Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 820.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Geografiya

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

33 Sotish

O‘zbekistonda kartagrafiya faniga hisa qoshgan olimlar

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________________ UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI KARTOGRAFIYA YO‘NALISHI KARTOGRAFIYA FANIDAN KURS ISHI MAVZU: O‘ZBEKISTONDA KARTAGARFIYA FANIGA HISA QOSHGAN OLIMLAR BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 1 MUNDARIJA Kirish………….........……………………………………………………………...3 1. BOB. KARTASHUNOSLIKNING TA RIFI VA AHAMIYATI.‟ KARTASHUNOSLIKNING TARKIBIY QISMLARI ...................................... 4 1.1. Kartalar va ularni ta‘rifi, umumgeografik va mavzuli kartalarni elementlari, xususiyatlari...............................................................................................................4 1.2. Kartografiyani ta‘rifi, tarmoqlarga bo‘linishi, boshqa fanlar bilan aloqasi va asosiy ilmiy-amaliy vazifalari...................................................................................8 1.3. Kartalarning ilmiy va amaliy ahamiyati...........................................................15 2. BOB. O'ZBEKISTONDA KARTAGARFIYA FANIGA HISA QOSHGAN OLIMLAR………………………………………………………………………..18 2.1. IX-XIII asrlarda O‘rta Osiyo kartografiyasi....................................................18 2.2. Muhammad ibn Muso al Xorazmiy..................................................................20 2.3. Abu Rayhon Beruniy........................................................................................20 2.4. Mahmud Qoshg‘ariy kartasi.............................................................................25 3.BOB O’RTA ASIRLARDA KARTOGRAFIYA NI RIVOJLANISHI….………………. 26 3.1. XIV-XV asrlarda O‘rta Osiyoda kartografiyaning rivojlanishi.......................27 3.2. XVI-XX asrlarda O‘rta Osiyo kartografiyasi...................................................29 Xulosa………………………………………….....................................................30 Foydalanilgan adabiyotlar…………....................................................................31 2 Kirish Xaritalar har qanday diapazonda - kichik maydondan butun Yer yuzasigacha bo'lgan kosmosni bir martalik ko'rib chiqish imkonini beradi. Ular ob'ektlarning shakli, o'lchami va nisbiy holatining vizual ko'rinishini yaratadi, ularning fazoviy o'lchamlarini: koordinatalar, uzunliklar, maydonlar, balandliklar va hajmlarni topishga imkon beradi. Xaritalar ushbu ob'ektlarning kerakli miqdoriy va sifat xususiyatlarini o'z ichiga oladi va nihoyat, ular o'rtasidagi mavjud aloqalarni ko'rsatadi: fazoviy va boshqalar. Ushbu xususiyatlar amaliyot uchun kartalarning ma'nosi va qiymatini tushuntiradi. Mazmuniga ko'ra xaritalar umumiy geografik va mavzuliga bo'linadi. Mavzuli xaritalar - bu xaritalar bo'lib, ularning asosiy mazmuni ko'rsatilgan aniq mavzu bilan belgilanadi, xususan, ba'zi bir element yoki hodisaga, masalan, aholi punktlariga, iqlimga, tuproqqa, transportga, tarixiy voqealarga va boshqalarga bag'ishlangan. Ular tabiat hodisalari xaritalariga (fizik-geografik) va ijtimoiy hodisalar xaritalariga (ijtimoiy-iqtisodiy) bo'linadi va keyinchalik xaritalashning torroq sohasi xaritalari guruhlariga bo'linadi, ularning har biri allaqachon ma'lum bir mavzuning bir qator xaritalarini o'z ichiga oladi. . Mavzuli xaritalarda hodisalarning turli xususiyatlarini aks ettirish uchun xaritalashning turli usullari qo'llaniladi: hududlar usullari, sifatli fon, nuqta, izolyatorlar, piktogrammalar, mahalliylashtirilgan diagrammalar, kartogrammalar, kartogrammalar, chiziqli belgilar va harakat belgilari. Yuqorida aytilganlarga asoslanib, kurs ishining maqsadi mavzuli xaritalarda tasvirlash usullari haqida bilim olishdir. 3 1.BOB. KARTASHUNOSLIKNING TA RIFI VA AHAMIYATI.‟ KARTASHUNOSLIKNING TARKIBIY QISMLARI. 1.1 . Kartalar va ularni ta‘rifi, umumgeografik va mavzuli kartalarni elementlari, xususiyatlari. Karta termini yunoncha (xartes – papirus qog‘ozi) so‘zidan olingan lotincha ―sharta” (qog‘oz, varaq) atamasidan kelib chiqqan. Yunoncha (karta), lotincha charta, turkcha harita. Turkiy tillar oilasiga kiruvchi o‘zbek tilida ham karta bo‘lsa etimologik jihatdan to‘g‘ri bo‘ladi. O‘zbek tilining imlo lug‘atida (Toshkent, ―O‘qituvchi - 1995) ham ‖ ―karta deb berilgan. Grafiya so‘zi yunoncha grafo – yozaman, tasvirlayman ‖ ma‘nosini anglatadi. Binobarin, karta va grafiya so‘zlari yunonchadan olingan ekan fanning nomini kartagrafiya deyilsa yozilsa xato bo‘lmaydi. Ushbu soha mutaxassislarini esa kartashunoslar deb yuritilsa to‘g‘ri bo‘ladi. 2000–2006 yillari nashr etilgan 12-jildlik O‘zbekiston Milliy Entsiklopediyasida ham karta va kartografiya deb qabul qilinishiga ana shular asos bo‘lgan. Kartadan qaramasdan turib, uni mushohada qilmasdan istalgan holatda hududlarning qisqacha obzorini olish mumkin emas. Karta geovazoviy ma’lumotlar, ya’ni obyektlar yoki hodisalarning bir-biriga nisbatan to’g’ri nisbatdagi Yerda joylashgan o’rni haqidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Kartani tasvirlangan hududga nisbatan ko’plab savollarga (punktlar orasidagi masofa, punktlarning bir-biriga nisbatan o’rni, zonalar yoki tabiiy tizimlarning tarqalishi kabilar) javob beruvchi geovazoviy axborot tizimi sifatida qarash mumkin. Ularga javoblar klaviatura yoki ayrim fayllarni yuklashga ehtiyojsiz, ko’p vaqtsiz bevosita karta tasviridan o’qib olinishi mumkin. Karta – Yer yuzasini, boshqa osmon jismlarini yoki kosmik fazoni matematik aniq belgilangan, kichraytirilgan, umumlashtirilgan tasviri bo‘lib, u qabul qilingan shartli belgilar sistemasida ularda joylashgan obyektlarni ko‘rsatadi. Obyekt deyilganda kartalarda tasvirlanadigan har qanday predmet, voqea, hodisa yoki jarayon tushuniladi. 4 Geografik karta - Yerni yoki uni biror qismini Yerning egriligini hisobga olib, ma‘lum matematik qoidalar asosida biroz o‘zgartirib, kichraytirib, umumlashtirib qog‘ozga (tekislikka) tushirilgan tasviri (proektsiyasi) bo‘lib, u qabul qilingan shartli belgilar sistemasida unda joylashgan obyektlarni geografik o‘rnini, joylanishini, holatini, vaqt mobaynida o‘zgarishini, shuningdek ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Geografik karta tuzish va undan to‘la foydalanish uchun uning xususiyatlarini bilish zarur. Shuning uchun ham karta tuzishda va undan foydalanishda tahliliy yo‘ldan foydalaniladi. Kartaning har bir elementini alohida o‘rganilishida elementlarning vazifasi, ahamiyati va ular orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni bilish kerak. Kartografik tasvir geografik kartaning negizidir, unda tabiiy va ijtimoiy- iqtisodiy voqea va hodisalar to‘g‘risida yetarli darajada ma‘lumot berilib, ularning tarqalishi, holati, o‘zaro aloqasi va rivojlanishi tasvirlanadi. Bu ma‘lumotlar geografik kartaning asosini tashkil qiladi. Kartaning mazmuni bir qancha geografik elementlardan tashkil topgan. Masalan, umumgeografik kartaning mazmunini quyidagi elementlar tashkil qiladi: suv obyektlari, yer yuzasining relyefi, o‘simliklar qoplami va tuproq, aholi yashaydigan joylar, aloqa yo‘llari va aloqa vositalari, sanoat, qishloq xo‘jaligi, madaniy obyektlar va ma‘muriy chegaralar. Geografik elementlar hamma kartalarda bir xilda mukammal tasvirlanmaydi. Masalan, biron mavzuga bag‘ishlangan kartada uning mazmuniga mos holda georgafik elementlar tanlanadi. Misol uchun tuproqlar kartasiga aloqa yo‘llari va aholi vositalari, relyef kartalari uchun esa aloqa yo‘llari va aholi yashaydigan joylarning hammasi tasvirlanishi shart emas. Lekin kartaning mazmuni va maqsadiga, tasvirlanayotgan elementlarning ahamiyatiga qarab ba‘zi bir geografik elementlarning hamma mavzuli kartalarda bo‘lishi shart. Masalan, O‘rta Osiyoga tegishli mavzuli kartalarda gidrografik obyektlarni ahamiyati katta bo‘lgani uchun imkoni boricha to‘laroq ko‘rsatiladi. Chunki suv obyektlari (gidrografiya) mavzuli kartalarning boshqa elementlarini bir-biriga bog‘lovchi zarur elementdir. 5 Kartografik tasvir, matematik asos, yordamchi jihozlar va boshqa qo‘shimcha ma‘lumotlarga umumgeografik kartani elementlari deyiladi. Karta mazmunini qabul qilingan kartografik belgilar va kartografik tasvirlash usullari orqali ifoda etadigan kartografik tasvir har qanday kartani asosiy elementi bo‘lib hisoblanadi. U muayyan kartada ko‘rsatilishi lozim bo‘lgan obyektlar to‘g‘risidagi ma‘lumotlar majmuidan tashkil topadi. Masalan, umumgeografik kartalarda tasvirlanadigan landshaftning asosiy elementlari-relyef, gidrografiya obyektlari, o‘simlik va tuproq-grunt ko‘rsatkichlari. aholi yashaydigan punktlar, siyosiy-ma‘muriy chegaralar hamda ba‘zi bir xo‘jalik obyektlari uning kartografik tasvir elementlari bo‘lib, bu elementlar kartada bir xil aniqlikda va mukammallikda ko‘rsatiladi. 6 Mavzuli va maxsus kartalarda (shartli ravishda) kartaning mazmunini va geografik asosini bir biridan farqlash lozim. Geografik asos - karta mazmunini umumgeografik qismi bo‘lib, u mavzuli karta mazmunini tashkil etgan elementlarni kartaga to‘g‘ri tushirish va fazoviy bog‘lash, karta bo‘yicha orientirlashga xizmat qiladi. Karta mazmunini ochib beradigan barcha shartli belgilar va izohlar tizimiga legenda deyiladi. Kartani legendasi qo‘llanilgan belgilarni tushuntirib (izohlab) berishni o‘z ichiga olib, kartaga olinayotgan obyektni mantiqiy asosini aks ettiradi. Belgilarni ketma-ket joylashtirilishi, ularni o‘zaro bir-biriga bo‘ysinishi. shtrixli elementlar uchun ranglar gammasini to‘g‘ri tanlab olish kartada tasvirlanayotgan 7 hodisa yoki jarayon tasnifiga mantiqan bo‘ysindirilgan bo‘ladi. Topografik kartalar uchun maxsus shartli belgilar jadvali tuzilgan. Ular standartlashtirilgan va barcha masshtabdagi topografik kartalar uchun qo‘llanilishi shart. Ko‘pchilik mavzuli kartalarda belgilar unifikatsiya qilinmagan, shuning uchun legendani odatda karta varag‘ini o‘ziga joylashtiradilar. 1.2. Kartografiyani ta‘rifi, tarmoqlarga bo‘linishi, boshqa fanlar bilan aloqasi va asosiy ilmiy-amaliy vazifalari. “Karta” atamasi keltirilgan hodisaning tuzilishini his etish imkonini beradigan model sinonimi sifatida fanning ko’plab sohalarida foydalanilgan. Demak, kartografiya faqatgina tasvirlashdan ham ko’proq tushuniladi; bu shuningdek kartaga tushirilishi kerak bo’lgan hodisani bilish ham hisoblanadi. “Kartografik usul” deyilganda, har kim hodisa yoki zonalarni ularning obyektlarb va geofazoviy tuzilishi orasidagi geovazoviy aloqalarni aks ettirish usulini tushunadi. Kartada geofazoviy axborot tasvirlanayotganda axborot tarkibi orasida asoslilariga yaroqli joylar tufayli o’zini cheklash zarur. Kartografiya – tabiat va jamiyatdagi voqea va xodisalarning joylashishini va ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqligini hamda ularning xususiyatlarini, vaqt o‘tishi 8 bilan o‘zgarishini, maxsus tasvir-obrazli belgi modellar vositasida matematik yo‘l bilan tekislikda kichraytirib generalizatsiya qilib tasvirlashni va undan tadqiqot usuli asosida manba sifatida foydalanishni o‘rgatuvchi fandir. Kartografiya qadimiy fanlardan biri bo‘lib, bu fan to‘g‘risidagi dastlabki ta‘rifni miloddan ikki asr ilgari yashagan ulug‘ olim Klavdiya Ptolomey tomonidan berilgan desa bo‘ladi. U geografiya fanining vazifasi Yer yuzasini kartografik jihatdan tasvirlashdan iboratdir degan edi. Vaqt o‘tishi bilan kartografiya fanining ta‘rifi ham o‘zgarib takomillasha bordi va yaqin vaqtlargacha kartografiya-geografik kartalar to‘g‘risidagi fan deb, uning asosiy vazifasi geografik kartalarni tuzish va undan foydalanish yo‘llarini o‘rgatishdan iborat deb kelingan. «Karta» atamasi o‘rta asrlardan buyon foydalanib kelinmoqda. Bu atama lotincha «chartes» so‘zidan olinib papirus qog‘oz varag‘i degan tushunchani bildiradi. Hozirgi vaqtda «karta» atamasi dunyoning turli davlatlar tillarida ishlatilib kelinmoqda. Masalan, frantsuzcha - carte, nemischa - qarte, italyancha va portugalcha - carta, gollandcha - avval va h.z.lar. Shu bilan bir qatorda bu atama o‘rniga, bir qancha mamlakatlarda boshqa atama ya‘ni «mappa» so‘zini ishlatib, polotoni bir bo‘lagi degan ma‘noni bildiradi. Masalan, inglizlar - map deb ataydilar. Ba‘zi mamlakatlarda ikkala atama ya‘ni inglizlar «chart» so‘zini dengiz va aeronavigatsiya kartalarida, ispanlar «carta» atamasini plan, dengiz kartalarida ishlatadilar. Ba‘zi o‘rinda butunlay boshqa atamalarni-masalan, yaponiyaliklartizu, vengerlar-erqep (joy tasviri) degan atamani ishlatadilar. Ba‘zi manbalarda karta – Yer yuzasini tekislikdagi kichraytirilgan tasviri deb yuritilib kelingan. Haqiqatdan ham geografik kartalar matematik yo‘l bilan hisoblash natijasida Yer ellipsoidini tekislikda kichraytirilib tasvirlanishi natijasida vujudga keladi. Yuqorida aytilganidek, kartalarda voqea va hodisalar maxsus belgi-obrazli modellar yordamida tasvirlanadi. Tasvirlanayotgan voqea va hodisalarning miqdori, sifati, joylashgan o‘rni va boshqa xususiyatlarini kartaga qarab bilish mumkin. Lekin kartaning maqsadi, masshtabi va ishlatilishiga qarab 9 tasvirlanayotgan tafsilotlar saralanib, umumlashtirilib, ya‘ni generalizatsiya qilingan holda tasvirlanadi. Kartografik tasvir geografik kartaning asosiy qismi bo‘lib, tasvirlanayotgan hududning tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy jixatlarini, voqea va hodisalarning geografik joylanish xususiyatlarini, ularning o‘zaro bog‘liqligi va hatto o‘zgarishini bashorat qilish imkoniyatiga ham egadir. Karta, okean va dengizda suzishda, havoda uchishda, turistik sayyohatlarda va harbiy sohada asosiy yo‘l ko‘rsatkich bo‘lib xizmat qiladi. Karta xalq xo‘jaligimizni rejalashtirishda, geologik qidiruv ishlarida, qurilishlarni loyihalashda, mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarini to‘g‘ri taqsimlashda va hududlarni har taraflama rivojlantirishda foydalaniladigan asosiy manbalardan biridir. Nihoyat, geografik karta maktabda o‘quvchilarga geografiya va tarix fanlarini o‘rganishda asosiy ko‘rgazmali bilim manbaidir. Kartografiya fani ko‘pgina fanlar, chunonchi georafiya, geodeziya, topografiya, matematika, geoinformatika, statistika fanlari bilan uzviy bog‘langandir. Kartografiya, o‘z navbatida bir necha mustaqil qismlarga bo‘linadi: kartashunoslik, kartometriya, matematik kartografiya, kartalarni chizish va jihozlash, kartalarni tuzish va taxrir qilish, kartalarni nashr qilish, kartalarni modellashtirish, kartografik menejment va boshqalar. Kartashunoslik kartografiya fanining nazariy tomoni va uning bosib o‘tgan tarixiy taraqqiyot yo‘li, kartalar va boshqa kartografik tasvirlarning tiplarini va xillarini, kartadan foydalanish usullarini, har xil kartografik asarlarni tahlil qilish usullaridan bahs etadi. Matematik kartografiya geografik kartalar tuzishda ishlatiladigan kartografik proektsiyalarni, ya‘ni Yer ellipsoidini tekis yuzada tasvirlash usullarini o‘rgatadi.Kartometriya kartalarda maydon, masofa, hajmlarini hisoblash yo‘llarini, relyefni o‘rganish natijasida miqdor ko‘rsatkichlar asosida sifat ko‘rsatkichlarni ko‘rsatib berish yo‘llarini o‘rgatadi. Kartalarni loyihalash va tahrir qilish kartografiyaning asosiy qismlaridan 10 biri bo‘lib, kartaning dastlabki nusxasini (asil) tuzish va uni tahrir qilish usullarini tushuntiradi. Kartani nashr qilish sohasi, asosan kartani nashrga tayyorlash va nashr qilish hamda uni yig‘ib, kerak bo‘lsa muqovalash ishlarini o‘rgatadi. Tadqiqotni kartografik usuli o‘ziga xos soha bo‘lib, kartadagi tasvirlangan voqea va hodisalarni tadqiqot qilish uchun kartadan foydalanish masalalarini o‘rganish, ya‘ni kartadan tadqiqot manbai sifatida foydalanish masalalari bilan shug‘ullanadi. Kartografik menejment kartografiyada yangi soha bo‘lib, kartografik korxonalarni tashkil qilish, karta ishlab chiqarishni rejalashtirish va tayyor maxsulotni egalariga yetkazib berish va sarf-xarajatlarni, hisob–kitob qilishning yangi usullarini qidirib topish yo‘llarini o‘rganadi. Geoinformatsion kartografiya kartografiyada yangi tarmoq bo‘lib, kartadan informatsiya manbai sifatida foydalanish yo‘llarini o‘rgatadi. Kartografiya juda ko‘p fanlarni o‘rganishda foydalanilib, ba‘zi bir sohalar uchun maxsus kartografiya tarmoqlar yaratilgan: Masalan, geologik kartografiya, geomorfologik kartografiya, geobotanik kartografiya, tuproqlar kartografiyasi, ijtimoiy-iqtisodiy kartografiya, geoekologik kartografiya, demografik kartografiya va hokazolar. So‘nggi yillarda kosmosdan olingan suratlar asosida yangi mavzuli mukammal va aniq kartalar yaratilib, eski kartalar yangilanmoqda, natijada kosmik kartografiya alohida kurs sifatida o‘rganilmoqda. Hozirgi vaqtda karta tuzishda, nashr qilish jarayonida kompьyuterdan keng foydalanilmoqda, natijada karta tuzish va nashr qilish tezlashib sifati yaxshilanmoqda. Oxirgi vaqtlarda kartografiyada vujudga kelgan yangi tarmoq Yer tasvirini umumiy nazariyasini va undan ilmiy amaliyotda foydalanishni o‘rganuvchi fan geoikonika tez sur‘atlar bilan rivojlanmoqda. Hozirgi kunda ommaviy axborot vositalarida, ayniqsa televideniyada, gazeta va jurnallarda kartadan keng foydalanilmoqda, bu esa ko‘rsatuvlarning mazmuni, 11 sifati va ko‘rgazmaliligini oshishiga sabab bo‘lmoqda. Natijada televezion kartografiya shakllanmoqda. Kartografik asarlarni yaratish, o rganish va foydalanish masalalari bilan‟ shug ullanadigan fan (bilim), texnika va ishlab chiqarish sohasiga kartografiya ‟ deyiladi. Hozirgi kunda kartografiya 3 yo‘nalishda: kartalar vositasida tabiat va jamiyat hodisalarini hududiy joylashuvi, uyg‘unligi va o‘zaro aloqalarini aks ettirish va tadqiq etish haqidagi fan; kartografik asarlarni yaratuvchiva foydalanuvchi texnika va texnologiyalar sohasi; kartografiya mahsulotlarini (kartalar, globuslar, atlaslar va b.) tayyorlash va bosib chiqarish bilan bog‘liq ishlab chiqarish sohasi sifatida rivojlanmoqda. O‘quv fani sifatida kartografiya bo‘lajak mutaxassislarni turli geografik kartalarning mazmuni, mohiyati, xususiyati va yaratilish tarixi bilan tanishtiradi. Shuningdek, kartalarni taxlil qilish, tuzish, kartometrik ishlarni bajarish hamda ulardan o‘z faoliyatida amaliy foydalanish yo‘llarini o‘rgatadi. Kartografiya quyidagi asosiy sohalarga bo‘linadi: kartashunoslik; matematik kartografiya; kartalarni loixalashtirish va tuzish; kartalarni taxt qilish (jihozlash, rasmiylashtirish); kartalarni nashr qilish: kartalardan foydalanish; kartografik ishlab chiqarishni iqtisodiyoti va uni tashkil qilish va boshqalar. Mazkur sohalarni barchasi yagona kartografik fanlar tizimini tashkil etadi va ularni har biri fan sifatida o‘zining predmeti, obyekti va metodiga egadir. Zero, ularni har biri ushbu yo‘nalish bo‘yicha sof mutaxassis tayyorlaydigan universitet va boshqa oliy texnika o‘quv yurtlarida alohida o‘rganiladi. Kartografiya falsafiy, tabiiy va texnik fanlar majmui (kompleksi) bilan bog‘liq. Ayniqsa u geodeziya, topografiya va geografiya fanlari bilan uzviy bog‘langan. Mazkur fanlar, kartalarda real borliqni (voqelikni) aniq va ishonchli tasvirlash imkonini beradi. Kartografiyaning asosiy ilmiy va amaliy vazifalari quyidagilardan iborat: ?????? O‘zbekiston Respublikasining butun hududini va uning alohida regionlarini mavzuli hamda kompleks kartaga olishni 2020 yilgacha bo‘lgan yagona dasturini ishlab chiqish va uni izchil amalga oshirish; 12 ?????? kartografiyaga oid ishlarning bajarilishida xalq xo‘jaligi tarmoqlarining joriy va istiqboldagi ehtiyojlarini o‘rganish, bu ishlarning yo‘lga qo‘yilishini tashkil etish, nazorat qilish, samaradorligini oshirish va h.k.; ?????? kartografiyaning ustuvor masalalariga oid nazariy, amaliy va uslubiy ishlarga yetarli e‘tibor berish hamda bu muammolar bilan shug‘ullanadigan barcha tashkilotlar va mutaxassislar orasidagi o‘zaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish, ularning turli darajadagi ilmiy-amaliy anjumanlarda faol ishtirok etishlarini ta‘mirlash; ?????? aerokosmofotos‘yomka materiallari asosida tabiiy resurslar va boshqa sotsial-iqtisodiy shart-sharoitlarni tadqiq etish va ularni kartaga olishni jadallashtirish; ?????? ilmiy tadqiqot ishlarining moddiy texnik bazasini zamonaviy ilg‘or texnologiya bilan yangilash va mazkur soha mutaxassislarini muayyan to‘lovli shartnomalar asosida jahon andozalari darajasida tayyorlashni yo‘lga qo‘yish; ?????? kartografik va aerokosmik tadqiqot uslublariga oid monografiyalarni, darsliklarni, ilmiy-uslubiy ko‘rsatmalar va qo‘llanmalarni aniq reja doirasida tayyorlash va ularni yetarli miqdorda chop ettirish; ?????? o‘quv karta va atlaslarining mavzusi va mazmunini bugungi kun talablari darajasiga ko‘tarish va ularninig yangi namunaviy dasturlar va darsliklarga muvofiqligini ta‘minlash; ?????? karta va atlaslarda ko‘rsatiladigan ma‘lumotlarning to‘liqligi va ma‘nodorligini oshirish, ularni ikkinchi darajali orqacha tafsilotlar bilan to‘ldirib yuborishdan xoli qilish; ?????? karta va atlaslarni mazmuni, masshtabi, proektsiyasi, shartli belgilari bo‘yicha bir-biriga bog‘liq, bir butun tizim shaklida chiqarish; ?????? kartalarni estetik jihozlashni takomillashtirish va ulardan dars jarayonida, sayohatlarda, safarlarda foydalanish xususiyatlarini e‘tiborga olib chop etish va boshqalar; ?????? kartografiyani dolzarb va bundan keyingi nazariy va uslubiy masalalar yechimini izlash, ayniqsa geografik bog‘liqlik va qonuniyatlarni bilish vositasi sifatida kartani yangi imkoniyatlarini aniqlash (ochish) bilan bog‘liq tadqiqotlarni 13 chuqurlashtirish; kartalarni tahlil qilish usullarini kengaytirish va ulardan ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishda, xalq xo‘jaligini boshqarish va rejalashtirishda foydalanish; ?????? kartalarni tayyorlashni yangi, ancha takomillashgan usullarini ishlab chiqarish. Davlat miqyosida kartografik ishlab chiqarishga kartalarni uncha katta bo‘lmagan tirajlarda nashr qilishni tezlatadigan va uncha qimmat bo‘lmagan texnologik sxemalarni va texnik vositalarni joriy etish; kartalarning ayrim turlarini qisqa fursatda yaratishni avtomatik usullarini izlash,?????? yangi kartalarni yaratish maqsadida ma‘lumotlarni olish, saqlash va qayta ishlash hamda doimiy bo‘ladigan jarayon – kartalarni yangilab turish uchun bu ma‘lumotlardan foydalanish; ?????? tabiiy, aholi va xo‘jalik kartalarini tuzish uchun har xil uchuvchi apparatlarda bajarilgan suratlardan foydalanish. Insonni kosmik fazoni jadal o‘zlashtirayotganligini hisobga olib, Oy va sayyoralarning kartalarini ishlab chiqish masalalarini yechimini topish; ?????? joriy maqsadlar uchun keng foydalaniladigan va hodisalarning rivojlanishini aks ettiradigan, kartalarning o‘ziga xos (dinamik) turlarini yaratish va ko‘paytirish metodlarini ishlab chiqish; ?????? mamlakatda mavzuli va atlasli kartaga olishni bundan keyin ham takomillashtirish; davlat ilmiy – ma‘lumotnoma kartalarining yagona tizimini(seriyasini) yaratish rejalarini ishlab chiqish va ularni izchil amalga oshirish; butun mamlakatning, Qoraqalpog‘iston Respublikasining, alohida viloyatlarning kompleks atlaslarini yaratish, iqtisodiyotni va madaniyatni rivojlantirishni rejalashtirish uchun zarur bo‘lgan tizim kartalarini tayyorlash; o‘rta umumta‘lim muassasalari va oliy o‘quv yurtlari uchun yagona dastur asosida o‘quv karta va atlaslarini yagona tizimini yaratish na nashr qilish va h.k.Kartografik ishlarni yaxshilash, kartografik asarlarni yaratishni tezlatish va ularni ilmiy asosda qat‘iy reja asosida bosqichma-bosqich amalga oshirish uchun bu ishlarni amaliy koordinatsiya qilish lozim 14 1.3. Kartalarning ilmiy va amaliy ahamiyati Shubhasiz, kartografik asarlar (plan, geografik karta, atlas, globus va boshqalar) insoniyatning buyuk ijod mahsuli qatoriga kiradi. Zero, ular tabiatni bilish va o‘zgartirishning ajoyib vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ularga muhandislar va tadqiqotchilar, geologlar va agronomlar, olimlar va xarbiylar murojaat etadilar va ularning har biri o‘zining qiziqtirgan savollarga kerakli javoblarni undan topa oladilar. Geografik karta va atlaslar bugun bizni hayotimizdan mustahkam o‘rin olgan. Kartalarni har kuni gazetalarda, jurnallarda, oynai jahon ekranlarida ko‘ramiz. Chunonchi xorij xabarlari, haftaning muhim voqealari, ob-havo bashorati, mamlakat ichidagi holat haqidagi xabarlar, dala ishlari va ulkan qurilishlarning borishi haqidagi yangiliklar, dam olish kunlariga mo‘ljallangan turistik safarlar haqidagi maslahatlar va boshqa shu kabi ma‘lumotlarni kartasiz tushunish qiyin. Shu sababli bunday xabarlar kartasiz berilmaydi. Tarix, ayniqsa geografiya fanini o‘qitishda kartaning ahamiyati nihoyatda katta. Bu o‘quv predmetlarini kartasiz o‘rganishni hatto tasavvur qila olmaymiz. Ular na faqat ko‘rgazmali qurol, balki joy to‘g‘risidagi bilimlarning kitob kabi boy manbai hamdir. Zero, kartalar bilan ishlash o‘quvchilarga ijodiy tasavvur qilishni, yodda saqlashni, mantiqan fikrlashni, tahlil qilishni, taqqoslashni, o‘zaro bog‘liqlikni o‘rganishni, xulosa qilish yo‘llarini o‘rgatadi. Kartografik asarlardan maktabda o‘quvchilarning faolligini oshirishda, geografiyani kundalik hayot bilan bog‘lashda, ularni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda asosiy qurol sifatida foydalanish mumkin. Har qanday geografik tadqiqot karta bilan boshlanib, karta bilan tugallanadi. Kartalar Ona sayyoramiz Yer haqidagi juda boy ma‘lumotlarni qamrab olgan bo‘ladi. Ular asosida quruqlik va okeanlarning o‘zaro joylanishi, hududiy uyg‘unligi, katta-kichikligi, balandligi, mamlakatlar orasidagi transportiqtisodiy, madaniy va ilmiy aloqalarni, qushlarning bir joydan ikkinchi joyga uchib o‘tishini va shuningdek boshqa shu kabi voqea va hodisalarni 15 o‘rganish, tahlil qilish va bilish mumkin. Binobarin, kartalardan dunyo okeanining tagi, Yer qobig‘ining tuzulishini, jangovor yurishlarni, doimiy qor va muzliklar bilan qoplangan hududlarni ko‘rish mumkin va hatto kelajakka ham nazar tashlasa bo‘ladi.Kartalarning afzalliklari. Kartalar kishilarning har bir hayoti yo’li uchun foydali. Karta turistlar, siyosatchi olimlar, tarixchilar, uchuvchilar, askarlar, dengizchi va sayohatchilar kabi ko’pgina boshqalar o’rtasida qimmatbaho hisoblanadi. Yer ko’rnishining kartada tasvirlanishidan juda katta axborot olish mumkin bo’ladi, ehtimol bir necha bet so’zlardan ko’ra bu ko’proq ma’lumot berishi mumkin. Chunki, ularda grafik tasvirlar va belgi tildan foydalaniladi, shuningdek, karta katta samaradorlikka ega bo’lgan fazoviy aloqalarni ko’rsatadi. Og’zaki tushuntirganda hamma axborotlarni ko’z oldiga keltirish qiyin, kartangiz esa shahringizni, davlatdagi grafliklarni, yoki universitet shaharchasini: o’lchamlari, hududi, masofasi, yo’nalishlarni, ko’chalar tizimini, temir yo’llarni, muzey, ish rayonlari, aholi manzillarini va boshqalarni ko’rsatadi. Karta navigatsiya uchun haqiqiy yo’nalishni va haqiqiy relyef shakllarini ko’rsatadi. Ulardan maydon yoki masofani o’lchash uchun foydalanish mumkin va ular bir joyning ikkinchisiga yaxshi marshrutni ko’rsatishi mumkin. Kartalarni tatbiq qilish imkoni amaliyotda cheksiz, hattoki “bu dunyoda”, chunki, bizning kosmik dasturlarimiz Oy, Mars va boshqa fazoviy xususiyatlarning kartalarini tayyorlamoqda. 16 2. BOB. OZBEKISTONDA KARTAGARFIYA FANIGA HISA QOSHGAN OLIMLAR. 2.1. IX-XIII asrlarda O‘rta Osiyo kartografiyasi Ba‘zi bir qadimiy manbalarda O‘rta Osiyo hududida yashab ijod qilgan bir qancha olim va ulamolarni «arab geografiyasi» vakillari deb kelingan. Prof. H.Hasanov va G.Yu.Krachkovskiylar bu talqin noto‘g‘ri ekanligini isbotlab berishgan. Bu to‘g‘rida H.Hasanov «O‘rta osiyolik geograf va sayyohlar» nomli kitobida «O‘rta Osiyo olimlari deyilganda, shu o‘lkadan yetishib chiqqan va o‘z ilmiy faoliyatini shu yerda yoki boshqa mamlakatlarda o‘tkazgan olimlar guruhi tushunilishi kerak» deb yozadi. O‘rta osiyolik Muhammad Muso Xorazmiy, Ahmad al Farg‘oniy, Jayxoniy, Balxiy, Beruniy, Mahmud Qoshg‘ariy, Hofizu Abru, Bobur, Haydar Mirzo kabi ajoyib olim va geograf sayyohlar geografiya va kartografiyaning rivojlanishigajuda katta hissa qo‘shganlar. Turkiston zaminida Xorazmning Sharq fani tarixidagi o‘rni juda muhimdir. Xorazmda aniq fanlar-matematika, astronomiya, kartografiya, kimyo, mineralogiya, geografiya IX asrlarda yuksak darajada taraqqiy etgan. 2.2 Muhammad ibn Muso al Xorazmiy Ilk Xorazm vohasining ko‘zga ko‘ringan mashhur olimlaridan Muhammad ibn Muso al Xorazmiy (qisqacha Muhammad Xorazmiy) Xorazmda tug‘ilib Bag‘dodda vafot etgan. Ba‘zi ma‘lumotlarga ko‘ra u 780 yilda tug‘ilgan va 847 yilda vafot etgan deb taxmin qilinadi. IX asrning boshlarida podsho Ma‘mun hukimronlik qilgan davrda (813-833 yillar) Bag‘dodda «Olimlar akademiyasi» – «Bayt ul-xikma» (Donishmandlar uyi) tashkil qilinib, unda juda ko‘p o‘rta osiyolik olimlar ijod qilgan. Shu vaqtda Muhammad Xorazmiy Bag‘dod rasadxonasining Yer yuzi aylanasining uzunligini o‘lchash uchun 10 yoy uzunligini aniqlash bo‘yicha ekspeditsiyasiga (Mesopotomiyada) rahbarlik qilgan. Prof. H.Hasanovning yozishicha, xalifa Ma‘mun topshirig‘i bilan «Jahon kartalari» tuzishga kirishiladi va bu ishga M.Xorazmiy rahbarlik qiladi. Bu asarni 17 «Dunyo atlasi» desa ham bo‘ladi. Bunda 70 tacha olim shug‘ullangan. Kartalarni bevosita geografiya va kartografiya masalalari bilan shug‘ullanib, dunyo kartasini yaratgan. Balxiy tuzgan dunyo kartasining o‘zbekcha tarjimasi.Lekin akademik V.V.Bartold va prof. H.Hasanovlar bu kartadan (951 yilda) fors olimi Istaxriy foydalanib o‘z kartasini yaratgan degan fikrni aytishadi. Ularning yozishicha, Balxiy asarining Istaxriy tahririda to‘ldirilgan nusxasigina bizgacha yetib kelgan. Keyinchalik bu asarni Abul Qosim Ibn Xavkal (taxminan 976 yilda) to‘ldirgan. Istaxriyning (X asr) «Iqlimlar kitobida» 19 ta karta ilova qilinib, o‘sha davrda sharqda ma‘lum bo‘lgan davlatlar tasvirlangan. Prof. R.Rahimbekovning yozishicha, Istaxriyning 18 va 19-kartalari boshqa hududlar bilan birga Xorazm, Movarounnahr va Turkistonga bag‘ishlangan. Istaxriy kartalarida O‘rta Osiyo toponimiyasiga oid qimmatli manbalar berilgan. Eng zaruri o‘sha davrda Amudaryo bir qancha o‘zan orqali Orol dengiziga quyilganligi aniq ko‘rsatilgan. Shuni aytib o‘tish kerakki, o‘rta asr arab kartografik maktabi vakillari tomonidan tuzilgan kartalar geografik koordinatalarsiz bo‘lib, geografik ob‘ektlar geometrik shakllarda (ko‘proq aylanalarda) berilgan. Demak bu hududda yashab ijod qilgan geograflar va kartograflarning kartalari ilk kartografiya makazi bo‘lgan Misr va Rimda tuzilgan kartalardan farq qilgan, bu esa o‘rta osiyolik geograflarning alohida maktabi yaratilganligini ko‘rsatadi. O‘zbekiston geografiyasiga va kartografiyasiga tegishli juda muhim asar «Hudud al-olam» (Olamning chegaralari) X asrda (983 yilda) yaratilib, muallifi noma‘lumdir. Unda o‘sha davrga tegishli juda ko‘p geografik ma‘lumotlar berilgan. Shu ma‘lumotlarni prof. H.Hasanov hozirgi zamon karta asosiga tushirib, o‘sha davrda yozilgan bu asarni juda mukammalliligini isbotlab berdi. 18 2.3. Abu Rayhon Beruniy O‘rta Osiyo va Xurosondagi ilm va fanni XI-XII asrlarda Abu Rayhon Beruniy asarlarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Chunki, u Turkiston va Xurosonnigina emas, balki jahonning eng ulug‘ olimlaridan biridir. Bu allomaning asarlari sobiq Ittifoqdagina emas, balki Hindistonda, Pokistonda, Misr, Eron, Angliya, Frantsiya, Italiya, Germaniya, AQSH, Turkiya, Eron va boshqa mamlakatlarda ham chop etilib o‘rganilib kelinmoqda. Abu Rayhon Beruniy 973 yili 4 sentyabrda Xorazmda Kot shahrida tug‘ilgan (hozirgi Beruniy shahri o‘rnida bo‘lgan). U yoshlik chog‘idayoq tabiiy fanlarni o‘rganishga e‘tibor berib, astronomiya, geografiya, minerologiya, geodeziya vakartografiya fanlari sohalarida chuqur ilmiy izlanishlar olib borgan. Ma‘lumotlarga qaraganda, uning 113 asari bo‘lgan. Sharqshunoslarning eng so‘nggi hisoblariga ko‘ra bu asarlarning 70 tasi astronomiyaga, 20 tasi matematikaga, 12 tasi geografiya va geodeziyaga, 4 tasi kartografiyaga, 3 tasi iqlimga va hakazolarga tegishlidir. P.G.Bulgakovning taxminicha, Beruniy jami 10 ming varaq qo‘lyozma asar yaratgan. Agar Beruniy qo‘lyozmalarining hammasi chop etilsa, har biri 35 bosma taboqa 40 jild bo‘lishi mumkin ekan. Beruniy asarlari orasida geografiyaga doir asarlari juda ko‘p bo‘lib, ularda geodeziya va kartografiyaga tegishli qismlari (boblari) bo‘lgan. Beruniy «Tastix as-suvar va tabtix al-quvar» asarida (bu asarni H.Hasanov «Kartografiya» deb atagan) usturlab (astrolyabiyaning bir turi), graduslar to‘ri, sharni tekis yuzaga tushirish va kartografik proektsiyalar, osmon globusini yasash to‘g‘risida ma‘lumotlar bergan. Asarda kartalarda tasvirlanadigan obyektlarni (tafsilotlarni) qaysi ranglarda tasvirlash kerakligi aytib o‘tilgan. Masalan, dengizlar pistamag‘iz rangda, oqar suvlar qaxrabo va osmoniy rang bilan, qumlar za‘faronsimon sariq rang bilan, shaharlar chorburchak shaklda qirmizi va qizil rangda, yo‘llar kulrangda tasvirlangan. 19 «Hindiston» kitobida shaharlarning geografik koordinatalarini hisoblab, ularning o‘rnini tekis yuzada tasvirlagan. Masalan, u Loxur qal‘asining kengligini 340 10‘ ekanligini va G‘azni shahriniki 330 35‘, Qobul shahriniki 33047‗, Nandna qal‘asiniki 320 ekanligini hisoblab bergan. Beruniy Hindistondalik vaqtida Yer aylanasining uzunligini va 10 yoy uzunligini oddiy usulda o‘lchash yo‘llarini ishlab chiqqan. Olimning eng yirik asarlaridan «Qonuni Mas‘udiy» ni 1037 yillarda, ya‘ni umrining so‘nggi yillarida yozib tomomlagan, uni o‘sha davrning podshosi SultonMa‘sudga bag‘ishlagan. Bu kitob Beruniy asarlaridan birinchi bo‘lib o‘zbek tiliga tarjima qilingan. Beruniy o‘zining asarida geografik koordinatalarni aniqlashni o‘zi ishlab chiqqan yangi usuldan foydalanib, Yer yuzidagi 600 dan ortiq joyning o‘rnini aniqlagan. Beruniy ma‘lumotlarini qanchanlik aniq ekanligini M.Teshaboev tuzgan quyidagi jadvaldan ko‘rish mumkin. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, Beruniy geografik kenglik va uzoqlikni ancha to‘g‘ri aniqlagan. Beruniyning kartografiya faniga qo‘shgan katta hissasi shundaki, uning «doiraviy 20 proeksiyada» tuzilgan. Bu esa hozirgi yarim sharlar kartalarini tuzishda ishlatiladigan proeksiyalarga to‘g‘ri keladi. 3-rasm. Globus tilimlari asosida tuzilgan dunyo kartasi. Beruniyning aniqlashicha, yer radiusi uzunligi 6399,1 km., ekvator aylanasining uzunligi 40181,5 km. ekanligini hisoblab bergan. Buyuk olimning o‘sha davrdagi hisoblari hozirgi o‘lchovlarga juda yaqin. Yevropada Yer yuzasidagi o‘lchashlar XVI asrgacha ham bunday katta aniqlikda bo‘lgan emas. Beruniyning Dunyo kartasi uning «At-tafhim» kitobiga ilova qilingan. (Bu karta ushbu kitobning Toshkentda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan qo‘lyozmasiga ilova qilingan edi, uning diametri 12,5 sm, karta 1257 yilda ko‘chirilgan) 21 4-rasm. Abu Rayhon Beruniyning «At-tafhim» kitobidagi «Dunyo kartasi». Bu kartada shimol pastda, janub yuqorida edi, kartani H.Hasanov o‘zbekchaga tarjima qilib, yuqorisini shimol past qismini janub qilib ko‘rsatdi. Kartada juda ko‘p geografik nomlar va ularning geografik koordinatalari berilgan. Beruniy globusi. Abu Rayhon Beruniy Yerning sharsimonligiga juda qat‘iy ishongan va o‘z asarlarida bir necha bor bu haqida yozib qoldirgan. Globusning diametri nihoyatda katta, taxminan 5 metrga to‘g‘ri kelgan. 995 yilda yasalgan bu globus Xorazmda shaharlar orasidagi masofalarni aniqroq o‘lchash va shu bilan birga joylarning kenglik va uzoqliklarini belgilash uchun mo‘ljallangan. Shuni ta‘kidlab o‘tish joizki, bu Sharq olamidagi dastlabki globus bo‘lishi bilan birga, eng birinchi bo‘rtma (relyefli) globus ham bo‘lgan. Bu globusni yaxshi tomoni shundaki, Martin Bexaym ishlagan globusda faqat sharqiy yarimshardagi yerlar ko‘rsatilgan, Beruniy globusida G‘arbiy Yevropa bilan Sharqiy Osiyo ham ko‘rsatilgan. 22 Abu Rayhon Beruniyning deyarli hamma asarlarida O‘rta Osiyo shaharlari 23 tilga olinib, ularning tarixi va iqlimi yoxud aholisi va geografik koordinatalari ko‘rsatilgan. Beruniyning «Qonuni Ma‘sudiy» asaridagi geografik jadvalida ko‘rsatilgan 603 joyning 85 tasi O‘rta Osiyo va Xurosonga tegishlidir deb yozadi H.Hasanov. 1890 yil oxirlarida polyak sharqshunosi I.Lelevel Beruniy jadvali asosida O‘rta Osiyoning kartasini tuzgan (6-rasm). Unda 40 shahar va daryolarning nomlari hamda 8 ta viloyat nomlari aks ettirilgan. Biz ulug‘ olimning faqat geodeziya va kartografiyaga tegishli risolalarining ba‘zi birlari to‘g‘risida ma‘lumot berdik, xolos, uning boshqa fanlarning rivojlanishiga qo‘shgan hissalari to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni H.Hasanovni «Sayyoh olimlar» kitobidan bilib olish mumkin. 2.4. Mahmud Qoshg ariy kartasi‟ Ma‘lumki XI asrda O‘rta Osiyoda shuningdek, Issiqko‘l bo‘ylarida va Qashg‘arda Qoraxoniylar davlatining poytaxtida ham yirik ilm-ma‘rifat markazlari bo‘lgan. Qoshg‘ariyning to‘liq ismi Mahmud ibn Husayin ibn Muhammad. Uning otasi Husayin Issiqko‘l bo‘yidagi Barsg‘on shahridan bo‘lgan. Otasi xizmat yuzasidan bo‘lsa kerak Qoshg‘arga ko‘chib borib o‘rnashib qolgan. Shuning uchun Mahmudning ismi Qoshg‘ariy bo‘lib ketgan deb yozadi. H.Hasanov. Qoshg‘ariy, Buxoroda, Bag‘dodda, Samarqandda bo‘lgan uning yozishicha, bir necha yillar mobaynida turk tili lug‘atini yaratish maqsadida «Rumdan Mochingacha, Qora dengiz bo‘ylaridan Xitoygacha sayyohat qilgan». Olimni dunyoga tanitgan «Devonu lug‘atit turk» shoh asari, 319 varaqdan iborat bo‘lgan. Akademik I.Yu.Krachkovskiyning bu asar turkologiya sohasida katta bir voqea deb yozgan edi. Asarning lingvistik ahamiyati nihoyat darajada katta. Asar geografik jihatdan ham muhimdir. Asarga ilova qilingan doiraviy karta alohida ahamiyatga egadir. Bu karta bitta doiradan iborat bo‘lib, hozirgi sharqiy yarimsharga o‘xshaydi. Kartaning ham arabcha, ham o‘zbekcha nusxalari bo‘lgan, arabcha bosma nusxasining diametri 24 sm, o‘zbekcha nusxasi 18 sm.Karta rangli qilib ishlangan va shartli belgilardan foydalanilgan. Masalan, dengiz va ko‘llar to‘q yashil rangda, 24 daryolar zangori rangda, tog‘lar qalin qizil chiziqda, qum va cho‘llar sarg‘ish tasma shaklida, shaharlar sariq doirachalar, mamlakat chegaralari qizil rangdagi ingichka chiziqlar bilan tavirlangan. Shuni qayd qilib o‘tish kerakki, hozirgi vaqtda kartalarda aholi yashaydigan joylar: shaharlar, posyolkalar doiracha shaklida (punsonda) tasvirlanadi. Mahmud Qoshg‘ariy kartasi bu belgini qadimdan ishlatilib kelinganligini ko‘rsatadi. O‘sha davrdagi kartalardagi kabi, muallif yashagan makon karta markazi qilib tanlangan. Kartada muallifning o‘z yurti Issiqko‘l bilan Balasog‘unning oralig‘i karta markazi qilib olingan. Istaxriy kartasida esa dunyoni markazi Makka ko‘rsatilgan. VIII asrga mansub turkiy yozma yodgorliklardan ma‘lumki, kun chiqish tomon ilgari old tomon hisoblangan. Dunyoning boshqa tomonlari shu asosiy tomonga nisbatan aytilgan. Qadimiy turkiy tilda «yuqori» so‘zi sharq tomonni, «quyi» so‘zi esa g‘arbni bildirgan. Qoshg‘ariy kartasining asosiy xususiyatlaridan biri shuki, undagi o‘zaro geografik bog‘lanish yaqqol ko‘rinib turibdi: daryolar tog‘lardan bir necha tarmoq shoxobcha bo‘lib boshlanadi va ko‘llarga yoki dengizlarga quyiladi. Shaharlar asosan daryo bo‘ylarida, tog‘ yonbag‘rlarida tasvirlangan. Kartadagi eng katta yangilik bu uning o‘sha vaqtda Jobraqo deb yuritilgan Yaponiya tasvirlangan. H.Hasanovning fikricha, Qoshg‘ariy o‘zidan bir oz vaqt oldin o‘tgan ulug‘ olim Beruniy asarlaridan foydalangan va boshqa ma‘lumotlar qo‘shib, O‘rta Osiyo geografiyasining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Kartografiya sohasida yuqoridagi olimlar tomonidan va muallifi noma‘lum bo‘lgan «Hudud al-olam» asaridagi kartalarning mazmunini va ularda tasvirlangan hududlar taqqoslanilsa, ulardagi bir-biriga o‘xshashlik seziladi. Bu kartalar Sharq kartografiyasining dastlabki eng nodir namunalari bo‘lib, dunyo kartografiyasini rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. 1209 yilda xurosonlik Muhammad Najib Bakron Xorazm shohi Alovuddin Muhammal ibn Takashga Dunyo kartasini tuzib bergan, kartada izoh sifatida «Jahonnoma» kitobini yozib bergan. U o‘z kartasini va izohnomasini yozishdaBeruniy va Istaxriylarning asarlaridan foydalanilganligini aytadi. 25 N.Bakronning kartasi katta gazlamaga chizilgan. Kartadagi shartli belgilar to‘g‘risida u shunday deb yozgan: «… kichik doiralar shaharlar o‘rnidir». Bu doirachalar yoniga o‘sha shaharlarning nomi yozilgan. Dengizlar yashil rangda, nomi esa qizil rangda, daryo va soylar qizil chiziqlar bilan, nomlari esa qizil rangda, tog‘lar to‘q qizil rangda, cho‘llar, qumliklar va toshloq yerlar sariq rangda, shimoldagi qorli o‘lkalar oq rangda tasvirlangan. Kartografiya fani uchun bu kartaning ahamiyati shundaki, kartada parallellar va meridianlar berilgan, bu esa sharq kartografiyasida deyarli birinchi voqea edi. Afsuski bu noyob karta saqlanib qolinmagan. Lekin unga izoh bergan, «Jahonnoma» hozirgi vaqtda mavjud. 3. BOB. O’RTA ASRLARDA KARTOGRAFIYANI RIVOJLANISHI 3.1. XIV-XV asrlarda O rta Osiyoda kartografiyaning rivojlanishi‟ XV asrning birinchi yarmi O‘rta Osiyo va Xuroson tarixida uyg‘onish davri, iqtisodiyot va madaniyat, savdo-sotiq, fan va qurilish yuksalgan davr bo‘lib hisoblanadi. Shu davr geograf-sayyohlaridan biri Xofizu Abru, uning asli ismi Shahobiddin Abdulloh ibn Lutfilloh al-Xavofiy (1362-1431). U temuriylar saroyi tarixchisidir. U o‘zining asarlariga ba‘zan ilova tariqasida ayrim hududlarni kartasi yoki shaharlar sxemasini ham chizib ko‘rsatgan (o‘sha davrda karta, plan va sxemalarni suratlar deb yuritilgan). Bu suratlar ichida eng muhimi «Dunyo kartasidir». Bu kartaning o‘lchami 34-45 sm bo‘lib, unda graduslar to‘ri chizilgan. O‘rta asr sharqda tuzilgan kartalarning faqat uchtasida, ya‘ni Najib Bakron kartasida (1209 yil), Xandalloh Kazviniy kartasida (1340 yil) va Xofizu Abru kartasida (1420 yil) graduslar to‘ri bo‘lgan. Xofizu Abru kartasida graduslar to‘rlari doiraning ichidan ham, chekkasidan ham, har 50 dan meridian va parallellar o‘tkazilgan. Kartada Yer shari yetti iqlimga bo‘linib, ularning chegaralari kengliklar bilan 00dan 700gacha ko‘rsatilgan, shimolroq hududlar esa har 7-80 orasida tasvirlangan. Bu kartaning bir nusxasi Britaniya muzeyida, bitta nusxasi esa Toshkentda saqlanmoqda. Bu dunyo kartasini prof. H.Hasanov – Xofizu Abruning shoh asari deb juda katta baho berib, sharq kartografiyasida fahrlansa arzigulik asar ekanligini ta‘kidlaydi. Shunday qilib, 26 Beruniy, Najib Bakron va Xofizu Abru kartalari sharq kartografiyasini dunyoga tanitgan asarlardir (9-rasm)Kartaning matematik asosi bo‘lgan geografik koordinatalari, ya‘ni kenglik va uzoqliklar juda ko‘p vaqt davomida o‘sha davr olimlari orasida 00li meridian qayerdan o‘lchanadi, degan savolga bir xil aniq javob bermagan. Shu nuqtai nazardan Ulug‘bekning «Ziji Kuragoniy» jadvali ham shu masalaga aniqlik kiritmagan. Masalan buyuk astronom Gipparx (miloddan avvalgi II asrda yashagan) Rados oroli bilan Iskandariya shahridan o‘tgan uzunlikni boshlang‘ich meridian qilib olgan. Undan so‘ng Marin Tirskiy va Ptolomey «Ostrova Blajennyx» (Saodat orollari) ni boshlang‘ich meridian qilib belgilagan. Bu orol Yevropada to XIX asrgacha kartografiyada qo‘llanilib, Ferro meridiani deb yuritilgan. U hozirgi Grinvich meridianidan 170 40‗ g‘arbdagi Kanar orollarining eng chekkasidagi oroldir. Beruniy ham shu meridiandan hisobni boshlagan. Ulug‘bek jadvalida koordinatalar Xolidot orollaridan hisoblangan va hozirgi Grinvichdan 230 farq qiladi. Sharq adabiyotida Xolidot va Saodat orollarini chalkashtirib yuborilishi ham mumkin degan fikrlar yo‘q emas – deb yozadi H.Hasanov. Hatto XIX asrda ham boshlag‘ich meridian aniq emas edi, ispanlar boshlang‘ich meridianni Ferro orolidan, inglizlar Grinvichdan, fransuzlar Parijdan, Rossiyada Pulkovodan o‘lchaganlar. O‘rta asrlarda ham ahvol shunday bo‘lgan bo‘lishi ham mumkin. 2.6. XVI-XIX asrlarda O rta Osiyo kartografiyasi‟ XVI asrda O‘rta Osiyo geografiyasi va kartografiyasiga ma‘lum darajada hissa qo‘shgan olim va sayyohlardan Zahriddin Muhammad Bobur (1483-1530), toshkentlik Muhammad Mirzo (1499-1551), Mahmud G‘ijduvoniy (XVI asrning birinchi yarmi), O‘tamish hoji va Sulton Balxiylarning nomlarini aytib o‘tish zarur. Bu olim va sayyohlar bevosita kartografik asar yaratmasalarda, geografik nomlarni aniqlab, ularni joylashgan o‘rni haqida ma‘lumot berganlar va kartada tasvirlaganlar. Masalan, Bobur asarlaridagi geografik nomlarni qozoq olimi CH.Valixonov kartaga tushirgan. 27 Xoji Yusuf globusi. XI asrlarda Beruniy tomonidan yasalgan Yer shari globusi va Ulug‘bek rasadxonasida turgan globus to‘g‘risida yuqorida aytib o‘tgan edik. Lekin Sharqda undan boshqa globus yaratilgani ma‘lum emas. Biroq shuni alohida aytib o‘tish kerakki, Sharq geograflari va sayyohlari tomonidan har xil mazmundagi kartalar tuzilgan. Samarqanddagi O‘zbekiston xalqlari tarixi va madaniyati muzeyida XIX asrning 80-yillarida xo‘jandlik ma‘rifatchi Xoji Yusuf Mirfayozov tomonidan yasalgan globus bor. Uning bo‘yi 117 sm, Yer shari aylanasi uzunligi esa 160 sm. Masshtabi 1:25 000 000 bo‘lib, 1 sm. da 250 km. ga to‘g‘ri keladi. Globusda meridian va parallellar qora rangda, tropik chiziqlar qizil rangda tasvirlangan. Bosh meridian Afrikaning eng g‘arbidagi Yashil burin orollaridan boshlangan, ya‘ni Ferro oroli meridiani asos qilib olingan (Bu orol 1884 yilgacha Yevropada bosh meridian hisoblangan). Shuningdek Beruniy davrida ham boshlang‘ich meridian shu oroldan o‘tgan. Globusda yirik yozuvlar o‘yib yozilgan, unda yashil, qizil va boshqa ranglar ham berilib, mingga yaqin geografik nomlar ko‘rsatilgan. Globusda ekvator atrofi 12 burjga bo‘linib, har biri rangli rasmlar (sher, qo‘y, qisqichbaqa, chayon, baliq, ho‘kiz va boshqalar) bilan bezatilgan. Umuman, globus geografik va kartografik jihatdan to‘la ma‘lumot beruvchi ilmiy asar desa mubolag‘a bo‘lmaydi. Uning muallifi Xoji Yusuf Mirfayoz o‘g‘li 1842 yilda Xo‘jandda tug‘ilgan va diniy maktabda o‘qib, 13 yoshida Arabistonga borib 7 yil yashab arab va yunon tillarini o‘rgangan. U Misr, Yunoniston va Suriyada bo‘lgan. U ikkinchi marta Suriya, Misr, Jazoir so‘ngra Italiya, Fransiya, Ispaniya, Rossiya (Moskva, Peterburg, Odessa) va Turkiyada bo‘lgan. 1929 yilda Xoji Yusuf Xo‘jand shahrida vafot etgan 28 Xulosa O’rta Osiyoga tegishli mukammal 12 ta karta berilgan. Shuni xulosa qilib aytish mumkinki, 1917 yilga qadar kartografiya sohasida birmuncha ishlar qilinib sobiq Ittifoq shu jumladan, O’zbekiston hududining geografik xususiyatlari bir qator karta va atlaslarda aks ettirilgan edi. Lekin kartografiya bo’yicha qilingan ishlar o’sha davr talabiga to’liq javob bera olmas edi. Buning uchun birinchi navbatda karta masshtablarini metrik sistemaga keltirish, aniq geodezik o’lchash ishlarini olib borish, geodezik va kartografik asboblar ishlab chiqarish va bu sohadagi ishlarni yuqori saviyada olib borish uchun yuqori malakali kadrlar tayyorlash kerak edi. 1919 yilda Oliy geodeziya boshqarmasi tashkil qilinib, keyinroq geodeziya va kartografiya bosh boshqarmasiga aylantirildi. Bu boshqarmani sibiq ittifoqda bu sohani rivojlanishida xizmatlari kattadir. 1923 yilda topografik kartalar uchun metrik sistema asosida 1:25000, 1:50000, 1:100000, keyinroq borib 1:5000 va 1:10000 hamda 1:200000 masshtabli kartalar tuzila boshlandi. Bunga qadar 1:1 mln masshtabli karta asosida xalqaro razgrafka- nomenklatura sistemasi qabul qilinib, shu asosida topografik kartalar yaratiladi. Ikkinchi Jahon urishigacha va urush davrida sobiq Ittifoqda nashr qilingan topografik kartalar ana shunday masshtablarda tuzilgan edi. 1950 yillarga kelib sobiq ittifoq hududi 1:100000 masshtabdagi topografik kartalar bilan, 60-yillarda esa 1:25000 va 1:10000 masshtabli topografik kartalar bilan ta‘minlangan edi. O’sha paytlarda aerofotosyomkaning rivojlanishi topografik kartalar yaratish ishini tezlashtirish va takomillashtirishda katta rol o’ynaydi. 1929-1931 yillarda sobiq ittifoqning ―Sanoat atlasi chop etilib, bu esa mavzuli atlaslar yaratishni‖ boshlab berdi. Shundan so’ng regional atlaslar tuzish ishlari boshlandi. Chunonchi, 1933 yilda Moskva oblasti, 1934 yilda Leningrad oblasti va Kareliya ASSR ning atlaslari yaratildi. 1937 yilda hukumatni maxsus qarori bilan 2 jildli Dunyoni Katta Sovet Atlasi (BSAM) 1-jildda Dunyo kartalari, 2-jildda faqat Ittifoq kartalarini nashr qilinishi kartografiya sohasida katta voqea bo’ldi va urushdan so’ng fundamental kartografik asoslar yaratish uchun asos bo’lib xizmat qildi. 1940 yilda 29 yer ellipsoidi bo’yicha olib borilgan ishlar tugallanib Krasovskiy ellipsoidi qabul qilindi. Urushdan keyingi davr atlaslaridan Dunyo atlasi (1954), 3 jildli Dengiz atlasi (1953-58), Dunyoning tabiiy geografik atlasi (FGAM) (1964), 2 jildli Okeanlar atlasi (1971-74), 2 jildli Antarktida atlasi (1968), Iqlim atlasi, Tuproq atlaslarini aytib o’tish mumkin. Davlat ahamiyatiga ega bo’lgan mavzuli kartalar yaratildi. Masalan, 1:200000 va 1:1000000 tuproq va gipsometrik kartalar. Kartografik asarlar yaratishda kartograf mutaxassislarning roli kattadir, sobiq ittifoqda ikki xil yo’nalishda kadrlar tayyorlashga kirishildi. 1923 yilda maxsus injener kartograf va geodezistlar tayyorlaydigan maxsus Moskva geodeziya, aerofotosyomka va kartografiya injenerlari instituti tashkil qilindi, keyinroq esa xuddi shunday institut Novosibirsk shahrida ham tashkil qilindi. Shu bilan birga geograf-kartograflar Moskva va Leningrad universitetlarida ham tayyorlana boshlandi. O'rta Osiyo olimlarining kartografik tadqiqotlari Xorazmiy. o’rta asrlarda zaminimizdan yetishib chiqqan buyuk alloma VIII - IX asrlarda yashab ijod etgan Muhammad Muso al - Xorazmiyning kartografik tadqiqotlari qimmatlidir. Al - Xorazmiy xalifa Ma'mun tashkil qilgan «Bayt - ul - hikma» («Donishmandlar uyi»)da ham faoliyat ko’rsatgan. Xalifa Ma'mun o’sha davrda yer yuzining batafsil kartalarini tuzish to’g’risida topshiriq bergan. «Dunyo kartalari» aslida yaxlit atlas bo’lishi kerak edi. Atlas tuzish ishi bilan 70 ga yaqin olim shug’ullangan, ularga esa Muhammad Muso al - Xorazmiy boshchilik qilgan. Bu kartalar yig’indisi «Ma'mun dunyo kartasi» nomi bilan harn yuritilgan. Tadqiqotchilarning fikricha, uni tuzish ishlari 840 yjllarga yaqin tugallangan bo’lsa kerak. 30 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Grunberg, G.Yu. Topografiya asoslari bilan kartografiya: darslik / G.Yu. Grunberg, N.A. Lapkina, N.V. Malaxov, E.S. Feldman. Moskva: Ta'lim, 1997. 215 b. 2. Berlyant A.M. Kartografiya: universitetlar uchun darslik. M.: Aspect Press, 2001. 336 b. 3. Gedymin A.V. Topografiya asoslari bilan kartografiya: geogr talabalari uchun darslik. fak. / A.V. Gedymin, G.Yu. Grunberg, N.A. Lapkina, M.V. Studenikin. M: Ta'lim, 1999. 248 b. 4. Kamerilova G.S. Topografiya asoslari bilan kartografiya: o'quv qo'llanma. M: Alpha 1999. 109 b. 5. Berlyant A.M. Kartografiya - 2-nashr. M.: Aspect Press, 2009. 336 b. 6. Berlyant A.M., Svatkova T.G. Kartografiya va kartografik chizmachilik ustaxonasi: Umumiy geografik va mavzuli xaritalar va atlaslar. Umumlashtirish. Kartochkalardan foydalanish: o'rganish usuli. geogr talabalari uchun nafaqa. fak. davlat Univ. M .: Moskva davlat universiteti nashriyoti, 2009. 125 b. 31

O‘zbekistonda kartagrafiya faniga hisa qoshgan olimlar

Kirish………….........……………………………………………………………...3

1. BOB.   KARTASHUNOSLIKNING TA‟RIFI VA AHAMIYATI. KARTASHUNOSLIKNING TARKIBIY QISMLARI ...................................... 4

1.1. Kartalar va ularni ta‘rifi, umumgeografik va mavzuli kartalarni elementlari, xususiyatlari...............................................................................................................4

1.2. Kartografiyani ta‘rifi, tarmoqlarga bo‘linishi, boshqa fanlar bilan aloqasi va asosiy ilmiy-amaliy vazifalari...................................................................................8

1.3. Kartalarning ilmiy va amaliy ahamiyati...........................................................15

 2. BOB.  O'ZBEKISTONDA KARTAGARFIYA FANIGA HISA QOSHGAN OLIMLAR………………………………………………………………………..18

 2.1. IX-XIII asrlarda O‘rta Osiyo kartografiyasi....................................................18

2.2. Muhammad ibn Muso al Xorazmiy..................................................................20

2.3. Abu Rayhon Beruniy........................................................................................20

2.4. Mahmud Qoshg‘ariy kartasi.............................................................................25

3.BOB O’RTA ASIRLARDA KARTOGRAFIYANI  RIVOJLANISHI….……………….26

3.1. XIV-XV asrlarda O‘rta Osiyoda kartografiyaning rivojlanishi.......................27

3.2. XVI-XX asrlarda O‘rta Osiyo kartografiyasi...................................................29

Xulosa………………………………………….....................................................30

Foydalanilgan adabiyotlar…………....................................................................31

Sotib olish