Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 300.1KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 29 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Geografiya

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

5 Sotish

O'zbekistonda kartografiya xizmatini tashkil etish, tuzilishi, ish turlari

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI GEOGRAFIYA FAKULTETI GEOGRAFIYA YO‘NALISHI KARTOGRAFIYA FANIDAN KURS ISH MAVZU: O`zbekistonda kartografiya xizmatini tashkil etish, tuzilishi, ish turlari BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 O` ZBEKISTON DA KA RTOGRA FIY A X IZMA TIN I TA SHKIL ETISH, TUZILISHI, ISH TURLA RI MUN DA RIJ A KIRISH… … … … … … … … .… … … … … … … … … … … … … … … … … … .… … ...2 I-BOB. O'ZBEKI STON DA KA RTOGRA FIY A X IZMA TIN I TA SHKIL ETISH VA TUZILISHI … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ...4 1.1. Kartografiya va uning maqsadi………………………………………………4 1.2. O'zbekiston kartografiya tizimining tarixiy ravishda shakllanishi………….10 II-BOB. O'ZBEKISTON DA KA RTOGRA FI Y A X IZMA TIN IN G ISH TURLA RI..................................................................................................... .......... 17 2.1. Kartografiya xizmatining amaliyotda ish turlari……………………………… 17 2.2. Geodeziya va kartografiya sohasidagi ishlarning samaradorligi….. …………. 21 X ULOSA … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … 25 FOY DA LA N ILGA N ADA BIY OTLA R… … … … … ...… … … … … … … .… … ..27 2 KIRISH Mazkur o`guv qo`llanmada kartografiya fanining bugungi geodeziya va kartografiya sohalarida, barcha xarita va planlarni tuzish va ularni yangilab turish zarurligi, fan tarixi va rivojlanishi uning istiqboli hamda respublikamiz ijtimoiyiqtisodiy islohotlar natijalari va muammolarini yechishda, ta’sirini, ahamiyatini, hamda ishlab chiqarishda kartografik mahsulotlarning samaradorligini oshirish yo’llari va usullarini ochib bergan. Kartografiya fanini o’zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida, xarita va planlarni hamda yer kadastri loyihalarining tuzishni optimal usullarni aniqlash orqali ularning iqtisodiy samaradorligi ham ko’rsatib berilgan.. O`guv qo`llanma geodeziya va kartografiya yo’nalishi texnikumlari o’quvchilari uchun tayyorlangan. Shu bilan birgalikda ushbu darslikdan yuqorida keltirilgan sohalarida ta’lim olayotganlar oliy o’quv yurti va texnikum talabalari, shu soha mutaxassislari foydalanishlari mumkin. Ushbu dastur qurilish, geodeziya, kartografiya, yer tuzish va yer kadastri sohalari bo’yicha barcha xarita va planlarni tuzish va ularni yangilab turish usullarini, fan tarixi va rivojlanish tendensiyasi, istiqboli hamda respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar natijalari va muammolarining ko’rsatilgan sohalarida yechishda, ta’sirini ularning ahamiyatini, hamda ishlab chiqarishda kartografik mahsulotlarning samaradorligini oshirish yo’llari va usullarini qamrab oladi. Fanni o’qitishdan maqsad – talabalarda tabiat va jamiyatdagi voqea va hodisalarning joylashishini va ular o’rtasidagi o’zaro bog’liqligini, o’zgarishini, maxsus tasvir- obrazli belgi modellar vositasida matematik yo’l bilan tekislikda kichraytirib, 3 generalizasiya qilib tasvirlashni va undan tadqiqot usuli asosida manba sifatida foydalanishni mos bilim va malakasini shakllantirishdir. Fanning vazifasi – atrofimizda sodir etilayotgan voqea va hodisalarning joylashishini va bog’liqligini, o’zgarishini, maxsus belgi modellar vositasida matematik yo’l bilan tekislikda kichraytirish, kartografik generalizasiyalash va tasvirlash va hosil bo’lagan xarita va planlardan tadqiqot maqsadlarida foydalanishning samaradorligini oshirish yo’llarini aniqlash. « Kartografiya » fanini o’zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida o’quvchi va bakalavr: -mamlakat iqtisodiyotidakartografik mahsulotlarning o’rni va ahamiyatini, xalq xo’jalik korxonalarida qo’llanilishi, qishloq xo’jalik korxonalari yer egaliklari va yerdan foydalanuvchilar yerlarining optimal o’lchamlarini aniqlashda va yetishtiraladigan mahsulotlarni bashoratlashdagi o’rnini baholashni bilishi kerak; -umumxo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan injenerlik obyektlarini joylashtirishda, xarita va planlarni hamda yer kadastri loyihalarining tuzishni optimal usullarni aniqlash orqali ularning iqtisodiy samaradorligini baholash ko’nikmalariga ega bo’lishi kerak. Respublikamizning talabalari uchun o’qitiladigan fanlar orasida kartografiya alohida o’rin egallaydi. Chunki geografik xarita va kartografik bilimlar talabalarning dunyoqarashlarini shakllantirishda, borliqni makon va zamon bilan bog’lab tushuntirishda, geografik jarayonlarning tabiiy qonuniyatlarini o’rganishda, geografik tadqiqotlarni mukammal olib borishda juda qo’l keladi. Geografik xarita Yer yuzasidagi tabiiy va ijtimoiy voqea va hodisalarni ma’lum bir vaqtdagi holatini maxsus belgilar-modellar yordamida, matematik yo’l bilan kichraytirilib tasvirlangan ko’zgudir. Geografik xaritasiz biron-bir hududning tabiati, xo’jaligi, tarixi va boshqa xususiyatlari to’g’risida aniq ko’rgazmali ma’lumot olib, tasavvur hosil qilish qiyin. O’z vatanini va uning hududlarini bilish, o’rganish uchun dastavval uning kartografik tasviriga ega bo’lish lozim. Shu sababdan geografik xaritalarga bo’lgan e’tibor bugungi kunda tobora oshib bormoqda. Geografik xaritadan maktabda va kundalik axborot vositalarida 4 (ayniqsa televideniyada) eng yangi va ko’rgazmali informasiya beruvchi manba sifatida keng foydalanilmoqda. I-BOB. O'ZBEKI STON DA KA RTOGRA FIY A X IZMA TIN I TA SHKIL ETISH VA TUZILISHI 1.1. Kart ografi y a v a uning maqsadi Kartografiya geografik xaritalar haqidagi fan bo’lib, ularning xususiyati va tuzish uslublarini o’rganadi. Hozirgi zamon insoniyat taraqqiyoti Yer yuzasida olib boradigan barcha ishlarda turli xil xaritalarga bo’lgan ehtiyojni taqozo qiladi. Xaritalar murakkab kartografik asar hisoblanadi va ularni maxsus o’rganishni talab qiladi. Xaritalarning xususiyatini bilish, o’rganish geograf mutaxassisiga mansubdir. Xaritalar inson hayotini turli tarmog’ida ishlatiladi. Xaritaga insoniyatni zaruriyati insoniyat paydo bo’la boshlaganda, ya’ni ibtidoiy jamoadan boshlangan. Bu vaqtda odamlar territoriyani o’rganish va yodda saqlash maqsadida tosh ustida joyni turli xil tasvirini chizib qoldirgan. Insoniyat jamiyatini taraqqiy etishi bilan birgalikda geografik xaritalar ham taraqqiy etgan. Joyning tosh ustidagi oddiy chizmasidan, to hozirgi murakkab va aniq xarita orasida, insoniyatni butun asrlar davomida qilgan ilm, fan texnika va geografik kashfiyotlari yotadi. Hozirgi davr xaritalari chuqur mazmunga ega bo’lib, murakkab elementlardan iborat. Ular yer yuzida, havoda va kosmosda olib boriladigan bir qator ishlarning ayrilmas qismi hisoblanadi. Masalan: geologiya qidiruv ishlarini, dengiz navigasiyasi, ob-havoni oldindan aytib berish, agrotexnika va meliorasiya ishlarini xaritasiz olib borish mumkin emas. Ayniqsa, xaritasiz geograf, qalamsiz shoirga 5 o’xshab ketadi. Geograf, Yer yuzasidagi tabiiy, ijtimoiy hodisalar va uning jarayonlarini xarita yordamida o’rganadi va xaritalar tuzadi. O’qituvchi uchun xarita asosiy dars quroli hisoblanadi. Shuning uchun har bir mutaxassis xaritani chuqur har tomonlama mukammal bilishi kerak [9, 275] . Geografik xaritalarning xususiyati, mazmuni, ularning tuzish uslublari, amalda ishlatilishi va takomillashtirish taraqqiy etishi kartografiya fanining asosiy vazifasi hisoblanadi. Kartografiya tabiat va jamiyatdagi voqea va hodisalarning joylashishini va ular o’rtasidagi o’zaro borliqligini, hamda ularning xususiyatlarini, vaqt o’tishi bilan o’zgarishini, maxsus tasvir-obrazli belgi modellar vositasida matematik yo’l bilan tekislikda kichraytirib generalizasiya qilib tasvirlashni va undan tadqiqot usuli asosida manba sifatida foydalanishni o’rgatuvchi fandir. Kartografiya qadimiy fanlardan biridir, bu fan to’g’risidagi dastlabki ta’rifni miloddan oldingi 2 asr ilgari yashagan ulug’ olim Klavdiya Ptolomey tomonidan berilgan desa bo’ladi. U geografiya fanining vazifasi Yer yuzasini kartografik jihatdan tasvirlashdan iboratdir degan edi. Vaqt o’tishi bilan kartografiya fanining ta’rifi ham o’zgarib takomillasha bordi va yaqin vaqtlargacha kartografiya-geografik xaritalar to’g’risidagi fan deb, uning asosiy vazifasi geografik xaritalarni tuzish va undan foydalanish yo’llarini o’rgatishdan iborat deb kelingan. «Xarita» atamasi o’rta asrlardan buyon foydalanib kelinmoqda. Bu atama lotincha «chartes» so’zidan olinib papirus qog’oz varog’i degan tushunchani bildiradi. Hozirgi vaqtda «xarita» atamasi dunyoning turli davlatlar tillarida ishlatilib kelinmoqda. Masalan, fransuzcha carte, nemischa-Karte, italiyancha va portugalcha-carta, gollandcha kaart va hokazolar. Shu bilan bir qatorda bu atama o’rniga, bir qancha mamlakatlarda boshqa atama bilan, ya’ni «marra» so’zining ishlatib polotnani bir bo’lagi degan ma’noni bildiradi. Masalan, inglizlar-map deb ataydilar. Ba’zi mamlakatlarda ikkala atama ham ishlatilib kelinmoqda. Masalan, inglizlar «chart» so’zini dengiz va aeronavigasiya xaritalarida ishlatiladilar, ispanlar «carta» atamasini plan, dengiz xaritalarida ishlatadilar [12, 97]. 6 Ba’zi manbalarda xarita - Yer yuzasini tekislikdagi kichraytirilgan tasviri deb yuritilib kelingan. Haqiqatdan ham geografik xaritalar matematik yo’l bilan hisoblash natijasida Yer ellipsoidini tekislikda kichraytirilib tasvirlanishi natijasida vujudga keladi. Yuqorida aytilganidek, xaritalarda voqea va hodisalar maxsus belgi-obrazli modellar yordamida tasvirlanadi. Tasvirlanayotgan voqea va hodisalarning miqdorini, sifatini, joylashgan o’rnini va boshqa xususiyatlarini xaritaga qarab bilish mumkin. Lekin xaritaning maqsadiga, masshtabiga va ishlatilishiga qarab tasvirlanayotgan tafsilotlar saralanib, umumlashtirilib, ya’ni generalizasiya qilingan holda tasvirlanadi. Kartografik tasvir geografik xaritaning asosiy qismi bo’lib, tasvirlanayotgan hududning tabiiy va sosial-iqtisodiy jihatlarini, voqea va hodisalarning geografik joylanish xususiyatlarini, ularning o’zaro bog’liqligi va xatto o’zgarishini bashorat qilish imkoniyatiga ham egadir. Xarita, okean va dengizda suzishda, havoda uchishda, turistik sayohatlarda va harbiy sohada asosiy yo’l ko’rsatkich bo’lib xizmat qiladi. Xarita xalq xo’jaligimizni rejalashtirishda, geologik qidiruv ishlarida, qurilishlarni loyihalashda, mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarini to’g’ri taqsimlashda va hududlarni har taraflama rivojlantirishda foydalaniladigan asosiy manbalardan biridir. Nixoyat, geografik xarita o’quvchilarga geografiya va tarix fanlarini o’rganishda asosiy ko’rgazmali bilim manbaidir. Kartografiya fani ko’pgina fanlar bilan, chunonchi geografiya, geodeziya, topografiya, matematika, geoinformatika, statistika fanlari bilan uzviy bog’langandir. Kartografiya, o’z navbatida bir necha mustaqil qismlarga bo’linadi: xaritashunoslik, kartometriya, matematik kartografiya, xaritalarni chizish va jixozlash, xaritalarni tuzish va taxrir qilish, xaritalarni nashr qilish, xaritalarni modellashtirish, kartografik menejment va boshqalar. Kartografiya kartografiya fanining nazariy tomoni va uning bosib o’tgan tarixiy taraqqiyot yo’li, xaritalar va boshqa kartografik tasvirlarning tiplarini va xillarini, xaritadan foydalanish usullarini, har xil kartografik asarlarni taxlil qilish usullaridan baxs yuritadi. Oxirgi vaqtlarda kartografiyada vujudga kelgan yangi tarmoq Yer tasvirini umumiy nazariyasini va undan ilmiy amaliyotda 7 foydalanishni o’rganuvchi fan geoikonika tez suratlar bilan rivojlanmoqda. Hozirgi kunda ommaviy axborot vositalarida ayniqsa televedeniyada, gazeta va jurnallarda xaritadan keng foydalanil-moqda, bu esa ko’rsatuvlarning mazmuni, sifati va ko’rgazmaliligini oshishiga sabab bo’lmoqda. Natijada televezion kartografiya shakllanmoqda [14, 140]. Mustaqillikdan so’ng mamlakatimizda kartografiya ham boshqa sohalar qatori o’z rivojini topmoqda. O’tgan yigirma ikki yil ichida Respublikaning 1:1 000 000 lik masshtabli ekologik xaritasi, iqtisodiy xaritasi va bir qancha O’zbekiston o’quv xaritalari chop etildi. 1999 yilda respublikamiz Prezidentini farmoyishi bilan O’zbekiston geografik atlasi yaratildi. Unda respublikamizdagi bo’lgan katta iqtisodiy o’zgarishlar o’z ifodasini topgan. 2000-2001 yillarda 7, 8, 9-sinflar uchun O’zbekistonning va xorijiy mamlakatlarning ijtimoiy iqtisodiy o’quv geografik atlaslari yaratildi. Respublikamizda boshqa fanlar qatori, kartografiya ham rivojlanib bormoqda. Respublikamizda kartografiyaning rivojlanishida O’zbekiston Milliy universitetining «Geodeziya va kartografiya» kafedrasining xizmati katta. Respublikamizda bir qancha loyihalashtirish institutlari tomonidan nashr qilingan, qishloq xo’jalik va bir qancha boshqa tasviriy xaritalarning nashr qilinishi, sohalar bo’yicha kartografiyaning shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi. O’zbekistonda kartografiyaning qishloq xo’jalik sohasi ma’lum darajada rivojlanmoqda, ayniqsa paxtachilik bo’yicha original xaritalar tuzilmoqda. O’quv kartografiyasi ham o’z navbatida yanada rivojlanadi. Shuningdek, respublikamizning ayrim regionlarini va viloyatlarning o’quv atlaslarini tuzish rejalari tuzilgan. Kartografiyaning rivojlanishi shak-shubhasiz jamiyatining rivoji bilan bir qatorda rivojlanib, hayotiy ehtiyoj sifatida ishlab chiqarish talablari javob beradigan darajada rivojlana borgan. Albatta, kartografiya va kartografik fanlarning o’ziga xos ichki qonuniyatlari mavjud bo’lib, uning rivojlanishi boshqa fanlar bilan o’zaro munosabatlariga bog’liq holda rivoj topadi. Har qanday tarixiy tadqiqotlar manbai bugungi kungacha yetib kelgan haqiqiy ma’lumotlar bo’lib sanaladi. Kartografiya tarixi uchun asosan tarixdan dalolat beruvchi turli xil yozma manbalar, kartografik ma’lumotlar bo’lib sanaladi. Oddiy kartografik rasmlar 8 dastlab, qabila jamoa tuzimida yozuvlar shakllanmasdan oldin mavjud edi. Bu haqda, ular tomonidan hayvonlar terisiga, toshlarga, daraxt tanasiga chizib qoldirgan turli xil rasmlarda ov qilish mumkin bo’lgan joylar, turli yo’l va yo’laklar, mol boqish haqida ma’lumotlar berilgan [2, 247]. Kartografiyalash tabiat va jamiyatdagi voqea hamda hodisalaming hududiy joylashishi, ularni makon va zamondagi o'zaro aloqalarini aks ettiruvchi har xil tipdagi kartalarni yaratish uslubiyoti, texnologiyasini ishlab chiqish hamda undan foydalanish bo'yicha murakkab jarayonlami o‘z ichiga oladi. Kartografiyalashning bunday tizimli ta’rifi voqea va hodisalami ilmiy jihatdan makon hamda zamon asosida tahlil va tadqiq qilishga imkon beradi. Bu esa amalda kartografiyani ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlami, ularning monitoringini, atrof-muhitni muhofaza etish va boshqarishni hududiy rejalashtirish hamda bashoratlashtirish bo'yicha nazariy va uslubiy asoslar zanjiridagi zaruriy halqa sifatida tan olish bilan barobardir. Tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlami tashkil etuvchilari hamda ularning hududiy majmualarining kartografik tasvirlari obrazli-belgi modellar sifatida ifodalanadi. Bu esa kartografiyani muhim zamonaviy, ilmiy-nazariy va uslubiy tushuncha modellashtirish bilan birlashtiriladi. Shuning uchun ham, tizimli yondashuvni kartografiyalashning asosiy omili sifatida tan olinishi bejiz emas. Mazkur yondashuv kartografiyalanayotgan obyektlarni, voqea va jarayonlarning bir-biri bilan o'zaro bog'liqligi hamda ta’siri, ichki va tashqi hamda to'g'ri va noto'g'ri aloqalariga ko'ra yaxlit komponentlar sifatida ko'rishga imkon beradi. Tabiat va jamiyatning xilma-xil elem entlari, tabiiy-geografik ham da ijtim oiy-iqtisodiy jarayonlar, voqea va hodisalar kartografiyalashning asosiy obyektlari bo‘lib hisoblanadi. Keyingi paytlarda kartografiyalash sohasiga siyosiy jarayonlar va ularga xos b o ig an hududiy (regional) va milliy munosabatlar ham qo‘shilmoqda. Kartografik obyektlarning xilma-xilligi va ular doirasining doimiy kengayib borishi kartografiyalash mazmunining murakkabligini, uning serqirraligini bildiradi. Hozirgi vaqtda kartografiyalash nisbatan rivojlangan ikki tabiiygeografik va ijtimoiy-iqtisodiy yo'nalishlariga bo'lib o'rganilmoqda [7, 178]. 9 Shundan ijtimoiy-iqtisodiy kartografiyalash bu fanning nisbatan yangi, ammo tez rivojlanayotgan yo‘nalishi boiib hisoblanadi. Kartografiyadagi ushbu yo‘nalishning shakillanishi va rivojlanishi jamiyat taraqqiyotida ijtimoiy-iqtisodiy omillar rolining ortib borishi, iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarda hududiy farqlarning kuchayib borishi bilan bevosita bogiiqdir. O‘zgaruvchan ijtimoiy- iqtisodiy hodisalam i, ularning hududiy farqlarini chuqur tahlil etish zarurati kartografiya fanidan tadqiqot predmetini kengaytirishni, yangi o‘ziga xos obyektlar va nisbatan murakkab jarayonlami qo‘shishni talab etadi. Ijtimoiy-iqtisodiy kartografiyalashning eng muhim xususiyatlaridan biri uning amaliy yo‘nalishga ega ekanligi, ya’ni konstruktivligi boiib hisoblanadi. Bunday holat jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy voqea va jarayonlar rivojlanishiga xos boigan serqirrali va shu bilan bir qatorda murakkab qonuniyatlarni haqqoniy ravishda hisobga olish bo‘yicha tobora tez o`sib borayotgan talablari bilan aniqlanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy kartografiyalashning rivojlanishi va kelajakdagi istiqbollari jamiyatning «ijtimoiy buyurtmasi»ni bajarish bilan bevosita bogiangandir. Ijtimoiy-iqtisodiy kartografiya zamon va makonda tez o ‘zgaruvchan dinamik jarayonlar hamda hodisalar bilan bevosita bogiiqdir. Ushbu xususiyat uning murakkab kartografiyalashtirish tizimidagi eng muhim ko‘rinishlaridan biridir. Ijtimoiy-iqtisodiy kartografiyalash mavzuli kartografiyaning asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida ijtimoiy va iqtisodiy geografiyaning muhim metodik asosi boiib, uzviy aloqadorlikda shakillangan va rivojlanmoqda. Kartografik usul nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy obyektlarning joylashishini, ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va hodisalarga xos hududiy farqlami kartada aks ettirbgina qolmasdan, balki ularga mos hududiy majmualarning qonuniyatlarini ham aniqlashga imkon beradi. Buning asosida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlam milliy hamda turli hududiy miqyoslarda bashoratlash va boshqarishning mustahkam milliy metodologik asoslarini ko‘rsatib berish mumkin. Bu esa ijtimoiy-iqtisodiy geografiyaning hozirgi vaqtdagi asosiy vazifasi hisoblanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy kartografiyalash mazmuni va o ‘ziga xosligi bilan ijtimoiy va iqtisodiy 10 geografiyaning ilmiy tadqiqotlarini natijalariga tayanadi. Shu bilan birga iqtisodiy va ijtimoiy geografik tahlilning kartografik usullaridan keng foydalanishi orqali o‘z tadqiqotlarining natijalarini m ustahkam laydi. Bu geografiya fanining eng muhim vazifalaridan biri ijtim oiy-iqtisodiy bashoratlashning ilmiy asoslanganligini aniqlashda ayniqsa muhim hisoblanadi [11, 197]. Ijtimoiy-iqtisodiy kartografiyalash iqtisodiy va ijtimoiy geografik tadqiqotlarning natijalarini bir-biriga yaqinlashtiradi hamda ularni sintez qiladi. Bu esa ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlami milliy darajada va hududiy birliklar miqyosida nafaqat tahlil qilish va o ‘rganishga balki ilmiy boshqarishga ham imkon beradi. Ijtimoiy-iqtisodiy geografiya va kartografiya bir-birini to ‘ldirib, boyitib rivojlanadi. Hududiy sanoat ishlab chiqarish tizim larini, agrosanoat majmualarini, aholi joylashuvini va urbanizatsiyani, transport va ijtimoiy infrastrukturani, ta’limni, madaniyatni va boshqalarni kengroq o‘rganish imkoniyatini yoritishda bu sohaning ahamiyati katta. Ijtim oiy-iqtisodiy kartografiyalashda generalizatsiyalash va tipizatsiyalash tamoyillari ijtimoiy-iqtisodiy kartalarni ко ‘rgazmalilik va oson o'qish mumkinligini ta ’minlaydi. Bu esa har qanday maqsadli va ilmiy-amaliy mavzuli kartalarni tuzishning muhim tamoyillaridan biri hisoblanadi. Ijtim oiy-iqtisodiy kartalarda ayrim elementlari orasidagi, kartografiyalashtirilayotgan obyektlar va jaray o n lar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni ko‘rgazmaliligi ta ’minlanishi zarur. Respublikamiz rivojlanishining hozirgi bosqichida ijtimoiy-iqtisodiy kartografiya oldiga yangi vazifalar q o ‘yilmoqda. U ham b o ‘lsa kartografiyalashtirilayotgan obyektlarni miqdoriy ко ‘rsatkichlarni tasvirlash tamoyilini qo‘llash asosida ko‘rsatkichlarini tasvirlash usullarini keng tatbiq etish va takomillashtirish zarurati kelib chiqmoqda. Bunday yondashuv ijtim oiy-iqtisodiy kartalardan foydalanish doirasini kengaytirishga, ularning ilmiy va amaliy ahamiyatini oshirishga olib keladi. 1.2. O'zbek ist on k art ografi y a t izimining t arixiy rav ishda shak llanishi 11 Kartografiya geografik xaritalar, xaritalar tizimi, atlas, globus va boshqalarni o‘rganish, yaratish va ulardan foydalanish bilan shug‘ullanuvchi fan hisoblanadi. O‘zbekiston hududi aks ettirilgan dastlabki xarita va atlaslar IX-XI asrlarda yashab ijod qilgan buyuk ajdodlarimiz Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Zayd Baxliy, Abu Rayhon Beruniy, Hofizi Abru, Mahmud Qoshg‘ariy, Ali Qushchi va boshqa allomalarimiz tomonidan yaratilgan. Ushbu olimlar tomonidan qoldirilgan bilimlar, ilmiy, madaniy meros kabi qadimiy va boydir. Dunyo ilm-fani, xususan astronomiya, geodeziya, geografiya va kartografiya kabi soha fanlari rivojida ular muhim o‘rin tutadi. Afsuski, yer yuzida sodir bo‘lgan turli tabiiy ofatlar, urushlar va boshqa fojialar natijasida ular qoldirgan merosning bir qismigina bugungi kunga qadar saqlanib qolingan xolos. Aytish joizki, XX asrga qadar respublikamiz hududini kartografik jihatdan o‘rganilganlik darajasi ancha past bo‘lgan bo‘lib, ushbu davrda respublikamiz hududida xarita tuzish ishlari yaxshi rivojlanmadi, xaritalar kam chop etildi, ularning jihozlanishi oddiy edi. Xususan, hududning ichki qismlari hali yaxshi o‘rganilmagan, manbalar yetarli darajada to‘liq va aniq bo‘lmagan, reja olish asboblari, kartografik tasvirlash usullari va xarita ishlash texnikasi rivojlanmagan edi. O‘zbekistonning dastlabki aniq xaritalarini yaratish 1867 yil ta’sis etilgan Turkiston harbiy topografiya bo‘limining qizg‘in faoliyati bilan bog‘liqdir. Turkiston harbiy topografiya bo‘limi faoliyati ko‘p jihatdan Chor hukumatining bu o‘lkadagi iqtisodiy siyosati bilan, ya’ni bu yerdagi ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish, tabiat boyliklarini hisobga olish hamda ulardan imkon boricha to‘la foydalanish bilan bog‘liq edi [15, 83]. Shuning uchun ham birinchi navbatda iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga molik hududlar xaritalari ishlandi. Bu xaritalar o‘z davrining ilmiy hamda amaliy talablari darajasida bo‘lib, ular uzoq vaqtgacha O‘zbekiston hududini o‘z ichiga olgan ancha mukammal asosiy kartografik manbalar hisoblanib keldi. O‘zbekistonda kartografiya sobiq Ittifoq davrida sezilarli rivojlandi. 1934 yilda O‘rta Osiyoda yagona bo‘lgan Toshkent Kartografiya fabrikasi (Hozirgi «Kartografiya» Davlat ilmiy ishlab chiqarish korxonasi) tashkil etildi. Unga davlat 12 muassasalarini va jamoat tashkilotlarini umumgeografik, mavzuli, siyosiy- ma’muriy va ma’lumotnoma xaritalar bilan, shuningdek, maktab o‘quvchilarini o‘quv xarita va atlaslar bilan ta’minlashdek yuksak vazifa topshirildi. Natijada ko‘p o‘tmay sug‘oriladigan va sug‘orishga birinchi navbatda yaroqli bo‘lgan yerlarning 1:10 000 masshtabli qishloq xo‘jaligi xaritalari, 1:500 000 masshtabda umumgeografik va siyosiy ma’muriy xaritalari, O‘rta Osiyo xalqlarining ona tillarida o‘quv xaritalari tuzildi va chop etildi. Urushdan keyingi yillarda kartograflarning asosiy vazifasi qishloq xo‘jaligi, boshqaruv va rejalashtirish organlarini zarur kartografik materiallar bilan ta’minlash, ilg‘or xo‘jaliklar va ilmiy tadqiqot muassasalarining yutuqlarini targ‘ibot qilish hamda amaliyotga joriy etilishini tezlatish edi. 1963 yilda rus tilida respublikamizning birinchi tabiiy-geografik ilmiy ma’lumotnoma atlasi «Atlas Uzbekskoy SSR»ning chop etilishi o‘lkamiz geografiyasi va kartografiyasi taraqqiyotida muhim bosqich bo‘ldi. Atlas asosiy xaritalarining masshtabi 1:3 500 000 va 1:5 000 000, iqlim xaritalari 1:7 500 000 va 1:10 000 00 masshtablarda tuzilgan. Mazkur atlas mamlakatimizdan tashqari nufuzli xorijiy mutaxassislarning diqqatini o‘ziga jalb etgan bo‘lib, Fransiya va Italiyada chop etilgan taqrizlarda o‘zbek geograflarining ushbu misli ko‘rilmagan tadqiqotlari geografiya faniga qo‘shilgan muhim hissa deb baholangan. 1983 yilda respublikamiz poytaxti – Toshkent shahrining 2000 yillik yubileyi munosabati bilan 48 ta xarita va sxemalarni o‘z ichiga olgan kompleks «Tashkent geograficheskiy atlas» chop etildi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, respublikada kartografiya sohasi jadallik bilan rivojlana boshladi. 2021 yilda Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 15 martdagi «O‘zbekiston Milliy atlasini yaratish to‘g‘risida»gi farmoyishiga muvofiq davlat tilida O‘zbekiston tarixida ilk bor Qomusiy asar – «O‘zbekiston Milliy atlasi» yaratildi. O‘zbekiston Milliy atlasi – muhim umumdavlat ahamiyatiga molik kompleks ilmiy-ma’lumotnoma kartografik asar bo‘lib, unda yangi O‘zbekiston, uning barqaror rivojlanish sur’atlari va ulkan imkoniyatlari haqidagi haqqoniy ilmiy dalil va tahlillarga 13 asoslangan muhim ma’lumotlar berilgan. Atlas shartli ravishda ikki qismda (jild) nashrga tayyorlandi va chop etildi. Atlasda 400dan ortiq xarita berilgan [8, 298]. Yuqorida amalga oshirilgan ishlar bilan cheklanib qolmagan holda bugungi kunda Kadastr agentligining buyurtmasiga asosan «Kartografiya» davlat ilmiy- ishlab chiqarish korxonasi tomonidan Qoraqalpog‘iston Respublikasi va viloyatlarning interaktiv xaritalari ishlab chiqilmoqda. Chor Rossiyasi Turkistonni bosib olgandan keyin iqtisodiy jihatdan muhim bu o‘lkani kartaga 44 olish ishlari boshlandi. Zotan, hududning ichki qismlari hali ham yaxshi o‘rganilmagan, manbalar yetarlicha darajada to‘liq va aniq bo‘lmagan, plan olish asboblari, kartografik tasvirlash usullari va karta ishlash texnikasi rivojlanmagan edi. 1934 yili o’rta Osiyo va Qozog‘istonda yagona bo‘lgan Toshkent kartografik fabrikasi tashldl etildi. Unga davlat muassasalari va jamoat tashkilotlarini mavzuli, siyosiy- ma’muriy va ma’lumotnoma kartalari bilan, shuningdek, maktab o‘quvchilarini o‘quv karta va atlaslar bilan ta’minlashdek katta vazifa yuklatildi. Ko‘p o‘tmay alohida sug‘oriladigan tumanlar qishloq xo‘jalik kartalari, O’zbekistonning ma’muriy kartasi va o’rta Osiyo xalqlari milliy tillarida o‘quv kartalari tuzildi va nashr etildi. Mintaqa, xususan O’zbekiston hududi tasvirlangan kartografik materiallar o‘sha yillari nashr etilgan sobiq Ittifoqning katta-kichik va qishloq xo‘jaligiga oid maxsus qomuslari tarkibida ham berilgan. 1939-1940 yilari barcha o’rta Osiyo respublikalarining devoriy siyosiy-ma’muriy, tabiiy va iqtisodiy kartalari tayyorlandi va chop etildi. Ular ichida, ayniqsa, O’zbekiston va Turkmanistonning qishloq xo‘jalik kartalari alohida ajralib turadi. Ularda qishloq xo‘jaligining ixtisoslashuvi, ekilayotgan g‘o‘za navlarining joylanishi, davlat xo‘jaliklari va ulaming ixtisoslashuvi ko‘rsatilgan. Belgilar usuli bilan foydali qazilma konlari, muhim industrial markazlar va gidroelektrostansiyalar ko‘rsatilgan. Urushdan keyingi yillarda kartograflaming asosiy vazifasi qishloq xo‘jaligida, boshqaruv va rejalashtirish organlarini zarur kartografik materiallar bilan ta’minlash, ilg‘or xo‘jaliklar va ilmiy tadqiqot muassasalarining yutuqlarining targ‘ibot qilish hamda amaliyotga joriy etilishini tezlatish edi. 1963 yili respublikamizning birinchi „Tabiiy-geografik atlasi“ chop 14 etildi. Atlasning formati 44x30 sm, asosiy kartalarning masshtabi 1:3500000 va 1:500000, iqlim kartalari 1:7500000 va 1:10000000 masshtablarda tuzilgan. 1968 yili O’zbekiston Yer tuzish va loyihalash instituti tomonidan O’zbekistonning yagona dastur asosida bir-biri bilan 45 o‘zaro bog‘langan, bir-birini o‘zaro to‘latadigan ixtisoslashgan aniq maqsadli «Devoriy qishloq xo‘jalik kartalari“ tizimi tayyorlandi va nashr etildi [3, 185]. Mazkur tizim masshtabi 1:1000000 bo‘lgan 21 ta kartadan iborat bo‘lib, ularda respublikamiz qishloq xo'jaligiga atroflicha kartografik tavsif berilgan. Barcha kartalaming mazmuni turli xil diagrammalar, grafiklar va jadvallar bilan to‘ldirilgan. 1980 yili O’zbekistonning birinchi ,,o’quv-o‘lkashunoslik atlasi“ chop etildi. Mazkur atlas keng jamoatchilik tomonidan yuqori baholandi. U respublikamiz geografiyasi, tarixi va madaniyatini o‘rganishda o‘quvchilaiga yordamchi qo‘llanma bo‘lib xizmat qildi. 1983 yili respublikamiz poytaxti Toshkentning 2000 yillik yubileyi munosabati bilan kompleks “Toshkent geografik atlasi“ chop etildi. Atlasning formati 25x35 sm, asosiy kartalarining masshtabi 1:400 000 va 1:650 000. Atlas kirish va 6 bo‘limdan iborat bo‘lib, u 48 ta karta va sxemalarni o‘z ichiga olgan. Atlas Leningrad shahrining (1977 yil) tarixiy-geografik atlasidan keyin sobiq Ittifoqda nashr qilingan ikkinchi shahar atlasi hisoblanadi. 1982-1985 yillari ikki qismdan iborat umumiy kompleks geografik ilmiy-malumotnoma ,,O’zbekiston atlasi“ chop etildi. Mazkur atlasning umumiy hajmi va mazmunining qamroviga ko‘ra milliy atlasga yaqin deb hisoblash mumkin. Atlasning formati 61x42 sm, asosiy kartalarining masshtabi 1: 2 500 00 va 1: 3 500 000. Atlas 28 ta alohida-alohida bo‘limdan iborat bo‘lib, unda 322 ta ko‘p rangli karta berilgan. Atlasni loyihalashtirish va kartalami tuzishda mualliflar asosiy e’tiborini tizimli yondashgan holda respublikamizning tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari, xalq xo'jaligi va uning tarmoqlari, madaniyati va tarixining o‘ziga xos xususiyatlarini saqlab qolib, ularning haqiqiy holatini aks ettirishga qaratdilar. Mazkur atlas sobiq Ittifoqda chop etilgan barcha kompleks ilmiy-ma’lumotnoma atlaslardan farq qilib, 15 O’zbekiston qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i — paxtachilikka alohida bo‘limda birinchi marta to‘liq kartografik tavsif berildi [13, 257]. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, respublika rahbariyati mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirish, ishlab 46 chiqarish kuchlaridan oqilona foydalanish va uni butun mamlakat hududi bo'ylab ilmiy asosda to‘g‘ri joylashtirish masalalariga jiddiy e’tibor qaratmoqda. Shu bilan biiga mustaqillik g‘oyalarini targ‘ib qilish, aholining o‘sib borayotgan moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini to‘la-to‘kis qondirish, mamlakat mudofaa qobiliyatini oshirish, uning hududida geodeziya va kartografiyaga oid faoliyatni keng ko‘lamda, aniq reja va ilmiy asosda tashkil etishga katta ahamiyat berib kelmoqda. Shu maqsadda 1997 yilning 25 aprelida „Geodeziya va kartografiya to‘g‘risida“gi O’zbekiston Respublikasining Qonuni qabul qilindi. Ushbu Qonunning maqsadi O’zbekiston Respublikasida geodeziya va kartografiyaga oid faoliyatning huquqiy asoslarini belgilaydi hamda davlatning, yuridik va jismoniy shaxslarning geodeziya va kartografiya mahsulotiga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish uchun shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan. O’tgan qisqa muddat ichida respublikamizning 1:1000000 va 1:1500000 masshtabli qator devoriy siyosiy-ma’muriy, tabiiy, ekologik, umumiqtisodiy, iqlim va aholi kartalari chop etildi. Tarixiy voqealarni tahlil qilish uchun avvalo jamiyatda kechgan jarayonlarni, qolaversa, tarix va geografiya, tarix va kartografiya sohalarining qiyosiy o`rganilishi talab etiladi. Respublika Prezidenti Islom Karimov respublikamiz tarixchi olimlari va jurnalistlar bilan o`tkazilgan suhbatida (1998 yil 26 iyun) kommunistik mafkura hukmronligi yillarida butun ma`naviyatimiz, milliy qadriyatlarimiz, madaniy merosimiz toptalganligi, tariximiz davlatchiligimiz tarixi atayin buzib ko`rsatganligi ta`kidlanib o`tildi. Darhaqiqat, tariximizni bugungi kun nuqtai nazarida o`rganish, yaratish orqali tarixiy xotirani tiklash tarixchilarimiz oldida muhim vazifa bo`lib turibdi. Shu nuqtai nazarda qaraganda tarix fanlarini bugunda milliy istiqlol ruhida qayta o`rganish, uning o`qilmagan sahifalarini tiklash va o`quvchiga yetkazish dolzarb muammolardan biri bo`lib qolmoqda. Sir emas boshqa fanlar singari tarix 16 fanlari tarkibida «Yordamchi tarix fanlari asoslari» fani ham faqat rus tarixini o`rganishga qaratilgan edi, xolos. Hozirda bu fan asoslari mavzulari ham qayta tahlil etildi. Talaba yoshlarga tariximizni xolisona o`rgatishga qaratilgan ayrim muammolar o`z yechimini topmoqda, sahifalari to`ldirilmoqda. Quyidagi «kartorafiya» mavzusini o`rganish ham shu maqsadga qaratilgan. Kartografiya tarixi taraqqiyoti asrlar davomida shakllangan oddiy chizmalardan toki aniq ishlangan kartalar yaratilishigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi [6, 175]. Olimlarning fikriga qaraganda: «bir kartaning mazmunini 100 sahifalik jiddiy ilmiy matnga tenglashtirish mumkin». Karta - bu tarixiy manba bo`lib, voqealar davomiyligi haqida hikoya qiluvchi, vayron bo`lgan va yana tiklangan shaharlar, tabiiy ob`yektlarning vaqt o`tishi bilan o`zgarishini, unitilgan qadimgi sug`orish inshoatlari hamda xalqlar taqdirini hududlar bilan bog`lab o`rganadi. Shu jihatdan har bir tarixiy kartani tarixiy manba sifatida baholash mumkin. Ibtidoiy jamoa davridanoq inson ilk kartalarni yarata boshlagan. Masalan: Geograf Frits Redniger «Shvisariyadagi tarixdan avvalgi kartografik rasmlar» nomli asarida shvesariyadagi g`orlardan topilgan ikkita suyak plastinkani o`rganish natijasida, plastinkalardagi tasvirlar o`sha joyga oid asosiy yo`llar tasvirlanganligini aniqlaganini yozadi. U ovchilik va baliqchilik keng tarqalgan hududlarda shakllangan. Chunki ibtidoiy davrda odamlarning o`zlari yashaydigan manzildagi yo`llar, so`qmoqlar, daryolar haqida ma`lumotga ega bo`lishlari ularning moddiy turmush – tarzlarining yaxshilanishiga, hamda tabiat oldidagi qiyinchiliklarni bartaraf etishlariga yordam bergan. Ilmiy adabiyotlarda qadimgi kartalar va kartografiyaning shakllangan davri haqida aniq javob yo`q. Ammo bizgacha yetib kelgan kartografik tasvirlar mil. avv. III- II ming yilliklarga oiddir. Ular orasida shimoliy Italiyaning Kamonika vodiysidan topilgan bronza davriga oid (mil.avv. II ming yillik o`rtalari) kartografik tasvirlarda dalalar, so`qmoqlar, irmoqlar va sug`orish kanallari aks ettirilgan. 17 II-BOB. O'ZBEKISTON DA KA RTOGRA FI Y A X IZMA TIN IN G ISH TURLA RI 2.1. Kart ografi y a xizmat ining amaliy ot da ish t urlari O‘zbekiston Mustaqillikka erishgandan so‘ng ijtim oiy-iqtisodiy geografiya va ijtimoiy-iqtisodiy kartografiyada ham da bu fanlarning boshqa tarmoqlarida o'zgarishlar sezilarli bo‘ldi. Ijtimoiy-iqtisodiy kartografiya mavzusining kengaytirilishida, kartalar mazmunining chuqurlashtirilishida ularning ilmiy va amaliy yo'nalishida b irm u n ch a ish lar am alg a o sh irilg an b o ‘lsad a h al q ilin ay o tg an vazifalarning turiga qarab jam i iqtisodiy sohasini qamrab oluvchi integral kartalar zarurligi sezilib qoldi. O‘zbekistonda 1994-yilgacha o ‘rta m 18 aktablar va keng o‘quvchilar ommasi uchun nashr etilgan umumiqtisodiy kartalar mazmuniga ko‘ra hozirgi kun talabiga javob bermas edi. Ularda respublika iqtisodiyotidagi o'zgarishlar va ularning o ‘sha vaqtdagi holatini ifodalovchi m iqdor ko‘rsatkichlari amalda kam keltirilgan. O‘zb ek isto n M u sta q illik k a e rish g a n id a n s o 'n g 1994-yilda T .M irzaliy ev to m o n id an o ‘rta va oliy m a k ta b la r u ch u n yangi «Umum iqtisodiy karta» (1:1000 000 m asshtabda) yaratildi. Unda m uallif taklif etgan yangi uslubiy yondashuv qo'Ilanilgan. Natijada sanoat tugunlarida ishlab chiqarilgan yalpi sanoat mahsulotining hajmi punsonda (so‘m hisobida) tasvirlangan: rang bilan ishlab chiqarilgan m ahsulotlarning tarkibi ko 'rsatilib , punson m arkazida esa m azkur sanoat tugunidagi aholining soni berilgan. Shunday qilib, kartada aholi soni, ishlab chiqarilgan sanoat m ahsulotlari hajmi va shahar sanoat tugunini tarkibi haqida m a’lumot berilgan. Ilgari nashr etilgan um um iqtisodiy k a rta la rd a qishloq x o ‘jalik rayonlarining ixtisoslashganligi rang va badiiy belgilarda ifodalangan edi xolos. Ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jalik m ahsulotining m iqdori esa ko‘rsatilmas edi [16, 134]. Yangi uslubiy yondashuv asosida tayyorlangan kartada viloyatlar bo‘yicha ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jalik m ahsulotining miqdori va tarkibi hamda karta legendasi berilgan. Legendada undiruvchi sanoat mahsulotining miqdorini ko ‘rsatuvchi belgilar bilan ifodalangan. Respublikadagi elektr stansiyalar birinchi bor to‘rtta darajada (juda yirik, yirik, o'rta va mayda) ko'rsatilgan. Elektr uzatish liniyalari esa quvvati bo'yicha tasvirlangan (chiziqning yo‘g‘onligi uning quvvatini bildiradi). Endigi vazifa-iqtisodiyotni tarkibining asosiy elementlarini, rivojlanganligini qiyosiy shaklda ifodalashga, hududiy yaxlit birikmalami turli xil tartibdagi murakkab xo‘jalik tizimilari sifatida ajratishga imkon beruvchi, integral va tipologik yondashuv asosida tuzilgan umumiqtisodiy kartlami yaratishga qaratilgan. Sanoatni kartografiyalash tarm oq kartografiyalashning nihoyatda m uhim sohasi b o ‘lib hisoblanadi. O‘zbekistonda m azkur yo ‘nalish ilm iy -m a’lu m o tn o m ali « O‘zbekiston atlasi» ning II qism ida o ‘z ifodasini topgan. U nda 19 sanoatning 1 0 turkumdan iborat kartalari, shu jumladan, elektroenergetika, gidroenergetika resurslari, yoqilg‘i sanoati, qora va rangli metallurgiya, kimyo va mikro biologiya sanoati, mashinasozlik va metallsozlik, to‘qimachilik sanoati, yengil, mebel, oyna va chinni-sopol, yog‘-moy, konserva, vinochilik, baliqni qayta ishlash, paxta tozalash , oziq -ovqat va un sanoatlari tasvirlangan. Atlasdagi sanoat kartalarida mamlakat va uning regionlari doirasida sanoatning o‘sha vaqtdagi iqtisodiy holati to‘liq aks ettirilgan emas edi. Hozirgi vaqtda O‘zbekiston sanoati kartalarida sanoatning yangi tarmoqlari, shu jumladan, avtomobil, neftni qayta ishlash, neftkimyo va boshqalar o‘z aksini topishi lozim [5, 170]. O‘zbekiston sanoatining tarmoq kartalari avvalambor hududlarning sanoatga ixtisoslanganligini ko‘rsatishi hamda istiqbolli sanoat majmualari, xususan, agrosanoat, paxtachilik , donchilik, mevasabzavot va boshqalar majmualarning shakillanish jarayonlarini yoritish lozim. Bunda majmualarining joylashishi bilan bir qatorda yalpi mahsulot qiymati, boshqarish va mulkchilikning yangi shakillari, shu jumladan, xususiy va qo‘shma korxonalar, firmalar, hissadorlik jamiyatlari, assotsiatsiyalar, ijara korxonalari va boshqalar doirasida ko'rsatish muhim hisoblanadi. Sanoatning har bir tarmog‘ining joylashganligi, xomashyo, yoqilg‘ienergetika, suv resurslari, transport aloqalari va boshqa omillar ta’sir ko‘rsatadi. Boshqarish tashkilotlari uchun quyidagi ko‘rsatkichlar guruhi aks ettirilgan iqtisodiy kartalar zarur: - xomashyo, yoqilg'i-energetika, suv, mehnat va tumandagi boshqa resurslami tavsiflovchi (konlaming zaxiralari, o‘rganilganlik darajasi, qazib olish hajmi, xomashyo sifati va boshqalar); - mavjud va istiqbolli sanoat obyektlarining texnik ko‘rsatkichlarini (quvvat, korxona tipi, xomashyo turi, qayta ishlash usuli va boshqalar) ifodalovchi; - sanoat obyektlarining iqtisodiy ko‘rsatichlari bo‘yicha (mahsulotning asosiy turlarini natural yoki pul hisobida ishlab chiqarish hajmini, asosiy fondlar qiymatini, ishchilarning o‘rtacha yillik sonini, kapital mablag‘lar hajmini va boshqalar); 20 - sanoat korxonalari samaradorligining ko‘rsatkichlarini tasvirlaydigan (kapital mablag‘lar hajmi, xomashyo, materiallar, mahsulot tannarxi, fondlaring samaradorligi, rentabelligi, mehnat unumdorligi, jami ishlab chiqarish xarajatlari va boshqalar); - sanoat obyektlarining artof-muhitga bo‘lgan ta’siri bilan bog‘liq ko'rsatkichlami o'zida namoyon etadigan (suv manbalarining ifloslanishi, sanoat tashlama suvlarining miqdori, radiatsiya darajasi, ifloslantiruvchi obyektlarning turlari, tozalagich qurilmalar tizimi va boshqalar). 1995-yilda yuqoridagi keltirilgan kartalar guruhiga muvofiq ravishda masshtabi 1 :1 0 0 0 0 0 0 bo‘lgan «O‘zbekistonning yoqilg'ienergetika kartasi» tayyorlangan. Unda neft, tabiiy gaz va gaz kondensati konlari (quvvati to 'rtta gradatsiyada), elektrostansiyalar, qayta ishlovchi korxonalar, uzatkichlar tizimi belgilar bilan aks ettirilgan. Belgilar usuli kartografik tasvirlashning boshqa usullari-areallar, kartodiagramalar, chiziqli belgilar bilan muvofiqlashtirilgan. Shunday belgilar bilan gaz quvurlari (gaz bosim ining quvvati ko‘rsatilgan holda), elektr o'tkazgichlari tizimi (quvvati aks ettirilgan holda) ko‘rsatilgan; kartodiagramma yordamida respublika doirasidagi daryolarning havzalari bo'yicha gidroenergiya salohiyati (har 1 k v.km ga to‘g‘ri keluvchi energiya, kW ) va boshqalar ko'rsatilgan [18, 107]. Yerlarni xaritalash – eng ko‘p talab qilinadigan xizmatlardan biri. Topografik, kartografik rejalar tuzilgandan so‘ng darhol eskiradi, chunki relyef muntazam ravishda o‘zgarib turadi. Geodeziya va kartografiya xizmatlari hudud xaritalarini muntazam yangilab turishga imkon beradi. Kartografiya sohasidagi xizmatlar yangi obyektlarni aniqlash va ularni talqin qilish uchun ma lumotni o‘rganishgaʼ imkon beradi. Raqamli kartografiya xaritalash jarayonini ancha soddalashtirdi va tezlashtirdi. Yangi texnologiyalar kartografiyaning zamonaviy usullaridan foydalanishga imkon beradi. Oxirgi vaqtlarda kosmosdan olingan suratlar, Geoaxborot kartografiyasi faol qo‘llanilmoqda. Yangi usullar xaritalarni yaratish jarayonini ancha tezlashtirdi va soddalashtirdi. Zamonaviy texnologiyalar xaritalarni nafaqat qog‘ozda, balki elektron formatda ham yaratishga imkon beradi. 21 Kartografiya xizmatlari ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatda muhim rol o‘ynaydi. Ular ishni tezlashtirishga, ularni amalga oshirish narxini pasaytirishga, rentabellikni oshirishga imkon beradi. Hududni aniq bilish – loyihalash, qurish va boshqa turdagi ishlarga xato qilmaslik imkonini beradi. Yerni masofadan zondlash ma lumotlaridan faol foydalanish quyidagi omillarʼ bilan bog‘liq: Orbitada ko‘plab Yerni masofadan zondlash sun iy yo‘ldoshlarining ʼ mavjudligi, shu jumladan ultra yuqori aniqlikdagi qurilmalar , turli xil xususiyatga ega ma lumotlarni olish imkonini beradi: ʼ Joylashuv aniqligini 3-4 sm gacha oshirish; Ishlashning kuchayishi, tasvirning uzatish tezligi; Mijozga ma lumot yuborish vaqtini qisqartirish; ʼ Tarmoq texnologiyalari va imkoniyatlaridan faol foydalanish, ma lumotlarga ʼ bevosita kirishni ta minlaydigan xizmatlarni yaratish; [4, 169] ʼ Yerni masofadan turib zondlash ma lumotlarining arzonligi, ma lumotni qayta ʼ ʼ ishlash uchun katta miqdorda bo‘lmagan xarajatlar. Kartografiyada Yerni masofadan turib zondlash ma lumotlari faol foydalanilmoqda, ushbu usul oddiy ʼ dala va boshqa turdagi tasvirlari o‘rnini asta-sekin egallamoqda. Yuqori aniqlikdagi kartalar qiymati o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan. Geoaxborot tizimlari kartografiya sohasiga ma lum o‘zgarishlarni kiritdi. Veb- Geoaxborot tizimlari ʼ umumiy foydalanish uchun xaritalarni yaratish va nashr etish imkonini beradi. Ularni yaratish o‘z ishini boshqalar bilan bo‘lishishning yagona usuli hisoblanadi. Elektron kartografiya foydalanuvchilarning imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytirdi, bunday xaritalarni smartfon yoki planshetga yuklab olish imkoni mavjud. Zamonaviy texnologiyalar sistematik yondashuv bilan ajralib turadi. Qurilmalar axborot suratlarining maksimal ko‘rinishini taqdim etadi. Kartografiya texnologiyalari elektron relyef xaritalarni yaratish uchun qo‘llaniladi. 2.2. Geodeziy a v a k art ografi y a sohasidagi ishlarning samaradorligi 22 Geodeziya va kartografiya faoliyati — yer shaklining, tashqi gravitatsiya maydonining parametrlarini, yer sathining koordinata nuqtalarini va ularning vaqt bo‘yicha o‘zgarishlarini aniqlashga, davlat geodeziya, gravimetriya va nivelir tarmoqlarini, doimiy faoliyat ko‘rsatadigan sun’iy yo‘ldosh orqali kuzatish stantsiyalari tarmog‘ini yaratish, rivojlantirish va ishlash holatida saqlab turishga, davlat kadastrlari, geofazoviy ma’lumotlar banklari (bazalari) va geoaxborot tizimlari uchun topografik, tematik xaritalar, rejalarni va kartografik asosni yaratishga hamda yangilashga qaratilgan ilmiy, ishlab chiqarish va boshqaruv faoliyati. 2.07.2020 yildagi «Geodeziya va kartografiya faoliyati to g risida»gi O RQ -ʻ ʻ ʻ 626 son Qonun e’lon qilindi.Hujjat 1997 yildan buyon amal qilayotgan Geodeziya va kartografiya to g risida Qonunning o rniga chiqarilgan. Bunda yangi qonun ʻ ʻ ʻ hajmi, tarkibi va huquqiy jihatdan tartibga solish darajasi bilan farqlanadi. Hujjatda tushunchalarga ta’rif – matnda ishlatiladigan atamalar va ularning mazmuni keltirilgan umumiy ro y ʻ х at berilgan. Geodeziya va kartografiya faoliyatining asosiy tamoyillari va sohani davlat tomonidan tartibga solish to g risidagi ʻ ʻ normalar, shu jumladan ularning asosiy yo nalishlari, shuningdek Hukumat, Yer ʻ resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo mitasi, Mudofaa ʻ vazirligi, davlat va х o jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati ʻ organlarining vakolatlari belgilangan [17, 273]. Geodeziya va kartagrafiya faoliyatini amalga oshirish uchun maxsus vakolatli davlat organi bu haqda belgilangan tartibda xabardor qilinishi kerak. Xabardor qilish tartibi hamda geodeziya va kartagrafiya bilan bog’liq ishlarning turlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Geodeziya va kartagrafiya faoliyati yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Xabardor qilish tartibida amalga oshiriladigan geodeziya va kartagrafiya faoliyatini o’n ish kunidan ko’p bo’lmagan muddatga to’xtatib turish hamda qayta tiklash to’g’risidagi qarorlar maxsus vakolatli davlat organi tomonidan qabul qilinadi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, geodeziya va kartagrafiya faoliaytini amalga oshirish natijasida olingan geodeziya va kartagrafiyaga doir materiallar 23 O’zbekiston Respublikasining kartagrafiya-geodeziya fondini tashkil etadi. O’zbekiston Respubliaksining kartagrafiyageodeziya fondi tarkibiga davlat va idoraviy kartagrafiya-geodeziya fondlari kiradi.Ushbu qonun va hujatlar yer fondidan to’g’ri foydalanishni tartibga solish hamda aholiga sifatli va tizimliy hizmat ko’rsatishga qaratilgan. Ta'kidlanganidek, qonun loyihasi orqali bugungi kun tendensiyalari va shartlariga to‘la mos keladigan geodeziya va kartografiya sohasidagi munosabatlarni tartibga solishning huquqiy asosi mustahkamlanmoqda. Loyiha geodeziya va kartografiya faoliyatining mohiyatini, xususan, sun'iy yo‘ldosh tizimlaridan foydalanishda hamda kartografiya-geodeziya kadastrini yuritishda axborot-kommunikatsiya, raqamli texnologiyalarni joriy etish bilan bog‘liq masalalarni ham o‘zida aks ettirgani bilan ahamiyatli. Majlisda mazkur qonun loyihasining qabul qilinishi natijasida soha faoliyatida bir qator o‘zgarishlar yuz berishi aytib o‘tildi. Xususan, materiallar va ma'lumotlarning to‘liqligi, ishonchliligi, xarita va planlarni yaratish hamda yangilashda raqamli texnologiyalarni qo‘llash ta'minlanishi qayd etildi [10, 181]. Shu bilan birga, geodeziya va kartografiya faoliyatini tashkil etishda maxsus vakolatli hamda davlat hokimiyati organlarining ushbu sohadagi vakolatlari aniq belgilab beriladi. Ayni maqsadda amaldagi qonunning 12 ta moddasi o‘zgartish va qo‘shimchalar bilan to‘ldirilib, 33 ta yangi modda kiritilmoqda. Taklif etilayotgan loyiha orqali amaldagi tahrirda mavjud bo‘lgan havolaki normalar chiqarib tashlanmoqda. Bu bir qator masalalarning amaliyotda huquqiy yechimini topishi hamda qonunning to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlashini ta'minlashga xizmat qilishi ta'kidlandi. Qonun loyihasiga geodeziya va kartografiya faoliyatida qo‘llaniladigan an'anaviy 22 ta tushuncha hamda 6 ta prinsip kiritilishi sohada yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga solishda muhim ahamiyat kasb etishi aytib o‘tildi. « Geodeziya va kartografiya faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning yangi tahriri 8 ta bob va 48 ta moddadan iborat bo‘lib, amaldagi Qonunning barcha moddalariga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritilgan, bundan tashqari, yana 32 ta yangi modda qo‘shilgan. Davergeodezkadastr qo‘mitasi rasmiy telegram sahifasida ma'lum 24 qilishicha , qonun bilan sohada qator o‘zgarishlar qilinishi maqsad qilinmoqda. «Qonun qabul qilinishi bilan iqtisodiyot tarmoqlari uchun geodeziya va kartografiya faoliyatini amalga oshirishning mustahkam huquqiy asosi yaratiladi va amaliyotda qonunning to‘g‘ridan to‘g‘ri ishlashi ta'minlanadi; Bundan tashqari, geodeziya va kartografiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish va boshqarish organlari bo‘lgan Vazirlar Mahkamasi, Davergeodezkadastr qo‘mitasi, Mudofaa vazirligi, davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlarining vazifalari, huquq va majburiyatlari aniq belgilanadi», - deb yozmoqda Davergeodezkadastr qo‘mitasi. Shuningdek, tadbirkorlik sub'yektlari va davlat tashkilotlari tomonidan yaratilgan mahsulotlarga mualliflik huquqlari o‘rnatiladi va yaratilgan mahsulotlar tizimli hisobga olinadi, foydalanuvchilarga ma'lumot taqdim qilish soddalashtirilishi ham kutilmoqda. Ma'lum qilinishicha, endi geodeziya va kartografiya faoliyatida sun'iy yo‘ldosh tizimlaridan foydalanish, raqamli texnologiyalar hamda axborot- kommunikatsiya tizimlarini joriy etish ham yangi bosqichga chiqadi. Yana bir muhim jihat shundaki, qonunning qabul qilinishi davlat budjetidan qo‘shimcha xarajatlarni talab qilmaydi [1, 123]. Dastlab geodeziya va kartagrafiya sohasini tushuntirib o’tsak . Geodeziya- yer shaklini, tashqi gravitatsiya maydonini, yer satxining koordinata nuqtalarini va ularning vaqt bo’yicha o’zgarishlarini aniqlash bo’yicha ilmiy, ta’lim, ishlab chiqarish hamda boshqa faoliyat jarayonida yuzaga keladigan munosabatlar sohasidir. Geodeizya va kartagrafiyati- yer shaklining, tashqi gravitatsiya maydonining parametrlarini, yer sathining koordinata punktlarini va ularning vaqt bo’yicha o’zgarishlarini aniqlashga , davlat geodeziya , gravimetriya va nivelir tarmoqlarini, doimiy faoliyat ko’rsatadigan sun’iy yo’ldosh orqali kuzatish stansiyalari tarmog’ini yaratish , rivojlantirish va ishlash holatida saqlab turishga, davlat kadastrlari, geofazoviy ma’lumotlar bazalarini va geoaxborot tizimlari uchun topografik , tematik xaritalar, rejalarni va kartagrafik asosni yaratishga hamda yangilashga qaratilgan ilmiy , ishlab chiqarish va boshqaruv faoliyati hisoblanadi. 25 Endi esa ushbu qonun hujjatining maqsadiga qisqacha to’xtalib o’tsak. Ushbu qonunning maqsadi, geodeziya va kartagrafiya faoliyati sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Geodeziya va kartagrafiya faoliyati to’g’risidagi qonun hujjatlari ushbu Qonun va boshqa qonun hujjatlaridan iboratdir. Agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O’zbekiston Respublikasining geodeziya va kartagrafiya faoliyati to’g’risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo’lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo’llaniladi. Maxsus axamiyatga molik geodeziya va kartagrafiyaga oid ishlar jumlasiga quyidagilar kiradi:  Muhandislik qidiruvlarida, binolarni, inshootlarni qurish hamda ulardan foydalanishda, yer tuzishda, davlat kadastrlarini yuritishda va boshqa ishlarda geodezik zichlashtirish tarmoqlarini qurish hamda rivojlantirish;  Maxsus ahamiyatga molik geografik axborot tizimlarini yaratish va yuritish;  Grafik, raqamli, fotosurat shaklidagi hamda boshqa shakllardagi maxsus ahamiyatga molik tematik xaritalar, rejalar va atlaslarni tuzish hamda nashr etish;  Muhandislik qidiruvlarini amalga oshirish chog’ida geodeziya va kartagrafiyaga oid ishlarni ta’minlash maqsadida Yerni masofadan turib zondlash. X ULOSA So’nggi 10-15 yillarda kartografik ishlarni avtomatizasiya qilish tez suratlar bilan ham ilmiy, ham amaliy jihatdan rivojlanib bormoqda. Yer to’g’risidagi fanlarda an’anaviy usullardan yangi texnologiyaga asoslangan avtomatik usulga o’tganda uning har tomonlama afzalligi sezilmoqda. Kartografiyada ham ma’lumotlarni faqat chizma ravishda emas, balki raqamlar yordamida hamda yer 26 yuzasining modelini ko’rgazmali qilib yaratish imkoniyati kattaligi amalda ko’rilmoqda. Xalq xo’jaligi sohasida ham, ilmiy-tadqiqot ishlarida ham EHM dan foydalanishning afzalliklari sezilmoqda. Yer yuzasining kichikrok, qismining modelini yaratish bilan u joy to’g’risida yetarli ma’lumot olish mumkin. Kartografik texnologiyani avtomatlashtirish masalalari kompyuter grafikasi (chizmachiligi) bilan ko’shilib yirik avtomatlashtrilgan sistemasini tashkil qiladi, natijada kartografik avtomatizasiya sistemasi (KAS) bunyodga keladi. Bu tizimda raqamli ma’lumotlar, chizmali (garfik) ishlar, yer yuzasining modellari, aerokosmik manbalar va kartografik ma’lumotlardan foydalanib ma’lum bir sohani tadqiq qilish imkoniyati tug’ilmoqda. Bularning hammasi kartografik ma’lumotlar banki orqali bajariladi. Kartografiyada dastlabki avtomatizasiyani qo’llash jarayoni yordamida qog’ozda yoki plastikda, EHM dan olingan raqamlar asosida chizma shakllar olish bilan bog’liqdir. Raqamlar yordamida mikrofilmli xaritalar bunyodga keltirish jarayoni AQSh va Angliyada ishlab chiqilgan. Kartografik tasvirn maxsus apparatlar yordamida mikrofilm tasmalarida yoziladi so’ng undan xaritalar tuzish mumkin. Kartografik ma’lumotlar banki turli sohalarda qo’llaniladi. Kartografik ma’lumotlar banki (KMB) ning ma’lumotlar bankidan farqi shundaki, kartografik ma’lumotlar bankida, ma’lumotlar banki yirik kompleks bo’lib, undan xalq xo’jaligining turli sohalarida va ilmiy tadqiqot ishlarida asosiy manba sifatida foydalaniladi. Bunda hamma ma’lumotlar fondlarni yig’ish asosida vujudga keladi. Kartografik ma’lumotlar banki quyidagi asosiy vazifalarni bajarishga qodir: raqamli ma’lumotlarni yig’adi va hisobga oladi, ularni saqlaydi, doimo yangilab turadi va kerakli joylarga yetkazib beradi. Kartografik ma’lumotlar banki quyidagi ko’rsatkichlari bo’yicha egallagan hududga, ishlatilishiga va tashkiliy darajasiga qarab tasniflanadi. Egallagan hududi bo’yicha kartografik ma’lumotlar banki Yer shari va uning regionlari bo’yicha, kosmik ma’lumotlar asosida yig’iladi. Uni o’rganish obyekti, mamlakat uning qismlari, shaharlari, sanoat kompleksi bo’lishi mumkin. 27 Kartografik ma’lumotlar bankidan ma’lum sohalarda masalan, tabiatni muxofaza qilishda, meliorasiya ishlar bo’yicha, geografik informasiya sistema (GIS) da foydalanish mumkin. Ba’zan alohida kartografik ma’lumotlarni yig’ish bo’yicha ham sistema tashkil qilish mumkin. So’nggi vaqtlarda kartografik ma’lumotlarni qidirib topishning avtomatik sistemasi ishlab chiqilgan. Bu sistemada faqat biror hudud bo’yicha yoki soha bo’yicha kartografik ma’lumotlarni yig’ish, saqlash va yetkazib berishdan tashqari, undan kerakli kartografik ma’lumotlarni qidirib topib sistemaga solib avtomatlashtirish mumkin. Kartografik sistema yordamida juda yirik masalalarning yechimini topish mumkin. Hozirgi vaqtda davlat chegaralarning kartografik sistemasini yaratish, ekologik vaziyati tang bo’lgan hududlarni o’rganishda (masalan, Orol muammosi), kartografik geoinformatikaning xizmati tobora oshib bormoqda. Respublikamizda xarita va atlaslarni tez va sifatli qilib yaratishda xorijdan keltirilgan kartogafik avtomatik asboblardan «Merqator» sistemasining xizmatlari kattadir. Avtomatik usul faqat xarita tuzishda emas, xaritadan foydalanishda ham qo’l kelmokda. Masalan, bu usuldan xaritadagi maydonlarni o’lchashda daryo, aloqa yo’llarining uzunligini aniqlashda ham foydalanilmoqda. Hozirgi vaqtda maxsus avtomatik asboblar yordamida samolyotning harakati va qayerda uchib ketayotganligi aeronavigasiya xaritasida maxsus belgi bilan avtomatik usulda ko’rsatib beriladi. FOY DA LA N ILGA N ADA BIY OTLA R 1. .Asamov M.,Mirzaliyev T. Topopgrafiya asoslari va kartografiya. Toshkent. «O’qituvchi», 1988, -123 s. 28 2. .Musayev I., Nurmatov E. Geodeziya va kartografiyadan atamalar. T.: TIIKXMI. 2000, -247 s. 3. Asamov M.,Mirzaliyev T. Topografiya asoslari va kartografiyadan laboratoriya mashg’ulotlari. Toshkent. «O’qituvchi», 1990, -185 s. 4. Egamberdiyev A. Geodeziya asoslari va topografiyadan testlar. T.: Universitet. 1999, -169 s. 5. G‘ulomova L.H. Geografiyada aerokosmik uslublar. - Toshkent., ToshDU, 1994. -170 s. 6. Gulyamova L.X. Geografiyada aerokosmik uslublar. Toshkent.: O’qituvchi, 1993, -175 s. 7. Mirzaliev Т ., Musaev I.M., Safarov E.Yu. Ijtimoiy-iqtisodiy kartografiya. - Toshkent.: Yangi asr avlodi, 2009. -178 s. 8. Mirzaliyev T. Geo. tadqiqotlarda aerokosmik metodlar.T.:1984, -298 s. 9. Mirzaliyev T. Geografik xarita va undan foydalanish. T.: O’qituvchi 1982, -275 s. 10. Mirzaliyev T. Kartografiya (ma’ruzalar matni). T.: Un., 2000, -181 s. 11. Mirzaliyev T. va bosh. Kartografiya. Toshkent. Chulpon, 2012 , -197 s. 12. Mirzaliyev T.Kartografiya. T.: 1982, -97 s. 13. Muborakov H., Axmedov S. Geodeziya va kartografiya. Toshkent. “Q‘qituvcbi”, 2002, -257 s. 14. Narxodjaev T. Injenyerlik geodeziyasi. - Toshkent.: 0 ‘qituvchi 1984, -140 s. 15. Qo‘ziboev T. Geodeziya. - Toshkent.: 0 ‘qituvchi, 1975, -83 s. 16. Suyunov A.S., Isakov E.X., Artikov G’.A.: Kartografiya.O’quv qo’llanma.S.SamDAQI. 2006. -134 s. 17. Suyunov A.S.,.i dr. Kartografiya. Uchebnik. T.: “Innavasion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi, 2021. -273 s. 29 18. Suyunov A.S.,.va boshqalar. kartografiya fanidan o’quv metodik majmua S.: SamDAQI. 2021. -107 s. 30

O`ZBEKISTONDA KARTOGRAFIYA XIZMATINI TASHKIL ETISH, TUZILISHI, ISH TURLARI

 

MUNDARIJA

KIRISH…………………….……………………………………………….……...2

I-BOB. O'zbekistonda Kartografiya Xizmatini Tashkil Etish va Tuzilishi…………………………………………………………...4

  1. Kartografiya va uning maqsadi………………………………………………4
  2. O'zbekiston kartografiya tizimining tarixiy ravishda shakllanishi………….10

II-BOB. O'ZBEKISTONDA KARTOGRAFIYA XIZMATINING ISH TURLARI...............................................................................................................17

2.1. Kartografiya xizmatining amaliyotda ish turlari………………………………17

2.2. Geodeziya va kartografiya sohasidagi ishlarning samaradorligi…..………….21

XULOSA…………………………………………………………………………25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………...………………….……..27

Sotib olish