatiga bir qarab
o‘tish zarur. Zero, bu buyuk shaxs ham tarixda o‘z izini muhrlaganlardan biridir.
Bu muhaddisning to‘liq ismi Abu Iso Muhammad ibn Savra ibn Muso ibn ad-
Dahhoq as-Sullamiy at-Termiziy bo‘lib, umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo‘lib
qolganligidan ad-Dariyr taxallusi bilan ham atalgan va Abu Saad Abdulkarim as-
Sam’oniy “Al-Ansob” nomli asarida yozishicha, at-Termiziy Bug‘ qishlog‘ida
(hozirgi Sherobod tumani) vafot etganligi uchun uning nomiga al-Bug‘iy taxallusi
ham qo‘shilgan 36
. Bu hadisshunos olim umri davomida vaqtdan to‘g‘ri
foydalanishga harakat qildi. U safarda bo‘ladimi, yo‘ldami yo biron joyda muqim
turadami farq yo‘q, hamisha ustozlaridan hadislar o‘rgandi, ularni darhol yozib,
tartibli ravishda alohida-alohida qayd qilib borgan. Shuni qayd etish lozimki, uning
asari “As-sihoh as-sitta” deb ataluvchi hadis to‘plamlaridan biridir. Uning ilmiy-
ma’naviy merosida, shubhasiz, “Al-Jome’” asari katta ahamiyatga egadir. Bu asar
“Katta to‘plam”, “Ishonchli to‘plam”, “Termiziy sunnatlari” deb ham ataladi.
33
Иноятов А. Имом Бухорий ва тафсир илми // Ҳидоят. – Тошкент, 2020. – № 3. – Б. 76-80.
34
Иноятов А. “Сияр аъламун нубало” асарида Имом Бухорий сийрати “Саҳиҳул Бухорий”нинг тафсир
илмидаги аҳамияти // Imom Buxoriy saboqlari. – Самарқанд, 2021. – Махсус сон. – Б. 133-145.
35
Хусейнова А. “Имом Бухорий” ордени таъсис этилиши барчамизга янгича рағбат беради//Халқ сўзи
газетаси 2022 йил 16 август, №176(8238).  Б . 5
36
М. М. Хайруллаев. Маънавият юлдузлари: (Марказий Осиёлик машхур сиймолар, алломалар, адиблар).–
Т.: А. К o дирий номидаги халк мероси нашр., 1999.– Б.58.
16

Allomaning “Kitob at-tarix”, “Kitob al-ilal as-sag‘iyr va-l-ilal al-kabir”, “Kitob uz-
zuhd” (Taqvo haqida kitob), “Kitob al-asmo va-l-kuna” (Roviylarning ismi va
laqablari haqida kitob), Al-ilal fi-l-hadis” (Hadislardagi illatlar yoki og‘ishlar
haqida), “Risola fi-l-xilof va-l-jadal” (Hadislardagi ixtilof va bahslar haqida
risola), “Asmou-s-sahoba” (Payg‘ambar sahobalarining ismlari) asarlari ham islom
olamida mashhurdir.
Hadis imomlaridan biri Abdurahmon Ibn Muhammad al-Idrisiy: “At-
Termiziy hadis ilmida iqtido qilinadigan imomlardan biridir”, - deb yozsa,
Taqiuddin Ibn Taymiya: “Abu Iso at-Termiziy birinchi bo‘lib hadislarni sahih,
hasan, zaifga taqsim qilgan olimdir”, – deb guvohlik beradi 37
.
Bu allomaning ilmiy merosini tadqiq qilish maqsadida ilmiy tadqiqot
markazi tashkil etildi. Uning qonuniy asosi O zbekiston Respublikasi Prezidentiʻ
Shavkat Mirziyoyev 2017-yil 14-fevral kuni “Imom Termiziy xalqaro ilmiy-
tadqiqot markazini tashkil etish chora-tadbirlari to g risida”gi qarorni imzolanishi
ʻ ʻ
bilan qurildi 38
. Bu qarorning qabul qilinishi mamlakatimizda amalga oshirilayotgan
islohat-yangiliklar davomi desak, xato qilmagan bo‘lamiz. Allomalarimiz merosini
tadqiq qilish yo‘lidagi yana bir qadam bo‘ldi. Qarorda markazning barcha maqsad-
vazifalari aniq belgilab berildi.
Alloma merosini xalq orasida yoyishning yo‘llaridan biri uning asarlarini
nashr qilishdir. Mustaqillik ne’matiga erishilganidan so‘ng nafaqat Imom at-
Termiziy 39
, balki boshqa mutaffakir ajdodlarimiz asarlarini kitob qilib chiqarishga
e’tibor qaratildi. O zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi Abu Rayhon
ʻ
37
Jumayeva N . A . O ‘ rta Osiyo allomalarining ilmiy merosi . Buxoro , “ Durdona ”, 2013.  B .66.
38
O ʻ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “ Imom Termiziy xalqaro ilmiy - tadqiqot markazini
tashkil etish chora - tadbirlari to ʻ g ʻ risida ” gi Qarori // Xalq so ʻ zi gazetasi , 2017 yil 15 fevral .  B. 5
39
At - Termiziy . Shamoili Muhammadiya / Sayyid Maxmud Taroziy Alixonto ʻ ra tarjimasi . – T .: “ Mehnat ”
nashriyoti , 1991; Abu Iso Muhammad Termiziy . Ash-Shamoyil an-Nabaviyya / Arabchadan U.Uvatov tarjimasi. –
Toshkent: Cho lpon, 1993.
ʻ  112 b.; Abu Iso at-Termiziy. Sahihi Termiziy. Tanlangan hadislar / Arab tilidan
Abdug ani Abdulloh tarjimasi. – T.: G . G ulom nomli Adabiyot va san at nashriyoti, 1993. – 208 b.: Abu Iso
ʻ ʻ ʻ ʼ
Muhammad Termiziy. Sunani Termiziy. Al-Jomi as-Sahih. I jild / Tarjimon, sharh va izohlar muallifi: Mirzo
ʼ
Kenjabek. – T.: Sharq, 2010. – 463 b.; Abu Iso Muhammad at-Termiziy. Sunani Termiziy. Al-Jomi as-Sahih.
ʼ
To ldirilgan qayta nashri. I jild / Tarjimon, sharh va izohlar muallifi: Mirzo Kenjabek.
ʻ – T.: Sharq, 2012. – 528 b.
Abu Iso Muhammad Termiziy. “Sunani Termiziy”. II jild / Tarjimon, sharh va izohlar: Mirzo Kenjabek, Raxshona
Mirzo qizi. Toshkent: “Movarounnahr” nashriyoti, 2017.
17

Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida “Termizlik allomalar asarlarining
qo lyozmalari katalogi” loyihasi doirasida katolog-kitob nashr qilindiʻ 40
.
Imom at-Termiziy maqbarasiga tashrif buyurgan vatandoshlarimiz va
xalqaro sayyohlik guruhlari sonining ko‘payishi, o‘z navbatida alloma dafn etilgan
maqbara, olim hayoti, asarlari va ta’limoti haqida mukammal ma’lumotlar bitilgan
risola va qo‘llanmalarning nashr etilishini talab etdi. U.Uvatovning 2005-yilda
Toshkent “Sharq” nashriyotida e lon qilgan “Ikki buyuk donishmand” risolasi al-
ʻ
Hakim at-Termiziy va buyuk muhaddis Imom Iso at-Termiziy merosini
vatandoshlarimizga targ‘ib va tashviq qilishda muhim bo‘ldi. Bundan tashqari
2004-yilda chop etilgan “Islom” ensiklopediyasida faqat ikki alloma Abu Iso
Termiziy va Al-Hakim at-Termiziylar nomi zikr qilingan. Imom Buxoriy xalqaro
markazi tomonidan tarix fanlari nomzodi Shovosil Ziyodov boshchiligida 2016-
yilda nashr etilgan”O‘rta asr Sharq allomalari ensiklopediyasi”da termiziylar soni
oltitaga yetkazilgan. Binobarin, mazkur qaror tarix zarvaraqlariga nomi bitilgan
termiziylarni qayta kashf qilib, milliy va xalqaro miqyosda nomlarini tarannum
etishda muhim dasturilamal vazifasini o‘taydi.
“Abu Iso Termiziy ilmiy merosini tadqiq qilish, asarlarini tarjima va nashr
qilish” nomli loyiha doirasida “Al-Jome as-Sunan” (Sunnatlar to plami)
ʼ ʻ 41
, “Abu
Iso Muhammad Termiziy asarlari ilmiy-izohli tarjimalarini tayyorlash va nashr
qilish” loyihasi doirasida allomaning “Tasmiyatu as hobi Rasululloh” (Rasululloh
ʼ
safdoshlari) 42
nomli kitoblari nashr qilindi.
Umuman olganda, hadis ilmi juda murakkab ilmlardan hisoblanib, uning
bayoni, tahlilida xato qilib bo‘lmaydi. Shunday bo‘lsada, bir qator allomalar bu
sohada faoliyat yuritishdiki, ular qilgan ishni boshqalar, ehtimol, amalga oshira
olmagan bo‘lardi. Imom at-Termiziy muhaddislar ichida bir misoli yulduz edi. U
birinchilardan bo‘lib hadislarni sahih, hasan va zaif guruhlarga ajratdi.
40
Termizlik allomalar asarlari qo lyozmalari katalogi. – T.: 2015.
ʻ  B. 245
41
Abu Iso Muhammad Termiziy. “Al-Jome as-Sunan” (saylanma). Tarjima va izohlar mualliflari H.Aminov,
ʼ
M.Ismoilov, B. Abdullayev. Mas ul muharrir O.Qoriyev. – T.: “Navro z”nashriyoti, 2017.
ʼ ʻ  B. 364
42
Abu Iso Muhammad Termiziy. Rasululloh safdoshlari. Tarjimonlar va nashrga tayyorlovchilar: H.Aminov,
M.Ismoilov, B.Abdullayev. – T.: “Navro z”nashriyoti, 2017.
ʻ  B. 181
18

Bir so z bilan aytganda, yurtimizda ulug mutafakkirlar Imom Termiziy vaʻ ʻ
Hakim Termiziyning merosini tadqiq qilishdek fayziyob tadoriklar boshlangani
ko zimizga quvonch, qalbimizga iftixor bag ishlaydi. Allomalarning diniy-falsafiy
ʻ ʻ
asarlari arab tilidan o zbek tiliga tarjima qilinayotgani kelajak avlod uchun
ʻ
munosib tuhfa sanaladi.
Ushbu tadqiqot ishlari davlatimiz rahbarining tarixiy farmonlari bilan
ochilgan O zbekiston Xalqaro Islom akademiyasi, Islom sivilizatsiya markazi,
ʻ
Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi kabi muassasalar olimlarining
navbatdagi tadqiqotlarida o z aksini topadi
ʻ 43
.
Islom diniga hayotini bag‘ishlagan olimlardan yana biri bu Imom al-
Moturidiydir. Bu alloma kalom ilmining moturidiylik aqidaviy ta’limoti asoschisi
bo‘lib, to‘liq ismlari Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud
Hanafiy Moturidiy Samarqandiydir.
Ba zi tarixchilar Imom Moturidiyning nasabini sahobiy Abu Ayyub Ansoriy
ʼ
roziyallohu anhuga borib taqalishini keltiradilar. Shu sababli unga “Ansoriy”
nisbatini ham beradilar 44
.
Bu olim islom olamida ilmi, tafakkuri bilan shuhrat qozonganlardan biri
bo‘lib, tarixda sezilarli iz qoldirgan. Imom Moturidiy o‘z vaqtida yot oqimlar,
firqalarning buzg‘unchi g‘oyalariga qarshi o‘z raddiyasi bilan chiqdi va ular
noto‘g‘ri yo‘lda ekanligini isbotlab berdi. Shuning uchun ham bu mutafakkirning
ilmiy merosi hali ham jamoatchilik orasida qadrlanadi. U asos solgan Moturidiya
aqidaviy mazhabi Ahli sunna va jamoa yo‘nalishidagi asosiy mazhab bo‘lib
kelmoqda. “Miftahus saodat va misbahus siyodat” kitobining muallifi
Toshko prizoda u haqida shunday deydi: “… Ahli sunna va jamoaning raisi ikki
ʻ
kishidir. Ulardan biri hanafiy, ikkinchisi shofi iy. Hanafiysi Abu Mansur
ʼ ‒
Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud Moturidiy imomul huda”
‒ 45
. Demak, u
“hidoyatga boshlovchi imom”, “Ahli sunna val jamoaning bayrog‘ini baland
ko‘taruvchisi”, “xurofot va bid’atga botgan uydirmalarni ildizi bilan
43
https://www.bukhari.uz/?p=15312&lang=oz
44
https://www.bukhari.uz/?p=19973&lang=oz
45
Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Aqoid ilmi va unga bog liq masalalar. T.: Sharq, 2011.
ʻ ‒  B. 68.
19

qo‘poruvchisi”, “Barcha musulmonlar aqidalarining tuzatuvchisi” kabi nomlarga
sazovor bo‘lgan tarixdagi o‘chmas shaxsdir. U kishidan bizga bir necha asarlar
meros qolgan bo‘lib, ular ichida “Kitob at-Tavhid”, “Tavilot ahl as-sunna” asarlari
alohida e’tiborga molikdir. Ulardan allomaning kalom va fiqh ilmlariga oid
qarashlari ifodalangan.
Alloma qabri Samarqanddagi Chokardiza qabristonida joylashgan bo‘lib ,
XX asr boshlarida akademik V.V.Bartold Samarqand safari paytida Chokardiza
qabristonida bo‘lgani va u joyda Moturidiy maqbarasini ko‘rgani haqida
ma’lumotlar beradi 46
. Undan keyin maqbara xususida hech qanday ma’lumot
uchramaydi. Islomshunos olim B.Bobojonov keyinchalik bu maqbarani tiklash
ishlarini olib bordi va uni tadqiq qildi. Bu yerdan bir necha olimning qabrtoshlari
topilgan. Chokardiza qabristonidan topilgan ba’zi epigrafik yodgorliklarini
o‘rganish X asr ulamolari qabrtoshlaridan (qayroq) bir qismi bizgacha yetib
kelganligini ko‘rsatadi. Ular orasida Abul Hasan Rustufag‘niy, Abu Salama
Samarqandiylar kabi moturidiylik ta’limoti yetakchilarining ismlari mavjud 47
.
2000-yilda bu qabriston o‘rnida Abu Mansur Moturidiy maqbarasi majmui barpo
etildi va alloma tavalludining 1130 yilligi nishonlandi. Bundan tashqari shu yilda
olmon sharqshunosi Ulrix Rudolfning Abu Mansur Moturidiy ilmiy merosiga
bag‘ishlangan ilmiy merosi rus va o‘zbek tiliga tarjima qilindi. Va nihoyat 2020-yil
11-avgustda yurtboshimiz tomonidan “Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot
markazini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori sohani yanada
chuqurroq o‘rganish, Imom Moturidiyning asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilish,
moturidiylik ta’limotini xalqaro miqyosda targ‘ib-tashviq qilish imkoniyatini berdi.
O‘tgan yillar ichida kalom ilmi tarixi, xususan, moturidiya ta’limotiga bag‘ishlab
O‘zbekistonda Sh.Ziyodov, S.Oqilov, H.Sagdiyev, I.Daminov, A.Alloqulov va
O‘.Polvonovlar tomonidan dissertatsiyalar himoya qilindi 48
.
46
Bartold V.V. Sochineniya // Rabotы po istochnikovedeniyu. – T. 8. – M.: Izd. Vost.Lit, 1973.  С . 392.
47
Bobojonov B. (Toshkent shahri) shaxsiy arxivida saqlanayotgan 37 qabrtosh bitigi; Dodxudoyeva L.N.
Epigraficheskiye pamyatniki Samarkanda XI-XIV vv. – Dushanbe: Donish, 1992.  С .407.
48
https://moturidiy.uz/oz/news/198
20

I.2 Diniy qadriyatlarni tiklashga qaratilgan huquqiy-me’yoriy hujjatlar.
O‘zbekistonda bugunda har bir sohada islohatlar amalga oshirilmoqda.
Xususan, diniy soha rivojida ham bir qancha o‘zgarishlar ro‘y berdi. Sovet davrida
chegaralangan huquqlarimiz mustaqillikda yana qayta tiklandi. Bu erkinlik bir
necha qonuniy hujjatlar bilan mustahkamlab qo‘yildi. Bunda gap faqatgina vijdon
erkinligi yoki allomalar qadamjolarini qayta tiklash haqida emas, balki milliy
qadriyatlarimiz, bayramlarimiz, an’analarimiz, urf-odatlarimizga bevosita aloqador
tushunchalar haqida ketmoqda.
Birinchilardan bo‘lib, qadimiy xalq bayramimiz – Navro‘z qayta tiklandi. U
xalq an’analarimiz bilan bog‘liq bayram bo‘lib, mehr-muruvvat, yaxsshi
qo‘shnichilik, dehqonchilikning boshlanishi va boshqa teran ma’nolarni anglatadi.
1991-yilda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining Farmon loyihasi 49
bilan bu bayram yana respublika miqyosda o‘tkazilana boshlandi.
Bundan tashqari haj amallarini yo‘lga qo‘yish ham dastabki paytlardayoq
e’tibor markazida bo‘ldi. I.Karimov qiyinchilik kunlarida tarixiy hujjatga imzo
qo‘ydi. Va 1990-yil 2-iyunda “Musulmonlarning Saudiya Arabistoniga haj qilishi
to‘g‘risida”gi 50
farmonni e’lon qildi. Shu tarzda haj ziyoratiga borishni
kafolatlaydigan maxsus hujjat imzolandi.
1991-yil 14-iyunda “ Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni 51
imzolandi. Bu qonun loyihasi din sohasida
ko‘plab munosabatlarga oydinlik kiritdi. Xususan, unda vijdon erkinligi,
fuqarolarning dinga munosabatidan qat’i nazar teng huquqliligi, diniy urf-odatlar
va marosimlar va boshqalar bo‘yicha yo‘nalishlar berildi.
Shu tarzda sekinlik bilan diniy sohadagi islohatlar yo‘liga tushib olindi.
Keyingi qadam musulmon olami uchun eng quvonchli kunlarning nishonlanishiga
yo‘l ochilgani bo‘ldi. Musulmon hayotidagi qutlug‘ sanalar – Ramazon va Qurbon
hayitlari kunlari dam olish kunlari deb e’lon qilindi va omma orasida keng
49
https://lex.uz/docs/-225326
50
https://lex.uz/ru/docs/-766141
51
https://lex.uz/uz/docs/-65044
21

nishonlashga ruxsat berildi. Bu 1992-yil 27-martdagi “Ro‘za hayitini dam olish
kuni deb e’lon qilish to‘g‘risida”gi Farmon bilan mustahkamlab qo‘yildi.
Umuman olganda, 1991-yilning o‘zidayoq diniy soha rivojida katta
o‘zgarishlar yuz berdi. Bunga misol qilib shu yilda qabul qilingan “Vijdon
erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi Qonun loyihasining qabul qilinishini
ko’rsatishimiz mumkin. Bu qonun 30 moddadan iborat bo‘lib, vijdon erkinligi
tushunchasiga aniqlik kiritilib, diniy tashkilotlarning maqsad va vazifalari belgilab
o‘tilgan. Undagi asosiy jihatlardan biri, ya’ni O‘zbekiston Raspublikasi fuqarolari
dinga munosabatidan qat’i nazar, qonun oldida tengligi qayd qilib qo‘yilganligi
bo‘ldi. Bundan tashqari, bir din yoki diniy e’tiqod uchun ikkinchi bir din yoki
diniy e’tiqodga nisbatan biron-bir darajada imtiyoz yoki cheklash bilgilashga yo‘l
qo‘yilmasligi bu qonun loyihasiga kirganini ko‘rishimiz mumkin. Yuqoridagilarga
e’tibor beradigan bo‘lsak, istiqlolning ilk yillarida demokratiya, diniy
bag‘rikenglik, tolerantlikka alohida ahamiyat berilganini tushunib olishimiz
mumkin.
Bu sohadagi qadamlar to‘xtamadi va 1992-yilda O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamsi huzuridagi din ishlari bo‘yicha qo‘mita faoliyatini tashkil etish
masalalariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining qarori e’lon qilindi. Unga
ko‘ra Din ishlari bo‘yicha qo‘mitaga asos solindi. Va faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Bu
qarorga ko‘ra “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi Qonunini
amalga oshirish masalariga qo‘mitaning rahbarlik qilishi va mahalliy boshqaruv
organlarining hududlarda joylashgan diniy tashkilotlar, shuningdek, yuqorida
ko‘rsatilgan qo‘mita bilan qalin o‘zaro aloqalarni ta’minlash viloyat, shahar va
rayon hokimining o‘rinbosarlaridan birining zimmasiga yuklatilishligi belgilab
qo‘yildi 52
.
1993-yilda “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi Qonunga
qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritildi. Xususan, 4-moddaning ikkinchi
qismidan , 30-moddadan “SSJI va” degan so‘zlar chiqarib tashlandi. 8-
moddaning ikkinchi qismi tahririga ko‘ra, diniy jamoalar O‘zbekiston Respublikasi
52
https://lex.uz/docs/-416035?ONDATE=02.04.1992%2000
22

Adliya vazirligi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
huzuridagi Diniy ishlar qo‘mitasi bilan kelishilgan holda ro‘yxatga olinishi
belgilab qo‘yildi 53
.
1998-yilda bu Qonun loyihasiga yana bir bor o‘zgartirish kiritildi. Yangi
tahrirdagi Qonun vijdoniy e’tiqodga, uning dunyoviy va diniy shakllariga erk
berdi. Ularni mustaqil, tenglik mavjudligini va nizosiz ish olib borishini ta’minladi,
ularni qo‘llab quvvatladi. Bundan tashqari har qanday ekstremistik harakatlar
qoralandi va bu ishlarning tashkilotchilari qonunning tegishli moddasi bilan
jazolanishi belgilab qo‘yildi.
Mamlakatimizda din va e’tiqod erkinligining ta’minlanishini ahamiyati
shundaki, u xalqimizning ma’naviyati va psixikasiga hayotbaxsh ta’sir etib,
insonning poklanishi, jamiyatni ma’naviy-axloqiy jihatlardan sog‘lomlashtirishda
muhim o‘rin tutadi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda 16 diniy konfessiya faoliyat
ko‘rsatmoqda. Ular bilan davlat idoralari o‘rtasida demokratik tamoyillarga
asoslangan huquqiy munosabatlar shakllandi. Din va e’tiqod erkinligini ta’minlash
asosida mamlakatda fuqarolar hamjihatligi va milliy totuvlik, tinchlik va
barqarorlik vujudga kelmoqda.
Keyinchalik ham bu sohadagi ishlar to‘xtamadi, xususan, allomalar merosini
tadqiq va targ‘ib qilish maqsadida ilmiy tadqiqot markazlari faoliyati yo‘lga
qo‘yildi. Misol uchun O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti
I.A.Karimovning 2008-yil 23-maydadagi PQ № 875-sonli qaroriga muvofiq Imom
Buxoriy xalqaro markazi tashkil etilgan edi. Bu boradagi ishlar yanada
rivojlantirilib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi huzurida Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini
tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2017-yil 27-martdagi PQ-2855- son qarori
qabul qilindi. Bundan tashqari bu tizimdagi ishlar faqatgina shu markazi bilan
chegaralanib qolmasdan Prezidentimizning 2017-yil 14-fevralida Imom Termiziy
xalqaro ilmiy tadqiqot markazini tashkil qilish to‘g‘risidagi qarori qabul qilindi.
Keyin esa “O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi huzuridagi Imom Moturidiy
53
https://lex.uz/docs/-113988
23

xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi hukumat Qarori qabul qilindi (693-son, 06.11.2020 y.). Bu qarorlar
natijasida din sohasidagi ilmiy-ma’rifiy faoliyat yana ham ildam rivojlana
boshladi.
2018-yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentinig “Diniy-ma’rifiy soha
faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni e’lon
qilindi. Unda diniy yo‘nalishda qilinishi kerak bo‘lgan bir qancha muhim ustuvor
yo‘nalishlar belgilab berildi. Xususan, 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan
Harakatlar strategiyasi doirasida “Jaholatga qarshi ma’rifat” g‘oyasi asosida
dinning asl insonparvarlik mohiyatini, ezgulik va insoniylik kabi fazilatlar azaliy
qadriyatlarimiz ifodasi ekanligini keng yoritish va bu sohadagi ilmiy ma’rifiy
faoliyatni jadal tashkil etish, shuningdek, islom va jahon sivilizatsiyasiga bebaho
hissa qo‘shgan ajdodlarimizning boy madaniy merosini chuqur o‘rganish asosida
yoshlarning ong-u tafakkurini shakllantirish; jamiyatda bag‘rikenglik, o‘zaro
hurmat, mehr-oqibat, tinchlik va totuvlikni, ijtimoiy-ma’naviy muhit barqarorligini
ta’minlashda diniy-ma’rifiy soha vakillarining daxldorlik hissi va ishtirokini
yanada oshirish; diniy va dunyoviy bilimlar uyg‘unligini rivojlantirish asosida
ta’lim sifatini oshirish, diniy-ma’rifiy sohada malakali kadrlarni tayyorlash, qayta
tayyorlash va malakasini oshirishning yaxlit tizimini yaratish va boshqa
yo‘nalishlar belgilab berildi 54
.
2017-yil sentabr oyida Prezidentimiz SH.M.Mirziyoyev BMT Bosh
Assambleyasi 72-sessiyasida ishtirok etdilar va “Ma’rifat va diniy bag‘rikenglik”
rezolutsiyasini qabul qilinishini taklif etdilar. Hujjat BMTga a’zo barcha davlatlar
tomonidan birdek ma’qullandi. 2018-yil 12-dekabrda BMT Bosh Assambleyasi
yalpi majlisda bu rezolutsiya imzolandi 55
. O‘zbekiston taklif etgan rezolutsiyaning
asosiy maqsadi – barcha uchun ta’lim olish imkoniyatini taqdim etish, savodsizlik
va bilimsizlikni bartaraf etishdan iborat. Hujjatda “bag‘rikenglik va o‘zaro hurmat
o‘rnatish, diniy erkinlikni ta’minlash, dindorlar huquqlarini himoya qilish hamda
54
https://lex.uz/ru/docs/-3686277
55
https://strategy.uz/index.php?news=1014&lang=uz
24

ularning kamsitilishiga yo‘l qo‘ymaslik”ka ham chaqirilgan. Rezolutsiyada ta’lim,
tinchlik, inson huquqlari, bag‘rikenglik va do‘stlikning olg‘a surilishi muhim rol
o‘ynashi ta’kidlandi, shuningdek, dunyoda tinchlik hamda xavfsizlikni
mustahkamlash uchun integratsiya, o‘zaro hurmat, inson huquqlarini himoya
qilish, bag‘rikenglik va o‘zaro tushunishning muhimligi tan olindi. Shu bilan birga
qabul qilingan rezolutsiyada BMTga a’zo davlatlar milliy va xalqaro OAV hamda
Internetda keng ko‘lamli targ‘ibot ishlarini o‘tkazish, bag‘rikenglik, din va e’tiqod
erkinligiga raxna solmaslik to‘g‘risidagi ma’rifiy axborotlarni tarqatish kabi
kommunikatsion strategiyani joriy etish taklif qilingan 56
.
2018-yil 16-apreldagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
“O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi din ishlari bo‘yicha
qo‘mita faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ 3668-sonli
Qaroriga muvofiq Qo‘mita huzurida faoliyat yuritadigan jamoatchilik-maslahat
organi hisoblanmish Konfessiya ishlari bo‘yicha kengashning yangi tarkibi
tasdiqlandi. Kengash tarkibi 9 tadan 17 ta a’zoga – O‘zbekistonda faoliay
yuritayotgan diniy konfessiyalar vakillari hisobiga kengaydi.
2019-yil 4-sentabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Diniy-
ma’rifiy soha faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi PQ 4436-sonli qaroriga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi huzuridagi Din ishlari bo‘yicha Qo‘mitaning Ichki ishlar vazirligi,
O‘zbekiston yoshlar ittifoqi, O‘zbekiston xotin-qizlar qo‘mitasi va fuqarolarning
o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha Respublika
kengashi bilan jamiyatda vijdon erkinligi va diniy-ma’rifiy muhit barqarorligi
kafolatlarini ta’minlash maqsadida mustahkam va doimiy hamkorlikni nazarda
tutuvchiyangi tizim joriy etildi 57
.
2021-yil 5-iyulda “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi yangi
tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi qonuni imzolandi. Mazkur qonun vijdon
erkinligi me’yorlarini aniq ko‘rsatib, fuqarolarning xohlagan dinga e’tiqod qilish
56
G‘oyibnazarov Shuhrat. Islom terrorizmga qarshi.  T.: O‘zbekiston, 2021.  B. 255
57
https://strategy.uz/index.php?news=1014&lang=uz
25

yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmasligi ta’minladi. Shuningdek, har qanday dinga
zo‘ravonlik bilan kiritishni taqiqladi. Demokratik davlatlar qatorida qonun
ustuvorligi tamoyilidan kelib chiqib O‘zbekistonda ham dinning siyotga aralashishi
hamda dindan siyosiy maqsadlarda foydalanishga yo‘l qo‘yilmasligi qonunda aniq
ko‘rsatib o‘tilgan 58
.
Respublikada amalga oshirilayotgan bunday o‘zgarishlar natijasida xalqaro
doirada ham anchagina obo‘yimiz ham mustahkamlandi. Din erkinligini ta’minlash
boraasidagi statistika yana ham yaxshilanib bormoqda. Xususan, marhum
muftiyimiz Usmonxon Alimovning quyidagi so‘zlari ham ko‘p narsani ochib
berishga xizmat qiladi. “Ta’kidlash lozimki, O‘zbekiston din erkinligini
ta’minlashda erishgan natijalari tan olinib, mamlakatimiz 2018-yilda alohida
xavotirdagi mamlakatlar ro‘yxatidan chiqarilgandi. O‘zbekistonda diniy erkinlik
borasida amalga oshirilgan islohatlar tufayli mamlakatimiz 12 yildan so‘ng ushbu
ro‘yxatdan chiqarilib, “Maxsus kuzatuvdagi davlatlar ro‘yxati” ga o‘tkazilgandi.
Mana, ikki yil o‘tib, mamlakatimiz mazkur ro‘yxatdan ham chiqarildi. Bu
O‘zbekiston uchun juda ham katta xalqaro e’tirofdir” 59
.
2020-yil 7-dekabr kuni Amerika Qo‘shma Shtatlari Davlat departmenti
rasmiy bayonet berib, O‘zbekiston “Maxsus kuzatuvdagi davlatlar ro‘yxati”dan
chiqarilganini e’lon qildi.
Jumladan, AQSH sobiq Davlat kotibi Maykl Pompeo mamlakatimiz e’tiqod
erkinligini ta’minlash sohasida ulkan o‘sishga erishganini e’tirof etdi. O‘zbekiston
endilikda din erkinligi to‘liq ta’minlanadigan mamlakat sifatida baholandi 60
.
Shubhasiz, bu kabi ulkan yutuq va marralarga erishishlik Prezidentimizning
qat’iy irodasi, bilim va salohiyati, jasorati, bag‘rikenglik, adolat tamoyillariga
ososlangan oqilona siyosati mahsulidir.
58
https://www.gazeta.uz/oz/2021/07/06/law/
59
Muftiy Usmonxon Alimov. O‘zbekiston qaysi omillar sabab “Maxsus kuzatuvdagi davlatlar ro‘yxati”dan
chiqarildi? //Xalq so‘zi gazetasi. 2020-yil 10-dekabr, № 259 (7761)
60
G‘oyibnazarov Shuhrat. Islom terrorizmga qarshi. T.: O‘zbekiston, 2021.  B. 256
26

II Bob. Islom sivilizatsiyasi markazining tashkil etilishi va
faoliyati
II.1. Hasti Imom majmuasining barpo etilishi
Toshkent shahri o‘lkamizning qadimiy shaharlaridan bo‘lib, davlatimiz
yuragi hisoblanadi. U o‘zning o‘ziga xos tarixiga ega ekanligi bilan ajralib turadi.
Toshkent 2200-yildan ortiq tarixga ega. Bu davr ichida u mudofaa devori bilan
o ralgan qal adan jahondagi yirik shaharlardan biri, O zbekiston Respublikasiningʻ ʼ ʻ
poytaxtigacha bo lgan yo lni bosib o tdi. Asrlar davomida shahar o zining tinch
ʻ ʻ ʻ ʻ
hayotidagi muhim voqealarni va suronli jang-u jadallarni, yuksalish va inqiroz
davrlarini boshidan kechirdi. Necha bor shahar vayron bo lib, qayta qad ko tardi.
ʻ ʻ
Toshkent o rnidan necha bor siljib, nomi ham bir necha marta o zgardi.
ʻ ʻ Xoja
Ahror Valiy , Shayx Umar Bog istoniy
ʻ , Abu Bakr Shoshiy , Abu Sulaymon
Banokatiy , Hofiz Ko hakiy
ʻ kabi buyuk allomalar shu hududda yashab, ijod
etganlar.
27

Haqli ravishda “ Sharq darvozasi ” nomiga musharraf bo ‘ lgan Toshkent –
nafaqat Markaziy Osiyo , balki jahondagi qadimiy shaharlardan biri bo ‘ lib , dunyo
sivilizatsiyasi rivojiga o ‘ z munosib hissasini qo ‘ shgan .
Bu azim shaharning 2009-yilda 2200 yillik yubiley to‘yi nishonlandi.
Toshkentda ko‘plab ziyorat qilishga arziydigan manzilgohlar, ziyoratgohlar,
maqbara, madrasa, masjidlar, turli xil markazlar, majmualar va boshqalar
joylashgan. Misol qilib Hasti Imom majmuasini keltirib o‘tishimiz mumkin. U
Toshkentning diniy yodgorliklaridan biri bo‘lib, Hazrati Imom ansambli deb ham
ataladi. Majmua olim va din arbobi, birinchi toshkentlik imom Qaffol ash-Shoshiy
dafn etilgan joyda qurilgan . Bugungi kunda me'moriy ansambl - bu umumiy
maydoni 2 gektar bo‘lgan ulkan majmua bo‘lib, u erda ekzotik flora va faunaga
ham kata ahamiyat qaratilgan. Shunday qilib, Hazrati Imom majmuasi Qaffol ash-
Shoshiy maqbarasi, Mo‘yi Muborak madrasasi, Tillashayx va Namozgoh
masjidlari va Baroqxon madrasasidan iborat. Hazrati Imom maydonini bizning
davrimizda Markaziy Osiyo me morchiligining eng yaxshi an analaridanʼ ʼ
foydalangan holda qurilgan, ko k gumbazlari porlab turgan katta Jome Juma
ʻ
masjidi yakunlaydi. Masjidga Qorasaroy tomondan kirish har biri 56 metrli ikkita
minora bilan o‘ralgan. Hazrati Imom majmuasi 1000 yildan ortiq vaqtdan beri
O‘zbekistonda islom madaniyatining markazi bo‘lib kelgan 61
.
2007-yil boshida Birinchi Prezidentimiz Farmoni bilan Hazrati Imom
(Hastimom) jamoatchilik jamg‘armasi tashkil etilib, Hazrati Imom majmuasining
asl tarixiy qiyofasini tiklash bu yerda keng ko‘lamli qurilish-ta’mirlash va
obodonchilik ishlari olib borildi. Qisqa vaqt ichida O‘zbekiston musulmonlari
idorasining yangi binosi, besh ming namozxonga mo‘ljallangan hashamatli jome
masjid va uning ellik ikki metrli ikki minorasi, Islom mahadi binosi qurib
bitkazildi, “Tilla Shayx”, “Mo‘yi muborak”, “Namozgoh” masjidlari, Baroqxon
madrasasi va boshqa obidalar qayta ta’mirlandi, katta obodonchilik ishlari olib
borildi, yangi maydonlar, yo‘llar barpo etildi.
61
https://myday.uz/uz/pamyatniki/xazrati-imom-mazhmuasi
28

Hazrati Imom majmuasining qurilishiga muhtaram birinchi yurtboshimiz
rahnamolik qildilar, aytish mumkinki, uning tom ma’nodagi me’mori bo‘ldilar. U
kishi ushbu majmua ko‘pchilikka pishiq va go‘zal, qulay va ulug‘vor inshoot
o‘laroq xizmat qilishini, asrlar osha davrimizdan qadrli nishona bo‘lib qolishini
o‘ylab, uni barpo etish ishlariga shaxsan bosh-qosh bo‘ldilar 62
.
Majmuaning bir qismini Qaffol ash-Shoshiy maqbarasi egallagan. Majmua
nomining kelib chiqishi bevosita Qaffol ash-Shoshiy bilan bog‘liq. Bilamizki,
Movorounnahr zamini ko‘plab allomalarni yetishtirib chiqargan makondir. Imom
Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiy, Bahouddin Naqshbandiy, Najmiddin
Kubro va boshqa ilm egalari shu zaminda o‘sib, kamol topdilar. Ular qatorida
Qaffol ash-Shoshiy ham bor. U kishi ham yuqoridagi shaxslar kabi imomlik
darajasiga erishganlar. Shoshiy deb atalishining zamirida Toshkentda tug‘ilganiga
ishora bor. Al-Qaffol esa u kishining hunarmand ekanligi bilan bog‘liq, ya’ni
qulfsozlik bilan tirikchilik qilgan. Qaffol qulfsoz, qulfchi demakdir.
Zamondoshlari bu allomani Hazrati Imom deb ulug‘lashgan. Majmua nomi ham
shundan kelib chiqqan. U kishining to‘liq ismlari Abu Bakr Muhammad ibn Ali
ibn Ismoil al-Kaffol ash-Shoshiy bo‘lib, fiqh, hadis, usul, tilshunoslik ilmlari
bo‘yicha tengi yo‘q olim edi 63
.
Abu Bakr Qaffol ash-Shoshiyning shaxsiyati va ilmiy salohiyati nafaqat
o‘rta asr Sharq mualliflari, balki G‘arb olimlari tomonidan ham e’tirof etiladi.
Sharqshunos K. Brokkelman va yirik rus olimi V. Bartoldlar Qaffol Shoshiy ilmiy
faoliyatiga yuksak baho berishgan.
Qaffol Shoshiy hayoti davomida musulmon dunyosi bo‘ylab safar qilgan,
eng mashhur olimlarga shogird tushib, ulardan ilm o‘rgangan. Mashhur ulamolar
bilan suhbatlashgan Qaffol Shoshiy diniy ilmlardan tashqari dunyoviy bilimlarni
ham chuqur o‘rgangan. Shuning uchun ham, xalq uni Hazrati Imom - Hastimom
deb ulug‘lagan. Marhum muftiy Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon hazratlari
“Imom al-Qaffol o‘lkamizda diniy bilimlarning, arab tilining tarqalishida,
62
https://meros.uz/object/hazrati-imom-majmuasi
63
Jumayev Nilufar. Sharq allomalarining ilmiy merosi. Buxoro: Durdona, 2020.  B. 92-93
29

musulmon qonunshunosligining asosiy qonun-qoidalarini ko‘rsata bilish muhim
o‘rin tutadi”, - deb e’tirof etganlar. Tafsir, hadis, fiqh va adabiyotga doir ko‘plab
manbalarda Imom Qaffol Shoshiyning asarlaridan iqtiboslar keltirilgan. Bu ilmiy
e’tiroflar esa uning islom ilmlari bobida yetuk alloma ekanligini ko‘rsatadi.
Toshkentning xalq orasida “Hastimom” (Hazrati Imom) deb ataladigan, istiqlol
tufayli obod maskanga aylangan tabarruk go‘shasi ul zotga nisbatan chuqur
ehtirom namunasidir 64
.
Hozirgi “Hazrati Imom” majmuasi hududidagi Kaykovus arig‘i yoqasidagi
qabristonga dafn qilinadi. Uning o‘sha davrlarda qurilgan qabristoni shamollar va
vaqt o‘tishi bilan vayron bo‘lib, XVI asrda (1542 yil) Temuriylar avlodi, me’mor
G‘ulom Husayn tomonidan qurilgan.
Maqbara XVI asr me’morchiligining nodir asari bo‘lib, to‘rt tarafi moviy
gumbazli to‘rtburchak shaklda. Bino pishgan g‘ishtdan qurilgan, me’mor-
ustalarning ismi va inshootining qurilgan sana keltirilgan tarixiy yozuv tushirilgan
koshinlar bilan bezatilgan. Oynalari Toshkentga xos an’anaviy ganch panjaralar
bilan bezalgan.
Qaffol Shoshiy maqbarasi xonaqohi assimetrik rejalashtirilgan, ko‘p hujrali
noyob maqbara turiga kiradi. Xonaqohi majmuiy inshoot ko‘rinishida bo‘lib, o‘z
ichiga kelyalar, masjid, dahma, oshxona va boshqa xonalarni oladi. Ular
ziyoratchilarga yashash hujralarida qulaylik yaratish uchun qilingan.
Qaffol Shoshiy qabrtoshining ikki tomoniga chillaxona qo‘shilgan bo‘lib,
maqbaraning bo‘rtgan eshigida joylashgan. Bu yerdan sal pastroqda o‘g‘illari
“Buyuk Imom” – Muhammad at-Shoshiy va Nizomiddin Shoshiy maqbaralari
joylashgan. Maqbarada, shuningdek, Bog‘doddan Toshkentga kelib, shu yerlarda
qolib ketgan Muhammad Nomi va uning otasi Xoja Kalonlar ham dafn etilgan.
Bosh binoning janubida kichik hovlida qadimiyroq ko‘mish joyi o‘rin olgan bo‘lib,
“sag‘ana” nomini olgan. Maqbaraga kirishda Hofiz Ko‘haqiy va Ulug‘bekning
nabirasi, buyuk olimning o‘quvchisi va izdoshi Ali Qushchi dafn etilgan. Kirish
64
Jumayev Nilufar. Sharq allomalarining ilmiy merosi. Buxoro: Durdona, 2020.  B. 104
30

qismining chap tarafida taniqli hirotlik shoir, Baroqxonning ustozi Zayniddin
Vasifiy dafn etilgan 65
.
Buyuk Imomning maqbarasi juda ommabop va butun musulmonlar olamida
yuqori ulug‘lanadi. U imonlilarning ko‘zga ko‘ringan tabarruk qadamjosiga
aylanib, shaharning eski shahar qismining butun Sebzor aholisi orasida Hazrati
Imom nomi bilan tanilgan.
Majmuada joy olgan yana bir yodgorliklardan biri bu – Baroqxon
madrasasidir. Bu ilm dargohi shayboniylar sulolasi vakili Navro‘z Ahmadxon
(Baroqxon) tomonidan barpo etilgan. U Movorounnahrni boshqargan kezlarida
obodonchilk ishlariga katta e’tibor berdi. Masjid, madrasa, kavonsaroylar qurdirdi.
Ulardan biri Baroqxon madrasasidir. Uning qurilish yillari 1531-1532-yillarga
to‘g‘ri keladi.
Inshoot Sharq me‘morchilik an‘analarini o‘zida mujassamlashtirgan
gumbazsimon, “Chor” uslubda bunyod etilgan. Rivoyatlarga ko‘ra, me’moriy
obida bunyod etilgan joyda ilgari Xristian ibodatxonasi bo‘lgan. Ko‘p yillar avval
shu yerdan Iso Xristos haykalchasi bilan bolalar oltin beshigining topilishi buni
isbotlaydi. Inshoot o‘z davrida qurilgan boshqa inshootlardan devorlarining
qalinligi va nisbatan hashamatdan holiligi bilan ajralib turadi. Inshoot o‘z davrida
ta‘lim muassasasi, Ikkinchi Jahon urushi yillarida ombor vazifasini bajargan
bo‘lsa, mustaqillikdan so‘ng uning vazifasi o‘zgardi, hozirda inshoot muqaddas
qadamjolarimizdan biri bo‘lib kelmoqda. Ikkinchi Jahon urushi yillarida qarovsiz
ahvolda qolgan madrasada bir necha bor ta‘mirlash, tuzatish ishlari olib borilgan.
1904-1905-yillarda Toshkentlik usta Xoja Abdul Qosim tomonidan qilingan
ta‘mirdan so‘ng hozirgi qiyofasiga keltirilgan. Bundan tashqari, inshootda 1946,
1949, 1951, 1967-yillarda va, ayniqsa, 2007-yilda ta‘mirlash ishlari olib borildi.
Suyunchxo‘ja va egasi noma’lum bo‘lgan maqbaralar ustidagi gumbazlar qayta
tiklandi. Olib borilgan ta‘mirlash ishlaridan so‘ng, Baroqxon madrasasi avvalgi
holatidan bezaklarining boyligi va me’moriy o‘lchamlarining uyg‘unligi bilan farq
65
https://arboblar.uz/uz/people/kaffal-shashi
31

qiladigan bo‘ldi. Baroqxon madrasasida O zbekiston Musulmonlari idora-ʻ
si joylashgan 66
.
Mo‘yi Muborak madrasasi ham Hazarati Imom ansamblining bir qismini
tashkil qiladi. U XIX asrda, ya’ni 1856-1857-yillarda Toshkent hokimi Mirzo
Ahmad qushbegi tomonidan barpo etilgan. Bu madrasa payg‘ambarimizning
muborak mo‘ylarini saqlashga xizmat qilgan. Shuning uchun ham u Mo‘yi
Muborak deb ataladi. Bundan tashqari madrasada bir necha yillar davomida
Usmon Mus’hafi saqlanib kelingan. Bu ham uning qadrini oshirgan, albatta.
Me'moriy obida mustaqillik yillarida ta mirlandi. Jumladan, Toshkent
ʼ
shahrining 2200-yilligi munosabati bilan shahardagi me moriy obidalar qatorida
ʼ
Mo yi Muborak madrasasi ham ta mirlandi. Me moriy obida atroflari
ʻ ʼ ʼ
ko kalamzorlashtirildi. Madrasa tomiga yangi gumbaz o rnatildi. Ganchkori
ʻ ʻ
bezaklar Nodir Hoshimov, Sharofuddin Ziyovuddinov, Bahodir Ashirov kabi
iqtidorli ustalar qo lidan chiqdi. Inshoot
ʻ YUNESKO tashkilotining Butunjahon
yodgorliklari ro yxatiga ham kiritlgan
ʻ 67
.
Tillashayx masjidi ham ushbu majmuadan joy olgan bo‘lib, XIX asr oxiri-
XX asr boshlariga tegishlidir. 1890-1902-yillar davomida barpo etilgan. Tillashayx
shaxsi haqida gapiradigan bo‘lsak, u Xo‘ja Ubadulla Ahror avlodlaridan biri
ekanligi aytiladi. U yoshligidan savdo-sotiq ishlari bilan shug ullangan va
ʻ
keyinchalik taqvodor savdogar bo lib yetishadi. U Xitoydan qo y olib kelib sotish
ʻ ʻ
bilan shug ullanib, bir yillik foydasidan ushbu masjidni bunyod ettirib, mo min-
ʻ ʻ
musurmonlarga in om etadi. Tillashayx sho rolar davrida o z oilasi bilan Sharqiy
ʼ ʻ ʻ
Turkistonga ketishga majbur bo ladi va o sha yerda vafot etadi
ʻ ʻ 68
.
Masjid milliy me‘morchilik an‘analarini o‘zida mujassamlashtirgan, “Chor”
uslubda, eshiklari esa xotamkori uslubida bunyod etilgan.
Masjidning bugungi kungacha va bugungi kundagi holati haqida gapiradigan
bo‘lsak, Tillashayx masjidi biroz vaqt faoliyat yuritgandan so‘ng Chor Rossiyasi
tomonidan yopib qo‘yilgan. Masjid 1945-yil 7-mayda qaytadan ochilgan. Masjid
66
https://uz.wikipedia.org/wiki/Baroqxon_madrasasi
67
https://uz.wikipedia.org/wiki/Mo%CA%BByi_Muborak_madrasasi
68
https://uz.wikipedia.org/wiki/Tillashayx_masjidi
32

1955-1963-yillarda usta Shirin Murodov tomonidan ta‘mirlangan. 2007-yil
Hastimom majmuasi bunyod etilgan davrda me‘moriy obida atrofidagi e‘tiborga
molik obidalar ham ta‘mirlandi. Masjid YUNESKO tashkiloti tomonidan Butun
Jahon yodgorliklari ro‘yxatiga kiritildi. Mamlakatimiz tomonidan esa, 2000-yil 30-
avgustda ―Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish
to‘g‘risida hamda 2008-yil 12-sentabrda ―Muzeylar to‘g‘risidagi qabul qilingan
qonunlar majmua muhofazasining yorqin dalilidir 69
.
Hazrati Imom ansambli bugunga kelib yaxlit qiyofga ega bo‘lib shakllandi.
2007-yilda Birinchi Prezidentimiz sa’y-harakatlari natijasida ta’mirdan chiqqan
bo‘lsa, bugunda ham uning obodonchiligi yo‘lida kattagina ishlar amalga
oshirilimoqda. Shu tarzda bu majmua yuz yilliklar davomida o‘zining ilmiy,
ma’rifiy, madaniy, sivilizatsiyaviy ahamiyatini saqlab qolmoqda. Yangi
quriliayotgan Islom sivilizatsiya markazining qurilayotgani ham bu ezgu ishlarning
davomi desak xato qilmagan bo‘lamiz.
II.2. Islom sivilizatsiyasi markazi faoliyati yo‘nalishlari, maqsad
va vazifalari
Yangi O zbekiston yangi imkoniyatlar mamlakatidir. Amalgaʻ
oshirilayotgan siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy islohatlar natijasida
yurtimiz yangi taraqqiyot bosqichiga ko`tarildi. Aytish joizki, O zbekiston
ʻ
mustaqil davlat sifatida nufuzli xalqaro tashkilotlarning teng huquqli subyektiga
aylanib, umumbashariy ahamiyatga ega bo lgan g oyalari orqali dunyo
ʻ ʻ
hamjamiyatining e’tirofiga sazovor bo lmoqda.
ʻ
Xususan, O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev 2017-yil
ʻ
19-sentyabrda BMT Bosh Assambleyasining 72-sessiyasida ishtiroki va unda
muhim huquqiy hujjat – BMTning “Ma’rifat va diniy bag rikenglik” deb
ʻ
nomlangan maxsus rezolutsiyasini qabul qilinishi haqidagi taklifi zamirida yer
sharida barchaning ta’lim olish huquqini ta’minlashga, savodsizlik va jaholatga
barham berishga ko maklashish yotadi.
ʻ
69
Zamonov Akbar. Tarix fanidan olimpiadaga tayyorlanamiz.Toshkent,2012.  B. 77-78
33

Ushbu rezolutsiya bag rikenglik va o zaro hurmatni qaror toptirish, diniyʻ ʻ
erkinlikni ta’minlash, e’tiqod qiluvchilarning huquqini himoya qilish, ularning
kamsitilishiga yo l qo ymaslikka ko maklashishga qaratilgan
ʻ ʻ ʻ 70
.
Movarounnahr zamini ilm-fan beshigi hisoblanadi. Bu muqaddas zamin
ko plab dunyo sivilizatsiyasiga ulkan hissa qo shgan allomalarni tarbiyalagan.
ʻ ʻ
Musulmon Sharqida ilm-fan va madaniyat yuksak darajada ravnaq topgan IX-XII,
XIV-XV asrlar tarixga Renessans – Uyg onish davri nomi bilan kirdi
ʻ 71
.
Bugun yurt kelajagi bo lgan yoshlarni ajdodlarimiz yaratgan ilmiy merosga
ʻ
sadoqat ruhida tarbiyalash va ularning davomchisi sifatida qo llab-quvvatlash
ʻ
maqsadida ko plab OTM lar, akademiyalar, ilmiy-tadqiqot institutlari va
ʻ
markazlari tashkil qilindi. Jumladan, 2017-yilda Prezident Sh. Mirziyoyevning
tashabbusi bilan Buxoroda Ismoil al-Buxoriy nomli madaniy markaz, Termizda
Imom at-Termiziy nomidagi madaniy markaz, Toshkentda Islom sivilizatsiya
markazining tashkil etilishi ahamiyatga molikdir 72
.
2017-yil 21-aprel kuni Prezident Shavkat Mirziyoyev Olmazor tumaniga
tashrifi chog ida Hazrati Imom (Hastimom) majmuasida Islom madaniyati
ʻ
markazini tashkil etish taklifini bildirgan edi. Dastlab islom madaniyati markazi
nomini olgan bo lsa, keyinchalik u madaniy, ma’rifiy, ilmiy, diniy ilmlarni keng
ʻ
miyosda o rganadigan markaz bo lishi ko zlanganligi bois shu yilning sentyabr
ʻ ʻ ʻ
oyida uning nomi islom sivilizatsiyasi markaziga o zgartirildi.
ʻ
Islom sivilizatsiyasi Allohning yagona Kitobi – Qur’oni Karimga
asoslangan yagona sivilizatsiyadir. Ushbu sivilizatsiyaga ilk o rta asrlarda
ʻ
Qur’ondagi va hadislardagi ilm, tinchlik va bunyodkorlikka da’vatlardan ruhlangan
Xitoydan Ispaniyagacha bo lgan hududda istiqomat qilgan mutafakkirlar va
ʻ
olimlar asos soldilar.
70
Alimov U.I. “Ma’rifat va diniy bag rikenglik” o zaro ishonchni rivojlantirish borasidagi rezolutsiyasi barqarorlik
ʻ ʻ
asosi//“Bag rikenglik – o zaro ishonchni rivojlantirishning vositasi sifatida” xalqaro ilmiy anjuman. – T.:2018.
ʻ ʻ
– B,61-63.
71
O zbekiston Respublikasi Prezidentining “O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida
ʻ ʻ
O zbekistondagi islom sivilizatsiyasi markazini tashkil etish chora-tadbirlari to g risida”gi 2017-yil 23-iyundagi PQ-
ʻ ʻ ʻ
3080-son qarori.
72
Botirov B.M, Mahmudov S.A. O zbekiston – IHT: Barqaror rivojlanish va taraqqiyot yo lidagi
ʻ ʻ
hamkorlik//“Bag rikenglik – o zaro ishonchni rivojlantirishning vositasi sifatida” xalqaro ilmiy anjuman. – T.:2018.
ʻ ʻ
– B.315-317
34

O‘rta asrlarda butun musulmon mamlakatlari hududlarida kuzatilgan, Islom
Renessansi deb atalgan olamshumul tarixiy bosqich muqadas islom dini
ta’limotining mazmun-mohiyati hayotbaxsh, ijodkorlik, bunyodkorlik, ilmga
da’vat etuvchi ekanini isbotladi, – deydi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
jamoat va diniy tashkilotlar bilan hamkorlik masalalari bo‘yicha maslahatchisi,
O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi direktori Shoazim Minovarov.
– O‘sha davrlarda Movarounnahr, Iroq, Suriya, Andalusiya, Misr
hududlarida faoliyat ko‘rsatgan ilmiy markazlarda amalga oshirilgan buyuk
kashfiyotlar, yozilgan bebaho asarlar, islom ilohiyotshunosligi, aniq fanlar,
adabiyot, me’morchilik, san’at va madaniyat sohalarida islom sivilizatsiyasi
Yevropa uyg‘onish davri uchun ham zamin yaratib bergani ko‘plab tadqiqotchilar
tomonidan e’tirof etilmoqda 73
.
XIV-XVI asrlarda Amir Temur va temuriylar davrida qo lga kiritilgan ilm-ʻ
fan va madaniyat sohasidagi yutuqlar islom sivilizatsiyasining ikkinchi bosqichi
uchun zamin yaratdi. O z o rnida bugungi kunda tashkil etilgan Islom
ʻ ʻ
sivilizatsiyasi markazi uchun tamal toshi bo lib xizmat qildi.
ʻ
Islom madaniyati markazi O zbekiston Respublikasi Prezidentining
ʻ
“O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi O zbekistondagi Islom
ʻ ʻ
madaniyati markazini tashkil etish chora-tadbirlari to g risida“ 2017-yil 23-
ʻ ʻ
iyundagi PQ-3080-son qaroriga asosan tashkil etilgan.
O zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi “Uchinchi Renessans –
ʻ
Yangi O zbekiston” g oyasini keng targ ib qiluvchi, mamlakat tarixining yangi
ʻ ʻ ʻ
yuksalish davridagi yutuqlarini ilmiy asosda o rganuvchi, uni keng jamoatchilikka
ʻ
yetkazib beruvchi hamda moddiy-madaniy meros namunalari, islom dini bilan
bog liq qadimiy va boy an’analarni targ ib qiluvchi ilmiy-ma’rifiy maskan bo lib
ʻ ʻ ʻ
xizmat qilishi shubhasiz.
Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan tashkil etilgan ushbu muassasa
xalqimizning boy o tmishini, ilm-ma rifat rivojiga qo shgan katta hissasini
ʻ ʼ ʻ
73
Mahmudov Sherzod. Markaziy Osiyoda islom sivilizatsiyasi: o‘tmish va hozirgi zamon//Yangi
O‘zbekiston.2021.  № 206.  B. 6
35

namoyon etadigan yaxlit majmua bo ldi. Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekinʻ ʻ ʻ
bizning yurtimizdagidek boy o tmish,
ʻ buyuk qomusiy allomalar yetishib chiqqan
yurt sanoqli. Ular yaratgan ilmiy merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga,
ʻ
dunyoga yetkaza bilishimiz kerak. Bu markazga kelgan odam ulkan merosimiz
haqida to la tasavvurga ega bo lishi, katta ma naviyat olib ketishi zarur.
ʻ ʻ ʼ
Hozirda markazga filologiya fanlari doktori, professor Shoazim Minovarov
rahbarlik qilmoqda. Islom sivilizatsiyasi markazi Hazrati Imom majmuasida
joylashgan bo‘lib, unda bu markazdan tashqari Baroqxon madrasasi, Tillashayx
masjidi, Namozgoh masjidi, Qaffol ash-Shoshiy maqbarasi va Imom al-Buxoriy
nomidagi Islom Instituti joylashgan. Biz gaplashayotgan ilmiy-ma’rifiy maskan bu
ansamblning bir qismini tashkil qiladi. Islom sivilizatsiyasi markazi qurilishi
alohida e’tibor talab qiladi. Markazning umumiy maydoni 7 gektarni tashkil qilib,
uning 4 gektar qismida markaz binosi joylashgan. Uning to rt tomonida 4 ta
ʻ
darvoza joylashgan. Ularning peshtoqlariga ilmli, ma’rifatli bo lishga chaqiruvchi
ʻ
hadislardan namunalar yozish taklifini yurtboshimiz bu yerga tashriflarida birida
berib o tadi. Shunga asoslanib, markazning asosiy darvozasi peshtoqiga ilm olish
ʻ
farz ekanligi haqidagi hadis bitilgan. Islom sivilizatsiyasi markazi barpo etishda
uni qanday naqshlar bilan bezashga ham alohida e’tibor qaratildi. Bu bezaklar
boshqa me’moriy obidalardan farq qilib, u o‘ziga xos mantiqiy yechimiga ega,
o‘zida tariximiz, davlatchiligimiz, ilm-fanimizga xos falsafiy ma’noni mujassam
etgan bo‘lishi kerak edi. Bu kabi qarashlar “ O zbekiston Respublikasi Vazirlar
ʻ
Mahkamasi huzurida O zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazini tashkil etish
ʻ
chora-tadbirlari to g risida”gi qarorda belgilab berildi
ʻ ʻ 74
. Binoning markazida sharq
me’morchiligiga xos gumbaz barpo etildi. Markaz 3 qavatdan iborat bo lib,
ʻ
Birinchi qavatda muzey ombori, qadimiy qo lyozma va osori-atiqalarni saqlash
ʻ
hamda restavratsiya qilish xonalari, nashriyot va kitob do konlari joylashgan.
ʻ
Ikkinchi qavatdagi ulkan foye markaziga Usmon Qur oni joylashtirildi. Buning
ʼ
tagida teran ma’no-mazmun bor. Bir narsaga e’tibor berish kerakki, dastlabki ikki
Renessans vakillari, xususan, Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Amir Temur, Mirzo
74
https://yuz.uz/uz/news/har-bir-naqshi-bobolarimizning-tengsiz-zakovatidan-darak
36

Ulug‘bek, Alisher Navoiy va boshqalar bevosita dastlab islom dinining muqaddas
kitobini, keyin esa boshqa ilmlarni o‘rganishgan. Ular aynan shu kitobga tayanib
ish tutganligi sababli taraqqiyotda ulkan natijalarni qo‘lga kiritishdi. Shu o‘rinda
Usmon Mus’hafi haqida ba’zi ma’lumotlarni keltirib o‘tish joiz. Bilamizki, xalifa
Usmon davrida Qur’onning standart matni ishlab chiqiladi va undan bir necha
qo‘lyozma olininb, atrof viloyatlarga yuboriladi. Xo‘sh, unda bu Qur’on bizning
hududlarga qanday kelib qolgan? Bir narsani qayd etishimiz kerakki, Bizdagi
mus’haf haqiqiy bo‘lib, xalifa Usmon tomonidan foydalanilgan. Hatto uning
varaqlari ustida bu muborak zotning qon tomchilari saqlanib qolgan. Ba’zi bir
nazariyaga ko‘ra Usmon mus’hafi, xususan, Hamid Ziyoyev fikriga ko‘ra u Amir
Temur tomonidan Oltin O‘rdadan olib kelingan 75
. Yana boshqa joyda Amir Temur
Usmoni turklarga yurishidan so‘ng qaytishda Basradan olib kelinganligi qayd
etiladi. Bu mus’haf uzoq muddat davomida Xoja Ahror Valiy masjidida saqlab
kelinadi. Afsuski, 1869-yilda Genaral Abramov tomonidan qo‘lga kiritilib,
Toshkentga keltirilib, keyin Peterburgga jo‘natiladi. Kitob Samarqandda
ekanligida unga alohida e’tibor berilib, bayram kunlari aholi ko‘rishi uchun olib
chiqilgan. Lekin Samarqandda bu kitobni o‘qiy oladiga inson bo‘lmagan. Abramov
birinchi sabab qilib shuni, keyingi sabab sifatida kitob varaqlarining yomon
ahvolga tushib borayotganini ko‘rsatib, Peterburg kutubxonasida yaxshi
saqlanishiga va’da beradi. “ Туркестанские ведомости ” gazetasida (1870 yil)
berilgan ma lumotlarda quyidagilarni o‘qiymiz: “Samarqand musulmonlari Usmonʻ
Mus’hafini “Kalomi sharif” deyishadi. Bu Qur on uchun umumiy nomdir. Biroq
ʻ
Samarqanddagi musulmonlardan birortasi kufiy xatida ko‘chirilgan Qur ondan bir
ʻ
satr ham o‘qiy olmadilar. Shunday qilib, 1869-1924-yillar davomida Usmon
Mus’hafi bizning diyorda bo‘lmadi. 1917-yilda markaz , ya’ni V.I.Lenin imzosi
bilan u qaytariladigan bo‘ldi. U Ufa shahriga o‘tkazildi. Shu o‘rinda savol
tug‘iladi: nega Ufaga berildi? Chunki bu shahar o‘sha paytda Rossiyadagi islom
markazi edi. Bu shahar bilan bizning ulomolar bir necha yillar davomida kitobni
joyiga qaytarish bo‘yicha kelishuvlar olib bordi. 1924-yilda Mus’haf joyiga
75
https://qadriyat.uz/tarix/597-azrati-usmon-mushafi-aerdan-keltirilgan
37

poyezdda qaytarildi. Muqaddas kitob 1924-yilda Toshkent tarixi muzeyiga
qaytarilgan va u yerda 1989-yilgacha saqlangan.
1989-yilda birinchi Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan Qur'on
O‘zbekiston musulmonlari diniy idorasiga topshirildi.
So‘nggi so‘z o‘rnida shuni uqtirib o‘tish lozimki, Qur’oni karimning asl
nusxasining sohibi bo‘lish va uni o‘z ko‘zi bilan ko‘rib hayot kechirish katta baxt
va saodatdir. U bizning diyorimizda saqlanishi Xudo taoloning xohish-irodasi va
marhamatidir. Buyuk bobomiz Amir Temur uni yurtimizga keltirib, o‘zbek
xalqining shon-shuhratini olamga taratishga va uning ma’naviy hayotini bezashga
ulkan hissasini qo‘shdi. Bu borada u o‘z vatani va xalqiga beqiyos katta xizmat
qilgan edi 76
.
Shuningdek, bu yerda Islom san ati muzeyi, 435 kishiga mo ljallanganʼ ʻ
konferensiya zali mavjud. Ko rgazmalarda O zbekiston tarixi davrlar bo yicha, har
ʻ ʻ ʻ
bir asr, har bir allomaga oid manbalar va ashyolar asosida namoyish etiladi.
Uchinchi qavatdan esa 100 mingtagacha qo lyozmalar fondida ega
ʻ
kutubxona, axborot-resurs markazi, ilmiy kafedralar va ma muriy xonalar
ʼ
joylashgan 77
.
Ikkinchi qavat majmuaning asosiy ko‘rgazma maydoni bo‘ladi. Bu yerdagi
Islom tarixi muzeyi 9 ta bo‘limdan tashkil topadi. Binoning markazida 65 metr
balandlikdagi gumbaz ostida Islom olamining durdonasi hisoblangan Usmon
mus’hafi qo‘yiladi. Bu zal atrofida yana 8 ta – “Islomdan avvalgi davrda Markaziy
Osiyo”, “Islomning Markaziy Osiyoga yoyilishi”, “Ta’lim”, “Ilm-fan”,
“Me’morchilik va shaharsozlik”, “San’at va badiiy hunarmandchilik”, “An’analar”
hamda “Uchinchi Renessans – Yangi O‘zbekiston” bo‘limlari joylashadi 78
.
Markazni yaratish jarayonida ilg‘or xalqaro tajribadan foydalanish
muhimligini inobatga olgan holda, O‘zbekistonning Rimdagi elchixonasi ushbu
sohaga keng bilim, amaliy tajriba va texnik imkoniyatlarga ega etakchi Italiya
kompaniyalarini loyihada ishtirok etishga jalb qilish bo‘yicha ish olib bordi.
76
https://zamin.uz/uz/madaniyat/63172-sohibqiron-quroni-karimni-misrdan-ham-turkiyadan-ham-olmagan.html
77
https://xs.uz/uz/post/shavkat-mirziyoev-islom-tsivilizatsiyasi-markazi-asrlar-davomida-khalqimizga-khizmat-qiladi
78
https://www.gazeta.uz/oz/2022/04/08/centre/
38

Xususan, Italiya va Yevropaning “iDogi” (Venetsiya shisha va billurlaridan yirik
mahsulotlarni ishlab chiqarish), "Margraf" (tabiiy marmar ishlab chiqarish va
o‘rnatish), "Lasvit" (shisha va yoritish buyumlari), GTArchitects (arxitektura va
interer dizayni) va Novello Giardini (landshaft dizayni) kabi kompaniyalari bilan
hamkorlikda ish olib boriladi. Ularning vakillari bir necha marotaba O‘zbekistonga
tashrif buyurgan va dunyoda o‘xshashi bo‘lmagan ISM kompleksini yaratishga
qaratilgan eksklyuziv takliflarni taqdim etishgan 79
.
Bino qurilishida dunyoning taniqli me’mor va dizaynerlarining takliflari
o‘rganildi. Jarayonda Sharq me’morligining eng rivojlangan temuriylar davriga oid
arxitektura tanlangani e’tiborga molik. Ayniqsa, binoga o‘zgacha dizayn baxsh
etadigan 44 ta ravoq tayyorlanishida mutaxassislar alohida izlanishlar olib
bormoqda.
Fransiyaning “Vilmott” va “Avesta grupp” kompaniyalari loyihachilari va
o‘zbekistonlik olimlar tomonidan tayyorlangan dizaynga asoslangan “Ilm-fan”
bo‘limi 225 kvadrat metr sathga ega. Muzey ekspozitsiyasi uchun jami 312 ta
eksponat, 20 ta interaktiv o‘yin, 74 ta video va 30 ta ma’lumot bazasi ro‘yxati
shakllantirilgan 80
.
Markazda jahon madaniyati rivojiga hissa qo‘shgan buyuk islom
allomalari, alloma va mutafakkirlari, buyuk shoir va yozuvchilar, san’atkor va
xattotlar haqida boy ma’lumotlar jamlangan 81
.
Markaz faoliyatining asosiy maqsadi - e’tiqodi islom dini bog liq boy vaʻ
noyob merosni ilmiy asosda har tomolama chuqur o rganish, yurtimizdan yetishib
ʻ
chiqqan buyuk alloma va mutafakkirlarning hayoti va ilmiy-ijodiy faoliyati haqida
yaxlit tasavvur uyg otish, ular bilan xalqimiz va jahon jamoatchiligini keng
ʻ
tanishtirish, xalqaro miqyosda dinlararo va sivilizatsiyalaro muloqotni yo lga
ʻ
qo yish, islom dinining insonparvarlik mohiyatini ochib berish, jaholatga qarshi
ʻ
ma’rifat bilan kurashish, yosh avlodni gumanistik g oyalar milliy g urur va iftixor
ʻ ʻ
ruhida tarbiyalashdan iborat.
79
https://telegra.ph/Islom-civilizaciyasi-markazi-italyan-ojnalari-va-billur-buyumlari-bilan-bezatiladi-08-13
80
Tojimatova Muxtasar. Haqiqatga aylanayotgan ma’rifiy afsonalar// Yangi O‘zbekiston. 2022. № 46.  B. 5
81
http://cisc.uz/hakkimizda
39

2021-yil 16-iyuldagi O zbekiston Respublikasi Prezidentiningʻ
“O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi O zbekistondagi Islom
ʻ ʻ
sivilizatsiyasi markazi faoliyatini yanada takomillashtirishga doir qo shimcha
ʻ
chora-tadbirlar to g risida”gi
ʻ ʻ PQ-5186 -son qarori negizida quyidagi vazifalar
belgilandi:
 “Uchinchi Renessans - Yangi O zbekiston” g oyasini keng targ ib
ʻ ʻ ʻ
qilish;
 mamlakat tari х ining yangi yuksalish davridagi yutuqlarini ilmiy
asosda o rganish, uni keng jamoatchilikka yetkazib berish;
ʻ
 moddiy madaniy meros namunalarini, islom dini bilan bog liq
ʻ
qadimiy va boy an’analarni targ ib qilish.
ʻ
Markazning yangilangan asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilandi:
 muqaddas islom dini bilan bog liq boy merosni ilmiy tadqiq etish,
ʻ
uning Markaziy Osiyo sivilizatsiyasi rivojidagi o rnini innovatsion usullar orqali
ʻ
targ ib qilish;
ʻ
 O zbekistonda yuz bergan umummilliy yuksalishlar, tarixiy
ʻ
renessanslarning ildizlari va mazmun-mohiyatini mamlakat aholisi, ayniqsa,
yoshlarga yetkazish bo yicha zarur choralarni ko rish;
ʻ ʻ
 buyuk ajdodlarning jahon tamadduni, diniy va dunyoviy ilmlar
rivojiga qo shgan hissasini eng zamonaviy usullar va vositalar orqali yoritib
ʻ
borish;
 yoshlarni ilm-ma’rifatga da’vat etadigan, milliylik va diniylik
o rtasidagi uyg unlik mohiyatini keng targ ib qilishga qaratilgan media
ʻ ʻ ʻ
mahsulotlar, ilmiy ishlanma va tavsiyalarni tayyorlash;
 ziyorat turizmining ilmiy asoslari bo yicha yetarli nazariy bilim va
ʻ
amaliy ko nikmalarga ega gid-tarjimonlarni tayyorlash hamda ularning malakasini
ʻ
tizimli oshirib borishni ta’minlash;
 ilm-fanning jadal taraqqiyotini ko rsatib beruvchi sermazmun
ʻ
eksponatlar fondi, qo lyozma va zamonaviy nashrlardan iborat boy kutubxonalar
ʻ
40

tizimini shakllantirish hamda ularning jahon muzeylari va kutubxonalari
tarmog iga ulanishini ta’minlash;ʻ
 O zbekiston xalqining islom sivilizatsiyasiga qo shgan hissasi
ʻ ʻ
bo yicha fundamental tadqiqotlar dasturlari va ilmiy loyihalarni ishlab chiqish va
ʻ
ularning amalga oshirilishini qo llab-quvvatlash;
ʻ
 islom sivilizatsiyasini tadqiq etish sohasining dolzarb ilmiy-nazariy va
uslubiy masalalariga bag ishlangan konferensiyalar, simpoziumlar, ko rgazmalar
ʻ ʻ
va ilmiy ma’ruzalar, seminar-treninglar, tanlovlar va boshqa madaniy-ma’rifiy
tadbirlarni doimiy tashkil etib borish;
 islom sivilizatsiyasi yo nalishida amalga oshirilgan yangi tadqiqotlar
ʻ
natijalaridan ilmiy jamoatchilikni xabardor qilib borish, respublika muzeylari va
kutubxonalarida ishlayotgan xodimlarning kasbiy salohiyatini oshirish bo yicha
ʻ
ilmiy-amaliy va uslubiy treninglarni yo lga qo yish;
ʻ ʻ .
 islom tarixi va madaniyati yo nalishiga oid bilimlarni oshirish,
ʻ
qadimiy qo lyozma, toshbosma va tarixiy hujjatlarni konservatsiya va restavratsiya
ʻ
qilish, qog oz, muqovasozlik, xattotlik san’atini tiklash, islom manbalarini
ʻ
o rganish bo yicha o quv kurslari va Kitobat ilmi maktabini tashkil etish;
ʻ ʻ ʻ
 “Uchinchi Renessans – Yangi O zbekiston” g oyasining mazmun-
ʻ ʻ
mohiyatini, jumladan, uning ilm-fan rivoji, dinlararo va millatlararo
bag rikenglikni ta’minlashdagi roli va ahamiyatini jamoatchilik orasida keng
ʻ
targ ib qilish
ʻ 82
.
Shuni aytib o‘tishimiz lozimki, bu boradagi ishlar allaqachon boshlangan.
Markaz bugunda bir necha xalqaro tashkilotlar, muzeylar, kutubxonalar
bilan aloqa o‘rnatgan. Asosiy yo‘nalishlardan biri sifatida xalqaro hamkorlik
hozirgi kunda alohida ahamiyat kasb etadi. Markaz Xalqaro kutubxonalar
assosiatsiyalari va muassasalari federatsiyasi (International Federation of Library
Associations and institutions – IFLA)ga a’zo bo‘lganini e’tirof etish joiz. Bundan
tashqari, IRCICA tashkiloti bilan hamkorlikni rivojlantirish bo‘yicha “Yo‘l
82
O zbekiston Respublikasi Prezidentining “O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi
ʻ ʻ
O zbekistondagi islom sivilizatsiyasi markazi faoliyatini yanada takomillashtirishga doir qo shimcha chora-tadbirlar
ʻ ʻ
to g risida”gi 2021-yil 16-iyuldagi PQ-5186-son qarori
ʻ ʻ
41

xaritasi” ishlab chiqildi. Shuningdek, UNESCO, ICESCO, IRCICA kabi xalqaro
tashkilotlar bilan mustahkam aloqalar o‘rnatildi.
Markaz umumiy hisobda 25 ta tashkilot bilan hamkorlik
Memorandumlarini imzolagan. Mazkur aloqalar doirasida bir qator tadbirlar
amalga oshirilib, ular davlatimiz va keng jamoatchilik tomonidan e’tirof
etilmoqda. Xususan, Islom hamkorlik tashkilotining Fan va texnologiyalar
sohalarida hamkorlik qilish bo‘yicha doimiy qo‘mitasi – COMSTECH va Markaz
o‘rtasida imzolangan memorandum doirasida dunyo kutubxonalari fondlarida
saqlanayotgan musulmon mamlakatlari olimlari tomonidan yaratilgan manbalar,
qo‘lyozma, toshbosma va zamonaviy nashrlarning yagona elektron bazasini
yaratish bo‘yicha kelishuvga erishildi 83
.
Bundan tashqari AQSH Kongressi kutubxonasi hamda Yaqin Sharq va
Afrika adabiyoti bo‘limi vakillari bilan hamkorlik aloqalari o‘rnatildi. Ba’zi
kelishuvlar ikki o‘rtada amalga oshirildi. Jumladan, Mamlakatimizdagi soha
mutaxassislarini AQSh Kongressi kutubxonasiga qisqa muddatga yuborish, o‘zaro
tajriba almashish, malaka oshirish kurslari tashkil etish kabi masalalarda kelishuv
amalga oshirildi.
Malayziya davlati bilan ham do‘stona aloqalar o‘rnatilgan bo‘lib, Kuala
Lumpur shahrida joylashgan Islom san’ati muzeyi bilan kelishuvlar imzolandi.
83
https://iiau.uz/oz/news/1134
42

Fransiya poytaxti Parijda joylashgan Luvr muzeyi bilan ham anchadan beri
hamkorlik ishlari olib borilyapti. 2022-yil 23-noyabrida muzeyda “ O‘zbekiston
vohalari xazinalari. Karvon yo‘llari chorrahasida” nomi ostida Markaziy Osiyo
tarixiga oid birinchi ko‘rgazma ochildi. Ko‘rgazma ochilishiga O‘zbekiston va
Fransiya davlatlari Prezidentlari tashrif buyurishda. Ko‘rgazma bugungi
O‘zbekistonning janubiy hududidan o‘tgan Buyuk Ipak yo‘li tarixi haqida hikoya
qiladi. Ko‘rgazma uchun ikki davlat mutaxassislari hamkorlikda 70 ta buyumni
restavratsiya qilishdi. Luvrning Rishele zali va islom bo‘limlarida mil.avv. V-VI
asrlardan Temuriylar davrigacha bo‘lgan davrdagi 138 ta buyum namoyish etildi 84
.
Xorijiy turdosh tashkilotlar bilan 2022-yilda 7 ta memorandum imzolandi.
Imzolangan jami memorandumlar soni 28 taga yetdi. Jumladan, Malayziya Islom
san’ati muzeyi, Qozog‘iston qo‘lyozmalar va nodir kitoblar milliy markazi va
Qatar milliy kutubxonasi bilan hamkorlikda ilmiy izlanishlar olib borishga kelishib
olindi ю
2020-yil 4-noyabrda ichki hamkorlik doirasida “O‘zarxiv agentligi bilan
hamkorlik memorandum imzolandi. Mazkur Memorandum O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2017-yil 23-iyundagi “O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi huzurida O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazini
tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori hamda O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida arxiv ishi va ish yuritishni
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2019-yil 20-sentyabrdagi PF-5834-
son Farmonida qo‘yilgan vazifalardan kelib chiqqan holda tuzildi .
Bugunda Islom sivilizatsiyasi markazini barpo etish yo‘lidagi ishlar aslo
pasaygani yo‘q. 2021-yil 16-iyul kuni qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi huzuridagi O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi
faoliyatini yanada takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi qaror ham buning yorqin dalili bo‘la oladi. Markaz o‘z faoliyatini
qat’iyat bilan davom etkizmoqda va hozirgacha bir qancha yutuqlarga erishdi.
Xususan, bilamizki, 2022-yil 10-fevraldagi “Qadimiy yozma manbalarni saqlash
84
https://www.gazeta.uz/oz/2022/11/24/louvre-museum/
43

va tadqiq etish tizimini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi qarorga asosan manbalar ustida astoydil ter to‘kilmoqda. Amalga
oshirilgan tadqiqot hamda ilmiy grant loyihalari doirasida 24 nomda ilmiy va
ilmiy-ommabop adabiyotlar, jumladan, 4 ta kitob-albom, 8 ta kitob, 2 ta
monografiya, 3 ta katalog (reestr), 2 ta risola, 2 ta qo‘llanma, 2 ta jurnal nashr
etildi, ilmiy ahamiyatga ega bo‘lgan 11 ta yozma manba tarjima qilindi.
Bugungi dunyo kitoblarni elektronlashtirishni talab qiladi. Shu jihatdan
respublika fondlarida saqlanayotgan 52 ming 255 ta qadimgi yozma manba
to‘g‘risida ma’lumotlar bazasi yaratilib, ularning ilmiy tahlili asosida 4 mingta
yozma manbaning reyestri tayyorlandi.
Bilamizki, islomdan qochirish paytida ko‘plab qadimiy, ahamiyatga molik
asarlar yo‘q qilindi, yoqildi, ko‘mildi yoki uylarda devor oralariga berkitildi.
Aholining ziyoli qatlami bundan aziyat chekdi. Hozir esa hamma narsa ijobiy
tomonga o‘zgargan. Shu jihatdan odamlar o‘z fikrlarini erkin bayon qila oladilar,
xohlagan diniga e’tiqod qila oladilar, din ahkomlari to‘siqsiz ado qilish
imkoniyatiga ega. Markaz fondiga yurtdoshlarimiz tomonidan murojaatlar kun
sayin ko‘payib bormoqda. Ayni paytda aholi va shaxsiy kolleksiyalardan 626 ta
qo‘lyozma va 985 ta toshbosma asar, jami 1611 ta manba qabul qilingan.
Jumladan, muftiy Boboxonovlar sulolasi shaxsiy kutubxonasida saqlanayotgan 423
ta qadimiy manba (122 ta qo‘lyozma, 301 ta toshbosma kitob), tarixiy hujjatlar va
fotosuratlar markaz ixtiyoriga o‘tkazildi 85
.
Markaz kutubxonasi fondi jami 515 419 ta yozma manba, zamonaviy nashr
va elektron nusxadagi manbalar bilan boyitildi. Hozir markaz fondining yozma
manbalari 465 ta qo‘lyozma, 623 ta toshbosma, 19 415 ta zamonaviy nashr hamda
494 916 ta elektron nusxadan iborat.
Respublika fondlarida saqlanayotgan 106 525 ta yozma manba to‘g‘risida
ma’lumotlar bazasi yaratilib, ularning ilmiy tahlili asosida 50 795 ta manbaning
resteri tayyorlandi.
85
Minovarov Shoazim. Uchinchi yuksalish davri beshigi yaratilmoqda yoxud milliy afsonaning ma’rifiy
haqiqatlari//Yangi O‘zbekiston, 2023. № 60.  B. 3
44

Xulosa
O‘zbekiston juda boy tarixga ega. Buyuk allomalar yetishib chiqqan yurt
hisoblanadi. Movorounnahr zamini ilm-fan o‘choqlaridan biridir. Ko‘plab taniqli
mutafakkirlar, olimlar bu zaminda kamol topdi, ilmiy izlanishlarni olib bordi va
yangiliklarni kashf etishdi. Ularning tinimsiz sa’y-harakatlari natijasida bu diyorlar
birinchi va ikkinchi Renesanslarga guvoh bo‘ldi. Ularni butun jahon ommasi tan
oldi. Agar ilk uyg‘onish IX-XII asrlarni o‘z ichiga olib unda islom dini
namoyondalari yetakchilib qilib, diniy bilimlar rivojida ulkan yutuqlarga erishilgan
bo‘lsa, ikkinchi davr Temuriylar davriga to‘g‘ri keldi. Bu davr XIV-XV asrlarni
qamrab oldi. Unda nafaqat diniy ilmlar rivojlandi, balki boshqa sohalar, misol
uchun tarixshunoslik, astronomiya, matematika, adabiyot, minyatura, qurilish,
tibbiyot va boshqalar o‘z kamolot darajasiga chiqdi.
45

Shu o‘rinda bir savol tug‘iladi: Renessans uchun muhim xususiyat nima?
Bu savolga barcha turlicha javob berishi mumkin. Masalan, kimdir ilm-fan
rivojlanishi, yana kimdir kuchli olimlarning bir joyga to‘planishi natijasida yuzaga
keladigan o‘zgarishlar yoki boshqasi insoniyat uchun hozirgacha noma’lum
bo‘lgan kashfiyotlarning amalga oshirilishi deb ta’riflashi mumkin. Albatta,
ularning barchasi to‘g‘ri. Lekin ular mukammal javob bo‘la olarmikan? Agar biz
unga butun jahon ommasi e’tibori qaratilgan, yangilikni, ilmni, madaniyatni
insoniyatga tarqatadigan, jamiyat hayotini isloh qiladigan ilmiy, ma’rifiy, madaniy
jarayon deb ta’riflasak, bir qadar unga yaqinlashgan bo‘lamiz.
Nega biz bular haqida gaplashyapmiz? Chunki O‘zbekiston oldida, bizning
oldimizda yangi maqsad, ya’ni Uchinchi Renessansni amalga oshirish maqsadi
turibdi. Uni amalga oshirish uchun esa oldin uning nima ekanligini to‘g‘ri tahlil
qila qolishimiz lozim.
Mustqaillikdan so‘ng milliy qadriyatlarimiz yana jonlana boshladi. Ruhsiz
tanaga yan jon qaytganday bo‘ldi. Vijdon erkinligi to‘g‘risida qonun loyihasi
hukumat tomonidan tasdiqlandi va unga bir necha bor o‘zgarishlar kiritildi. Unga
ko‘ra har bir fuqaro xohlagan dinga e’tiqod qilishi yoki hech qanday dinga
ergashmaslik huquqiga ega bo‘ldi. Ota-bobolarimiz merosiga boshqacha ko‘z bilan
qarala boshlandi. Avval boshqacha tarzda o‘qitilgan bo‘lsa, bugun esa ular ijobiy
tomonga o‘zgargan.
Allomalarimiz, mutafakkirlarimiz merosi jiddiy, real qilib tasvirlashga
urg‘u berila boshlandi. O‘zbekiston Buyuk allomalar yurti deganimizda dunyoni
o‘z ilmi bilan larzaga solgan hadis ilmining sultoni, betakror ilm sohibi
Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy, algebra faniga asos solgan Muso al-Xorazmiy,
“Astronomiya asoslari” fundamental olamning tuzilishi, yerning o‘lchovi haqida
dastlabki ma lumotlarni IX asrda bera olgan Ahmad Farg‘oniy, ulug‘ qomusiyʻ
alloma, birinchi bo‘lib er shari globusini yaratgan Abu Rayhon Beruniy, medisina
otasi deb tan olingan Abu Ali ibn Sino, “Sharq Aristoteli” deb nom olgan buyuk
alloma Abu Nasr Farobiy, 1018 ta yulduzni holatini va joylashuvini XV asrda
bayon qilib bergan astronomiya sohasida buyuk alloma Mirzo Ulug‘bek,
46

“Musulmonlarning e tiqodini tuzatuvchi” degan yuksak sharafga sazovor bo‘lgan,ʻ
kalom ilmining etuk allomasi Imom Moturudiy, “Din va millatning hujjati” degan
nom bilan ijod qilgan islom huquqshunoslaridan biri Burhoniddin Marg‘inoniy,
“Diling Alloh, qo‘ling mehnatda bo‘lsin” degan purma no so‘zlar sohibi, dunyoga
ʻ
mashhur bo‘lgan buyuk alloma Bahouddin Naqshband hazratlari, o‘zbek tilining
asoschisi, yurtboshimiz ta biri bilan aytganda “Agar bu ulug‘ zotni avliyo desak, u
ʻ
avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir
desak, shoirlarning sultoni” bo‘lgan, jahon adabiyoti tarixida porloq yulduz bo‘lib
porlagan hazrat Alisher Navoiy va yana shunga o‘xshash minglab aziz avliyo,
olimu ulamo, fozil-u fuzalolarni misol keltira olamiz. Allohning nazari tushgan
olimlarning ona zaminimizda qo‘nim topishlari, shu zamin tuprog‘ida mangu
yotishlarida ham hikmatlar bisyor. Shunday ekan tashlayotgan qadamlarimizni,
olayotgan ilmimizni, gapirayotgan gapimizni ustozlarga munosib shogird sifatida
amalga oshirishimiz zarur.
Allomalarimiz merosini o‘rganish va targ‘ib qilish maqsadida ilmiy
tadqiqot markazlari tashkil qilindi va ishlar haii ham davom etmoqda. Dastlab
Imom Buxoriy, keyin Imom Termiziy va Imom Moturidiy ilmiy tadqiqot
markazlari faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Hozirda esa dunyoga ma’rifat ulashishi
maqsad qilingan Islom sivilizatsiyasi markazi poytaxtimizda barpo etilmoqda va u
o‘z ishfaoliatini boshlagan. Undan ko‘zlangan maqsadlar ko‘p. U O‘zbekistonda
Uchinchi Renessans poydevori bo‘lishi qayta-qayta ta’kidlanmoqda. Bu qanchalik
to‘g‘riligini yaqin kelajak ko‘rsatadi.
Xulosa qilib aytganda, bugun Islom sivilizatsiyasi markazi jahonning yana
bir ilmiy tadqiqotlar markaziga aylandi. Undan nafaqatlar mahalliy, balki xalqaro
doiradagi tadqiqotchilar ham hech qanday to siqlarsiz foydalanishi mumkin.
ʻ
Bugungi globallashuv zamonida u ilm, madaniyat, ma’rifat tarqatuvchi vazifasini
bajarmoqda. Bu markaz yaqin kelajakda Yangi O zbekistonning poydevori bo lib
ʻ ʻ
xizmat qiladi.
“Bu markaz orqali ilm, ma’rifat, madaniyat rivojiga millatimiz qo‘shgan
hissani muhrlab qo‘ymoqchimiz, bu ulug‘ merosni xalqimizga, yoshlarimizga
47

yetkazmoqchimiz. Islom sivilizatsiyasi markazi shu yo‘nalishdagi ilmiy muassasalar
uchun fundamental baza bo‘lishi lozim. O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasidagi
o‘quv ishlari bu markaz bilan hamohang bo‘lishi, talabalar yuqori kurslarni shu yerda
o‘qib, o‘qituvchilar malaka oshirishi kerak”-deb, bu yerga tashriflarining birida
yurboshimiz ta’kidlagan edi 86
Shu o rinda davlat rahbarimizning quyidagi fikrlarini keltirib o tish joiz:ʻ ʻ
“Bugun biz intilayotgan Yangi O zbekistonni, Uchinchi Renessansni poydevorini
ʻ
bunyod etish – bu shunchaki orzu emas. Bu – aniq strategik maqsad va umumxalq
harakatiga aylanib borayotgan beqiyos amaliy jarayondir. Ishonamanki, bunday
ulkan jarayonning natijasi ham, albatta, ulkan bo ladi”
ʻ 87
.
Yagona maqsad asosida yanada hamjihat bo lib, tinimsiz o qib-o rgansak,
ʻ ʻ ʻ
ishimizni mukammal va unimli bajarsak, zamonaviy bilimlarni egallab, o zimizni
ʻ
ayamasdan mehnat qilsak, albatta, hayotimiz va jamiyatimiz o zgaradi,
ʻ
dunyoqarashimiz o zgaradi va shular orqali avlodlarimizga munosib meros,
ʻ
rivojlangan davlatni qoldira olamiz.
Islom sivilizatsiyasi markazi milliy tariximiz va madaniyatimizni, milliy
o zligimizni tiklash va yanada ravnaq toptirish yo lida yangi davrni boshlab beradi.
ʻ ʻ
Xalqimizning yuksak ma rifati va ma naviyatini ko rsatish, buyuk tariximizni
ʼ ʼ ʻ
o rganish, ajdodlarimiz ilmiy merosini tadqiq etib, dunyo ahliga taqdim qilishda
ʻ
muhim ahamiyat kasb etadi. Davlatimiz rahbari aytganidek, bu markaz
xalqimizning ma naviy va ma rifiy qudrati timsoli bo lib qoladi
ʼ ʼ ʻ 88
.
86
http://www.xabar.uz/uz/siyosat/shavkat-mirziyoyev-islom-civilizaciyasi
87
Mirziyoyev SH.M. Yangi O zbekiston taraqqiyot strategiyasi. – Toshkent:“O zbekiston”,2022. – B.19-20
ʻ ʻ
88
https://yuz.uz/uz/news/har-bir-naqshi-bobolarimizning-tengsiz-zakovatidan-darak
48

Foydalanilgan adabiyot va manbalar
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metadologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. O zbekiston Respublikasi Prezidenti ʻ SH.M.Mirziyoyev. “ O‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida”gi Farmon. Toshkent. 2017.
2. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Imom
ʻ
Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini tashkil etish chora-tadbirlari
to g risida” gi Qarori // “Xalq so zi” gazetasi, 2017-yil 15-fevral
ʻ ʻ ʻ
3. O zbekiston Respublikasi Prezidentining “O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ
Vazirlar Mahkamasi huzurida O zbekistondagi islom sivilizatsiyasi
ʻ
markazini tashkil etish chora-tadbirlari to g risida”gi 2017-yil 23-iyundagi
ʻ ʻ
PQ-3080-son qarori.
4. O zbekiston Respublikasi Prezidentining “O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ
Vazirlar Mahkamasi huzuridagi O zbekistondagi islom sivilizatsiyasi
ʻ
49

markazi faoliyatini yanada takomillashtirishga doir qo shimcha chora-ʻ
tadbirlar to g risida”gi 2021-yil 16-iyuldagi PQ-5186-son qarori
ʻ ʻ
5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори : Имом Бухорий
халқаро марказини ташкил этиш чора - тадбирлари тўғрисида // Халқ сўзи
газетаси , 2008 йил май . – 3 б .
6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори :
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Имом
Бухорий халқаро - илмий тадқиқот маркази фаолиятини ташкил этиш
тўғрисида . Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами . – Т .:
2017. –137-145 б .
7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони : Имом ал -
Бухорий халқаро жамғармасини қўллаб - қувватлаш тўғрисида //
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси , 1998 й .,
10-11- сон , 207- модда
8. Islom Karimov. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.  T.:O‘zbekiston, 1997.  137
b.
9. Shavkat Mirziyoyev. Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi.
 T.:O‘zbekiston,  418 b.
II. Maxsus adabiyotlar
1. Abu Iso Muhammad Termiziy. “Al-Jome as-Sunan” (saylanma). Tarjima va
ʼ
izohlar mualliflari H.Aminov, M.Ismoilov, B. Abdullayev. Mas ul muharrir
ʼ
O.Qoriyev. – T.: “Navro z”nashriyoti, 2017.
ʻ  364 b
2. Abu Iso Muhammad Termiziy. Rasululloh safdoshlari. Tarjimonlar va
nashrga tayyorlovchilar: H.Aminov, M.Ismoilov, B.Abdullayev. – T.:
“Navro z”nashriyoti, 2017.
ʻ  181 b
3. Alimov U.I. “Ma’rifat va diniy bag rikenglik” o zaro ishonchni rivojlantirish
ʻ ʻ
borasidagi rezolutsiyasi barqarorlik asosi//“Bag rikenglik – o zaro ishonchni
ʻ ʻ
50

rivojlantirishning vositasi sifatida” xalqaro ilmiy anjuman. – T.:2018.
– 381 b.
4. Botirov B.M, Mahmudov S.A. O zbekiston – IHT: Barqaror rivojlanish vaʻ
taraqqiyot yo lidagi hamkorlik//“Bag rikenglik – o zaro ishonchni
ʻ ʻ ʻ
rivojlantirishning vositasi sifatida” xalqaro ilmiy anjuman. – T.:2018.
– 381 b.
5. Jumayev Nilufar. Sharq allomalarining ilmiy merosi. Buxoro: Durdona, 202.
 228 b.
6. Mustaqil O‘zbekiston tarixining dastlabki sahifalari:( Davriy to‘plam)
№ 3.  T.:Sharq, 2000.  224 b.
7. N.A.Jumayeva. O‘rta Osiyo allomalarining ilmiy merosi. Uslubiy qo‘llanma.
Buxoro, “Durdona” nashriyoti, 2013.  196 b.
8. Termizlik allomalar asarlari qo lyozmalari katalogi. – Toshkent: 2015.
ʻ
9. Zamonov Akbar. Tarix fanidan olimpiadaga tayyorlanamiz. Toshkent, 2012.
 189 b.
10. G‘oyibnazarov Shuhrat. Islom terrorizmga qarshi.  T.: O‘zbekiston, 2021.
 315 b.
11. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Aqoid ilmi va unga bog liq
ʻ
masalalar.
‒ T .: Sharq , 2011.  352 b .
12. Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг
Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.: “Ўзбекистон”, 2010 .  132 b .
13. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ал-Жомеъ ас-саҳиҳ
(Ишонарли тўплам) 4-жилд. Арабчадан Абдулғани Абдуллоҳ
таржимаси. – Т.: Қомуслар, 1992.  Б. 230
15. Имом Бухорий таърифи (таржима ва изоҳлар муаллифи Саидазим
Муҳаммад Али) – Т.: Чўлпон. 1996
16. Ислом зи
е?си узбегим сиймосида. “Тошкент ислом университети”
нашри
е?т-матбаа бирлашмаси.2005 й.  360 б.
17. Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Марказий Осиёда Ислом маданияти. -Т.:
Шарқ, 2005.  384 б.
51

18. Муродов А. Ўрта Осиё хаттотлик санъати тарихидан. - Т.: “Фан”
нашриёти , 1971.  220 б .
19. М. М. Хайруллаев. Маънавият юлдузлари: (Марказий Осиёлик машхур
сиймолар, алломалар, адиблар).– Т.: А. К o дирий номидаги халк
мероси нашр, 1999. – 400 b .
20. Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. -Т.: “Ўзбекистон”, 1997.  414 б.
21. Темиров Н., Маъмуров Ш. Баркамол ёшларни тарбиялашда «Ал-
Жомеъ ас-саҳиҳ» аҳамияти// Истиқлол йиллари: миллий-диний
қадриятларнинг халққа қайтиши. Мустақиллик, Фарғона ва миллий –
диний қадриятлар (Фарғона 2001 йил 9-август). Ўзбекистон
Республикаси мустақиллигининг 10 йиллигига бағишланган илмий-
амалий анжуман материаллари тўплами. – Т.: 2001. – 36 б.
22. Уватов У. Муҳаддислар имоми. –Т.: Маънавият, 1998 . – 220 б.
23. Bobojonov B . ( Toshkent shahri ) shaxsiy arxivida saqlanayotgan 37
qabrtosh bitigi ; Dodxudoyeva L . N . Эпиграфические памятники в
Самарканде XI-XIV вв . – Dushanbe: Donish, 1992.  407 с
24. Bartold V . V . Сочинения // Работы по источникам ведения. – M .: Izd .
Vost . Lit , 1973.  392 с
25. Древние цивилизации. – М.: Мысль, 1989.  480 с
26. Холигитова, Н. Х. Эпоха мусульманского ренессанса IX-XII веков в
Центральной Азии / Н. Х. Холигитова. – Текст : непосредственный //
Молодой ученый. – 2014. – № 9 (68). – 397-398 с.
III. Gazeta va jurnallar
1. Akmal Saidov. Ma’rifat va bag‘rikenglik – tinchlik va taraqqiyot kaliti//
Yangi O‘zbekiston (101-son), 2022.  4 b
2. Mahmudov Sherzod. Markaziy Osiyoda islom sivilizatsiyasi: o‘tmish va
hozirgi zamon// Yangi O‘zbekiston, 2021.  № 206.  6 b
52

3. Mansur Eshov. Ta’limga yo‘naltirilgan sarmoya – eng samarali investitsiya//
Yangi O‘zbekiston, 2021.  4 b.
4. Minovarov Shoazim. Uchinchi yuksalish davri beshigi yaratilmoqda yoxud
milliy afsonaning ma’rifiy haqiqatlari// Yangi O‘zbekiston, 2023. № 60.  3
b
5. Muftiy Usmonxon Alimov. O‘zbekiston qaysi omillar sabab “Maxsus
kuzatuvdagi davlatlar ro‘yxati”dan chiqarildi?// Xalq so‘zi gazetasi. 2020-yil
10-dekabr, № 259 (7761)
6. Tojimatova Muxtasar. Haqiqatga aylanayotgan ma’rifiy afsonalar// Yangi
O‘zbekiston. 2022. № 46.  5 b
7. Иноятов А. Имом Бухорий ва тафсир илми // Ҳидоят. – Тошкент, 2020.
– № 3. – 76-80 б.
8. Иноятов А. “Сияр аъламун нубало” асарида Имом Бухорий сийрати
“Саҳиҳул Бухорий”нинг тафсир илмидаги аҳамияти // Imom Buxoriy
saboqlari . – Самарқанд, 2021. – Махсус сон. – 133-145 б.
9. Хусейнова А. “Имом Бухорий” ордени таъсис этилиши барчамизга
янгича рағбат беради// Халқ сўзи газетаси 2022-йил 16-август,
№176(8238).  5 б
IV. Internet ma’lumotlari
1. https://insonhuquqlari.uz/oz/news/mustaqillik-oliy-nemat
2. https://sammuslim.uz/oz/articles/mustaqillik-bebaho-nemat
3. https://uz.wikipedia.org/wiki/Imom_al-Buxoriy
4. https://www.bukhari.uz/?p=28035#_ftn1
5. https://www.bukhari.uz/?p=19973&lang=oz
6. https://moturidiy.uz/oz/news/198
7. https://lex.uz/docs/-225326
8. https://lex.uz/ru/docs/-766141
9. https://lex.uz/uz/docs/-65044
10. https://lex.uz/docs/-416035?ONDATE=02.04.1992%2000
53

11. https://lex.uz/docs/-113988
12. https://lex.uz/ru/docs/-3686277
13. https://strategy.uz/index.php?news=1014&lang=uz
14. https://strategy.uz/index.php?news=1014&lang=uz
15. https://www.gazeta.uz/oz/2021/07/06/law/
16. https://myday.uz/uz/pamyatniki/xazrati-imom-mazhmuasi
17. https://meros.uz/object/hazrati-imom-majmuasi
18. https://arboblar.uz/uz/people/kaffal-shashi
19. https://uz.wikipedia.org/wiki/Baroqxon_madrasasi
20. https://uz.wikipedia.org/wiki/Mo%CA%BByi_Muborak_madrasasi
21. https://uz.wikipedia.org/wiki/Tillashayx_masjidi
22. https://yuz.uz/uz/news/har-bir-naqshi-bobolarimizning-tengsiz-zakovatidan-
darak
23. https://qadriyat.uz/tarix/597-azrati-usmon-mushafi-aerdan-keltirilgan
24. https://zamin.uz/uz/madaniyat/63172-sohibqiron-quroni-karimni-misrdan-ham-
turkiyadan-ham-olmagan.html
25. https://xs.uz/uz/post/shavkat-mirziyoev-islom-tsivilizatsiyasi-markazi-asrlar-
davomida-khalqimizga-khizmat-qiladi
26. https://www.gazeta.uz/oz/2022/04/08/centre/
27. https://telegra.ph/Islom-civilizaciyasi-markazi-italyan-ojnalari-va-billur-
buyumlari-bilan-bezatiladi-08-13
28. http://cisc.uz/hakkimizda
29. https://iiau.uz/oz/news/1134
30. https://www.gazeta.uz/oz/2022/11/24/louvre-museum/
31. http://www.xabar.uz/uz/siyosat/shavkat-mirziyoyev-islom-civilizaciyasi
32. https://yuz.uz/uz/news/har-bir-naqshi-bobolarimizning-tengsiz-zakovatidan-
darak
54

O‘zbekistonda islom sivilizatsiyasi markazining

Купить