Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	809.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

O’zbekistonda kontrabanda va bojxona ishiga oid qonunlarning buzilishiga qarshi kurashishda xalqaro hamkorliklar

«Yashil yo‘lak» , bunda xavf darajasi past bo‘lgan tati va transport
vositalarini chiqarib yuborish to‘g‘risidagi qaror qabul qilinganda, bojxona
nazorati shakllari ularga nisbatan amalga oshirilmaydi.
«Ko‘k yo‘lak» , bunda xavf darajasi o‘rta ko‘rsatkichga ega yoki tasodifiy
tanlov asosida aniqlangan tovarlarga nisbatan bojxona nazorati shakllari ular
chiqarib yuborilgandan so‘ng amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari xodimi o‘rnatilgan
tartibda tasdiqlangan tovarlarni ko‘zdan kechirish hamda namuna va (yoki)
sinamalar olishda bojxona tartib-taomillarini amalga oshirish to‘g‘risidagi
yo‘riqnomaga asosan xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan tizimi buyurgan
bojxona operatsiyalarini bajarishga majbur.
Xo‘sh, xavf o‘zi nima?
Bu bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilmasligi ehtimolining
darajasi bo‘lib, xavfni boshqarish — xavfning oldini olish va ularni imkon qadar
kamaytirish, ularning qo‘llanilish samaradorligini baholash, shuningdek bojxona
operatsiyalarining bajarilishi ustidan nazorat qilish bo‘yicha chora-tadbirlarni
ishlab chiqish va amalda bajarishni, bojxona organlarida mavjud bo‘lgan
axborotning uzluksiz yangilanishini, tahlil etilishini va qayta ko‘rib chiqilishini
nazarda tutuvchi doimiy ishlardir.
Bojxona organlarida xavfni boshqarish tizimini qo‘llash orqali quyidagi
maqsadlarga erishiladi:
 Xavfni boshqarish tizimini qo‘llash orqali qonun hujjatlariga rioya etilishini
hamda bojxona organlari zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarilishini
ta’minlash;
 Qonun hujjatlariga muvofiq, bojxona nazorati ob’yektlariga nisbatan
bojxona nazoratini yetarli darajada ta’minlaydigan bojxona nazoratining shakllarini
hamda darajasini tanlash;
55

asosan, O‘zbekiston Respublikasida “xorijiy valyutalar kontrabandasi”
tushunchasiga ta'rif berish zarurati mavjud.
Ushbu yo‘nalishda shuni ta'kidlash joizki, bugungi kunda xalqaro
qonunchilikda kontrabanda tushunchasini faqat predmetga nisbatan emas, balki
tovar va boshqa ashyolarni bojxona chegaralari orqali qonunga zid ravishda olib
o‘tish usullariga nisbatan ishlatish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Bu borada shuni aytish mumkinki, xorijiy davlatlarda muomalasi ta'qiqlangan
yoki cheklangan ashyolarni bojxona chegarasi orqali noqonuniy o‘tkazish
kontrabanda jinoyati sifatida tan olingan bo‘lsa, tovar va boshqa qimmatliklarni
o‘tkazish bilan bog‘liq jinoyat Iqtisodiy Kontrabanda (RFda qisman) hisoblanadi.
O‘zbekistonda esa tovar va boshqa qimmatliklarni bojxona chegarasi orqali
noqonuniy o‘tkazish bilan bog‘liq jinoyat Iqtisodiy Kontrabanda emas, balki
bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish deb tasniflanadi.
Jinoyat kodekisining 246-moddasi tahliliga keladigan bo’lsak, moddada
kontarabanda deb jinoyatning bevosita ob'ekti qonunda belgilangan tartibda
fuqorolik muomilasidan chiqarilgan, O’zbekiston Respublikasi bojxona
chegaralaridan o’tqazish taqiqlangan tovarlarni olib o’tishni tartibga soluvchi,
davlat, yuridik va jismoniy shaxslapning qonuniy huquq va manfaatlarini
muhofaza qilivuchi ijtimoiy munosabatlar hisoblanadi.
Kontrabanda, ya'ni bojxona nazoratini chetlab yoki bojxona nazoratidan
yashirib yoxud bojxona hujjatlari yoki vositalariga o‘xshatib yasalgan hujjatlardan
aldash yo‘li bilan foydalanib, deklaratsiyasiz yoki boshqa nomga yozilgan
deklaratsiyadan foydalanib, kuchli ta'sir qiluvchi zaharli, zaharlovchi, portlovchi
moddalar, radioaktiv materiallar, portlatish qurilmalari, qurol-yarog‘, o‘qotar qurol
yoki o‘q-dorilarni, shuningdek giyovandlik vositalari, ularning analoglari yoki
psixotrop moddalarni yoki diniy ekstremizm, separatizm va aqidaparastlikni
targ‘ib qiluvchi materiallarni O‘zbekiston Respublikasining bojxona chegarasidan
o‘tkazish — besh yildan o‘n yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
32

Kirish
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi.
Hozirgi kunga kelib kontrabanda muammosi O’zbekistonda juda katta salbiy tusga
kirdi. Kontrabanda faqatgina iqtisodiyot hamda uning tarmoqlariga ta’sir
o’tqazibgina qolmay jamiyat xavfizligi uchun ham jiddiy ta’sir ko’rsatmoqda.
Davlatimiz mustaqillikga erishgan yillardan boshlab to shu kunga qadar
tobora kontrabanda jinoyatchiligi soni oshib bormoqda. Bu masalagi ikki nuqtai
nazardan qarasak bo’ladi. Shu kunga qadar kontrabanda jinoyatchiligi
ko’paymoqda yoki jinoyatchilik soni avalgi yillar bilan qiyoslaganda katta
o’zgarishni aks ettirmasa ham kontrabandaga qarshi kurashning samarali natijalari
tufayli, jinoyatchilikni ro’yhatga olish soni o’sib bormoqda.
Yildan yilga kontrabandaga qarshi kurash usullari kuchaymoqda, kontrabanda
jinoyatchiligini oldini olish maqsadida mamlakatlar o’zaro izchil hamkorliklarni
yo’lga qo’yishmoqda, kontrabandani fosh etuvchi texnik vositalar
takomillashmoqda. Shuning bilan birga kontrabandaga qarshi kurash yuzasidan
qonunchilikda ko’plab o’zgartirishlar kiritildi. Ammo shunga qaramay
kontrabanda yo’li bilan mahsulot olib kirmoqchi bo’lgan qonunbuzarlarda qarshi
immunitet shaklanib, barcha yuqorida aytib o’tilgan chora tadbirlarga qarshi puxta
yo’llar bilan jinoyatchilikni sodir qilishmoqda.
Kontrabanda mahsulotlarining turlari xilma xil bo’lib, doimiy ravishda
o’zgarib ham turadi. Kontrabanda jinoyati natijasidan boshqa turdagi jinoyatlar
ham vujudga keladi. Kontrabanda orqali olib kirilgan tovarlar yashirin tarzda
sotiladi bu o’z-o’zidan ikkinchi jinoyatni keltirib chiqaradi. Kontrabanda nafaqat
iqtisodiyot va soliq tizimiga zarar yetkazibgina qolmay, jamiyat madaniyatiga ham
ta’siz ko’rsatadi. Asosan kontrabanda mahsulotlari sifatida narkotik mahsulotlar,
psixotropik moddalar hamda qurolyaroq tushiniladi, bularning mamlakatimizga
kirib kelishi ularga bolgan talabni shakllantiradi.
3

texnologiyalarini joriy qilish har doimgidan ham dolzarb. “Elektron hukumat”
tizimi boshqaruv faoliyatidagi shaffoflikni taminlabgina qolmay, davlat boshqaruv
tizimining tez va sifatli ishlashi uchun asos bo’lin xizmat qilmoqda.
Elektron hukumat kontseptsiyasini amalga oshirish doirasida bojxona
xizmatlarini ko’rsatishning muhim tendentsiyasi bojxona xizmatlarini
ko’rsatishning tatisti usullarini joriy qilish va masofaviy axborot bazalaridan
foydalangan holda protseduralarni bajarishdir. Elektron hukumat tizimi bojxona va
bojxona muassasalari uchun ham, ushbu xizmatga buyurtma bergan shaxs uchun
ham bojxona xizmatlarini ko’rsatish jarayonini sezilarli darajada soddalashtiradi va
tezlashtiradi.
Shu o’rinda elektron hukumat tizimi yaxshi rivojlangan davlatlarga e’tibor
qaratsak (10-jadval).
10-jadval
Dunyo mamlakatlarida elektron hukumatning rivojlanish darajasi 39
.
Davlat O’rin Elektron hukumat
rivojlanish indeksi
1 Janubiy Koreya
0.8785
2 AQSH
0.8510
3 Kanada
0.8448
4 Buyuk Britaniya
0.8147
5 Gollandiya
0.8097
6 Norvegiya
0.8020
7 Daniya
0.7872
8 Avstraliya
0.7863
9 Ispaniya
0.7516
10 Fransiya
0.7510
39
Evropa standartlashtirish / rivojlantirishga ko'maklashish qo'mitasining axborot portal tovar va xizmatlar savdosi
[Elektron resurs]: Rasmiy sayt. Kirish rejimi: http: //www.cen.eu.
48

mahsulotlarini maxsus server uskunalari bilan jihozlash va uni avtomatlashtirilgan
korxonalarni boshqarish tizimlariga integratsiyalash orqali tamaki mahsulotlarini
kuzatib borish mexanizmi ishga tushirildi va ma'lumotlarni qayta ishlash markazi
ishga tushirildi. Hujjat ishlab chiqaruvchilar va import qiluvchilar tomonidan
mahsulotlarning ayrim turlarini identifikatsiyalash orqali majburiy yorliqlash
tizimini bosqichma-bosqich joriy etishni nazarda tutadi. 2020-2022 yillarda
identifikatsiya vositalari bilan majburiy markirovka qilinishi kerak bo'lgan tovarlar
ro'yxati aniqlandi. Uning tarkibiga tamaki va alkogolli mahsulotlardan tashqari,
dori vositalari va tibbiy mahsulotlar, suv va alkogolsiz ichimliklar hamda maishiy
texnika kiradi. Belgilangan vositalar bilan tovarlarni majburiy markalashga
qo'yiladigan talablarni buzgan tovarlarning muomalaga kiritilishi, muomalaga
chiqarilishi va muomaladan chiqarilishi qonun buzilishi deb hisoblanadi va
keyinchalik javobgarlik choralarini qo'llash uchun sabab bo'ladi.
Davlat soliq qo'mitasi:
- majburiy markirovka qilinishi kerak bo'lgan tovarlar ro'yxatini
identifikatsiya qilish vositalari bilan to'ldirish va ularni kiritish vaqtini belgilash;
- ayrim turdagi tovarlarni identifikatsiya qilish vositalari bilan markalash
bo'yicha eksperimentlar o'tkazish, ularni joriy etishning maqsadga muvofiqligini
tahlil qilish.
Loyihani o'zgartirish, to'ldirish yoki rad etish mumkin.
13-jadval
Spirtli ichimliklar va tamaki mahsulotlari kontrabandasining zamonaviy
usullari 49
.
Metod Mohiyati
"Aysberg" Germetik qoplarga qadoqlangan tamaki mahsulotlari suv ostida
bo'lgan transportining tashqi qismiga biriktiriladi
49
И нновационные технологии борьбы с контрабандой алкогольной продукции и табачных изделий бурдюг
я.о., куроптев н.б. Гк «деловые линии» санкт-петербургский филиал российской таможенной академии
66

XVII – XVIII asrlarga kelib bojxona qoidalarini buzish va tovarlarni
yashirincha olib o’tishga bo’lgan talab yanada kuchayib borgan, bunga sabab esa
yuklarni olib o’tish uchun belgilangan bojlarning miqdori keskin oshishi edi.
Endi esa, kontrabanda tushinchasi nima ekanligini chuqurroq tahlil qilsak:
“Kontrabanda (italyancha "contra" - qarshi va "bando" Hukumat qarori)
iqtisodiy hodisa sifatida turli xil tovarlarni yoki davlat mulkini mamlakat
hududiga olib kirish yoki chetga olib chiqishda qonunchilikdan belgilanga tartibga
amal qilmaslik” 4
.
Yana bir adabiyotda esa kontrabanda quyidagicha talqin qilinadi:
“Kontrabanda (kontr… va ital. bando — hukumat farmoni) — mamlakatga olib
kelish va olib ketish taqiklangan tovarlar, qimmatbaho buyumlar, valyuta
boyliklari va b. ni davlat chegarasidan qonunga xilof (yashirincha) usullarda
o tkazish, shuningdek, taqiqlangan mollarni olib o tish uchun noqonuniy harakatlarʻ ʻ
qilish. Bojxonadan o tkazilmagan, xususan, bojxona nazoratidan tashqari
ʻ
yashirincha, topish qiyin bo lgan vositalar orqali yoki hujjatlar (deklaratsiya)da
ʻ
ko rsatilmagan mollar nokrnuniy olib o tilgan hisoblanadi. Bunday noqonuniy
ʻ ʻ
o tkaziladigan molmulkning o zi ham Kontrabanda deyiladi. Kontrabanda qonun
ʻ ʻ
b-n jazolanadi. Xalqaro qonunlarga ko ra, Kontrabanda tovarlari musodara
ʻ
qilinadi, aybdorlar jarima to laydi yoki jinoiy javobgarlikka tortiladi”.
ʻ 5
Yuridik ensiklopediyada qayd etilishicha, kontrabanda deganda, mamlakatga
olib kelish va olib ketish taqiqlangan tovarlar, qimmatbaho buyumlar, valyuta
boyliklari va boshqalarni davlat chegarasidan qonunga xilof ravishda, yashirinch
usulda o’tkazish, shuningdek taqiqlangan tovarlarni olib o’tish uchun noqonuniy
harakat qilish qilish tushuniladi. 6
Bojxona nazoratidan tashqari yashirincha,
aniqlash qiyin bo’lgan vositalar orqali yoki hujjatlar (deklaratsiya) da
ko’rsatilmagan mollar noqonuniy olib o’tilgan hisoblanadi. Shuni takidlash joizki,
4
https://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_law/1066/%D0%9A%D0%9E%D0%9D
%D0%A2%D0%A0%D0%90%D0%91%D0%90%D0%9D%D0%94%D0%90
5
https://qomus.info/oz/encyclopedia/k/kontrabanda/
6
O’zbekiston Respublikasi yuridik ensiklopediyasi.
10

4 Avstraliya 1 899 121,7
5 Urugvay 264 119,9
6 Islandiya 23 105,2
7 Kanada 2 458 100,4
8 Norvegiya 289 84,6
9 Seyshel orollari 5 80,9
10 Buyuk Britaniya 3 141 74,7
36 O’zbekiston 356 16,72
Yuqoridagi jadvalda ko ’ rib turganimizdek , giyohvand moddalar ta ’ sirida
o ’ lim holatlari juda kata miqdordagi raqamlarni ko ’ rsatmoqda , bu raqamlar yildan
yilga o ’ sib jabrlanuvchilar soni ortmoqda .
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Giyohvand moddalar va jinoyatchilik
bo ' yicha boshqarmasi giyohvand moddalar o ' limi to ' g ' risidagi ma ' lumotlarni yig ' ish
va tahlil qilish bilan shug ' ullanadi . Giyohvand moddalarni iste ' mol qilish bo ' yicha
yillik hisobotlarida ular mutlaq va nisbiy o ' lim ko ' rsatkichi bo ' yicha mamlakatlar
ro ' yxatini e ' lon qilishadi ( million aholiga o ' lim ). Statistik ma ' lumotlarga ko ' ra ,
o ' limlarning aksariyati ( son jihatidan ham , aholi soniga nisbatan ham ) Qo ' shma
Shtatlarda kuzatiladi . Shuningdek , yuqori pog ’ onada Shimoliy Evropa
mamlakatlari joylashgan edi . Ro ’ yhatning 33- pog ’ onasini Qozog ’ iston , 36-
pog ’ onasini O ’ zbekiston hamda 83- pog ’ onasini Afg ’ oniston egallagan .
1.3 . O‘zbekiston Respublikasida jaxon xo’jaligiga integrallashuv jarayonida
kontrabanda va bojxona qoida buzarligiga qarshi kurashishning xuquqiy
asoslari
Dissertatsiya ishining 1- bob 2- rejasida kontrabandaning ja ’ miyat , ma ’ daniyat ,
siyosat hamda iqtisodiyot uchun xavflilik darajasini tahlil qildik . Kontrabanda
nafaqat davlatga , davlatning har bir a ’ zosiga o ’ z salbiy ta ’ sirini o ’ tkazmay
qolmaydi . Jinoyatchilikning bu kabi turi bilan azaldan kurashib kelingan .
29

davlatlar ushbu turdagi jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etish borasida
ma'lum tajribaga egalar.
Tamaki kontrabandasiga qarshi kurash bo'yicha jahon tajribasini tahlil qilib,
davlatlar tomonidan qo'llaniladigan choralarni tashkil etishning bir qancha umumiy
yo'nalishlarini ajratib ko'rsatish mumkin:
- huquqiy choralar;
- soliq choralari;
- ta'minot zanjirini kuzatish va nazorat qilish;
- tamaki mahsulotlarini markalash tizimi;
- milliy institutlarning idoralararo hamkorligi;
- davlat organlarining tamaki sanoatining vakillari bilan hamkorligi;
- sanoat korxonalarini elektron ro'yxatga olish va tamaki kompaniyalarini
litsenziyalashni joriy etish orqali mamlakat ichidagi sigaret ishlab
chiqarishni nazorat qilish tizimini takomillashtirish;
- xalqaro hamkorlik va axborot almashish.
Huquqbuzarliklar va jinoyatlarning ko’payishi kuzatilsa, unga qarshi
kurashishning eng oson yo'li amaldagi qonunchilikni kuchaytirish va tamaki
mahsulotlarini noqonuniy olib kirishga urinish holatlari uchun jinoiy javobgarlikni
kuchaytirish. Lekin faqatgina shu chorani qo’llash orqali tamaki mahsulotlarini
noqonuniy kirib kelishini toxtatib bo’lmaydi.
Misol uchun, hozirgi kunda Ukrainada shakllanayotgan holat buning yaqqol
misoli. Umuman kontrabanda, xususan tamaki mahsulotlari kontrabandasi bo'yicha
olib borilgan izlanishlarga ko'ra, Ukraina jiddiy nisbatlarga ega va bu Ukraina
iqtisodiyotiga jiddiy putur yetkazmoqda. Jahon bojxona tashkilotining 2014 yilgi
noqonuniy savdo to'g'risidagi hisobotiga ko'ra, Ukraina sigaret kontrabandasi
bo'yicha dunyoda birinchi o'rinni egalladi. 2014 yilda yirik (100 ming donadan
ortiq) sigaret partiyalarini musodara qilishning 71 ta holati qayd etildi. Jahon
bojxona tashkilotining ma'lumotlariga ko'ra, 2014 yilda noqonuniy ishlab
chiqarilgan sigaretalarni musodara qilishning 354 ta holati qayd etilgan.
80

Jahot tajribasi yana shuni ko’rsatadiki, soliqlarni qisqartirish ham
kontrabandaga qarshi kurashda ijobiy natija beradi. Amaliyotdan ma’lumki har
qanday turdagi mahsulotlarni olib kirish uchun soliq va bojlarning oshirilish, aynan
shu mahsulotlarning yirik miqdordagi kontrabandasiga olib keladi.
So’ngi yillarda Irlandiyada keskinlashgan sigaret kontrabandasi fikirimiz
yaqqol isboti. Irlandiyadagi vaziyat keskinlashivu aynan mamlakatni soliq siyosati
bilan bog’liq edi. Mamlakatda o'rtacha sigaret qutisi taxminan 9 evroga tog’ri
kelgan - bu butun Evropada eng yuqori narx. Qizig'i shundaki, davlatlar
Irlandiyadan uzoqlashib sharq tomonga yaqinlashib borgani sarida, sigaretning
narxi shunchalik arzonlashmoqda: masalan, qo'shni Britaniyada bir qutining
o'rtacha narxi taxminan 8 evro, Frantsiyada - 6 evro, Germaniyada - 5 evro,
Boltiqbo'yi mamlakatlarida - 2-3 evro.
Kanadada soxta tranzitga qarshi kurashning maxsus usuli ixtiro qilingan.
Unga ko’ra, tranzitni amalga oshiruvchi omonat qoldirishi shart, omonat tegishli
mamlakatning soliq organlari sigaret to'plami uchun soliq to'langanligini
tasdiqlaganidan keyingina qaytariladi.
Shunday qilib, dunyo bojxona xizmatlari kontrabanda operatsiyalari hajmini
kamaytirishga harakat qilib, tizimli ish olib borishmoqda. Biroq, barcha
mamlakatlar ham kontrabandaga qarshi samarali kurasholmayapti chunki uslublar
ba'zida katta xarajatlarni, malakali xodimlarni, siyosiy hamkorlikni, innovatsion va
investitsiya muammolari bilan bog'liq huquqiy va tashkiliy choralarni talab qiladi .
Giyohvand moddalarning noqonuniy aylanishi miqyosining misli ko'rilmagan
darajada ko'payishi, shu jumladan Afg'oniston Islom Respublikasidan afyun
kontrabandasi MDH davlatlari milliy xavfsizligi va barqarorligiga real tahdid
solmoqda.
Xalqaro Narkotik moddalarni nazorat qilish kengashining ma'lumotlariga
ko'ra, dunyoda ishlab chiqarilgan barcha afyunlarning 90% dan ortig'i xalqaro qora
bozorga AIR hududidan etkazib berilmoqda. So'nggi yillarda Afg'onistonda
umumiy afyun ishlab chiqarish 65 foizga o'sdi, ya'ni. 10500 tonnagacha, bu XXI
81

Istiqlol yillarida MDHga a'zo davlatlarning bojxona xizmatlari o‘rtasida
bojxona hamkorligining huquqiy asoslari va yo‘nalishlarini o‘zida qamrab olgan
100 dan ortiq hukumatlararo va idoralararo Bitimlar imzolandi. So‘nggi 20 yil
mobaynida esa mazkur Bitimlar imzolangan davlatlar vakillari bilan 100 dan ortiq
ikki tomonlama ishchi uchrashuvlar tashkil etildi. Mazkur oliy darajada o‘tkazilgan
uchrashuvlarning samarasi o‘laroq Toshkentda o‘tkazilgan bir qator tadbirlarni
misol keltirishimiz mumkin:
- 1997 yilda Jahon bojxona tashkiloti Bosh kotibi Jeyms Shaver ishtirokida
Markaziy Osiyo davlatlari bojxona xizmatlari rahbarlari bilan o‘tkazilgan
mintaqaviy uchrashuv;
- 2002 yilda Jahon bojxona tashkiloti Bosh kotibi Mishel Dane ishtirokida
“Buyuk ipak yo‘li davlatlarida giyohvand moddalarning g‘ayriqonuniy aylanishiga
qarshi kurashish” mavzusida xalqaro konferensiya (konferensiya yakunida
Toshkent Deklaratsiyasi imzolangan);
- 2004 yilda Yaponiya hukumati ko‘magida bojxona prosedurasini
soddalashtirish va uyg‘unlashtirish bo‘yicha qayta ishlab to‘ldirilgan Xalqaro
konvensiyani tanishtirish maqsadida tashkil etilgan mintaqaviy seminar (Kioto
konvensiyasi) ;
- 2008 yilda Milliy kinologiya markaziga Jahon bojxona tashkilotining
mintaqaviy o‘quv markazi maqomini berish bo‘yicha Davlat bojxona qo‘mitasi va
Jahon bojxona tashkiloti o‘rtasida Anglashuv memorandumi imzolanishi.
- 2010 yil 3 may kuni Jahon Bojxona tashkiloti Bosh kotibi Kunio
Mikuriyaning Toshkentda bo‘lib o‘tadigan Osiyo taraqqiyot banki (OTB)
boshqaruvchilar Kengashining 43-yillik majlisi doirasida O‘zbekiston Respublikasi
Davlat bojxona qo‘mitasiga rasmiy tashrifi. Tashrif chog‘ida Janob Mikuriya
Jahon bojxona tashkilotining yaqin yillarga mo‘ljallangan strategik maqsad va
vazifalari to‘g‘risida Davlat bojxona qo‘mitasi shaxsiy tarkibi oldida chiqish qilib,
70

ligini ta’minlashga doir bir-biriga nisbatan zimmasiga oladigan o‘zaro
majburiyatlari ushbu Bitimning ajralmas qismi ekanligini tasdiqlaydilar.
Ahdlashuvchi tomonlar xalqaro qonunga doir o‘z huquqlari va majburiyat-
larining umumiy yo‘nalishlarini cheklamagan holda, 1963-yil 14-sentabrda
Tokioda imzolangan Havo kemalarida sodir etiladigan jinoyatchilik va
boshqa harakatlar to‘g‘risidagi konvensiya, 1970-yil 16-dekabrda Gaagada
imzolangan havo kemalarini g‘ayriqonuniy egallab olishga qarshi kurash
to‘g‘risidagi Konvensiya hamda 1971-yil 23-sentabrda Monrealda imzo-
langan Fuqaro aviatsiyasi xavfsizligiga qarshi kurash haqidagi konvensiya
qoidalariga muvofiq harakat qiladilar», deyilgan.
Shuningdek, 1992-yil 29-sentabrda O‘zbekiston Respublikasi bilan
Qirg‘iziston Respublikasi o‘rtasida do‘stlik, hamkorlik va o‘zaro yordam
to‘g‘risidagi shartnomaning 23-moddasida shunday deyiladi: «Oliy ahdla-
shuvchi tomonlar uyushgan jinoyatchilikka, terrorizmga, kontrabandaga,
giyohvandlik moddalari va qurol-yarog‘lar g‘ayriqonuniy ravishda olib
kelinishi va olib ketilishiga qarshi kurashda hamkorlik qiladilar».
Bundan tashqari O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining
“O‘zbekiston Respublikasi Hukumati bilan Malta Hukumati o‘rtasida 2009-yil 2-
iyul kuni London shahri (Buyuk Britaniya)da imzolangan uyushgan
jinoyatchilikka, kontrabanda va narkotik vositalarning noqonuniy aylanishiga,
psixotrop moddalar hamda prekursorlarga qarshi kurashish sohasida hamkorlik
qilish to‘g‘risidagi” Bitim tasdiqlandi
Shu o’rinda kontrabandaga qarshi kurashda jaxon tajribasini ham tahlil qilish
va ulardan O’zbekiston sharoitida samarali foydalanish, jinoyatchilik ustidan
g’alaba qozonishning asosiy omillaridan biri.
Hozirgi kunda mahsulotlarni noqonuniy olib o’tish bo’yicha ta’maki
kontrabandasi barcha davlatlar uchun birdek xavf solmoqda. Tamaki kontrabandasi
chegara orqali noqonuniy olib o’tishning yangi turi bo'lishiga qaramay, ayrim
79

taomillarini soddalashtirish maqsadida, milliy qonunchilikka implementasiya qilish
borasida amalga oshirilayotgan ishlarning bevosita natijasidir.
Shuni ham ta'kidlash kerakki, deyarli barcha iqtisodiy rivojlangan
mamlakatlarda tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi jinoiy namoyishlar va
kontrabanda bilan kurashish muammosi azaldan asosiy davlat vazifalaridan biri
sifatida tan olingan.
Tadqiqot ob'ekti va predmeti .
Tadqiqot ob’ekti - noqonuniy kontrabanda. Shuningdek, kontrabanda uchun
javobgarlik to'g'risidagi jinoyat qonuni normalarini qo'llashning o'ziga xos
xususiyatlari va muammolari.
Tadqiqot predmeti - kontrabandani kvalifikatsiya qilish va jazo tayinlashning
huquqiy asosini tashkil etuvchi jinoyat qonuni va boshqa normalar, shuningdek,
uning sodir etilishida kuzatiladigan salbiy ijtimoiy jarayonlar va hodisalar.
Tadqiqot maqsadi va vazifalari:
 kontrabanda jinoyatchiligining jamiyat va davlat iqtisodiyoti uchun salbiy
ta’sirini o’rganish;
 kontrabanda uchun javobgarlik to'g'risidagi qonun hujjatlari va jinoyat-
huquqiy normalarni qo'llash amaliyotini har tomonlama tahlil qilish;
 kontrabanda uchun javobgarlik to'g'risidagi qonunchilikni nazariy tahlil
qilish va takomillashtirish bo'yicha takliflarni, shuningdek uni qo'llash bo'yicha
amaliy organlarga tavsiyalar ishlab chiqish.
Ushbu maqsadlarga erishish quyidagi tadqiqot vazifalarini hal qilish orqali
ta'minlanadi:
 kontrabandaning hozirgi holati va dinamikasini, uning ijtimoiy xavfliligi
namoyon bo'lish xususiyatlarini aniqlash;
 kontrabandaning huquqiy tushunchasi va belgilarini (jinoyat ob'ekti va
sub'ekti, ob'ektiv va sub'ektiv tomoni, jinoyat sub'ekti), jinoyat qonuni
normalarining o'rganish.
5

BMTning dunyodagi elektron hukumat holati to’g’risidagi so’nggi ma’ruzasi
jadvalidan ko’rinib turibdiki, birinchi o’rin aksariyati resursga boy bo’lgan
iqtisodiy rivojlangan davlatlar tomonidan egallangan.
Rivojlangan davlatlar bojxona xizmatlarini ko’rsatishda yangicha yondashuv,
avvalambor, mijozlar va ularning ehtiyojlarini aniqlashga qaratilgan. Bu borada
Avstraliya bojxona tizimi namuna oladigan darajada rivojlangan. Tizimning bosh
vazifasi “davlatga xizmat ko’rsata turib, biznes ishtirokchilarini ham hafa
qilmaslik” deb takidlaydi Avstraliya bojxona qo’mitasi raisi 40
.
Hozirda jahon bojxona tizim sifatida rivojlanib bormoqda, uning maqsadi
biznesning yuqori darajadagi xavfsizligini ta’minlashda samarali yordam berishdir.
Yaponiya an’anaviy ravishda texnologik innovatsiyalarning tendentsiyasini
belgilab beruvchi davlat bo’lib kelgan. Ushbu tizim bojxona sohasida ham amal
qiladi. 1980-yillardayoq Yaponiya bojxonasi samarali va zamonaviy bojxona
xizmatlarini ilgari surishga katta e’tibor qaratib kelgan. Bojxona xizmatlarini
kompyuterlashtirish NACCS axborot tizimi orqali olib boriladi.
Yaponiya “yagona darcha” tizimini 2003 yildayoq joriy etgan edi. Uni ishga
tushirishdan oldin bir qator davlat idoralari bilan muvofiqlashtirish ishlari olib
borildi:
- davlat sanitariya nazorati;
- davlat karantini xizmati;
- hayvonlar karantini davlat xizmati;
- yuk tashish uchun mas’ul bo’lgan turli xil xizmatlar.
Bugungi kunda yapon bojxonachilari samaradorligini oshirgan holda yangi
avlod dasturiy ta’minotini ishlab chiqmoqdalar. Tizimning o’zigga hosligi shunda
bo’ladiki, endilikda Yaponiya bir boshqaruv tizimiga ostiga barcha davlatlar
bojxona organlarini birlashtirmoqchi.
(TAINEO) Tayland “yagona darcha ” tizimi va uning bojxona tizimiga
ijobiy ta’siri
40
http://www.tamognia.ru/rules/avst/index.php
49

4.2. Ekonomicheskie slojnosti primeneniya proseduri pererabotka na
tamojennoy territorii. Smirnova A.S., Lyashkova Ye.S., Bozdunova A.A. Chast'
2 //Kazan' 2019.
4.3. «Osnovi tamojennogo dela».- M., pod red.V.G.Draganova, 1998.
4.4. Komilov U. Bojxona ishi asoslari. T.: Iqtisodiyot va xuquq dunyosi,
1998 yil
4.5. Xamkorlik masalalari muxokamasi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Sh. Mirziyoevning Jaxon bojxona tashkiloti Bosh kotibi Kunio
Mikuriyani qabuli. Xalq so‘zi. 15 noyabr' 2019 yil. № 87
4.6. Tamojenniy kontrol'. Prinsipi i formi. Tamojenniy al'manax. M.:
Blagovest – V, 2020 g., 510-bet.
4.7. Sandrovskiy K.K. «Mejdunarodnoe tamojennoe pravo» Kiev:, Znanie
2012 g.
4.8. Avdokushin N.A. «Mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya»,- M.,
Ekonomika, 2013.
4.9. Svinuxov V.G. «Tamojenno-tarifnoe regulirovanie VED» M:.,
Ekonomist 2014 g.
4.10. M.Xolmedov va boshqalar. «O‘zbekiston Respublikasida bojxona
rejimlarini qo‘llash asoslari», T.: Iqtisodiyot va xuquq dunyosi, 2015 y.
4.11. Kucharov A.S., Tillaxo‘jaev B.T. Bojxona taomillari. O‘quv
qo‘llanma. 2011 yil, 246- bet.
4.12. Kucharov A.S., Ishmanova D.N. Bojxona ishi. Darslik. 2021 yil, 426-
bet.
4.13.John Baylis. The Globalization of World Politics: An introduction to
international relation. Oxford, 20157
4.14.Gilberto Dupas. The Logic of Globalization: Tentions and
Governability in Contemporary Society. UNESCO Most discussion paper. Paris,
2011
5. Qo‘shimcha adabiyotlar
89

insoniyat tarixida o‘ziga xos davr bo‘ldi. Bu davrda ko‘plab ijobiy
o‘zgarishlar bilan birga, kontrabanda jinoyatchiligi ortishi ham kuzatilmoqda.
Jinoyatchilikka hamda kantrabandaga qarshi kurash davlatlar hamkorligini va unga
qarshi birgalikda harakat qilish lozimligini taqozo qilmoqda. Mazkur hamkorlikni
amalga oshirishda nafaqat jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkor-
likning asosiy yo‘nalishlarini kelishish, balki ushbu faoliyatning strate-
giyasini ham belgilab olish lozim. Bunda uning turli darajalarda, ya’ni
jahon miqyosida (BMT, uning organlari va tashkilotlari doirasida),
mintaqaviy miqyosda (Yevropa Ittifoqi, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi,
Shanxay Hamkorlik Tashkiloti va h. k.), milliy miqyosda (alohida
davlatlar doirasida) ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi muhim ahamiyat
kasb etadi.
O‘zbekiston Respublikasi xalqaro hamjamiyatning to‘laqonli a’zosi
sifatida xalqaro jinoyatchilikka va kontrabandaga qarshi kurashda o‘zining
munosib hissasini qo‘shib kelmoqda. Shu o‘rinda globalizatsiya va
integratsiyalashuv jarayonlari chuqurlashayotgan, milliy qonunchilikka xalqaro-
huquqiy normalar tobora ko‘proq implementatsiya qilinayotgan milliy jinoiy-
guruhlarni baynalmilal jinoiy guruhlarga aylanish jarayonlari yuz berayotgan bir
vaqtda kontrabandaga qarshi hamkorlikni kuchaytirish maqsadga muvofiq.
Buning uchun esa kontrabandaning hozirgi ahvoli, xalqaro kontrabanda
jinoyatchiligi darajasi, unga qarshi kurash metodlari bilan yaqindan tanish
bo‘lishimiz darkor.
Kontrabandaga qarshi kurash har bir davlatning ichki funksiyasi
bo‘lib, uni olib borish davlatning maxsus organlari tomonidan amalga
oshiriladi. Lekin, hozirgi zamonda kontrabanda transmilliy shaklga aylanib,
faqat davlatlargagina zarar keltirmasdan, xalqaro huquq-tartibotga ziyon
yetkazayotganini hisobga olsak, kontrabandaga qarshi kurashning
naqadar katta ahamiyatga egaligini ko‘rish mumkin.
76

7. Sifatsiz mobil telefonlarining davlat hududiga olib kelinishi cheklandi.
Ozarbayjonda IMEI ro‘yxatga olish tizimi 2013-yil may oyida ishlay
boshlagan. Tizim kontrabanda bilan kurashish va o‘g‘irliklar sonini kamaytirishga
qaratilgan.
Ukrainada esa tizim 2015- yildan boshlab ishlashni boshlagan.
Prezident tomonidan 2020-2023 yillarda bojхona ma’muriyatchiligini isloh
qilish va O zbekiston Respublikasi davlat bojхona хizmati organlari faoliyatiʻ
samaradorligini oshirish konsepsiyasi va uni amalga oshirish bo yicha “yo l
ʻ ʻ
хaritasi” tasdiqlandi.
Konsepsiyaning asosiy ustuvorliklari:
bojхona sohasidagi normativ-huquqiy bazani yanada takomillashtirish;
mavjud kuch va vositalarni optimal qo llagan holda bojхona organlari
ʻ
faoliyati va infratuzilma ob’yektlarining institutsional asoslarini rivojlantirish;
raqamli iqtisodiyot doirasida zamonaviy va ilg or aхborot-kommunikatsiya
ʻ
teхnologiyalarini bojхona sohasiga joriy etish orqali bojхona organlari faoliyati
shaffofligi hamda samaradorligini ta’minlash;
bojхona organlarining fiskal funksiyalarini amalga oshirishni
takomillashtirish, tashqi iqtisodiy faoliyatni tarif va notarif jihatdan tartibga
solishni soddalashtirish;
kontrabanda va bojхona to g risidagi qonun hujjatlari buzilishiga qarshi
ʻ ʻ
kurashish;
bojхona organlari хodimlarini tayyorlash, qayta tayyorlash hamda malakasi
va mahoratini yanada oshirish, ularning ijtimoiy himoyasini kuchaytirish;
хalqaro tashkilotlar va хorijiy davlatlar bojхona хizmatlari bilan o zaro
ʻ
manfaatli hamkorlikni yanada rivojlantirish.
Hujjatda uch bosqichda joriy etiladigan yangiliklar nazarda tutilgan:
a) 2020 yil 1 avgustdan t/y transporti tashkilotlari o zlarining aхborot
ʻ
tizimlarini bojхona organlarining aхborot tizimlariga integratsiyalash orqali
bojхona nazorati ostidagi vagon va konteynerlarning mamlakat ichidagi harakatlari
63

Xulosa va takliflari
Kontrabandaga qarshi kurashish mamlakatimiz hamda jamiyatimiz uchun
juda ahamiyat kasb etuvchi yo’nalishlardan biri. Kontrabanda va bojxona qoidalari
buzilshiga qarshi kurashish bo’yicha hozirgi kunda Respublikamizda bir qancha
ishlar olib borilmoqda ularga qo’shimcha ravishda quyidagilarni taklif qilaman:
 Kontabandani oldini olishning eng samarali yo’llaridan biri,
kontrabanda mahsulotlariga bo’lgan talabni o’rganib ularning qonuniy
aylanmasini to’g’ri yo’lga qo’yish;
85

Ushbu magistrlik dissertasiyasining yangiligi, O’zbekiston Respublikasida
so’ngi yillarda sodir etilgan kontrabanda jinoyatchiligi hamda bojxona qoidalari
buzilishi holatlarini tahlil qilish orqali, kontrabandaning mamlakatimiz iqtisodiyoti
hamda jamiyat uchun salbiy ta’siri o’rganilganligi. Shuningdek, O’zbekiston
Respublikasida kontrabandaga qarshi qo’llaniladigan qonun hujjatlar o’rganlib ular
yuzasidan kerakli takliflar berilganligi hamda kontrabandaga qarshi kurashda BMT
davlatlari o’zaro hamkorligi tahlil qilinganligi.
The novelty of this master's dissertation is the study of the negative impact
of smuggling on the economy and society of our country through the analysis of
smuggling crimes and violations of customs regulations in the Republic of
Uzbekistan in recent years. He also studied the anti-smuggling legislation in the
Republic of Uzbekistan, made the necessary recommendations and analyzed the
cooperation of UN countries in the fight against smuggling.
Magistrlik dissertasiya ishi « Biznes boshqaruv va logistika » kafedrasi
dastlabki himoyasidan o‘tgan.
_______- sonli bayonnoma «_______» ________________2021 y
Ilmiy rahbar :_________ _____________ _________
Taqrizchi : _______ _____________ _________
Talaba : М... _____________ _________
1

Ushbu farmon bilan Davlat bojxona qo‘mitasida Xavflarni monitoring qilish
va baholash boshqarmasi tashkil qilindi. Mazkur boshqarmaga bojxona organlarida
bojxona qonun hujjatlari buzilishi xavfi yuqori bo‘lgan tovar va tashqi iqtisodiy
faoliyat qatnashchilarini nazorat qilish uchun kuch va vositalarni jamlashni
nazarda tutuvchi xavfni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimini joriy etish
vazifasi yuklatildi. Jahonning yetakchi davlatlarida ushbu yo‘nalishda
foydalanilayotgan axborot texnologiyalari imkoniyatlarini o‘rgangan holda xavfni
boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi ishlab chiqildi va 2018 yil 1 sentyabrdan
sinov tarzida ishga tushirildi.
O‘zbekiston Respublikasining 2018 yil 18 oktyabrda yangi tahrirda qabul
qilingan “Davlat bojxona xizmati to‘g‘risida”gi Qonuni bilan esa mazkur yangi
tizimni qo‘llash samaradorligining muntazam monitoringini amalga oshirish
bojxona organlarining asosiy vazifalaridan biri etib belgilandi. Yana bir hujjat-
Prezidentimizning 2018 yil 24 noyabrdagi “Bojxona ma’muriyatchiligini
takomillashtirish va O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona xizmati organlari
faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi farmoni bilan xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan tizimi to‘liq
rejimda joriy etildi. Ushbu farmonga binoan 2018 yil 1 dekabrdan boshlab, “Sariq”
va “Qizil” yo‘laklar ishga tushirildi. Joriy yil 1 martdan esa “Yashil” va “Ko‘k”
yo‘laklar ishga tushirdi.
“Bojxona organlarida xavfni boshqarish tizimining to‘liq joriy etilishi —
halol tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashda muhim omil” mavzusida kuni kecha
o‘tgan matbuot anjumani ana shu o‘zgarishlarga bag‘ishlandi.
Unda Davlat bojxona qo‘mitasining xavflarni monitoring qilish va baholash
boshqarmasi boshlig‘i Ilhom Muxtorov va boshqa mutasaddi vakillar mazkur
tizimning afzalliklari haqida batafsil ma’lumot berdi.
— Xavfni boshqarish, tizimni to‘laqonli amalga kiritish orqali “yalpi”
bojxona nazoratini o‘tkazishdan voz kechiladi va xavf profillari yoki tasodifiy
tanlov asosida tovar, transport vositalarining nazorati to‘rtta yo‘lakdan biriga
52

O‘zbek tilining izohli lug‘atida valyuta tushunchasiga quyidagicha izoh
berilgan: valyuta – (ital. valuta - qiymat, baho lot. valere — kuchli bo‘lmoq;
qadrlanmoq, baholanmoq) 1 Muayyan davlatning pul birligi (so‘m, tanga, dollar
vab.). 2 Pul tizim iniig turi (oltin, kumush yoki qog‘oz valyuta). 3 Xorijiy
davlatlarning pullari, xalqaro hisob-kitoblarda qo‘llanadigan xorijiy pul birligidagi
kredit va to‘lov hujjatlari (veksellar, cheklar va h.k.) .
Xususan, O‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi
«Valyutanitartibga solish to‘g‘risida»gi 556-II-sonli Qonunining 4-moddasiga
asosan, “Chet el valyutasi – muomaladagi hamda chet davlat (chet davlatlar
guruhlari) hududida naqd to‘lovning qonuniy vositasi bo‘lgan pulbelgilari,
shuningdek muomaladan chiqarilayotgan yoki muomaladan chiqarilgan, ammo
almashtirilishi lozim bo‘lgan pul belgilari, chet davlatlarning (chet davlatlar
guruhlarining) pul birliklarida hamda xalqaro pul birliklarida yoki hisob-kitob
birliklarida bank hisobvaraqlarida va omonatlarida turgan mablag‘lar” deb
izohlangan.
O‘zbekiston Respublikasi 1994 yil 22 sentyabrda qabul qilingan Jinoyat
kodeksida chet el valyutasi tushunchasiga quyidagicha ta'rif berilgan: “Chet el
valyutasi - 1) tegishli chet el davlatining muomalasida bo‘lgan va qonuniy
to‘lov vositasi hisoblangan, shuningdek, muomaladan chiqarilgan yoki
chiqarilayotgan, lekin O‘zbekiston Respublikasining pul belgisi bilan
almashtirilishi lozim bo‘lgan banknot tarzidagi chet el pul belgisi; 2) chet el
davlatlarining pul birliklarida va xalqaro hisob-kitob birliklaridagi schyotlar va
omonatlardagi mablag‘lar”. Shuningdek, Nayrobi Konvensiyasining (09.06.1977
yilda Nayrobida (Keniya) imzolangan “Bojxona huquqbuzarliklarining oldini olish
tergov qilish va ularni bartaraf etishda o‘zaro ma'muriy yordam ko‘rsatish
to‘g‘risida”gi xalqaro Konvensiyasi) 1-moddasiga ko‘ra Kontrabanda – har qanday
yashirin shaklda bojxona chegarasi orqali bojxona xizmatini aldash yo‘li bilan
tovarlarni olib o‘tish hisoblanadi 35
.
35
Найроби Конвенцияси. 09.06.1977 йил.
43

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.O‘zbekiston Respublikasi qonunlari.
1.1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. T.: O‘zbekiston, 2014 yil.
1.2. O‘zbekiston Respublikasining Bojxona Kodeksi. T.: Adolat, 2016y.
1.3. O‘zbekiston Respublikasining «Bojxona xizmati to‘g‘risida»gi qonuni.
T.: Iqtisodiyot va xuquq dunyosi 1997 y.
1.4. O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Bojxona
kodeksini tasdiqlash to‘g‘risida” 2016 yil 20 yanvardagi O‘RQ-400-son
Qonuni.
87

MUN DA RIJ A
Kirish
I - bob. O‘zbekiston Respublikasi jaxon xo‘jaligiga integrallashuv
jarayonida kontrabanda va bojxona qoida buzarligiga qarshi
kurashning nazariy va xuquqiy asoslari
1.1. Kontrabanda va bojxona qoidalari buzulishi tushunchasi va
ularning o’zaro farqlanishi
1.2. Kontrabanda jinoyatchiligining jamiyat va mamlakat iqtisodiyoti
uchun xavflilik darajasi
1.3. O‘zbekiston Respublikasida jaxon xo’jaligiga integrallashuv
jarayonida kontrabanda va bojxona qoida buzarligiga qarshi
kurashishning xuquqiy asoslari
1-bob bo’yicha xulosa
II -bob. O‘zbekiston Respublikasi kontrabanda va bojxona qoida
buzarligiga qarshi kurashishda axborot texnologiyalaridan
foydalanishning xozirgi holati va kontrabanda
jinoyatchiligining turlari
2.1. Kontrabanda jinoyatchiligining asosiy turlari va ularning o’zaro
farqlanishi
2.2. O‘zbekiston Respublikasi kontrabanda va bojxona qoida
buzarligiga qarshi kurashishda axborot texnologiyalarini joriy
etish chora tadbirlari
2.3. Kontrabanda va bojxona qoidalarini buzilishiga qarshi kurash
samaradorligini oshirishda axborot texnologiyalari va texnik
vositalarning ahamiyati
2 - bob bo’yicha xulosa
Ш-bob. O‘zbekiston Respublikasining kontrabandaga qarshi xalqaro
bojxona hamkorligi
3.1. O’zbekiston Respublikasining Markaziy Osiyo mintaqasi hamda
Butunjahon bojxona tashkiloti bilan hamkorligi
3.2. O‘zbekiston Respublikasining kontrabanda va bojxona qoida
buzarligiga qarshi kurashish da xalqaro aloqalarni yanada
takomillashtirish
3 - bob bo’yicha xulosa
Xulosa
Foydalanilgan adaiyotlar ro’yhati
2

O‘zbekistonlik mualliflarining ilmiy tadqiqotlarida, muammoning o‘rganish
qamrovi bevosita xorijiy valyutalar kontrabandasi bilan bog‘liq bo‘lgan tashqi
iqtisodiy faoliyatni notarif tartibga solish sohasidagi tartib-qoidalar, yondashuvlar
va nazariyalarning tavsifini yoritishga e'tibor qaratilganligi ma'lum bo‘ldi.
Shu bilan birga, ushbu mavzuda tadqiqot olib borgan Rossiya va g‘arb
tadqiqotchilarning ilmiy ishlarida xorijiy valyutalar kontrabandasi tushunchasiga
har xil yondashuvlar aks etgan. Ammo barcha tadqiqotchilar ilmiy izlanishlarida
zamonaviy tahlil usullaridan samarali foydalanishgan.
Shuningdek, shu kunga qadar mahalliy va xorijiy tadqiqotchilar ushbu sohada
o‘rgangan muammolar va ularni hal etish bo‘yicha tavsiyalar bugungi kun
talablariga javob bermaydi. Chunki hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasida
tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida kundan kun yangi o‘zgarishlar va tartib-qoidalar
joriy etilayotganligi sababli yuzaga kelayotgan muammolarning tabiati va
xususiyatlari o‘zgarib bormoqda.
Ya'ni, muammo shundaki, O‘zbekiston Respublikasida valyuta siyosatining
liberallashtirilishi jarayonida xorijiy valyutalar kontrabandasi faollashdi. Shu bois,
xorijiy valyutalar kontrabandasining oldini olish maqsadida bugungi kunda rasmiy-
huquqiy hujjatlarda “valyutalar kontrabandasi” tushunchaning ta'rifini ishlab
chiqish va uning qamrovini, ya'ni tarkibiy elementlarini (asosiy belgilarini)
ko‘rsatish zarurati vujudga kelgan.
Xususan, ushbu tushuncha yangi paydo bo‘lganligi sababli bugungi kunga
qadar xalqaro huquq normalarida va davlatlarning milliy qonunchiligida hamda
xalqaro va milliy atamalar lug‘atlarida “Valyutalar kontrabandasi” tushunchasiga
aniq ta'rif berilmagan. Shuni ta'kidlash joizki, xalqaro huquq va davlatlarning
milliy qonunchiligida “Chet el valyutasi”, “Valyuta”, “Valyuta qimmatliklari”,
“Kontrabanda” kabi tushunchalarga alohida-alohida ta'rif berilgan bo‘lib, mazkur
tushunchalar muomalada ishlatilayotgan “Valyutalar kontrabandasi”
tushunchasinining mazmun mohiyatini har tomonlama to‘liq ochib bermaydi.
42

aslida bunday noqonuniy o’tkaziladigan mollarning ozi ham kontrabanda
hisoblanadi.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 246-moddasi
Kontrabanda deb nomlanib, jinoyat predmeti kuchli ta'sir qiluvchi zaharli,
zaharlovchi, portlovchi moddalar, radioaktiv materiallar, portlatish qurilmalari,
qurol-yarog‘, o‘qotar qurol yoki o‘q-dorilarni, shuningdek giyovandlik vositalari,
ularning analoglari yoki psixotrop moddalarni yoki diniy ekstremizm, separatizm
va aqidaparastlikni targ‘ib qiluvchi materiallar hisoblanishi ko‘rsatilgan.
Shuningdek, Jinoyat kodeksining sharhida 246-moddada ko‘rsatilgan
Kontrabanda jinoyatning usullari quyidagicha tavsiflabberilgan:
O‘zbekiston Respublikasi bojxona chegarasidan turli shakllarda:
- bojxona nazoratini chetlagan holda;
- bojxona nazoratidan yashiringan holda;
- hujjatlar yoki bojxona identifikasiya qilish vositalaridan aldov yo‘li bilan
foydalangan holda;
- kuchli ta'sir qiluvchi, zaharli, zaharlovchi, radioaktiv, portlovchi moddalar,
portlash qurilmalari, qurol-yarog‘, o‘qotar qurollar yoki o‘q-dorilar, shuningdek,
giyohvandlik vositalari yoxud psixotrop moddalar yo diniy ekstremizm, separatizm
va fundamentalizmni targ‘ib qiluvchi materiallarni deklaratsiyasiz yoki o‘z nomi
bo‘yicha deklaratsiya qilmagan holda olib o‘tishda ifodalanadi 7
.
yoki diniy ekstremizm, separatizm va aqidaparastlikni targ‘ib qiluvchi
materiallar hisoblanishi ko‘rsatilgan.
Leksikografik adabiyotlarda, odatda, mazkur tushunchaning uch asosiy
ma'nosi farqlanadi:
-birinchidan, kontrabanda deganda tovarlar, valyuta va boshqa boyliklarni
chegaradan bojxona qonunchiligini buzib pinhona olib o’tish tushuniladi;
-ikkinchidan, kontrabanda deb chegaradan g’ayriqonuniy yo’l bilan olib
o’tilgan tovar yoki boshqa xil predmetga aytiladi;
7
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. 22.09.1994 yil.
11

O‘sha harakatlar:
a) takroran yoki xavfli residivist tomonidan;
b) bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib sodir etilgan bo‘lsa, —
uch yuz oltmish soatdan to‘rt yuz sakson soatgacha majburiy jamoat ishlari
yoki bir yildan uch yilgacha ozodlikni cheklash yoxud uch yilgacha ozodlikdan
mahrum qilish bilan jazolanadi.
Voyaga yetmagan shaxs tavsiflangan yoki tasvirlangan pornografik
mahsulotni tarqatish, reklama qilish, namoyish etish maqsadida tayyorlash yoki
O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirish, xuddi shuningdek uni tarqatish,
reklama qilish, namoyish etish yoxud voyaga yetmagan shaxsni pornografik
xususiyatga ega harakatlarning ijrochisi sifatida jalb qilish, —
uch yildan besh yilgacha ozodlikni cheklash yoxud uch yildan besh yilgacha
ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
1/301-modda. Zo‘ravonlikni yoki shafqatsizlikni targ‘ib qiluvchi mahsulotni
tayyorlash, olib kirish, tarqatish, reklama qilish, namoyish etish
Zo‘ravonlikni yoki shafqatsizlikni targ‘ib qiluvchi mahsulotni tarqatish,
reklama qilish, namoyish etish maqsadida tayyorlash yoki O‘zbekiston
Respublikasi hududiga olib kirish, xuddi shuningdek uni tarqatish, reklama qilish,
namoyish etish shunday harakatlar uchun ma'muriy jazo qo‘llanilganidan keyin
sodir etilgan bo‘lsa, —
bazaviy hisoblash miqdorining to‘rt yuz baravaridan olti yuz baravarigacha
miqdorda jarima yoki uch yuz oltmish soatgacha majburiy jamoat ishlari yoxud
uch yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi.
O‘sha harakatlar:
a) takroran yoki xavfli residivist tomonidan;
b) bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib sodir etilgan bo‘lsa, —
uch yuz oltmish soatdan to‘rt yuz sakson soatgacha majburiy jamoat ishlari
yoki bir yildan uch yilgacha ozodlikni cheklash yoxud uch yilgacha ozodlikdan
mahrum qilish bilan jazolanadi.
34

borasida dadil qadamlar tashlanmoqda. JSTga a'zo bo‘lib kirish mamlakat tashqi
iqtisodiy siyosatning eng ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylanib bormoqda.
Xalqaro tajribaga muvofiq, JSTga a'zo bo‘lish uzoq muddatli istiqbollarda xar
qanday milliy iqtisodiyot rivojiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi, biroq qisqa muddatli
istiqbollarda u milliy xo‘jalik taraqqiyoti uchun ayrim muammolarni xam yuzaga
keltirishi mumkin. Eksportni rag‘batlantiruvchi siyosat olib boradigan mamlakatlar
JSTga a'zo bo‘lishdan nafaqat uzoq muddatli istiqbollarda, balki qisqa muddatli
istiqbollarda xam kata foyda ko‘radilar. Bunga qarama-qarshi o‘laroq, import
o‘rnini bosuvchi siyosat olib boruvchi mamlakatlar JSTga a'zo bo‘lishdan uzoq
muddatli istiqbollarda manfaat ko‘rsalarda, qisqa muddatli istiqbollarda ular
iqtisodiy jixatdan ma'lum darajada zarar ko‘rishlari xam mumkindir. Ko‘pchilik
mamlakatlar o‘zi ishlab chiqargan maxsulotlarining xalqaro bozorlarda
ayirboshlashni yaxshilash maqsadida ularni xalqaro standart talablariga
moslashtirishga xarakat qiladilar. O‘zbekistonda xam tashqi savdo faoliyatini
boshqarishda bir qator iqtisodiy dastaklardan va bu dastaklarni xayotga tadbiq
etuvchi davlat organlari xizmatidan foydalaniladi.
3- bob bo’yicha qisqacha hulosa
Mamlakatimiz siyosiy jihatdan qaltis hududda joylashganini hisobga
oladigan bo’lsak, kontrabanda bo’yicha xalqaro hamkorlik har doimgidan ham
dolzarb ahamyat kasb etadi. MDH ga a’zo davlatlar o’rtasida kontrabandaga qarshi
kurashish choralarini takomillashtirish orqali giyohvand moddalar, ta’maki
mahsulotlar kontrabandasini oldini olish mumkin. Kontrabandaga qarshi
kurashishda davlatlar o’zaro kelishgan holda tizim va choralar ishlab chiqishi doim
samarali natijalarni berib kelgan.
84

b) boshqacha og‘ir oqibatlarning kelib chiqishiga sabab bo‘lsa, —
sakkiz yildan o‘n yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
1-bob bo‘yicha qisqacha xulosa
Kontrabanda hamda bojxona qoidalari buzilishi jinoyatchiligi davlat
iqtisodiyoti va ja’miyat uchun juda xavf tug’diribgina qolmay, mamlakatning
siyosiy o’rniga putr yetqazadi. So’ngi yillarda bu jinoyatchilik turning yanada
ko’payayotganligini hisobga oladigan bo’lsak, bu yo‘nalishdagi izlanishlarni
yanada davom ettirish lozim. Chunki, texnika hamda axborot kommunikatsiyasi
rivojlangani sari, kontrabandani tashkil etishning turli zamonaviy yo’llari paydo
bo’lmoqda ularga qarshi zamonaviy yechimlar ishlab chiqish esa tobora ahamyat
kasb etmoqda.
II-bob. O‘zbekiston Respublikasi kontrabanda va bojxona qoida buzarligiga
qarshi kurashishda axborot texnologiyalaridan foydalanishning xozirgi holati
va kontrabanda jinoyatchiligining turlari
2.1. Kontrabanda jinoyatchiligining asosiy turlari va ularning o’zaro
farqlanishi
Kontrabanda jinoyatchiligi kundan-kunga rivoj topmoqda, shu bilan birga
uning yangidan yangi turlari paydo bo’lmoqda. Kontrabandani tashkil etish
bo’yicha ham jinoyatchilar yangi usullarni o’yalab topishmoqda, bu esa o’z
o’zidan ularga qarshi kurashishning zamonaviy usullarini tashkil etishni talab
qilmoqda.
Shu o’rinda kontrabanda jinoyatchiligining turlarini tahlil qilsak. Rossiyalik
olimlar kontrabandani tashkil etish tur jihitidan quyidagi 3 turga bo’lishadi:
 Oddiy
37

1-jadval
Noqonuniy olib o’tish turlariga quyidagilar kiradi:
Yuqoridagi jadvalda qayd etilgan holatlar sodir etilgan holda bojxona
qoidalari buzilishi holati kelib chiqadi. Ammo bu holatda tovar turilari quyidagi
qayt etilgan mahsulotlardan tashkil topgan bo’lsa jinoyat kontrabanda holatiga
o’zgaradi (2-jadval):
2-jadval
Kontrabanda jinoyatchiligini keltirib chiqaruvchi tovarlar 14
1. Giyohvand moddalar,
2. Psixotrop moddalar,
3. Kuchli ta’sirli moddalar
4. Zaharli moddalar
5. Toksik moddalar
6. Radioaktiv moddalar,
7. Portlovchi moddalar,
8. Qurol,
9. Portlovchi qurilmalar,
10. Olovli qurollar
14
контрабанда и ее виды в соответствии с законодательством рф/ вавилов с. П.
14• belgilangan joylardan
tashqarida;
• ushbu joylarda
bojxona organlarining
aniq belgilanmagan ish
vaqtida;
• bojxona nazoratidan
yashirgan holda;
• soxta deklaratsiya
yoki
deklaratsiyalanmagan
holda;
• yolg'on ma'lumotlar
bo'lgan hujjatlardan
foydalanish.

Kontrabanda nafaqat siyosiy, iqtisodiy zarar keltiribgina qolmay u juda ko’p
miqdorda isrofgarchilikni ham vujudga keltiradi. Gosindeks veb-sayti tomonidan
tuzilgan jadvalda ta'kidlanganidek, vaqti-vaqti bilan dunyo mamlakatlari shubhali
oziq-ovqat mahsulotlarini yo'q qilishga murojaat qilishadi.
Yadroviy, kimyoviy, biologik va ommaviy qirg‘in qurolining boshqa turlarini,
shunday qurollarni yaratishda foydalanilishi mumkinligi ayon bo‘lgan material va
moslamalarni, shuningdek giyohvandlik vositatari yoki psixotrop moddalarni ko‘p
miqdorlarda kontrabanda qilishda mol-mulk musodara qilinib, o‘n yildan yigirma
yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi (O‘zbekiston Res publikasi
Jinoyat kodeksining 246-moddasi). Jinoyat tarkibi quyidagilarni tavsiflovchi
belgilarning to‘rt guruhini tashkil etadi: jinoyat ob’yekti, uning ob’yektiv jihati,
jinoyat sub’yekti va sub’yektiv tomon.
Aynan qanday holat “noqonuniy olib o’tish”ga kirishini dastavval aniqlab
olish kerak:
3-jadval
Noqonuniy olib o’tish belgilari 18
.
Noqonuniy tashuvlar ikki shaklda - eksport va import orqali amalga
oshiriladi.
Kontrabanda, qadimda davlat hududiga olib kiriladigan va olib chiqiladigan
mahsulotlarga bojxona to'lovlari to'lanishi bilanoq yuzaga kelgan. Bojxona
to'lovlarining oshishi, shubhasiz, kontrabandalarning ko'payishiga olib keldi.
Savdogarlar turli xil yo'llar bilan yashirincha tovarlarni noqonuniy olib o'tishga
18
https://cyberleninka.ru/article/n/vidy-kontrabandy/viewer
18Belgilangan joylardan
tashqari dan olib
o'tish ;
Bojxona nazoratidan
yashirgan holda olib
o'tish ;
Bojxona organlarining
belgilanmagan ish
vaqtlarida olib o'tish ;
Ishonchsiz
deklaratsiya bilan
yoki deklaratsiyasiz
olib o'tish ;
Noto'g'ri
ma'lumotlarga ega
hujjatlardan
foydalanish.

O ’ zbekiston Sobiq Sovet Ittifoqi tarkibida bo ’ lgan davrlarda bojxona
sohasidagi jinoyatchiliklar hususan contraband Sovet Ittifoqi jinoyat kodekisining
187- moddasi bilan tartibga solingan .
Hozirgi kunda , O ‘ zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining ( keyingi
o ‘ rinlarda JK deb yuritiladi ) 246- moddasi Kontrabanda deb nomlanib , jinoyat
predmeti kuchli ta ' sir qiluvchi zaharli , zaharlovchi , portlovchi moddalar , radioaktiv
materiallar , portlatish qurilmalari , qurol - yarog ‘, o ‘ qotar qurol yoki o ‘ q - dorilarni ,
shuningdek giyovandlik vositalari , ularning analoglari yoki psixotrop moddalarni
yoki diniy ekstremizm , separatizm va aqidaparastlikni targ ‘ ib qiluvchi materiallar
hisoblanishi ko ‘ rsatilgan . Shuningdek , Jinoyat kodeksining sharhida 246- moddada
ko ‘ rsatilgan Kontrabanda jinoyatning usullari quyidagicha tavsiflab berilgan :
O ‘ zbekiston Respublikasi bojxona chegarasidan turli shakllarda :
- bojxona nazoratini chetlagan holda;
- bojxona nazoratidan yashiringan holda;
- hujjatlar yoki bojxona identifikasiya qilish vositalaridan aldov yo‘li bilan
foydalangan holda;
- kuchli ta'sir qiluvchi, zaharli, zaharlovchi, radioaktiv, portlovchi moddalar,
portlash qurilmalari, qurol-yarog‘, o‘qotar qurollar yoki o‘q-dorilar, shuningdek,
giyohvandlik vositalari yoxud psixotrop moddalar yo diniy ekstremizm, separatizm
va fundamentalizmni targ‘ib qiluvchi materiallarni deklaratsiyasiz yoki o‘z nomi
bo‘yicha deklaratsiya qilmagan holda olib o‘tishda ifodalanadi 28
.
Ammo ushbu sohadagi xorijiy davlatlar qonunchiligi o‘rganilganida,
“Kontrabanda” tushunchasi yuqorida nomlari ko‘rsatilgan ashyolardan
tashqari boshqa predmetlarni ham qonunga xilof ravishda o‘tkazish usuli sifatida
ta'riflangan.
Ya'ni xalqaro amaliyotda “Kontrabanda” tushunchasi faqat predmetga
nisbatan emas, balki, tovarlar yoki ashyolarni bojxona chegaralari orqali
noqonuniy ravishda olib o‘tish usullariga nisbatan ishlatilgan. Xususan,
28
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. 22.09.1994 yil.
30

"Bespilotnik" vertolyotlari / kvadrokopterlar yordamida mahsulot olib o’tilib
kerakli joyga tashlanadi va ortga qaytib ketiladi
"Katapulta" Taxminan ikki metr bo'lgan katapulta yordamida mahsulot
otiladi va ikkinchi tomondagi jinoiy sheriklar tovarni olib
qolishadi
Jadvalda ko’rib turganimizdek kontrabandistlar olib o’tishning zamonaviy
usullarini yaratishmoqda.
3-rasm. Uchuvchisiz vositalar orqali tashkil qilingan kontrabandani
aniqlash texnikasi. 50
Kontrabandaga qarshi kurashishda turli xil supressorlardan foydalanishlari
mumkin. Ayni paytda supressorlarning katta tanlovi mavjud, : CDMA, GSM-
900/1800, 3G, GPS, 4G, UHF420, BT, LTE-4G-1, LTE-4G-2, Wi-Fi,VHF radiosi,
UHF radiosi.
Ш -bob bo’yicha qisqacha xulosa
Kontrabandaga qarshi kurash yo’llari kundan-kunga takomillashishni talab
qilmoqda. Chunki, texnika rivoji sari kontrabandani tashkil qilish usullari ham
yangilanmoqda. Bu borada Davlatimizda olib borilayotgan ishlar sezilarli darajada
o’sgan. Ammo kontrabandaga qarshi kurashish bo’yicha xorij tajribasi chuqurroq
o’rganilib, ularda mavjud texnik vositalar ustuvor jihatlari tahlil qilinishi maqsadga
muvofiq bo’lardi.
50
И нновационные технологии борьбы с контрабандой алкогольной продукции и табачных изделий бурдюг
я.о., куроптев н.б. Гк «деловые линии» санкт-петербургский филиал российской таможенной академии
67

xavfsizligi nuqtai nazaridan kirib kelayotgan tovarlarni tekshirishda ham samarali
axborot texnologiyalari vositalaridan foydalanish ham juda dolzarb.
Turli xil axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish
istiqbollarini ishlab chiqish bojxona organlarining mamlakatning iqtisodiy
xavfsizligini ta’minlash bo’yicha yanada yuqori samarali faoliyatiga asos
yaratishga imkon beradi.
Axborot texnologiyalari hayotning barcha sohalariga ishonchli kirib keldi.
Albatta bundan Bojxona organlari xizmati ham istisno emas. Bojxona sohasida
information kommunikatsion texnologiyalarni joriy etishning asosiy sabablaridan
biri bu bojxona va tashqi iqtisodiy faoliyatga aloqador shaxslarning o’zaro
harakatlarini tezlashtirish va sifatini yaxshilashdan iborat. Tizimda axborot
texnologiyalarini qo’llash korrupsiya holatinini oldini oladi va ish sifatini oshiradi,
xatoliklar kamayadi hamda tizim mo;tadillashadi.
Bu bobda axborot – kommunikatsiya texnologiyalari tushunchasi tahlil
qilinadi hamda ularning bojxona faoliyatida tutgan o’rni o’rganiladi. Shuning bilan
birga hozirda amalda qo’llanilayotgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
tahlil qilinadi.
Axborot texnologiyalarining davlat idoralarida joriy etilishi iqtisodiyot
rivojiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Bojxona xizmati ham bundan mustasno emas.
So’nggi o’n yil ichida Rossiya Federatsiyasi Bojxona xizmati o’z faoliyatiga
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini faol joriy qilmoqda. Ma’lumki, axborot
bojxona texnologiyalaridan foydalanish tovarlarni chiqarishni tayyorlash va qaror
qabul qilish jarayonini soddalashtirishga, uni biznes uchun yanada shaffof qilishga
imkon beradi.
Hozirgi vaqtda bojxona rasmiylashtiruvini soddalashtirish va tashqi iqtisodiy
faoliyat sohasida davlat xizmatlarini ko’rsatish sifatini oshirish maqsadida bir qator
axborot bojxona texnologiyalari ishlab chiqilgan va joriy qilingan. Ulardan
asosiylari:
- elektron deklaratsiya;
46

ular uchun tegishli mamlakatning huquqiy normalariga muvofiq sanksiyalar
nazarda tutiladi”.
2.2. O‘zbekiston Respublikasi kontrabanda va bojxona qoida buzarligiga
qarshi kurashishda axborot texnologiyalarini joriy etish chora tadbirlari
Bugungi kunda iqtisodiyotning taraqqiyoti asosan zamonaviy axborot
texnologiyalari (IT-texnologiyalar) bilan belgilanadi, ularsiz jamiyatning yanada
rivojlanishini tasavvur qilib bo’lmaydi. Bunga, yagona jahon axborot makonini
shakllantirilishi, global axborot tizimlari va texnologiyalarini yaratilishi, axborot
oqimlari va resurslarini tizimlashtirilishi, axborotni bozor talabi sub’ektiga
aylantirilishi turtki berdi. Faoliyati bir hil bo’lmagan ma’lumotlarning katta
hajmini qayta ishlash va tahlil qilish zarurati bilan bog’liq bo’lgan davlat
organlarida, axborot-komunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish hozirgi
bosqichda ayniqsa muhimdir. Aynan axborot-komunikatsiya texnologiyalarini
qo’llash O’zbekiston bojxona xizmati rivojlanish tendentsiyasini belgilovchi asosiy
omillardan biri hisoblanadi.
Bu borada yurtimizda ham keng ko’lamli ishlar olib borilmoqda. Jumladan,
Prezidentimizning 2018 yil 12 apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona
xizmati organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 36
gi
farmoni bilan o‘tgan yil 1 sentyabrga qadar bo‘lgan muddatda tovarlarning bojxona
nazoratini tanlov asosida o‘tkazishni nazarda tutuvchi xavfni boshqarishning
avtomatlashtirilgan tizimi ishlab chiqilishi va joriy etilishini ta’minlash belgilandi.
Bojxona tizimi bu nafaqat mamlakat aholisiga xizmat qiladigan, balki xalqaro
miqyosda manfaatlar kesishuvchan joydir. Uning ishlash tizimini
takomillashtirish, samaradorligini oshirish shuning bilan birga ortiqcha
qog’ozbozlikdan yiroqligini ta’minlash bugungi kundagi eng dolzarb
muammolardan hisoblanadi.
Shu o’rinda tizimni soddalashtirish va bojxona tizimi foydalanuvchilari
vaqtini tejashni tashkil etishning yagona yo’li tizimga yuqori axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishdir. Shuning bilan birga, mamlakat
36
https://www.lex.uz/docs/-3680568
45

4-rasm. MDH davlatlarida ro’yhatga olingan giyohvand moddalar
noqonuniy aylanmasini 53
.
Giyohvand moddalardan o'lim darajasi 2018 yilda , UNODC ma'lumotlariga
ko'ra Rossiyada 58,1 kishi. 1 million aholiga (dunyoning 93 mamlakati orasida 15-
o'rin), Qozog'istonda - 18,8 (33-o'rin), O'zbekistonda - 16,72 (36), Belorusiyada -
14,5 (42), Moldova - 7, 7 (56), Qirg'izistonda - 6 (63), Ukraina - 5.1 (65),
Ozarbayjon - 3.8 (68), Tojikiston - 1.3 (82).
Ushbu holatlar shuni ko’rsatadiki, giyohvand moddalar savdosiga qarshi
kurash Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligi doirasidagi hamkorlikning eng talab
qilinadigan yo'nalishi hisoblanadi.
MDH Hamdo'stlikka a'zo davlatlarning milliy qonunchiliklarini birlashtirish
va uyg'unlashtirish sharoitida giyohvand moddalarning noqonuniy aylanishiga
qarshi kurashishda yagona huquqiy maydonni shakllantirishga katta ahamiyat
beradi.
Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi xukumati JSTga a'zo bo‘lib kirishni
jahon iqtisodiy xamjamiyatiga integratsiyalashuvning asosiy shakllaridan biri
sifatida qarab kelmoqda va mazkur tashkilotga teng xuquqli a'zo bo‘lib kirish
53
https://e-cis.info/news/566/83143/
83

harakat qilishdi. Bojxona qoidalarini buzganlarga nisbatan ancha qattiq jazo
choralari ko'rildi. Masalan, knyaz Vladimirning qaroriga ko'ra, mollarni
yashirishga urish, molni musodara qilish va qamchi bilan urish bilan jazolangan.
150 yil oldin, 1859 yil dekabr oyida Aleksandr II Rossiya imperiyasining
janubiy chegaralarida va Qora dengiz portlarida bojxona nazoratini kuchaytirish
choralarini tasdiqladi. Imperatorning muammoga alohida e'tibor berishining
sababi, chet el tovarlarining aksariyat qismi uchun yuqori boj tufayli, chegarada
yashagan yoki undan o'tganlarning barchasi oddiy dehqonlardan tortib to
zodogonlarga qadar kontrabanda bilan shug'ullanishgan.
Kontrabandachilar va bojxona xodimlari o’rtasidagi chinakam raqobat,
kontrabandani aniqlashdan tushgan foydaning uchdan birini bojxona xodimiga
berishdan boshlandi.
4-jadval
Kontrabandani olib o’tish usullari. 19
 "Tuya" yoki "xachir" va boshqa hayvonlar - asosan giyohvand moddalar
kontrabandasi uchun ishlatiladi. Kuryer barglar bilan o'nlab konteynerlarni yutib
yuboradi va oddiy transport orqali olib o’tiladi. Kuryerni yorish natijasida mahsulot
chiqarib olinadi.
 Er osti tunnellari orqali .
 Hayvonlar uchun mo'ljallangan transport orqali.
 Kichik kemalar, qayiqlar yordamida.
 Dronlar yordamida.
 Umumiy aviatsiya yordamida (eng mashhur misol - Janubi-Sharqiy Osiyoda qurol
va giyohvand moddalar kontrabandasi bilan shug'ullanadigan Air America
aviakompaniyasi tomonidan tashkil etilgan Markaziy razvedka boshqarmasining
faoliyati).
Yuqoridagi jadvalda ko’rib turganimizdek, kontrabandani olib o’tish turlari,
texnika takomillashishi hamda unga qarshi kurashishning jadallashishi natijasida
19
Muallif ma’lumotlari asosida tuzildi
19

1-rasm.Kontrabandaning turlari 15
Kontrabandaning zarari tizimli bo’lib, murakkab va birdaniga bir necha
yo'nalishda namoyon bo'ladi (1-rasmga ). Kontrabandaning iqtisodiy, siyosiy,
ijtimoiy va jinoiy muhitda yuzaga keladigan oqibatlari haqida qisqacha so'zlab
bering.
2-rasm. Kontrabanda oqibatida yuzaga keluvchi zararlar. 16
Yuqoridagi rasmdan ko’rinib turibdiki, kontrabanda oqibatidagi zararlar bir
nechta turga bo’linadi.
Iqtisodiy zarar. Milliy iqtisodiyot uchun iqtisodiy yo'qotishlarni ikki jihatda
muhokama qilish kerak:
- birinchidan, bojxona to'lovlari, soliqlar va yig'imlar tushumidan davlat
byudjetiga to'g'ridan-to'g'ri yo'qotishlar;
- ikkinchidan, bozor raqobatining barcha ishtirokchilarining teng
imkoniyatlarini yo'q qilish nuqtai nazaridan.
15
Muallif ma’lumotlari asosida tuzildi
16
http://vadim-galkin.ru/politics/customs/smuggling-and-counterfeiting/
16KONTRABANDANING TURLARI
MUOMALADA BO'LGAN YOKI CHEKLANGAN NARSALAR KONTRABANDASI
NAQD VA (YOKI) PUL VOSITALARINI KONTRABANDASI
Kontrabanda oqibatidagi zarar lar
Iqtisodiy zarar
Ijtimoiy zarar.
Kontrabandaning siyosiy oqibatlari.
Kontrabandaning jinoiy oqibatlari

 Bojxona to’lovlarini va bojxona bojlari stavkasini minimallashtirish
o’z-o’zidan kontrabandaga bo’lgan talabni kamaytiradi, chunki
kontrabandaning asosiy maqsadlaridan biri to’lovlardan qochishdir;
 Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish. Mamlakatimiz Afg’oniston
Respublikasi bilan qo’shni ekanligi tufayli, kontrabanda sodir etilish
ehtimoli yuqori davlatlar qatoriga kiradi. Bunga qarshi Xalqaro
hamkorlkni kuchaytirish muammoga qisman yechim bo’la oladi;
 Kontrabandaga qarshi qonunchilikni ko’rib chiqish, kontarabandaning
yangi turlari bo’yicha amaldagi qonunchilikka o’zgartirishlar kiritish.
Xususan “valyuta kontrabandasi” va “inson kontrabandasi”
tushinchalariga izohlar keltirish;
 Xalqaro tashkilotlarga a’zolik masalasida chuqur tahlillar olib brogan
holda qaror qabul qilish. JST kabi tashkilotlarga a’zo bo’lishning ijobiy
natijalari bilan birga salbiy jihatlari ham mavjud bo’lib, ularning
bojxona sohasida sodir etiladigan jinoyatlarga qanchalik tasir etishini
o’rganish;
 Xorij tajribalarini o’rganish orqali, kontrabandaga qarshi kurashish
texnik vositalari yangi turlarini tizimga tatbiq etish;
 Kontrabanda jinoyatchiligi uchun javobgarlik masalalarini
kuchaytirish.
Xulosa o’rnida yana shuni ta’kidlash lozimki, yildan-yilga texnika-
texnologiya takomillashar ekan, jinoyatni sodir etish va uni yashirishning
zamonaviy usullari kelib chiqadi. Bu esa o’z-o’zidan zamonaviy yechimlarni talab
qiladi, kontrabandaga qarshi kurashish bo’yicha doimiy izlanishlar jinoyatning
soni oshib ketmasligiga yagona to’siq bo’ladi.
86

haqidagi ma’lumotlarni bojхona organlariga real vaqt rejimida beg araz tarzdaʻ
taqdim etadilar;
b) 2020 yil 1 sentyabrdan “Yagona darcha” bojхona aхborot tizimi chegara
bojхona postlarida joriy etiladi;
v) 2020 yil 1 noyabrdan:
BYuDni rasmiylashtirish vaqti хavf darajasidan kelib chiqib, 3 sutkadan 1
kungacha qisqartiriladi;
bojхona nazoratining muqobil turlarini qo llashni kengaytirish orqali
ʻ
tovarlarni bojхona hamrohligida kuzatib borish holatlari qisqartiriladi,
qonunchilikda belgilangan holatlar bundan mustasno;
DBQning хavflarni boshqarish tizimi avtomobil chegara bojхona postlarida
joriy etiladi;
transport vositalarini vaqtinchalik olib kirishda tashuvchi real vaqt rejimida
elektron shaklda qayta olib chiqish muddati tugashidan oldin vaqtinchalik olib
kirish muddatini uzaytirishi va tegishli yig imni to lashni amalga oshirishi
ʻ ʻ
mumkin;
“bojхona hududida qayta ishlash” bojхona rejimida qayta ishlash
mahsulotlarining chiqish normasini identifikatsiyalash va baholash uslubiyati
tadbirkorlik sub’yektining o zi tomonidan ishlab chiqiladi.
ʻ
DBQga qo shimcha vazifalar yuklandi va yangi vakolatlar berildi:
ʻ
tovar va transport vositalari ustidan ular saqlanadigan va sotiladigan joylarga
chiqqan holda, bojхona auditini amalga oshirish;
olib kiriladigan va (yoki) olib chiqiladigan tovarlar va transport vositalari
hisobi, jumladan, buхgalterlik hisobi va hisoboti hujjatlari, shuningdek, dastlabki
hujjatlar yuritilishi ustidan tekshiruvni amalga oshirish.
Qo mita tuzilmasida o zgarishlar ro y berdi. Kontrabanda va bojхona
ʻ ʻ ʻ
qonunchiligi buzilishiga qarshi kurashish boshqarmasi Kontrabandaga qarshi
kurashish va bojхona auditi bosh boshqarmasi etib, Bojхona ekspertizasi va tashqi
iqtisodiy faoliyat tovar nomenklaturasini yuritish boshqarmasi esa Tashqi iqtisodiy
64

 Malakali
 Maxsus malakali
Oddiy kontrabanda - turli xil tovarlarni Rossiya Federatsiyasining bojxona
chegarasi orqali katta miqdordagi noqonuniy olib o'tish.
Malakali kontrabanda nima? Rossiya hududidan noqonuniy ravishda turli xil
zararli kimyoviy, radioaktiv moddalar, ongni o'zgartiradigan dorilar, qurol-yarog’
va uskunalarni olib o’tish.
Maxsus malakali, rasmiy lavozimidan foydalangan holda mansabdor shaxs
bo'lgan tarafdorlari bilan targ'ibot; bojxona xodimlariga nisbatan jismoniy bosim
qo'llanilishi bilan. 31
Maxsus malaka kontrabandasiga misol tariqasida 2020-yil 13-apreldagi
holatni olsak bo’ladi 32
.
Uyushgan jinoiy guruh tomonidan qo shni davlatdan yurtimizga olib kirilishiʻ
rejalashtiriligan yirik miqdordagi sigaret mahsulotlari yuklangan avtotransport
vositasini hujjatlarda go yoki yuksiz holatda ko rsatib, Surxondaryo viloyatidagi
ʻ ʻ
“Gulbahor” chegara bojxona postidan o tkazish evaziga bojxona xodimiga 10 500
ʻ
AQSH dollarini pora tariqasida taklif etgan. Bu haqda DBQ axborot xizmati xabar
berdi.
Ammo bojxona xodimi o z xizmat burchiga sodiq qolib, Davlat bojxona
ʻ
qo mitasi Raisiga yozgan bildirgisi asosida, zarur tezkor choralar olib borilib,
ʻ
2020-yil 12-aprel kuni Davlat bojxona qo mitasi va Davlat xavfsizlik xizmati
ʻ
xodimlari hamkorlikda o tkazilgan tezkor tadbir davomida qiymati 20 mlrd.
ʻ
so mdan oshiq bo lgan tamaki mahsulotlarining noqonuniy ravishda olib
ʻ ʻ
kirilishiga chek qo yildi.
ʻ
Tezkor tadbirda, qo shni davlatdan kirib kelgan fuqaro D.U boshqaruvidagi
ʻ
yuk avtotransport vositasi Termiz tumani hududida to xtatilib ko zdan
ʻ ʻ
kechirilganida, avtotransport vositasi yukxonasiga joylashtirilgan konteyner ichida
31
https://bestcustomsbrokers.ru/site/articleview?id=27
32
https://xs.uz/uz/post/bozhkhona-khodimiga-105-ming-dollar-pora-berishga-uringan-uyushgan-zhinoij-guruh-
azolari-qolga-olindi
38

yaqinlashtirish maqsadida mamlakatimiz xalqaro bojxona amaliyotlari bilan
bog‘liq 15 dan ortiq xalqaro konvensiyalarga a'zo bo‘lgan
Mamlakatimiz Jahon bojxona tashkiloti ishida faol ishtirok etyapti.
O‘zbekistonning 1995 yilda Siyosiy komissiya a'zosi etib, 2001 yilda esa Moliya
qo‘mitasi tarkibiga saylanishi ham mamlakatimiz xalqaro bojxona hamjamiyati
tomonidan munosib e'tirof etilganidan dalolat beradi. Ushbu ko‘p yillik hamkorlik
respublikamiz huquqiy bazasini xalqaro konvensiyalar va bojxona ishining boshqa
xalqaro me'yorlariga yaqinlashtirishga imkon berdi. Bojxona sohasidagi
qonunchiligimiz umumqabul qilingan xalqaro standartlar, me'yorlar va amaliyot
bilan birxillashtirish hamda uyg‘unlashtirish yo‘nalishida rivojlanmoqda, bu esa
respublika bojxona siyosati yutuqlarini mamlakatda amalga oshirilayotgan
iqtisodiy islohotlarning muhim dalili deb e'tirof etishni ta'minlaydi.
Bojxona taomillarini soddalashtirish va uyg‘unlashtirish to‘g‘risida xalqaro
konvensiyaning (Kioto konvensiyasi) 1999 yil iyunda ma'qullangan yangi versiyasi
JBTning eng kata va muhim yutug‘iga aylandi. Kengashning 2005 yildagi
sessiyalarida Xavfsizlik va jahonda savdoni yengillashtirishning hadli standartlari
qabul qilinishi ham xalqaro bojxona hamjamiyati uchun muhim voqea bo‘ldi.
Davlat bojxona qo‘mitasining xalqaro bojxona hamkorligi faqatgina Jahon
bojxona tashkiloti bilan kifoyalanmaydi. Respublikamiz bojxona organlari boshqa
yirik xalqaro tashkilotlarning ham bojxona ishiga doir dastur va loyihalarida ham
faol ishtirok etib kelmoqda.
Jumladan, BMTning Giyohvand moddalar va jinoyatchilik boshqarmasining
giyohvand moddalarning noqonuniy aylanuviga qarshi kurashish bo‘yicha tajriba
almashishga doir xalqaro tadbirlarida, Shanxay hamkorlik tashkilotining Bojxona
hamkorligi bo‘yicha maxsus ishchi guruhi yig‘ilishlarida, MDH Bojxona
xizmatlari rahbarlarining kengashi majlislari, Osiyo taraqqiyot bankining Markaziy
Osiyo mintaqaviy iqtisodiy hamkorligi dasturi, Yaponiyaning JICA va Koreyaning
KOIKA xalqaro hamkorlik bo‘yicha tashkilotlari o‘quv kurslarida faol ishtirok etib
kelinmoqda.
69

- dastlabki ma’lumotlar;
- masofadan chiqarish;
- bojxona to’lovlari kartasi;
- davlat xizmatlarini (funktsiyalarini) elektron shaklda taqdim etish;
- ruxsatnomalar bilan ishlash va boshqalar.
Bojxona organlarining “xizmat ko’rsatuvchi provayder va shu bilan birga tati
va tovarlar tashqi savdo aylanmasi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi huquqni
muhofaza qiluvchi organ sifatida “ 37
qaraladi.
Har bir davlatning bojxona tizimi o’ziga xosligi bilan ajralib turadi, shuni
ham e’tirof etish joizki bojxona tizimini yaxshilash yo’lida olib borilayotgan har
qanday harakatlar axborot texnologiyalari hamda texnik vositalar bilan bog’liq
bo’lib, ularni tizimda samarali qo’llash eng old maqsad hisoblanadi.
Davlatlar bojxona organlari tizimi bir-biridan farqli bo’lishiga qaramay
ularning asosiy vazifalari bir xil hisoblanadi (1-rasm).
9-jadval
Shuning bilan birga, Bojxona faoliyatining asosiy vazifalari quyidagilar
bilan belgilanadi 38
:
 Ichki bozor tizimning uzluksiz ishlashini kafolatlash;
 O’z vakolati doirasida soliqlar, yig’imlar va bojlarni undirish;
 Qonuniy tashqi savdo operatsiyalari va operatsiyalarining normal
bajarilishini ta’minlash, shu jumladan ularning belgilangan standartlarga
muvofiqligini nazorat qilish;
 Jamiyatni giyohvand moddalar va boshqa zararli moddalarning
noqonuniy olib o’tilishidan himoya qilish, shuningdek, iqtisodiy
jinoyatchilikka qarshi kurash.
Hozirgi davrga kelib davlatlarda “Elektron hukumat” tizimi rivojlanib
bormoqda. Boshqaruv tizimiga innovatsion axborot kommunikatsiya
37
ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ ТАМОЖЕННОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ/2017/М.В. Бойкова/Монография
38
ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ ТАМОЖЕННОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ/2017/М.В. Бойкова/Монография
47

5.1.Mamatov M. Milliy iqtisodiyotga xorijiy investisiyalarni jalb qilishning
nazariy asoslari, Iqtisodiyot va ta'lim, 2011 y., № 4.
5.2.O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi, 2017-2020 y., № 1-№12
6. Statistik ma'lumotlar to‘plamlari
6.1. O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasining 2018-2020
yillar davomidagi xizmat faoliyati yakunlari to‘g‘risida ma'lumot, T.: 2021 yil, 12-
bet.
6.2. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining 2018-2021
yy.uchun ma'lumotlari, T.: 2021 yil.
7. Internet saytlari
7.1. http://www. wto. org
7.2. www.review.uz – “Ekonomicheskoe obozrenie” jurnalining rasmiy sayti
7.3. www.vip.lenta.ru – Internet nashriyoti
7.4. http//www.sustoms.ru –O‘zbekiston Respublikasi DBQ sayti
7.5. www.omad.uz – Biznes rivoji uchun axborot
portali. www.internetindicators.com – Иқтисодий индикаторлар Интернет веб-
сайти.
www.economyworld.com – Ахборот Технологиялари Ассосацияси веб-
сайти.
90

11. O'q-dorilar,
12. Ommaviy qirg'in qurollari (yadro, kimyoviy, biologik va boshqalar),
13. Ommaviy qirg'in qurollarini yaratish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan materiallar va
uskunalar,
14. Strategik muhim tovarlar,
15. Madaniy boylik lar
16. Pul mablag'lari,
17. Pul vositalari (pul to'lash majburiyatini tasdiqlovchi hujjatli shakldagi sayohat cheklari,
veksellari, cheklari (bank cheklari), shuningdek qimmatli qog'ozlarni anglatadi to'lov amalga
oshirilgan shaxs ko'rsatilmagan)
18. Alkogolli ichimliklar va tamaki mahsulotlari,
19. Nurlanish manbalari,
20. Yadroviy materiallar,
21. Qurollarning asosiy qismlari,
22. Ommaviy qirg'in qurollari uchun transport vositalari,
23. Boshqa qurol yoki boshqa harbiy texnika,
24. Qimmatli yovvoyi hayvonlar va suv biologik resurslari;
25. Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar prekursorlari,
26. Tarkibida giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar bo’lgan o’simliklar
27. Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarni ishlab chiqarish uchun maxsus nazorat
ostida bo'lgan va ishlatiladigan asboblar yoki uskunalar.
Yuqoridagi jadvalda, kontrabanda jinoyatchiligini keltirib chiqaruvchi
tovarlar ro’yhati keltirilgan. Shu tovarlarni bojxona chegarasidan aylanma yo’l
bilan olib o’tilishga urinish holati yuzaga kelganda kontrabanda jinoyati vujudga
keladi.
Bojxona chegarasidan mahsus ruhsatnomaga ega bo’lmagan holda yoki davlat
buyurtmasi asosida olib kirilmayotgan holda yashirin yo’l bilan davlat hududiga
kirg’azish rejalashtirilgan holatlar kontrabanda jinoyatchiligini keltirib chiqaradi.
15

AKT ning bojxona sohasida faol qo ’ llanishi hamda olib borilayotgan boshqa
islohatlar natijasida , bojxona sohasi ko ’ plab yutuqlarga erishdi . Aynan
kontrabanda holatlarini aniqlash borasida erishilgan natijalar tat (4- jadval )
12- jadval
2019 yil davomida davlat bojxona xizmati organlari faoliyatiga doir asosiy
ko ‘ rsatkichlar va statistik ma ’ lumotlar . 46
т/р/№/ Faoliyatga doir muhum yo’nalishlar Statistik raqamlar
1. Davlat byudjetiga undirilgan bojxona
to’lovlari/ 4,8 trln. So’m/
2. Bojxona to’lovlaridan qo’llanilgan imtiyozlar/ 8,7 trln. So’m/
3. Qo’shimcha hisoblangan bojxona to’lovlari
miqdori/ 54,8 mlrd. So’m/
4. Eksport bojxona rasmiylashtiruviga sarflangan
o’rtacha vaqt/ 53 daqiqa/
5. Import bojxona rasmiylashtiruviga sarflangan
o’rtacha vaqt/ 3 soat 36 minut/
6. Kontrabanda va bojxona qonunchiligi buzilishiga
oid aniqlangan holatlar va ushlab qolingan
tovarlar/ 3557 ta holatda 69,1 mlrd
so’mlik Tovar/.
7. Aniqlangan giyohvandlik vositalari miqdori/ 110 ta holatda 21,6 kg/
8. Aniqlangan psixotrop moddalar miqdori/ 17 holatda 1551 dona/
9. Aniqlangan qurol-yarog’lar miqdori/ 11 ta qurol/
10. Aniqlangan ta’qiqlangan diniy mazmundagi
materiallar soni/ 1012 dona/
11. Joriy yilning 1-choragi davomida joriy qilingan
axborot tizimlari va interaktiv xizmatlar soni/ 52 ta axborot tizimi, 17 ta
interaktiv xizmati/
12. O’tkazilgan bojxona ekspertizalari soni va
natijada qo’shimcha hisoblangan bojxona
to’lovlari miqdori/ 1045 ta ekspertiza
natijasida
19 mlrd. 217 mln. So’m/
46
http://www.customs.uz/ru/lists/view/134 Bojxona qo’mitasining rasmiy sayti.
60

foydalanish uchun olib kelinadigan va ishlab chiqariladigan mobil qurilmalarni
ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi to‘g‘risida” 778-son qaroriga muvofiq mobil
qurilmalar IMEI-kodlarini ro‘yxatdan o‘tkazish tizimini joriy etish tartibi ishlab
chiqildi.
Ushbu qaror asosida 2019-yil 1-dekabrdan boshlab mobil qurilmalarning
IMEI-kodlari ro‘yxatdan o‘tkazish pullik asosda amalga oshirilmoqda.
Bunda qanday yutuqlarga erishilmoqda?
1. Iste’molchilar uchun sifatli mobil qurilmalardan foydalanish imkoniyati
yaratildi, sifati kafolatlangan, xalqaro talablarga javob beradigan mahsulot kirib
kelmoqda. Xalqaro GSM talabi bo‘yicha standartlarga javob bermagan qurilmalar
ro‘yxatdan o‘tkazilmayapti.
2. Ichki bozorda kontrafakt mahsulotlar aylanishi cheklanmoqda,
telekommunikatsiya bozorida sog‘lom raqobat muhiti shakllanmoqda.
3. Mobil aloqa qurilmalarini ishlab chiqaruvchi yirik kompaniyalarning
vakolatxonalari ochilmoqda. Ular kafolatlangan sog‘lom raqobat muhiti bor
bo‘lsagina vakolatxona ochishadi. Bugungi kunga qadar bunday sog‘lom muhit
bo‘lmagan.
4. Rasmiy olib kirilgan qurilmalarni savdo majmualari xaridorlarga muddatli
to‘lov yoki kredit asosida sotmoqda. Bunday xizmat norasmiy olib kirilgan
qurilmalarga ko‘rsatilmaydi.
5. Xalqaro standartlarga mos mobil telefonlar va mobil aloqa moduliga ega
qurilmalarni mahalliy tadbirkorlik subyektlari tomonidan ishlab chiqarishni
kengaytirish qo‘llab-quvvatlanmoqda.
6. Tizimning joriy etilishi fuqarolarimiz xavfsizligini ta’minlashga zamin
yaratadi. Bu nafaqat mobil qurilmalarni o‘g‘rilash bilan bog‘liq jinoyatlarni
kamaytirmoqda, balki davlat va ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlab beruvchi
choralarining samaradorligini oshirdi. Qolaversa, mazkur tizim bozordagi
shaffoflikni yanada oshirmoqda, soxta mahsulotlarni respublika hududiga olib
kelish hajmini kamaytirdi.
62

mulkni olib qo‘yish, sotish yoki yo‘q qilib tashlash tartibini takomillashtirish
to‘g‘risida”gi 200-sonli Qarori talablariga muvofiq vakolatli organ mansabdor
shaxsi tomonidan bir sutka muddatda mol-mulkni saqlash uchun joylashtirish
masalasi hal qilinadi.
Bunda, olib qo‘yilgan mol-mulk, qoidaga ko‘ra, saqlash uchun O‘zbekiston
Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Majburiy ijro byurosining hududiy
boshqarmalari mol-mulkni sotish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatishga belgilangan
tartibda shartnomalar tuzgan va mol-mulkni saqlash uchun tegishli joylarga ega
bo‘lgan savdo tashkilotlariga beriladi.
Shuningdek, aniqlangan pirotexnika vositalarini yo‘q qilib tashlash
to‘g‘risidagi kuchga kirgan sud qarori asosida tegishli idoralar bilan hamkorlikda
o‘rnatilgan tartibda yo‘q qilinadi.
Masalan, Davlat bojxona qo‘mitasining Kontrabanda va bojxona qonunchiligi
buzilishiga qarshi kurashish boshqarmasi xodimlari Buxoro viloyatida ro‘yxatdan
o‘tgan mas'uliyati cheklangan jamiyat nomiga olib kelingan yog‘och mahsulotlari
orasiga yirik miqdordagi pirotexnika vositalari va biofaol qo‘shimchalar
yashirilganligini aniqlab, mazkur holat yuzasidan bojxona organlari tomonidan
jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan edi.
Jinoyat ishlari bo‘yicha Toshkent shahar Olmazor tuman sudi hukmiga
muvofiq, umumiy qiymati 4 milliard 200 million so‘mdan ortiqni tashkil etuvchi
102 118 dona pirotexnika vositalari hamda 5 613 dona sifati kafolatlanmagan
biofaol qo‘shimchalar Buxoro viloyati bojxona boshqarmasi xodimlari hamda
tegishli idoralar vakillari bilan hamkorlikda belgilangan tartibda yo‘q qilindi.
Giyohvand moddallar kontrabandasi jaxon jinoyatchiligida birinchi o’rinda
turishi bilan ja’miyat va davlat uchun nechog’lik havfli ekanini isbotlamoqda.
Gihoyvand moddalar kontrabandasi jamiyat farovonligi, insonlar sog’ligi,
mamlakat ma’daniyati, iqtisodiyoti va siyosatiga salbiy ta’sir o’tqazish bilan
chegaralanmayapti. Aksincha uning ko’lami kundan-kunga oshib bormoqda,
narkotik moddalar kontrabandasini tashivuni amalga oshirishda yosh bolalar,
25

Kontrabandaning iqtisodiy ta'siri ijtimoiy oqibatlarga bog'liqdir. Davlat
byudjetiga katta miqdordagi mablag'ni olmaslik uning xarajatlarida keskinlikni
keltirib chiqaradi. Moliyaviy mablag'larning etishmasligi tufayli davlat davlat
xizmatchilarining, harbiy xizmatchilarning va boshqa "davlat xizmatchilarining"
oylik maoshlarini muzlatib qo'yadi, pensiyalar va ijtimoiy nafaqalar o'z vaqtida
oshirilmaydi.
Kontrabanda tadqiqotchilari kontrabandaning yangi maxsus turlarining paydo
bo'lishini, zamonaviy jinoiy-huquq siyosatining o'ziga xos xususiyatlari bilan
bog'lashadi. Bu kontrabandaning yana bir turini keltirib chiqazadi “Naqd pul va
(yoki) pul vositalarining kontrabandasi” 17
Ko'pincha kontrabanda siyosiy ziddiyatlarning kuchayishi va qo'shni
davlatlarning davlatlararo munosabatlarining yomonlashuvining sabablaridan
biridir. Davlatlardan biri kontrabanda tovarlari uchun bojxona chegarasini to'la
yopib qo'yishni xohlamasligi yoki istamasligi qo'shni davlatlarning noroziligini
keltirib chiqarmoqda. Siyosiy munosabatlardagi keskinlik, qurol-yarog ', o'q-
dorilar va oziq-ovqat ta'minoti beqaror bo'lgan hududlarga kontrabanda bilan
bog'liq.
Kontrabanda tovarlar, valyuta va boshqa qimmatliklarni bojxona haqidagi
qonunlarni buzgan holda davlat chegarasi orqali yashirincha olib o‘tish.
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq kontrabanda - ya’ni bojxona
nazoratini chetlab yoki bojxona nazoratidan yashirib yoxud bojxona hujjatlari yoki
vositalariga o‘xshatib yasalgan hujjatlardan aldash yo‘li bilan foydalanib,
deklaratsiyasiz yoki boshqa nomga yozilgan dektaratsiyadan foydalanib, kuchli
ta’sir qiluvchi zaharli, zaharlovchi, radioaktiv, portlovchi moddalar, portlash
qurilmalari, qurol-yarog‘, shuningdek, giyohvandlik vositalari yoki psixotrop
moddalarni yoki diniy ekstremizm, separatizm va aqidaparastlikni targ‘ib qiluvchi
materiallarni O‘zbekiston Respublikasining bojxona chegarasidan o‘tkazish, u
mol-mulk musodara qilinib yoki musodara qilinmay besh yildan o‘n yilgacha
ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
17
https://cyberleninka.ru/article/n/vidy-kontrabandy/viewer
17

 kontrabandani sodir etganlik uchun jinoiy javobgarlik choralarini va ularni
O’zbekiston Respublikasi sudlari tomonidan qo'llash amaliyotini tahlil qilish;
Dissertasiyaning ilmiy yangiligi shundan iboratki:
O’zbekiston Respublikasida so’ngi yillarda sodir etilgan kontrabanda
jinoyatchiligi hamda bojxona qoidalari buzilishi holatlarini tahlil qilish orqali,
kontrabandaning mamlakatimiz iqtisodiyoti hamda jamiyat uchun salbiy ta’siri
o’rganilganligi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasida kontrabandaga qarshi
qo’llaniladigan qonun hujjatlar o’rganib ular yuzasidan kerakli takliflar berilganligi
hamda kontrabandaga qarshi kurashda BMT davlatlari o’zaro hamkorligi tahlil
qilinganligi.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari:
O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyatini tartibga solish tizimini
bojxona organlarini taomillarini soddalashtirishda bojxona me'yorlari va
qonunlarini qo‘llash orqali, kontrabandaga qarshi kurashni takomillashtirish .
Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi. Kontrabanda muammolari
o'plab olimlar va jamoat va siyosiy arboblarning jalb qildi.
Kontrabanda muammolarini tushunishga dastlabki urinishlar rus faylasuflari,
tarixchilari va huquqiy va ijtimoiy-siyosiy fikr vakillari F.M. Dostoevskiy, K.
Lodijenskiy, A. Loxvitskiy, NA. Neklyudova, E.V. Osokina, V.O. Puzino, A.N.
Radishcheva, N.S. Tagantseva, A.P. Chexov va boshqalar asar va qo’l yozmalarida
tilga olingan.
O’bekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi kuchga kirgunga qadar, ilmiy
tadqiqotlar, monografiyalar va o'quv qo'llanmalaridagi kontrabandaning huquqiy
bahosi, jinoyat qonuni va kriminologik xususiyatlari masalalari mahalliy
huquqshunos olimlar V.A. Vladimirov, N.V. Volodko, E.F. Galanjin, V.K. Glistin,
SV. Dyakov, A.A. Ignatiev, M.P. Karpushin, V.I. Kolosova, M.V. Kochubei, L.N.
Markov, P.T. Nekipelov, P.P. Osipov, A.A. Potyaev, E.A. Smirnov, V.V. Stashis,
Yu.I. Suchkov, V. Ya. Tatsiy, B.M. Ugarov va boshqalar tomonidan o’rganilgan.
6

huquqlari himoya qilinishini ta'minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi
hududida litsenziyasiz pirotexnika vositalarini olib kirish, ishlab chiqarish, tashish,
saqlash, sotish va ulardan foydalanish taqiqlangan.
Ma'muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 1851-moddasi bilan
pirotexnika buyumlarini qonunga xilof ravishda ishlab chiqarish, tayyorlash,
saqlash, tashish, jo‘natish, ulardan foydalanish, xuddi shuningdek ularni qonunga
xilof ravishda O‘zbekiston Respublikasiga olib kirganlik yoki o‘tkazganlik uchun
ma'muriy javobgarlik belgilangan bo‘lib, huquqbuzarlik ashyolarini musodara
qilib, eng kam ish haqining yigirma baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab
bo‘ladi.
Shuningdek, Jinoyat kodeksining 2501-moddada (Pirotexnika buyumlarining
qonunga xilof muomalasi) pirotexnika buyumlarini qonunga xilof ravishda ishlab
chiqarish, tayyorlash, saqlash, tashish, jo‘natish, ulardan foydalanish, xuddi
shuningdek ularni qonunga xilof ravishda O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish
(O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqish) yoki o‘tkazish ancha miqdorda yoxud
shunday harakatlar uchun ma'muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etganlik
uchun jinoiy javobgarlik belgilangan.
2020-yilda O’zbekiston Respublikasida bojxona organlari tomonidan 234 ta
holatda umumiy qiymati 4 milliard 551 million so‘mlik 3 million 569 ming 364
dona pirotexnika vositalari ushlab qolingan 24
.
2018 yilda aynan pirotexnika vositalari tufayli 3ta yong‘in holati kelib
chiqqan. Quvonarli tomoni, ularda kuyish va o‘lim holatlari qayd etilmagan.
Ammo fuqarolar mol-mulkiga 96 mln. so‘mlik moddiy zarar yetkazilgan.
2019 yilning o‘tgan 11 oyi davomida pirotexnika vositalaridan foydalanish
oqibatida 5ta yong‘in kelib chiqqan. Tan jarohati olganlar, halok bo‘lganlar yo‘q.
Ko‘rilgan moddiy zarar 11mln 776 ming so‘mni tashkil etgan.
Pirotexnika vositalari aniqlangandan so‘ng O‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2009 yil 15 iyuldagi “ Davlat daromadiga o‘tkaziladigan mol-
24
https://kun.uz/uz/news/2019/12/28/yana-paqildoq-mavzusi-pirotexnika-vositalaridan-foydalanishdan-
korilayotgan-zarar-kolami-qanday
24

1.5.O‘zbekiston Respublikasining “Maxsus iqtisodiy zonalar to‘g‘risida”
2020 yil 17 fevraldagi O‘RQ-604-son Qonuni.
1.6. O‘Zbekiston Respublikasining Jinoyat Kodeksi 22.09.1994
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari va qarorlari,
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi qarorlari
2.1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 12 apreldagi
“O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5414-son Farmoni.
2.2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 24 noyabrlagi “Bojxona
ma'murchiligini takomillashtirish va O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona
xizmati organlari faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-
tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5582-son Farmoni.
2.3.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5iyundagi “Bojxona
ma'muriyatchiligini isloh etish va O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati
organlari faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF-6005-son Farmoni.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
3.1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning «Buyuk
kelajakni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.» Xalq so‘zi
3.2. Shavkat Mirziyoev. «Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat'iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz» 1-jild
4. Asosiy adabiyotlar
4.1. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir
rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Shavkat Mirziyoevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy
dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar
Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma'ruzasi. Xalq so‘zi, 2017 yil 16
yanvar'
88

faoliyatda notarif tartibga solishni nazorat qilish va bojхona ekspertizasi
boshqarmasi etib qayta tashkil etildi. Ushbu bo linmalar oldiga qo shimchaʻ ʻ
vazifalar qo yildi
ʻ 48
.
2017-yildan buyon O‘zbekiston va AQSh yadro kontrabandasiga qarshi
kurash sohasida hamkorlik qilmoqda.
Xozirda Respublikamizning xalqaro aeroportlarida, chegaramizda joylashgan
temir va avtomobil yo‘llarining nazorat o‘tish punktlari zamonaviy radiaktiv
moddalarni aniqlaydigan maxsus uskunalar va vositalar bilan jixozlangan.
“O‘zstandart” Agentligi vakillari tomonidan bunday texnologik jixatdan murakkab
bo‘lgan qurilmalarning metrologik ta’minotini yanada rivojlantirish uchun
kalibrlovchi radiaktiv manbalar yetarli darajada emasligi ko‘rsatib o‘tildi. Bu
borada AQSh tomonidan ionlanuvchi manbalar bilan ta’minlash imkonini o‘rganib
chiqish kelishildi.
Shuningdek, so’ngi vaqtlarda bojxona organlari tomonidan tovarlarning ayrim
turlari uchun majburiy raqamli yorliqli tizimni joriy etish muhokama qilinmoqda.
SOVAZ portalida muhokama qilish uchun Davlat soliq qo'mitasi tomonidan
ishlab chiqilgan "Tovarlarning ayrim turlarini majburiy raqamli markalash tizimini
joriy etish to'g'risida" gi Prezident qarori loyihasi joylashtirildi, deb xabar beradi
Norma.uz portali.
Uning maqsadi kontrabanda va qalbaki tovarlarning noqonuniy ishlab
chiqarilishi va sotilishining oldini olish, ayrim turdagi tovarlarning qonuniy
aylanishini ta'minlash hamda iste'molchilar huquqlarini himoya qilish
mexanizmlarini yanada takomillashtirishdan iborat.
Tamaki va alkogolli ichimliklar markirovkasini joriy etish bo'yicha pilot
loyiha Vazirlar Mahkamasining "Mahsulotni identifikatsiya qilish va keyinchalik
kuzatib borish orqali markalash tartibini bosqichma-bosqich amalga oshirish
chora-tadbirlari to'g'risida" gi qaroriga muvofiq amalga oshirildi. Natijada, etiketli
tamaki qutilarining muvaffaqiyatli sinovdan chiqarilishi ta'minlandi, tamaki
48
https://www.norma.uz/oz/qonunchilikda_yangi/
bojhona_rasmiylashtiruvi_soddalashtiriladi_va_jadallashtiriladi_kontrabandaga_qarshi_kurash_-kuchaytiriladi
65

Kontrabanda jinoyatiga organ hodimlarining aralashivu va qo’llab quvatlashi
natijasida iqtisodiyotimizga sezirarli darajada zarar yetqizadi. Xususan, «Ark
buloq» bojxona posti boshlig‘i boshchiligidagi bir guruh bojxona xodimlari pora
evaziga turli sub’ektlar tomonidan import qilingan tovarlar qiymatini pasaytirib
ko‘rsatib, davlat manfaatlariga qariyb 9 mlrd so‘m zarar yetkazgan. 21
Tergov jarayonida post boshlig‘ining uyida o‘tkazilgan tintuvda, pora sifatida
olingan 311 ming dollar naqd pullar olingan. Bundan tashqari, jinoiy yo‘l bilan
topilgan pullar evaziga Bo‘stonliq tumanida 8 sotixli dala hovli qurganligi,
«Tashkent City» majmuasidan 2 ta xonadon va bitta noturar joy hamda Captiva
avtomashinasini sotib olgani aniqlangan.
Kontrabandadan davlatning milliy xavfsizligiga zarar quyidagicha:
1. Davlat byudjeti tushumlari darajasi, undirilishi kerak bo’lgan boj, to’ov, soliq,
yig’imlar undirilmaganligi hisobiga kamayadi. Natijada byudjetdan iqtisodiy
va siyosiy muammolarga qaratilgan mablag’larga nisbatan kam mablag’
ajratadi. Bu birinchi navbatda davlatning iqtisodiy (mamlakat iqtisodiy
rivojlanish sur'atini pasaytiradigan) va ijtimoiy (mamlakat aholisi hayot
darajasi va sifatining o'sishiga to'sqinlik qiladi) xavfsizligiga soya soladi. Bu
bir tomondan, mamlakat aholisining daromadlari differentsiatsiyasining
oshishiga va uning mintaqalarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi
bo'yicha farqlanishining chuqurlashishiga olib keladi. Boshqa tomondan esa,
davlat turli xil ijtimoiy loyihalar, kichik biznesni qo’llab quvatlash, ta’limni
yaxshilash, sport, sa’nat kabi loyihalarga mablag’ ajratishi qiyinlashadi. Bu
o’z o’zidan aholi hayot farovonligiga salbiy ta’sir o’tqazadi.
2. Yashirin iqtisodiyot hajmi oshib boradi, jinoyatchilik hamda uyushgan jinoiy
jamoalarni shakllanishi kuchayadi, bu ham iqtisodiy (birinchi navbatda
byudjet tizimi daromadlari darajasining pasayishi orqali), ham mamlakatning
siyosiy va jamoat xavfsizligi uchun xavf tug'diradi.
3. Milliy tashkilotlar hamda davlat reputatsiyasiga ham zarari talaygina.
Bilamizki kontrabanda yo’li bilan asosan sifatsiz mahsulotlar olib kiriladi,
21
https://www.gazeta.uz/oz/2020/11/07/corruption-customs/
21

yo‘naltirilgan holda amalga oshiriladi, — deydi I. Muxtorov. — “Sariq yo‘lak”da
bojxona deklaratsiyasi, hujjatlar va ma’lumotlarni tekshirish bo‘yicha nazorat
shakllari xavf darajasi o‘rtacha ko‘rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlovda
aniqlangan tovar va transport vositalariga nisbatan amalga oshiriladi.
“Qizil yo‘lak”da esa xavf darajasi yuqori yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan
tovar va transport vositalariga nisbatan nazorat amalga oshiriladi. Xavf darajasi
past bo‘lgan tovar va transport vositalarini o‘tkazish to‘g‘risidagi qaror qabul
qilinganda, “Yashil yo‘lak” qo‘l keladi, ya’ni bojxona nazorati shakllari ularga
nisbatan qo‘llanmaydi. Xavf darajasi o‘rtacha ko‘rsatkichga ega yoki tasodifiy
tanlov asosida aniqlangan tovarlar nazorati esa ular chiqarib yuborilgandan so‘ng
“Ko‘k yo‘lak”da amalga oshiriladi.
Bojxona organlarida xavfni boshqarish tizimini qo‘llash orqali bir qator
maqsadlarga erishiladi: xavfni boshqarish tizimini qo‘llash orqali qonun
hujjatlariga rioya etilishini hamda bojxona organlari zimmasiga yuklatilgan
vazifalarning bajarilishi ta’minlanadi. Qonun hujjatlariga muvofiq, bojxona
nazorati ob’ektlariga nisbatan nazoratni yetarli darajada ta’minlaydigan bojxona
nazoratining shakllarini hamda darajasini tanlash mumkin. Nazoratni tezlashtirish
hamda xavf darajasi kam bo‘lgan tovar va transport vositalarining O‘zbekiston
Respublikasi bojxona chegarasidan olib o‘tilishida nazoratni soddalashtirish uchun
qulay shart-sharoitlar yaratiladi.
Xo‘sh, mazkur tizim tadbirkorlarga nima beradi? Eng avvalo, tizim tashqi
savdo aylanmasining oshishiga va xalqaro savdoning rivojlanishiga xizmat qiladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning (TIF) halol ishtirokchilarini rag‘batlantirish hamda
huquqbuzarliklar profilaktikasi samaradorligini oshirish imkonini beradi. Bojxona
nazorati va rasmiylashtiruviga sarflanadigan vaqt sezilarli darajada qisqaradi. Har
bir TIF qatnashchisiga individual baho berish va ularning halolligiga qarab
saralash, bir-biridan farqlash imkoni tug‘iladi. TIF qatnashchilariga bojxona
ko‘rigida yengillik yaratiladi. Ularning tovarlari aylanmasi davri qisqaradi.
53

Bunda asosiy e’tiborni yuqori stavkali, doimiy xarakterdagi bojxona
qonunchiligining buzilishi yoki mahalliy ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga putur
yetkazadigan yoxud davlatning boshqa manfaatlariga tahdid soladigan, himoya
qilish bojxona organlari zimmasiga yuklangan eng xavfli holatlarga va yetkazib
berish jarayonlariga qaratishga katta e’tibor beriladi.
Aksincha, xavf-xatarlar bo‘lmasa yoki uning ehtimoliy qonun buzilishlarining
oqibatlari minimal darajada bo‘lsa, bojxona rasmiylashtiruvining eng tat
texnologiyalarini qo‘llaniladi va transport vositalarining kutib qolishi, yuklarni
tashish, ularni bojxona terminallarida saqlash bilan bog‘liq asossiz xarajatlarga
yo‘l qo‘yilmaydi.
Dastlabki natijalar
Xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan axborot tizimidan samarali
foydalanilishi natijasida dastlabki 6 oy mobaynida 135 ta holat aniqlanib, 6,3
mlrd. So‘mlik qo‘shimcha bojxona to‘lovlari hisoblangan.
2-rasm
“Xavfni boshqarish tizimi” bilan ishlash 45
.
45
https :// www . xabar . uz / uz / jamiyat / bojxonada - xavfni - boshqarish - tizimi
57

I bob. O‘zbekiston Respublikasi jaxon xo‘jaligiga integrallashuv
jarayonida kontrabanda va bojxona qoida buzarligiga qarshi kurashning
nazariy va xukukiy asoslari
1.1 Kontrabanda va bojxona qoidalari buzulishi tushunchasi va ularning
o’zaro farqlanishi
Kontrabanda jinoyatchilikning ancha yillar oldin vujudga kelgan shakli, yillar
davomida uning maqsadi o’zgarmadi ammo uning shakli yil sayin ko’payib
kelmoqda. Vaqt o’tishi bilan kontrabanda oqali olib o’tiladigan tovaralar ro’yhati
ham ko’paydi shu bilan birga unga qarshi kurashish usullari yil sayin o’zgarib
bormoqda.
Kontrabandaga qarshi kurash tarixi bojxona, mamlakat iqtisodiyoti, ichki va
tashqi savdoning rivojlanishi bilan uzviy bog'liqdir.
Kontrabandaning kelib chiqishi va rivojlanishi qadimgi davrlarda, chetdan
olib kelinadigan va eksport qilinadigan tovarlarga boj birinchi marta kiritilgan
paytdan boshlab paydo bo’lgan. Kontrabanda ko'lamining kengayishi bojlarning
ko'payishiga mutanosib ravishda sodir bo'ldi va tovarlarni bojxona hududidan
tashqarida yoki bojxona orqali noqonuniy, yashirin olib o'tish bilan bog'liq edi.
Qadimgi Rossiyada kontrabanda X asrda paydo bo'la boshlagan. Qadimgi
Rossiyaning eng qadimgi qonunlari - "Russkaya Pravda" da savdo qoidalari,
bojxona to'lovlarini to'lash tartibi va kontrabanda uchun sanktsiyalarni qo'llashni
allaqachon belgilab qo'yilgan edi. Knyaz Vladimir qonun hujjatlarida aytilishicha,
bojni to'lamasdan tovarlarni yashirincha olib kirishga uringani uchun tovarlarni
musodara qilish va tashuvchini qamchi bilan urish shaklida jazo qo'llanilgan. 3
O’rta Osiyo davlatlarida ham savdo qonun qoidalari “Buyuk Ipak Yo’li” bilan
bo’g’liq bo’lib, bojxona tizimiga oid qoidalar aynan shu yo’l tashkil topgandan
so’ng o’rnatila boshladi. Bojlarni to’lamaslig maqsadida yashirincha olib o’tilgan
tovarlar musodara qilinibgina qolmay ularga qo’shimcha ravishda jarimalar ham
undirilar edi.
3
https://law.wikireading.ru/5069
9

Yil Taxminiy jarohatlanganlar Jarohatlanganlarning 100000
kishiga to’g’ri kelishi
2019 10,000 3.0
2018 9,100 2.8
2017 12,900 4.0
2016 11,100 3.4
2015 11,900 3.7
2014 10,500 3.3
2013 11,400 3.6
2012 8,700 2.8
2011 9,600 3.1
2010 8,600 2.8
2009 8,800 2.9
2008 7,000 2.3
2007 9,800 3.3
Jadvalga qo’shimcha tarzida inobatga olinishi kerak bo’lgan yana bir holat,
jarohatlanganlarning 75% yosh bolalar bo’lib, ularning 14% ko’z, 22% bosh, 31%
qo’l, 17% oyoq qismlariga jarohat yetqazgan. 23

Pirotexnika vositalari inson organizmiga quyidagicha salbiy ta'sirlarni
ko‘rsatishi mumkin:
· tananing yuz, ko‘z, qo‘l sohalarida og‘ir chuqur kuyish jarohatlarining yuzaga
kelishi;
· ko‘zlarning shikastlanishi natijasida ko‘rish faoliyatining qisman yoki
butunlay buzilishi;
· olingan kuyish jarohatidan keyin plastik operatsiyalar o‘tkazishga muhtojlik;
· kuygan sohalarida dag‘al chandiqlar, qo‘l barmoqlari sohalarida
kontrakturalar hosil bo‘lishi;
· asoratlar bemorlarning ruhiy holatiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi kuzatiladi.
Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi hududida pirotexnika
vositalari aylanishini tartibga solish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori bilan
pirotexnika vositalari noqonuniy aylanishining oldini olish, iste'molchilarning
23
https://www.aao.org/eye-health/tips-prevention/firework-safety-infographics
23

182-modda. Bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish
Bojxona nazoratini chetlab yoki bojxona nazoratidan yashirib yoxud bojxona
hujjatlari yoki vositalariga o‘xshatib yasalgan hujjatlardan aldash yo‘li bilan
foydalangan holda yoki deklaratsiyasiz yoxud boshqa nomga yozilgan
deklaratsiyadan foydalanib, tovar yoki boshqa qimmatliklarni ko‘p miqdorda
O‘zbekiston Respublikasining bojxona chegarasidan o‘tkazish, shunday harakat
uchun ma'muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etilgan bo‘lsa, —
bazaviy hisoblash miqdorining uch yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki
to‘rt yuz sakson soatgacha majburiy jamoat ishlari yoki ikki yilgacha axloq
tuzatish ishlari yoki ikki yildan besh yilgacha ozodlikni cheklash yoxud besh
yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish:
a) juda ko‘p miqdorda;
b) chegarani buzib o‘tish, ya'ni bojxona xizmatining roziligini olmasdan turib,
tovar yoki boshqa qimmatliklarni O‘zbekiston Respublikasining bojxona
chegarasidan ochiqdan-ochiq o‘tkazish yo‘li bilan;
v) uyushgan guruh tomonidan yoki uning manfaatlarini ko‘zlab;
g) xizmat lavozimidan foydalangan holda sodir etilgan bo‘lsa, —
bazaviy hisoblash miqdorining uch yuz baravaridan olti yuz baravarigacha
miqdorda jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud besh yildan sakkiz
yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
2501-modda. Pirotexnika buyumlarining qonunga xilof muomalasi
Pirotexnika buyumlarini qonunga xilof ravishda ishlab chiqarish, tayyorlash,
saqlash, tashish, jo‘natish, ulardan foydalanish, xuddi shuningdek ularni qonunga
xilof ravishda O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish (O‘zbekiston
Respublikasidan olib chiqish) yoki o‘tkazish ancha miqdorda yoxud shunday
harakatlar uchun ma'muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etilgan bo‘lsa, —
bazaviy hisoblash miqdorining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda
jarima yoki uch yuz oltmish soatgacha majburiy jamoat ishlari yoki ikki yilgacha
35

kunsayin ko’payib bormoqda. Bu esa, o’z vaqtida unga qarshi kurashishni ham
zamonaviy usullarini o’ylab topishni talab qilmoqda.
1.2. K ont rabanda jinoy at chiligining jamiy at v a mamlak at
iqt isodiy ot i uchun xav fl ilik darajasi
Kontrabanda jinoyatchligi nafaqat davlat byudjetiga sa’lbiy ta’sir ko’rsatadi,
shuning bilan birga u jamiyat uchun ham xavf tug’dirmoqda. So’ngi yillarda ilm-
fan, texnika rivojlanishi bilan birgalikda jamiyat hayoti uchun havf tug’diruvchi
mahsulotlar turi ham ko’paymoqda. Ularni mamlakat hududiga yashirin olib kirish
kundan-kunga avj olmoqda. Ayniqsa dori mahsulotlari, alkagol, ta’maki,
giyohvand moddalar kontrabandasi fikrimiz yaqqol isboti. Peretoxnika vositalari
kontrabandasi ham bundan mustasno emas. Bu kabi mahsulotlarning mamlakat
hududiga kirib kelishi insonlar sog’ligiga, tichligiga havf solibgina qolmay davlat
rivoji uchun ham ulkan to’siq bo’lib xizmat qiladi.
Zamonaviy sharoitda milliy xavfsizlikka tahdidlar juda xilma-xildir, bundan
tashqari ularning ro'yxati doimiy ravishda kengayib boradi. MDHga a'zo davlatlar
(shu jumladan O’zbekiston Respublikasi) milliy xavfsizligiga tahdidlardan biri
iqtisodiy kontrabanda. Ushbu tahdidning dolzarbligi hozirgi kunda doimiy
ravishda o'sib bormoqda, bu quyidagi sabablar bilan izohlanadi:
1. Kontrabandaning hajmi tobora ortib bormoqda, ya'ni vaqt o'tishi bilan
iqtisodiy kontrabanda keng tarqalmoqda.
2. Iqtisodiy kontrabanda tobora uyushgan shakllarga ega bo'lmoqda.
Kontrabandachilarning qudrat va yaxshi intelektual bazaga ega bo’lgan
jinoiy guruhlarga birlashishi kuchaymoqda. Ushbu jamoalarga huquqni
muhofaza qilish organlari xodimlari (politsiya, bojxona va boshqalar) va
hukumat vakillari ham kirishi, bu hodisaga qarshi kurashni sezilarli
darajada murakkablashtiradi. 20
20
https://www.gazeta.uz/oz/2020/11/07/corruption-customs/
20

-uchinchidan, taqiqlangan, yashirincha amalga oshirilayotgan harakatlar, bir
joydan boshqa joyga pinhona ko’chirilayotgan narsalar ba'zan kontrabanda deb
ataladi. 8
Boshqa adabiyotlarda kontrabanda so’zining mazmunini yoritishda tovarlarni
chegaradan boj to’lamasdan olib o’tishga urg’u beriladi. Shu tariqa kontrabanda
deganda, chegaradan maxsus soliq (boj) to’lamasdan olib o’tiladigan narsalargina
tushunilishi ta'kidlanadi. Bizningcha, bu kontrabandaning mohiyatini tushunish
hamda uni sirtdan o’xshash bo’lgan jinoyatlar va boshqa qonunbuzarliklardan
ajratish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ayrim "maishiy" ma'nolari
mavjudligiga qaramay, kontrabanda tushunchasi, bizning nazarimizda, xech
shubhasiz, qonuniy tushuncha hisoblanadi. Undan xalqaro-qonuniy xujjatlarda
ham faol foydalaniladi. Bunga 1925 yil 19 avgustda Gel'singfors shahrida
imzolangan "Alkogolli tovarlar kontrabandasini to’xtatish to’g’risida"gi
konvensiya misol bo’lishi mumkin.
Ilmiy adabiyotlar va tadіqіot ishlarida kontrabanda tushunchasiga berilgan
turlicha ta'riflarga duch kelish mumkin. Masalan, kontrabandaga qarshi kurash
muammolarining taniqli tadqiqotchisi prof. Yu.I.Suchkov fikriga ko’ra, erkin
muomalada bo’lgan tovarlar va boshqa predmetlarni bojxona chegarasidan
g’ayriqonuniy olib o’tishnigina kontrabanda deb hisoblash o’rinli bo’ladi. 9
Shunga o’xshash fikrni S.A.Sirma ham ilgari suradi. U iqtisodiy kontrabanda,
odamlar kontrabandasi, shuningdek muomaladan chiqarilgan yoki muomalada
bo’lishi cheklangan predmetlarni g’ayriqonuniy olib o’tishni ajratish lozim, deb
hisoblaydi. 10
Shunga o’xshash nuqtai nazarni prof. B.V.Voljenkin ham ilgari
suradi. U iqtisodiy manfaatlarga emas, balki jamoat xavfsizligiga to’g’ridan to’g’ri
tajovuz qiluvchi ijtimoiy xavfli qilmishlarni ifodalash uchun "kontrabanda"
atamasidan foydalanishning asosliligiga shubha bildiradi. 11
Shu nuqtai nazardan
8
Slovar' inostrann і x slov. - M.: Politizdat, 1990. -S.249. (Dictionary of foreign words. - M .:
Politizdat, 1990. -P.249)
9
Suchkov Yu.I. Zashita vneshneekonomicheskoy deyatel'nosti Rossiyskoy Federasii po
ugolovnomu zakonodatel'stvu (problemnіe aspektі teorii i zakonodatel'stva).
10
Сирма С.А. Борьба с организованной преступной деятельностью в сфере таможенного контроля
11
Волженкин Б.В.Экономические преступления
12

shaxrida rasman bojxonalar xamkorligi kengashini ta'sis qiluvchi konvensiya
imzolandi.
Iqtisodiyotni globallashishi, mamlakatlar, qit'alararo savdoni rivojlantishi
natijasida asta-sekin unga nafaqat eski Dunyo vakillari, balki dunyodagi boshqa
davlatlar xam qo‘shildi. 1994 yildan boshlab bojxonalar xamkorligi kengashining
ishi noma- jaxon bojxona tashkiloti deb atala boshladi. Bugunga kelib bu
tashkilotga 150 dan ortiq davlat a'zodir, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasi
xam.
Bojxonalar xamkorligi kengashi a'zolarini 1983 yilgi 26 yanvardagi qaroriga
asosan 26 yanvar xalqaro bojxonachilar kuni deb e'lon qilindi. Bu kun nafaqat
jaxon bojxona tashkilotiga a'zo davlatlarning bojxona xizmatchilarini, balki
davlatlarning iqtisodiy manfaatlarini ximoyachilarini xam birlashtiruvchi
bayramdir.
Jaxon bojxona tashkiloti o‘z moxiyati va vazifalaridan kelib chiqqan xolda
quyidagi tashkiliy tuzilmaga egadir.
Jaxon bojxona tashkilotining yetakchi organi siyosiy komissiya xisoblanib, 24
davlat vakillari unga saylangan.ushbu komissiya vakillari ikki yil muddatga
saylanadilar. Bu komissiya jaxon bojxona tashkilotini rivojlantirish va uni tarkibini
o‘zgartirish, bojxona ishini siyosati va strategiyasini jaxon miqyosida ishlab
chiqish masalalari bilan shug‘ullanadi. Siyosiy komissiya tomonidan ishlab
chiqilgan va shu komissiya sessiyasida qabul qilingan qarorlar jaxon bojxona
tashkiloti kengashida tasdiqlash uchun kiritiladi.
Jaxon bojxona tashkiloti xuquqni muxofaza qilish, uyg‘unlashgan tizim,
bojxona qiymati, tovarlarning kelib chiqishi bo‘yicha qoidalar ishlab chiquvchi
qo‘mitalar, doimiy texnika qo‘mitasi, ilmiy kichik qo‘mita, ma'lumotlarni ishlab
chiqishni avtomatlashtirish kichik qo‘mitasi, shuningdekko‘p sonli ishchi guruxlari
orqali o‘z faoliyatini amalga oshiradi. Kishi resurslarini rivojlantirish xizmati ta'lim
masalalari bilan shug‘ullanadi.
72

Ammo ushbu sohadagi xorijiy davlatlar qonunchiligi o‘rganilganida,
“Kontrabanda” tushunchasi yuqorida nomlari ko‘rsatilgan ashyolardan tashqari
boshqa predmetlarni ham qonunga xilof ravishda o‘tkazish usuli sifatida
ta'riflangan.
Ya'ni xalqaro amaliyotda “Kontrabanda” tushunchasi faqat predmetga
nisbatan emas, balki, tovarlar yoki ashyolarni bojxona chegaralari orqali
noqonuniy ravishda olib o‘tish usullariga nisbatan ishlatilgan.
Xulosa qilib aytganda, xalqaro qonunchilik talablariga asosan, O‘zbekiston
Respublikasida “xorijiy valyutalar kontrabandasi” tushunchasiga ta'rif berish
zarurati mavjud.
Ushbu yo‘nalishda shuni ta'kidlash joizki, bugungi kunda xalqaro
qonunchilikda kontrabanda tushunchasini faqat predmetga nisbatan emas, balki
tovar va boshqa ashyolarni bojxona chegaralari orqali qonunga zid ravishda olib
o‘tish usullariga nisbatan ishlatish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Bu borada shuni aytish mumkinki, xorijiy davlatlarda muomalasi ta'qiqlangan
yoki cheklangan ashyolarni bojxona chegarasi orqali noqonuniy o‘tkazish
kontrabanda jinoyati sifatida tan olingan bo‘lsa, tovar va boshqa qimmatliklarni
o‘tkazish bilan bog‘liq jinoyat Iqtisodiy Kontrabanda (RFda qisman) hisoblanadi.
O‘zbekistonda esa tovar va boshqa qimmatliklarni bojxona chegarasi orqali
noqonuniy o‘tkazish bilan bog‘liq jinoyat Iqtisodiy Kontrabanda emas, balki
bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish deb tasniflanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, muammoning yechimi sifatida xalqaro va
milliy qonunchilik talablari asosida xorijiy valyutalar kontrabandasi tushunchasiga
ta'rif ishlab chiqildi.
Yuqoridagi izohlardan kelib chiqib, xorijiy valyutalar kontrabandasiga
quyidagicha ta'rif berish maqsadga muvofiq: Xorijiy valyutalar kontrabandasi – bu
xorijiy davlatda qonuniy to‘lov vositasi hisoblangan valyuta mablag‘larining davlat
chegarasi orqali qonunchilikda o‘rnatilgan tartibni buzgan holda olib o‘tish bo‘lib,
44

asr boshidan beri saqlanib kelinayotgan BMT statistikasida qayd etilgan eng yuqori
ko'rsatkichdir. 2017 yilda Afg'onistonda afyun rekord darajada yuqori bo'lganligi
qayd etildi - 9000 tonna, bu 2016 yilga nisbatan 87 foizga ko'pdir.
Afg'oniston giyohvand moddalarini Rossiya va Evropaga etkazib berish
uchun tranzit yo'laklari Markaziy Osiyo mamlakatlari bo'ylab o'tadigan shimoliy
yo'nalish bo'yicha amalga oshiriladi. Bundan tashqari, giyohvand moddalar
savdogarlari Bolqon yo'lidan - Eron, Turkiya va Kavkaz yo'lidan - Armaniston,
Ozarbayjon, Gruziya, Qora dengiz, Ukraina va Ruminiya orqali faol
foydalanmoqdalar.
Markaziy Osiyoda musodara qilingan opiatlarning asosiy qismi afg'on-tojik
chegarasi orqali olib kelinadi, ularning aksariyati Rossiya Federatsiyasi va boshqa
Evropa mamlakatlari bozorlariga etkazib berishga mo'ljallangan. 2013 yildan 2017
yilgacha bo'lgan davrda musodara qilingan o'rtacha yillik eng katta miqdordagi
geroin miqdori Qozog'iston (391 kg), Tojikiston (338 kg) va Qirg'iziston (229 kg).
Shu bilan birga, O'zbekistonda (99 kg) va Turkmanistonda (3 kg) sezilarli darajada
kichikroq hajmlar qo'lga olindi, bu jinoiy jamoalarning Tojikiston, Qirg'iziston va
Qozog'iston hududi orqali giyohvand moddalar tranzitini afzal ko'rganligidan
dalolat beradi.
Quyidagi 4-rasmda MDH davlatlarida ro’yhatga olingan giyohvand moddalar
noqonuniy aylanmasini ko’rishimiz mumkin. Shuni ham inobatga olish kerakki,
jinoyatchilikni rasmiylashtirish statistikasi yildan yilga o’sib bormoqda. Eng kata
ko’rsatkichni Ozorboyjon Respublikasida qayd etilgan bo’lsa Qozog’iston
Respublikasida holat boshqa davlatlarga qaraganda ancha yaxshi.
82

Endilikda tadbirkorlar Davlat bojxona qo‘mitasining bojxona.uz saytidagi
http://service.customs.uz havolasi orqali bojxona yuk deklaratsiyasining maqomi
hamda uning qaysi yo‘lakka joylashtirilgani to‘g‘risidagi ma’lumotlarni aniq
vaqtda bilib olishlari mumkin.
Ma’lumki, bojxona organlariga taqdim qilinadigan barcha ma’lumotlarni
tekshirish va ularning ishonchliligini to‘la va bekamu ko‘st ta’minlashning imkoni
yo‘q. Xavfni boshqarish tizimi esa bojxona organlarining cheklangan resurslaridan
eng katta samaradorlik asosida foydalanish imkonini beradi. Bunda asosiy e’tibor
yuqori stavkali, doimiy xarakterdagi bojxona qonunchiligining buzilishi yoki
mahalliy ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga putur yetkazadigan yoxud davlatning
boshqa manfaatlariga tahdid soladigan, eng xavfli holatlarga qaratiladi.
Xavf-xatar bo‘lmasa yoki uning ehtimoliy qonunbuzilishlarining oqibatlari
minimal darajada bo‘lsa, bojxona rasmiylashtiruvining eng sodda texnologiyalari
qo‘llaniladi va transport vositalarining kutib qolishi, yuklarni tashish, bojxona
terminallarida saqlash bilan bog‘liq asossiz xarajatlarga yo‘l qo‘yilmaydi.
DBQ Axborot xizmati bosh inspektori Husan Tangriyevning ma’lum
qilishicha, xavfni boshqarish tizimning to‘laqonli amalga kiritish orqali «yalpi»
bojxona nazoratini o‘tkazishdan voz kechgan holda, xavf profillari yoki tasodifiy
tanlov asosida tati va transport vositalarining bojxona nazorati 4 ta yo‘laklardan
biriga yo‘naltirilgan holda amalga oshiriladi 44
.
«Sariq yo‘lak» , bunda bojxona deklaratsiyasi, hujjatlar va ma’lumotlarni
tekshirish bo‘yicha bojxona nazorati shakllari xavf darajasi o‘rta ko‘rsatkichga ega
yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan tati va transport vositalariga nisbatan amalga
oshiriladi.
«Qizil yo‘lak» , bunda bojxona nazorati shakllari xavf darajasi yuqori
ko‘rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan tati va transport vositalariga
nisbatan amalga oshiriladi.
44
https :// www . xabar . uz / uz / jamiyat / bojxonada - xavfni - boshqarish - tizimi
54

TAINEO tizimi 2008 yil iyul oyida ishga tushirilgan bo’lib, u davlat idoralari
va xususiy kompaniyalar o’rtasida tatisti savdo va transport hujjatlari xavfsiz
almashinuvini ta’minladi, shuningdek, 660 ta bojxona postlarida bojxona
rasmiylashtiruvi va tovarlarni chiqarish jarayonini to’liq avtomatlashtirishga imkon
berdi. 2011 yil noyabr oyida TAINEO obunachilari soni qariyb 8000 kishiga
yetdi, tizim esa import, eksport, logistika va ta’minot sohasida ishlaydigan 100000
ga yaqin treyderlarga va 36 ta davlat idoralariga xizmat ko’rsatdi. 41
Tailandning milliy yagona darchasi (TAINEO) muvaffaqiyatli tizin
namunasidir . Tizimning maqsadi savdoni tezlashtirish hamda xalqaro savdpga
keng yo’l ochish hisoblanadi.
Barcha davlat idoralari va treyderlari “Yagona oyna” tizimiga mutlaqo bepul
kirishlari mumkin. Savdogarlar faqat masofadan boshqarish tizimi orqali
hujjatlarni tatisti shaklda rasmiylashtirish uchun ozgina oylik to’lovni to’lashlari
kerak. Savdo kompaniyalari ma’lumotlari 25 KB tatist bo’lgan operatsiya uchun
25 baht to’laydilar. Har bir qo’shimcha KB ularga 1 bat turadi. Ma’lumotlar
miqdoridan qat’i nazar, maksimal to’lov miqdori – 300 baht.
TAINEO tizimi tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirish bilan bog’liq
jarayonlarni ham, ish jarayonini ham soddalashtiradi. TAINEO tufayli Tailand har
yili taxminan 1,5 milliard dollar uchun logistika xarajatlari tejaydi.
Quyida TAINEO tizimi orqali bojxona organlari faoliyati qay tomonga
o’zgarganini ko’rishimiz mumkin 3-jadval:
11-jadval
Bojxona rasmiylashtiruvi jarayonlarini takomillashganligi 42
.
Bojxona
rasmiylashtiruvi
(1 deklaratsiya
uchun) 1998
yilgacha 1998-200 0 2008-2011
yashil qizil
Bojxona 6-8 etap 2-4 etap 0 etap 1
41
https://docplayer.ru/32039118-Prakticheskie-primery-mezhvedomstvennoe-sotrudnichestvo-po-realizacii-sistemy-
edinogo-okna-opyt-tailanda-vysokourovnevaya-arhitektura-taineo.html
42
Королевская таможенная служба Таиланда, Разработка национального «единого окна» для импорта,
экспорта и логистики: Опыт Таиланда (2012 г.)
50

O’zbekistonning jinoyat qonunchiligiga binoan kontrabanda muammolari
yuridik fan tomonidan 1998-2020 yillar davomida to'liq o'rganilgan. Ushbu davr
mobaynida bizni qiziqtirgan masalalar bo'yicha A.V.Gryaznov (kontrabandani
tarixiy-huquqiy, sotsiologik va jinoiy-huquqiy tadqiqotlar), A.V. Drannikov
(fuqarolik muomalasida cheklangan narsalarni kontrabanda uchun jinoiy
javobgarlik), SV. Dushkin (kontrabandaga qarshi kurashning jinoiy-huquqiy
choralari, javobgarlikni farqlash va jazoni individualizatsiya qilish masalalari),
D.V. Koze-Maslov (kontrabandaning tarixiy va jinoiy-huquqiy jihatlari), L.F.
Rogatyx (kontrabandaning jinoyat-huquqiy xususiyatlari) singari ko’plab
dissertatsiya tadqiqot ishlari yozilgan.
Tadqiqot metodologiyasiga . Ichki qonunchilikni ham, xorijiy davlatlarning
normativ-huquqiy hujjatlarini ham o'rganish, hujjatlar (jinoyat ishi materiallari va
statistik yozuvlar) bilan ishlash, monografiyalar, ilmiy va boshqa nashrlarni
o'rganish, jinoiy qonunchilikni qo'llash bo'yicha sharhlar va ko'rsatmalar kiradi.
kontrabanda va boshqa jinoyatlar uchun javobgarlik.
Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Dissetasiyada o‘rtacha
miqdorlar, nisbiy miqdorlar va dinamika qatorlari hamda iqtisodiy indekslar
usullaridan keng foydalanilgan.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamyati. Respublikamiz
Prezidenti Sh.Mirziyoevning respublikamiz iqtisodiy manfaatlarini ximoya qilish,
MDX va boshqa xalqaro tashkilotlar bilan aloqalarni mustaxmlashga
bag‘ishlangan risolalari ma'ruzalari va mamlakatimiz tadqiqotchilari bojxona
organlarini kontrabanda va bojxona jinoyatchiligiga qarshi kurashish hamda
xalqaro bojxona tashkilotlari bilan aloqalarini o‘rganishga bag‘ishlangan asarlarida
olib borilgan izlanish natijalari xizmat qiladi.
Dissertant tomonidan quyidagilar yoritildi:
 kontrabandaning jamoat uchun xavfining ob'ektiv namoyon bo'lishining
o'ziga xos xususiyatlarini bayon qilish;
7

Jaxon bojxona tashkilotini kotibiyati Bryussel shaxrida joylashgan bo‘lib, uni
tarkibi 100 kishidan iboratdir. Unga tashkilotga a'zo davlatlar bojxona
ma'muriyatlarining 68 vakili xam kiradi.
Mustaqil xukumatlararo tashkilot xisoblangan jaxon bojxona tashkiloti
xalqaro savdo jarayonlarini boshqaruvchi qoidalariga rioya qilinishi, jamiyatni
ximoya qilish va bojxona to‘lovlarini undirishni nazorat qilishda bojxona
ma'muriyatlarining samaradorligini oshirishni o‘z vazifasi deb xisoblaydi.
Tashkilot a'zo davlatlar bojxona ma'muriyatlarining xamkorligi masalalarini,
bojxona tizimiga aloqalar texnik jixatlar va iqtisodiy omillarni o‘rganadi. U
xalqaro konvensiyalar loyixalarini ishlab chiqadi, bojxona boshqaruvi va
tadbirlariga oid axborotni yig‘ish va tarqatish bilan shug‘ullanadi.
Faoliyatining ellik yillik tarixi mobaynida jaxon bojxona tashkiloti butun
dunyodagi bojxona amaliyotining xuquqiy asosini tashkil etuvchi 17-ta xalqaro
konvensiya va 50 dan ortiq taxsiyalarni ishlab chiqib, amaliyotga joriy etdi.
Tashkilot kengashi tomonidan tashkilot a'zolarining milliy bojxona xizmatlarini
rivojlantirishdagi talab va extiyojlarini to‘liq qondirishga mo‘ljallangan jaxon
bojxona tashkilotining 2002 yilgacha bo‘lgan faoliyatini strategik rejasi
tasdiqlandi.
Bu rejaga ko‘ra faoliyatning ikkita asosiy yo‘nalishi belgilangan.
Birinchisi xalqaro bojxona faoliyatini, savdo vositalarini qo‘mita va xizmat
ko‘rsatish tadbirlarini ishlab chiqish, takomillashtirish masalalariga bag‘ishlangan.
Ularga, masalan, tovarlarning kelib chiqishini belgilashning uyg‘unlashtirilgan
tizimini, jaxon savdo tashkilotining tovarlarni bojxona qiymati bo‘yicha kelishuvi
va boshqalar kiradi.
Ikkinchi yo‘nalish jaxon bojxona tashkiloti a'zolariga nafaqat xuquqni
muxofaza qilishda ijodiy natijalarga erishishda, savdo jarayonlarini tashkil etishda
amaliy yordam berish bilangina cheklanmay, shuningdek bojxona tadbirlarini
soddalashtirish va uyg‘unlashtirish bo‘yicha xalqaro kiotad konvensiyasini
qoidalarini qo‘llashda amaliy yordam berish maqsadida qo‘llanma
73

qonuniy olib kirilganligini tasdiqlovchi hyech qanday hujjatlari bo lmagan 749 900ʻ
quti “GOLDEN SLUB” nomli sigaretlar borligi aniqlandi.
Mazkur tamaki mahsulotlarini chegara bojxona postidan sezdirmay olib o tish
ʻ
uchun haydovchi D.U. hujjatlarda yuk avtotransport vositasini go yoki bo sh
ʻ ʻ
holatda deb ko rsatish maqsadida mazkur postda xizmat olib borayotgan bojxona
ʻ
xodimlariga 10 500 AQSH dollarini pora sifatida taqdim etadi.
Bojxona posti xodimlari esa xizmat burchiga sodiq qolgan holda mazkur holat
yuzasidan zudlik bilan tezkor tadbir ishtirokchilariga belgilangan tartibda ma lum
ʼ
qilishdi.
Yevropalik olimlar esa kontrabandani quyidagi turlarga bo’lishmoqda
8-jadval
Kontrabanda turlari
Tovarlar kontrabandasi Odamlar
kontrabandasi Noyob hayvonlar
kontrabandasi Valyuta
kontrabandasi
Giyohvand moddalar,
Psixotrop moddalar,
Kuchli ta’sirlimoddalar
Zaharli moddalar
Toksik moddalar
Radioaktiv moddalar,
Portlovchi moddalar,
Qurol,
Portlovchi qurilmalar,
Olovli qurollar
O'q-dorilar,
Ommaviy qirg'in
qurollari (yadro,
kimyoviy, biologik va
boshqalar), Migratsion ;
Yosh bolalar;
Ayollar;
Odam savdosi Qizil kitobga
kiritilgan noyob
turdagi hayvonlar Chet el valyutasi
kontrabandasi
39

O'tkazilgan oylik davomida jami 458 ta giyohvandlik vositalari bilan bog'liq
holatlar qayd etildi, ya'ni ularning 260 tasi saqlash, 138 – o'tkazish, 34
– etishtirish, 26 - kontrabanda hamda 1 tasi bangixona saqlash kabi jinoyatlardir.
Noqonuniy muomaladan jami 54 kg 391 gramm giyohvandlik vositalari
olindi (Shundan 1 kg. 30 grammi geroin, 3 kg. 320 grammi opiy, 12 kg. 168
grammi gashish, 37 kg. 215 grammi marixuana, 395 grammi ko'knor, 212
grammi sintetik giyohvandlik vositalari va 9 grammi psixotrop va boshqa dori-
darmonlar).
Ushbu turdagi jinoyatlarni sodir etgan 394 nafar shaxs aniqlandi. Ularning
1 nafari o'qituvchi, 134 nafari 17 yoshdan 29 yoshgacha bo'lgan yoshlardir.
OIV infektsiyasi tarqalishiga qarshi kurashish yo'nalishida bo'yicha 20
ta qo'shmachilik, 17 ta OIV infektsiyasini qasddan yuqtirish, 1 ta odam savdosi
jinoyatlari fosh etildi. Shuningdek, 804 nafar shaxs tibbiy ko'rikdan o'tkazilishi
natijasida ularning 49 nafari kasallanganligi aniqlandi 25
.
Yoshlar orasida giyohvandlikning tarqalishiga qarshi kurashish ustuvor
yo'nalishlardan biri ekanligini tufayli mazkur yo'nalishda tizimli profilaktik va
tezkor-qidiruv tadbirlari davom ettirilmoqda.
O‘zbekistonda 5889 nafar giyohvandlik moddalari iste’mol qiluvchi yoshlar
ro‘yxatda turibdi. Bu haqda ichki ishlar vazirining jamoatchilik tartibi bo‘yicha
o‘rinbosari, mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash vaziri o‘rinbosari Azizbek
Ikromov juma kuni Senatning yettinchi yalpi majlisida ma’lum qildi .
Ularning asosiy qismi Andijon viloyatida — 1232 nafar, Farg‘onada — 1093
nafar va Toshkent shahrida — 1188 nafar. Qolgan viloyatlarda 600−500 nafardan
hisobda turibdi 26
.
Ichki ishlar vaziri o‘rinbosari oxirgi to‘rt yilda kuchli ta’sir qiluvchi
preparatlar va psixotrop moddalarning noqonuniy aylanmasi hajmi ortib
borayotganini ham ta’kidlab o‘tdi. 2016 yilda 58 mingta «dorixona
narkotiklari»ning noqonuniy savdosiga chek qo‘yilgan bo‘lsa, 2017 yilda 62,5
25
IIV JQBB Giyohvandlik vositalari bilan qonunga xilof ravishda muomala qilishga qarshi kurashish
boshqarmasi/11.03.2021 xisobati
26
https://www.gazeta.uz/oz/2020/09/11/narcotic/# !
27

ming, 2018 yilda 128 ming, 2019 yilda 365 mingta tabletka va boshqa giyohvand
vositalar olingan. 2020 yilning 8 oyi ichida esa 191196 ta tramadol yoki
tropikamid tabletkalari olib qo‘yilgan.
Bugungi kunda yoshlar o‘rtasida an’anaviy giyohvandlik moddalaridan voz
kechib, ayniqsa, psixotrop va kuchli ta’sir etuvchi moddalarni iste’mol qilish
holatlari ko‘paymoqda. Hozirgi yoshlarda tramadol va yangi paydo bo‘lgan
tropikamid dorilari iste’moli ham kuchaymoqda. Ular ta’sirida esa yoshlar
tomonidan og‘ir turdagi jinoyatlar sodir etilmoqda.
Tadqiqotlar va ma'lumotlar shuni ko'rsatdiki, giyohvand moddalarni iste'mol
qilishning sog'liqqa zararli ta'siri ilgari o'ylanganidan ko'ra og'irroq va keng
tarqalgan. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Giyohvand moddalar va
jinoyatchilik bo'yicha boshqarmasi (UNODC) tomonidan e'lon qilingan 2019-
yildagi Jahon bo'yicha giyohvand moddalar to'g'risidagi hisobotga ko'ra, dunyo
bo'ylab 35 millionga yaqin odam giyohvand moddalar iste’mol qilishdan aziyat
chekmoqda va davolanishga muhtoj.
Hisobotga ko'ra, opiumdan foydalanuvchilar soni 53 milliondan oshmoqda -
avvalgi hisob-kitoblarga qaraganda 56 foiz ko'p. 2017 yilda giyohvand moddalarni
iste'mol qiladigan 585 ming kishining uchdan ikki qismi afyun iste'mol qilishdan
vafot etdi. Shuningdek, 2017 yilda dunyo miqyosida 11 million kishi giyohvand
moddalani ineksiya usulida qabul qilgan, shulardan 1,4 million kishi OITS va 5,6
million kishi gepatit S formasi bilan kasallangan.
6-jadval
Giyohvand moddalar ta’sirida o'lim darajasi
bo'yicha mamlakatlar ro'yxati (2018-yil) 27
№ Mamlakat O’limlar soni Bir million kishiga
to'g'ri keladigan o'lim
1 AQSH 63 632 300,7
2 Shvetsiya 1 069 173,5
3 Estoniya 114 134,3
27
https://nonews.co/directory/lists/countries/drug-related-mortality
28

tabiiyki bunday tovarlar narxi ham arzon bo’ladi, bu esa ularga bo’lgan
talabni oshiradi. Natijada ishki ishlab chiqaruvchilar mahsulotlari savdosi
pasayadi bu esa davlat iqtisodiyoti aylanmasini sekinlashtiradi. Bu bilan
cheklanib qolmaygina kontrabanda yo’li bilan kirib kelgan tovarlarni harid
qilgan ishlab chiqaruvchi yoki tadbirkorla xarajat jihatidan raqobatchilardan
ustun bo’ladi. Bu holat esa “Halol” tadbirkorni raqobatdan siqib chiqarishga
olib keladi. Bu birinchi navbatda, mamlakatning iqtisodiy xavfsizligiga
tahdidni keltirib chiqaradi. Shuni ta'kidlash kerak bu holda kontrabanda
predmeti bo’lib nafaqat tayyor mahsulotlar, balki xomashyo va materiallar
ham tushiniladi.
4. Noqonuniy ravishda olib kirilayotgan mahsulotlarning sifati davlat tomonidan
nazorat qilinmaydi natijada m amlakat aholisi hayoti va sog'lig'iga zarar
yetishi mumkin. Mamlakatga noqonuniy olib kirilgan tovarlar tarkibida inson
salomatligi uchun zararli moddalar bo'lishi mumkin, bu mamlakatda
kasalliklari sonining ko'payishiga olib keladi, demografik holatga zarar
etkazadi.
Texnika rivojlanishi bilan Peretoxnika vositalarining yangidan-yangi turlari
paydo bo’lmoqda. Peretoxnika vositalari natijasida zararlanganlar soni ham keskin
oshmoqda. Davlat qonunchilik tizimi Peretoxnika vositalari kontrabandasiga qarshi
qancha qattiq kurashmasin, ularning kontrabandasini butkul yoq qilishga hali
erishilmadi.
Fikrimiz isboti sifatida quyida peretoxnika vositalari natijasida aholi
jabrlanishi statistikasini ko’rishimiz mumkin.
5-jadval
Perotexnika vositalaridan foydalanish vaqtida jarohat olish holatlari
(2014-2019, AQSH) 22
22
2019 Fireworks Annual Report - CPSC.gov
22

— GSP — bu «General System of Preferences» (Imtiyozlar bosh tizimi)
iborasining qisqartmasi. Mohiyatan, bu O‘zbekistondagi qariyb hamma
mahsulotlar Yevropa Ittifoqi davlatlariga bojsiz eksport qilinishini anglatadi.
O‘zbekiston bu imtiyozlarga ega bo‘lgan 9-davlat bo‘ldi.
Keyingi beriladigan savolning oldini olib aytishim lozimki, sertifikatlash
masalalariga buning aloqasi yo‘q.
— O‘zbekistonga GSP+ tizimi nima beradi?
— Traut va Raysning «Marketing urushlari» nomli ajoyib kitobi bor, unda
harbiy harakatlar va yangi bozorlarni egallash o‘rtasida o‘xshashlik izlangan. Mana
shu solishtirishlar doirasida o‘zbek ishlab chiqaruvchilari eng zamonaviy qurolga
ega bo‘lishdi, deb aytgan bo‘lardim.
Yevropa bozorida raqobat juda kuchli. Butun jahondan eng yaxshi ishlab
chiqaruvchilar xaridorlar bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri muzokaralar olib borishadi, tovar
uchun narx hisobi uning har donasiga sentning o‘ndan bir qismigacha boradi. Endi
vaziyatni tasavvur qiling, ishlab chiqaruvchi sentning o‘ndan bir qismiga talashib,
iqtisod qilishga tirishib yotganda kutilmaganda u ulkan bonusga ega bo‘ldi:
muhokama qilinayotgan tovar Yevropaga bojsiz olib kirilishiga izn berildi. Bu
bonusning kattaligi sentning o‘ndan bir qismi emas, mahsulot narxining 10
foizidan ham katta summalarda o‘lchanadi. Bir deganda O‘zbekistonning barcha
mahsulotlari raqobatbardosh bo‘lib qoldi. Buni aytishga oson.
Lekin GSP+ rejimiga kirishish ortiqcha xursandchilikka sabab bo‘lishi kerak
emas. Men ko‘plab ishlab chiqaruvchilar bilan gaplashdim, ular Yevropada savdo
miqdori oshishi o‘z-o‘zidan ro‘y bermasligini ta'kidlashmoqda. Amaliyotga ko‘ra,
«o‘z o‘zidan» faqat ziyonli biznes paydo bo‘lishi mumkin, muvaffaqiyat uchun esa
sa'y-harakat qilish kerak, tizim qurish lozim.
3.2. O‘zbekiston Respublikasining kontrabanda va bojxona qoida
buzarligiga qarshi kurashish da xalqaro aloqalarni yanada takomillashtirish
XXI asrning dastlabki yillari ilm-fan va texnika rivojining shiddatli
tus olgani, axborot almashinuvi tizimining tubdan takomillashgani bilan
75

Qirg‘iziston Respublikasi Jinoyat kodeksining 223-moddasi va Qozog‘iston
Respublikasi JKning 234-moddasi Iqtisodiy kontrabanda deb nomlanib, jinoyat
predmeti tovar va boshqa qimmatliklar hisoblanadi. Shuningdek, Qozog‘iston
Respublikasi Jinoyat kodeksining 286-moddasi Muomaladan olingan yoki
muomalasi cheklangan ashyolar kontrabandasi deb nomlanadi. Ushbu moddaning
predmeti giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar, ularning analoglari,
prekursorlar, kuchli ta'sir etuvchi, zaxarli, zaxarlovchi, radioaktiv, portlovchi
moddalari, qurol aslahalari, portlatish uskunalari, o‘q otish qurollari, yadroviy,
kimyoviy, biologik va boshqa turdagi ommaviy qirg‘in qurollari hisoblanadi 29
.
Rossiya Federatsiyasi (RF) qonunchiligida tovar yoki boshqa qimmatliklarni
(naqd pul, qimmatli qog‘ozlar, alkogol va tamaki mahsulotlaridan tashqari)
bojxona chegarasi orqali noqonuniy olib o‘tilishi uchun shaxs jinoiy javobgarlikka
tortilmasdan ma'muriy javobgarlik bilan cheklanadi. RF JKning 200.1-moddasi
Naqd pul vositalari va (yoki) pul instrumentlari kontrabandasi, 200.2-moddasi
Alkogol' va tamaki maxsulotlari kontrabandasi deb nomlanadi. Bundan tashqari,
226.1-moddasi kuchli ta'sir etuvchi, zaxarli, zaxarlovchi, radioaktiv, portlovchi
moddalari, qurol aslahalari, portlatish uskunalari, o‘q otish qurollari, yadroviy,
kimyoviy, biologik va boshqa turdagi ommaviy qirg‘in qurollari, strategik muhim
tovarlar, madaniy boyliklar va noyob yovvoyi hayvonlar va suv biologik resurslari
kontrabandasi deb nomlanadi.
Shuningdek, 229.1-moddasi giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar,
prekursorlar yoki ularning analoglari hamda tarkibida ushbu moddalari bo‘lgan
o‘simliklar va ularning qismlari kontrabandasi deb nomlanadi. Shu bilan birga, RF
jinoyat qonunchiligida kontrabanda jinoyatining sodir etish usuli ta'riflanmagan
(faqatgina kontrabanda ashyolarini noqonuniy o‘tkazish ko‘rsatilgan).
Armaniston Respublikasi JKning 215-moddasi Kontrabanda deb nomlanib,
uning birinchi qismida jinoyat predmeti sifatida tovarlar, madaniy va boshqa
qimmatliklar keltirilgan. Xulosa qilib aytganda, xalqaro qonunchilik talablariga
29
Qozog‘iston Respublikasi Jinoyat kodeksi. 14.07.2014 yil
31

 kontrabanda kontseptsiyasi, ushbu jinoyatning shakllari va turlari,
O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi tizimida tegishli jinoyat-huquqiy norma
joylashuvining asosliligini huquqiy tahlil qilish;
 kontrabandaning tarkibiy qismlari va belgilariga batafsil tavsif berish;
 kontrabandaning individual xususiyatlarini shakllantirishni tushuntirish
uchun tahlil o'tkazish;
 kontrabandaga qarshi kurashni kuchaytirish maqsadida amaldagi jinoyat va
bojxona qonunchiligini yanada takomillashtirish yo'nalishlarini belgilash.
Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya kirish, uchta bob, o'n to'rtta
xatboshini, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
8

 Bojxona nazoratini tezlashtirish hamda xavf darajasi kam bo‘lgan tati va
transport vositalarini O‘zbekiston Respublikasi bojxona chegarasidan olib
o‘tilishida bojxona nazoratini soddalashtirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish.
Mazkur tizim tadbirkorga nima beradi?
 Eng avvalo, ushbu tizim tashqi savdo aylanmasining oshishiga va xalqaro
savdoning rivojlanishiga xizmat qiladi;
 Tashqi iqtisodiy faoliyatning (TIF) halol ishtirokchilarini rag‘batlantirish
hamda huquqbuzarliklar profilaktikasi samaradorligini oshirish imkonini beradi;
 Bojxona nazorati va rasmiylashtiruviga sarflanadigan vaqt sezilarli ravishda
qisqaradi;
 Harbir TIF qatnashchisiga individual baho berish va ularning halolligiga
qarab saralash, bir-biridan farqlash imkoni tug‘iladi;
 TIF qatnashchilariga bojxona ko‘rigidan yengillik yaratiladi;
 TIF qatnashchilarining tovarlari aylanmasi davri qisqaradi.
Endilikda tadbirkorlar Davlat bojxona qo‘mitasining bojxona.uz
saytidagi havola orqali bojxona yuk deklaratsiyasining maqomi hamda uning qaysi
yo‘lakka joylashtirilganligi to‘g‘risida ma’lumotlarni real vaqt rejimida olishlari
mumkin.
Mazkur tizim bojxona organlariga nima beradi?
Tovar va transport vositalarini, bojxona nazoratidan o‘tkazishda Xavfni
boshqarish tizimi bojxona nazoratining qo‘llaniladigan shakli va darajasini belgilab
beradi. Tovarlar bojxona chegarasi orqali olib o‘tilayotganda bojxona
operatsiyalarining o‘tkazilishini tezlashtirish bilan bir qatorda bojxona to‘g‘risidagi
qonun hujjatlari buzilishlarini aniqlash, prognoz qilish va ularning oldini olishda
muhim rol o‘ynaydi.
Ma’lumki, bojxona organlariga taqdim qilinadigan barcha ma’lumotlarni
tekshirish va ularning ishonchliligini ta’minlashning imkoniyati yo‘q. Xavfni
boshqarish tizmi esa bojxona organlarining cheklangan resurslaridan eng katta
samaradorlik asosida foydalanish imkonini beradi.
56

uskunalar.
Aynan valyuta kontrabandasiga to’htaladigan bo’lsak, Bugungi kunda
O‘zbekiston Respublikasida valyuta siyosatini liberallashtirish borasida amalga
oshirilayotgan islohotlar natijasida eksport-import operatsiyalarini amalga oshirish
bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlik sub'ektlari va fuqarolar uchun keng qulay
imkoniyatlar yaratilmoqda. Shunga qaramay, ayrim “nopok tadbirkorlar” va
fuqarolar tomonidan yaratilayotgan imkoniyatlardan qonunga xilof ravishda
foydalanish, xususan, valyutalar kontrabandasi bilan shug‘ullanish holatlari
uchramoqda. Bu holat o‘z navbatida hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasida
valyutalar kontrabadasining avj olishiga va ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda. Shu
bois, valyutalar kontrabandasiga qarshi kurashish sohasida yuzaga kelgan vaziyat,
ushbu sohadagi tashkiliy-huquqiy asoslarni takomillashtirish zaruratini taqazo
etmoqda. Bu shundan dalolat beradiki, bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida
valyuta ayirboshlashning erkinlashtirilganligi natijasida aholi va tadbirkorlar
ixtiyorida xorijiy valyuta pul mablag‘lari ko‘payib, chet el valyutasidagi pul
mablag‘larini valyuta operatsiyalari sohasidagi qonunchilik talablarini buzgan
holda kontrabanda usullari bilan O‘zbekiston Respublikasidan xorijiy davlatlarga
olib chiqish holatlari ko‘payib bormoqda.
Bu o‘z navbatida, O‘zbekiston Respublikasining valyuta to‘g‘risidagi va
valyuta operatsiyalari sohasidagi hamda valyuta munosabatlari bilan bog‘liq
qonunbuzilish holatlariga qarshi kurashning huquqiy asoslarini takomillashtirishni
talab etmoqda. Huquqiy hujjatlarda “valyutalar kontrabandasi” tushunchasini
kiritish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Ilmiy tadqiqot ishlarini o‘rganish natijalariga ko‘ra, xorijiy valyutalar
kontrabandasi tushunchasiga tadqiqotchilar tomonidan har xil ilmiy izoh
berilganligi ma'lum bo‘ldi.
Jumladan, Rossiyalik tadqiqotchi V.M. Talan o‘zining “Vidi kontrabandi”
nomli ilmiy maqolasida, Rossiya qonunchiligida kontrabandaning yangi turi
40

Jinoyatchilikka va kontrabandaga qarshi kurashda xalqaro hamkorlik butun dunyo
davlatlari uchun muhim masalalardan biridir.
Mustaqil davlatimizning xalqaro maydonga chiqishi va dunyo
hamjamiyatining to‘laqonli ishtirokchisiga aylanib jinoyatchilikka hamda
kontrabandaga qarshi kurashda xalqaro hamkorlikda faol qatnashishi xalqaro
jinoyat, jinoyat-protsessual huquqlarni puxta o‘zlash- tirishni talab etadi.
Kontrabandaga qarshi kurashda xalqaro hamkorlikning mazmun mohiyati, ichki
tuzilishi asosiy prinsiplari, tarmoqlarini chuqur anglab
yetish va huquqni muhofaza qiluvchi organ xodimlari, bojxona xizmati xodimlari
uchun ayni zaruratdir.
Agar diniy ekstremizm va aqidaparastlik shiorlari
xalqaro terrorning g‘oyaviy niqobi bo‘lsa, narkobiznes va narkotrafik,
hech shubhasiz, xalqaro terrorning moliyaviy tayanchi. Shubha yo‘qki, narkotik
moddalarni nolegal ishlab chiqarish, uni tranzit qilish va aylantirish diniy
ekstremizm va xalqaro terrorizmning asosiy moliyaviy manbalaridan biridir.
Qo‘shni Afg‘onistondagi ijtimoiy siyosiy vaziyatning tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki,
iqtisodiy va harbiy siyosiy beqarorlik sharoitlarida terrorizm, narkobiznes va qurol-
yarog‘ning noqonuniy savdosi o‘rtasida muhim o‘zaro aloqa vujudga keladi.
BMTning ko‘knori urug‘ining noqonuniy ekilishini nazorat qilishga oid
monitoringiga ko‘ra, 2018-yilda Afg‘onistonda jahondagi qoradorining
75% yetishtirildi. 52
Qoradori yetishtirish Afg‘onistonning o‘ziga ham katta
xavf tug‘diradi. Chunki qoradori kontrabandasi uyushgan jinoyatchilik va
terrorizm bilan bog‘liq bo‘lib, u butun jahonga tahdid soladi.
Afg’oniston davlatimizga chegaradoshligini hisobga oladigan bo’lsak, xalqaro
hamkorlik biz uchun doim muxim ahamiyat kasb etgan. Shu maqsadda hozirga
qadar kontrabandaga qarshi kurashish yo’lida ko’plab xalqaro shartnomalar
imzolashga erishganmiz.
Quyidagilar shular jumlasidandir:
52
Jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkorlik / ma ’ ruzalar matni / 105 bet
77

axloq tuzatish ishlari yoki bir yildan uch yilgacha ozodlikni cheklash yoxud uch
yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Pirotexnika buyumlarini qonunga xilof ravishda ishlab chiqarish, tayyorlash,
saqlash, tashish, jo‘natish, ulardan foydalanish, xuddi shuningdek ularni qonunga
xilof ravishda O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish (O‘zbekiston
Respublikasidan olib chiqish) yoki o‘tkazish:
a) ko‘p miqdorda;
b) bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib;
v) takroran yoki xavfli residivist tomonidan;
g) mansab mavqeini suiiste'mol qilish yo‘li bilan sodir etilgan bo‘lsa;
d) badanga o‘rtacha og‘ir yoki og‘ir shikast yetkazilishiga sabab bo‘lsa, —
bazaviy hisoblash miqdorining yuz baravaridan ikki yuz baravarigacha
miqdorda jarima yoki ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki uch
yildan besh yilgacha ozodlikni cheklash yoxud uch yildan besh yilgacha
ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Pirotexnika buyumlarini qonunga xilof ravishda ishlab chiqarish, tayyorlash,
saqlash, tashish, jo‘natish, ulardan foydalanish, xuddi shuningdek ularni qonunga
xilof ravishda O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish (O‘zbekiston
Respublikasidan olib chiqish) yoki o‘tkazish:
a) juda ko‘p miqdorda;
b) uyushgan guruh tomonidan yoki uning manfaatlarini ko‘zlab sodir etilgan
bo‘lsa;
v) odam o‘lishiga sabab bo‘lsa, —
besh yildan sakkiz yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Pirotexnika buyumlarini qonunga xilof ravishda ¬ishlab chiqarish, tayyorlash,
saqlash, tashish, jo‘natish, ¬ulardan foydalanish, xuddi shuningdek ularni qonunga
xilof ravishda O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish (O‘zbekiston
Respublikasidan olib chiqish) yoki o‘tkazish:
a) odamlar o‘limiga;
36

sifatida Naqd pul vositalari yoki pul vositalari kontrabandasi tushunchasi
kiritilganligini va ushbu tushunchaning mazmuni asosan, jinoiy yo‘l bilan topilgan
naqd pul vositalarini legallashatirishga qarshi kurash ekanligiga e'tibor
qaratilganligini ta'kidlagan 33
.
Ushbu tushuncha Rossiya qonunchiligida aks etgan “Moliyaviy kontrabanda”
tushunchasidagi alomatlarni qamrab olganligini, tushunchalarni umumlashtirib,
ularga yagona yondashuvni va bir biridan ajratuvchi alohida ta'riflar ishlab chiqish
zarurligini ma'lum qilgan.
V.M. Talandan oldin, Rossiyalik tadqiqotchi R.V.Kravsov o‘zining
“Kontrabandav mejdunarodnom prave” nomli ilmiy maqolasida ma'lum
qilishicha 34
, 1971 yilda sosialistik mamlakatlar bojxona boshqarmalari
rahbarlarining XIII konferensiyasida imzolangan xalqaro bayonnomaga ko‘ra,
Kontrabanda – yuklarning (tovarlar, boyliklar va boshqa narsalar) davlat chegarasi
orqali noqonuniy harakat qilishi yoki bojxona va valyuta qoidalariga qarshi
qaratilgan boshqa harakatlar bo‘lib, ular uchun tegishli mamlakatning huquqiy
normalariga muvofiq sanksiyalar nazarda tutilishi ko‘rsatilganligini ta'kidlagan.
Shuningdek, mahalliy tadqiqotchilardan D.Sh.Abduraxmanov o‘zining
“O‘zbekiston Respublikasida kapital harakatini tartibga solishning jinoiy huquqiy
jihatlari” nomli magistirlik ishida xorijiy valyutalar kontrabandasi bilan bog‘liq
bo‘lgan kapitalning O‘zbekiston Respublikasidan noqonuniy chiqib ketishi
masalasini o‘rganishda hujjatli tahlil va kriminologik tahlil uslublaridan
foydalanib, muammoning jinoiy huquqiy jihatlarini, asosan, iqtisodiy sohadagi
qonunlar talablarining buzilayotganligini, jinoyatning sodir etilish usullari,
shakllari hamda jinoyatchi shaxsining hususiyatlarini yoritib bergan.
Ammo yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan olimlar valyuta qonunchiligini buzish
holatlari, valyuta va kontrabanda tushunchalarining o‘zaro bog‘liqligi hamda
valyutalar kontrabandasi muammolarini o‘z ishlarida yoritib bermagan.
33
Талан В.М. “Виды контрабанды”, научная статья, 2013 г
34
Кравцов Р.В. “Контрабанда в международном праве”, 2006 г
41

rasmiylashtiruvi etap
Rasmiylashtirish
vaqti 3-10 kun 0.5-1 kun 0 soat 0.5-
1soat
Kerakli hujjatlar soni 5 hujjat 3 hujjat 0 1
Ko’rib chiqish
muddati 3-10 kun 10-30 minut 95% 5 minut
TAINEO tizimi tashqi savdo-sotiq operatsiyalarini amalga oshirish bilan
bog’liq jarayonlarni ham, hujjat aylanishini ham soddalashtiradi. Bu chegaradagi
tatistic talablarga rioya qilish uchun zarur bo’lgan jarayonlar, hujjatlar va vaqt
sonining sezilarli darajada qisqarishini ta’minlaydi. TAINEO tufayli Tailand har
yili logistika xarajatlaridan 1,5 milliard AQSh dollar tejaydi.
Mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada rivojlantirish va
tadbirkorlarga keng qulayliklar yaratishga katta e’tibor berilmoqda. Jumladan,
bojxona nazorati va rasmiylashtiruvi jarayonlarini yanada takomillashtirish va
shaffoflashtirish maqsadida sohaga axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
(AKT)ni joriy etish, Internet tarmog‘i orqali turli interaktiv xizmatlar ko‘rsatish
ko‘lami tobora ortib bormoqda.
Ikkinchi bobda O’zbekiston bojxona tizimida axborot texnologiyalarini
qo’llanish holatini tahlil qilish bilan bir qatorda yangi joriy etilgan “Xavfni
boshqarish tizimi” ham o’rganamiz. Tizimning afzallik va qulayliklari bilan
yaqindan tanishamiz.
Prezidentimizning 2018 yil 12 apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Davlat
bojxona xizmati organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi farmoni bilan o‘tgan yil 1 sentyabrga qadar bo‘lgan muddatda
tovarlarning bojxona nazoratini tanlov asosida o‘tkazishni nazarda tutuvchi xavfni
boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi ishlab chiqilishi va joriy etilishini
ta’minlash belgilandi 43
.
43
https :// uzhurriyat . uz /2019/03/27/ yangi - tizim - yangi - imkoniyat /
51

1992-yil 24-iyunda O‘zbekiston Respublikasi bilan Qozog‘iston
Respublikasi o‘rtasida tuzilgan do‘stlik, hamkorlik va o‘zaro yordam to‘g‘-
risida shartnoma imzolandi. Bu shartnomaning 22-moddasida tomonlar quyi-
dagicha kelishgan: «Oliy ahdlashuvchi tomonlar uyushgan jinoyatchilikka,
terrorizmga, shuningdek, giyohvandlik moddalari, qurollardan noqonuniy
foydalanishga, kontrabandaga qarshi kurashda hamkorlikni kengaytiradilar
va chuqurlashtiradilar».
1992-yil 25-noyabrda O‘zbekiston Respublikasi bilan Eron Islom
Respublikasi o‘rtasida davlatlararo munosabatlarning asoslari to‘g‘risidagi
bayonnomaning 12-moddasida tomonlar shunday kelishadilar: «Oliy
ahdlashuvchi tomonlar jinoyatchilik, terrorizm, giyohvandlik moddalari
kontrabandasi, havo va daryo qaroqchiligi, madaniy va tarixiy ahamiyatga
ega bo‘lgan mol-mulklarni g‘ayriqonuniy ravishda olib chiqib ketishga
qarshi kurash sohalarida hamkorlik qilib, tajriba almashadilar».
Tomonlar, milliy xavfsizlik idoralari, xususan, Interpol doirasida
uyushgan jinoyatchilikka, giyohvandlik vositalarini noqonuniy tarqatishga
va kontrabandaga, shuningdek, san’at asarlarini norasmiy olib o‘tishga
qarshi kurashda hamkorlikni uyushtiradilar. Ular xalqaro terrorizmga qar-
shi kurash sohasida tegishli hamkorlikni yo‘lga qo‘yishga harakat qiladilar».
1993-yil 4-yanvarda O‘zbekiston Respublikasi bilan Tojikiston Res-
publikasi o‘rtasida do‘stlik, yaxshi qo‘shnichilik va hamkorlik to‘g‘risidagi
tuzilgan shartnomaning 23-moddasida shunday kelishilgan: «Oliy ahdla-
shuvchi tomonlar uyushgan jinoyatchilikka, terrorizm va kontrabandaga,
giyohvandlik moddalari va qurol-yarog‘lar g‘ayriqonuniy ravishda olib
kelinishi va olib ketilishiga qarshi kurashda hamkorlik qiladilar».
1993-yil 17-dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Hukumati va Rossiya
Federatsiyasi o‘rtasida tuzilgan havo qatnovi to‘g‘risida bitimning 5-mod-
dasida: «Ahdlashuvchi tomonlar xalqaro qonunlardan kelib chiqadigan o‘z
huquqlari va majburiyatlariga muvofiq, fuqaro aviatsiyasining xavfsiz-
78

qilish tizimini yaratish hamda bojxona komplekslari va postlarini zamonaviy
bojxona nazorati texnik vositalari bilan ta’minlash yo‘nalishida amalga
oshirilmoqda. Bugungi kunda DBQ rasmiy veb-sayti www.customs.uz orqali 9ta
interaktiv xizmatlar va Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali my.gov.uz orqali
10ta interaktiv xizmatlar aholi va tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari uchun
ko‘rsatilib kelinmoqda. Ko‘rsatilayotgan interaktiv xizmatlar tadbirkorlik
subyektlari va fuqarolarimizga vaqtni tejash, qog‘oz xarajatlarini kamaytirish,
bojxona organlariga bormasdan o‘z ish joylaridan Internet orqali kerakli
ma’lumotlarni olish hamda rasmiylashtirish va shu kabi bir qancha qulayliklar
yaratib kelmoqda.
Tovarlar bojxonada elektron shaklda rasmiylashtirilmoqda
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 29-dekabrdagi 370-
sonli qarori ijrosini ta’minlash, tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilariga
qulayliklar yaratish maqsadida DBQ tomonidan «Elektron dek-laratsiyalash»
avtomatlashtirilgan axborot tizimi ishlab chiqildi va amaliyotga joriy etildi. Ushbu
tizim TIF qatnashchilariga bir qator afzalliklar beradi. Jumladan:
 elektron deklaratsiyalash jarayonida tadbirkorlik subyekti bojxona postidan
uzoq masofada bo‘lishidan qat’iy nazar, internet tarmog‘i orqali amalga oshirish
imkoniyatiga ega;
 deklarant o‘z ish joyida o‘tirib, bir necha bojxona postlari bilan tovarlarni
deklaratsiyalashi mumkin;
 TIF qatnashchilarining kerakli bojxona protseduralari bilan bog‘liq bo‘lgan
vaqti va moddiy xarajatlari qisqaradi. «Elektron deklaratsiyalash» tizimi 2012-yil
31-dekabrdan www.customs.uz
DBQ saytiga interaktiv xizmati sifatida joylashtirildi hamda 2013-yil 1-
yanvardan boshlab tatbiq etildi. Olib borilgan ishlar natijasida, 2013-yilda jami
bojxona yuk deklaratsiyalarining 39,2 foizi elektron tarzda taqdim etilgan bo‘lsa,
2015-yilda esa bu ko‘rsatkich 99,95 foizni tashkil etdi.
59

olib qaraganda, prof. B.V.Voljenkin rahbarligidagi guruh tomonidan ishlab
chiqilgan MDH ning ishtirokchi davlatlari uchun Model' Jinoyat kodeksida
kontrabanda jinoyatining umumiy tarkibi ikkiga: iіtisodiy kontrabanda va
kontrabandaga ajratilgani 12
tasodifiy hol emas. Bizningcha, bu yechim o’z
mohiyatiga ko’ra to’g’ri, biroq terminologik nuqtai nazardan kamchiliklardan xoli
emas, chunki erkin muomaladan chiqarilgan predmetlar yoki erkin muomalada
bo’lishi cheklangan predmetlar (oddiy qurol, giyohvandlik vositalari va psixotrop
moddalar, strategik xom ashyo va sh.k.)ni bojxona chegarasidan g’ayriqonuniy
o’tkazishga tatbiqan "kontrabanda" atamasi saqlab qolingan.
Kontrabandaning yana boshqa bir tahlili:
“Kontrabanda— mamlakatga olib kelish va olib ketish taqiklangan tovarlar,
qimmatbaho buyumlar, valyuta boyliklari va boshqalarni davlat chegarasidan
qonunga xilof (yashirincha) usullarda o tkazish, shuningdek, taqiqlangan mollarniʻ
olib o tish uchun noqonuniy harakatlar qilish. Bojxonadan o tkazilmagan, xususan,
ʻ ʻ
bojxona nazoratidan tashqari yashirincha, topish qiyin bo lgan vositalar orqali yoki
ʻ
hujjatlar (deklaratsiya)da ko rsatilmagan mollar nokrnuniy olib o tilgan
ʻ ʻ
hisoblanadi. Bunday noqonuniy o tkaziladigan molmulkning o zi ham
ʻ ʻ k ontrabanda
deyiladi. Kontrabanda qonun bilan jazolanadi. Xalqaro qonunlarga ko ra,
ʻ
kontrabanda tovarlari musodara qilinadi, aybdorlar jarima to laydi yoki jinoiy
ʻ
javobgarlikka tortiladi” 13
Shu o’rinda kontrabanda va noqonuniy olib o’tish holatlarini farqlab olishimiz
kerak. Kontrabanda tushunchasi aynan nimani anglatishini yuqorida tahlil qilgan
bo’lsak, quyidagi jadvalda qanday holatlarda noqonuniy olib o’tish holatlari
yuzaga kelishini bilib olishimiz mumkin :
12
Model'nіy Ugolovnіy kodeks dlya gosudarstv - uchastnikov SNG
13
https :// uz . wikipedia . org / wiki / Kontrabanda
13

Mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada rivojlantirish va
tadbirkorlarga keng qulayliklar yaratishga katta e’tibor berilmoqda. Jumladan,
bojxona nazorati va rasmiylashtiruvi jarayonlarini yanada takomillashtirish va
shaffoflashtirish maqsadida sohaga axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
(AKT)ni joriy etish, Internet tarmog‘i orqali turli interaktiv xizmatlar ko‘rsatish
ko‘lami tobora ortib bormoqda.
Bojxona sohasida so‘nggi o‘n yilga nazar solsak, sohaga axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilishga doir o‘nlab muhim hujjatlar,
xususan, Prezidentimizning Farmon va Qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari
qabul qilinyapti-ki, bu bilan hech ikkilanmasdan bojxona xizmatini
zamonaviylashtirish, bojxona nazorati va rasmiylashtiruvi jarayonlarini yanada
soddalashtirish davlatimiz siyosati darajasiga ko‘tarilmoqda deyish mumkin.
Bojxona tizimiga axborot texnologiyalarini jalb etish zarurati quyidagi
ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi: Bir tomondan, respublikamizning tashqi iqtisodiy
aloqalari kengayishi evaziga chegaralarimiz orqali harakatlanayotgan tovar va
transport vositalari sonining ham oshib borishi bojxona organlari faoliyatini
soddalashtirishni talab etsa, ikkinchi tomondan, respublikamiz iqtisodiy
xavfsizligini ta’minlashda bojxona organlariga yuklatilgan vazifalar bojxona
nazoratining yangi shakl va uslublarini tatbiq etish hisobiga, bojxona nazorati
samaradorligini yanada oshirishni taqozo etadi. Xalqaro andozalar nuqtai nazaridan
qaraganda, bojxona organlari faoliyati samaradorligini aniqlashning asosiy
me’yorlaridan biri bo‘lib, bojxona rasmiylashtiruvi va nazoratiga ketgan vaqt
hisoblanadi. Bu vaqtni qisqartirishdagi eng muhim omillardan biri esa bu bojxona
nazorati va rasmiylashtiruvi jarayonlariga zamonaviy axborot texnologiyalari va
dasturlarini joriy qilishdir.
Bojxona sohasiga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilish
bojxona organlarining yagona axborot uzatish tarmog‘ini va yagona
avtomatlashtirilgan axborot tizimini, ma’lumotlar xavfsizligi va ularni muhofaza
58

2019 yilda “ Kontrabanda va bojxona qonunchiligi buzilishiga oid aniqlangan
holatlar va ushlab qolingan tovarlar ” soni 3557 47
holatni tashkil qilgan bo ’ lsa bu
ko ’ rsatkich 2018 yilda 4026 holatni tashkil qilgan .
2.3. Kontrabanda va bojxona qoidalarini buzilishiga qarshi kurash
samaradorligini oshirishda axborot texnologiyalari va texnik
vositalarning ahamiyati
Kontrabandaga qarshi kurashni zamonaviy texnik vositalar hamda AKT siz
to ’ g ’ ri samarali tashkil etib bo ’ lmaydi . Bu borada xorij tajribasi ham shuni
ko ’ rsatmoqdaki , innovatsion taraflama hamda AKT taraflama rivojlangan
davlatlarda kontrabanda jinoyatchiligi boshqa davlatlarga qaraganda kamroq sodir
etiladi .
Shu o ’ rinda shuni ham aytish joizki so ’ ngi yillarda yurtimizda kontrabandaga
qarshi kurarshning zamonaviy usullari joriy etilmoqda . Hususan , 2018- yil 22-
oktyabrdagi O ‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining " O ‘ zbekiston
Respublikasida mobil qurilmalarni hisobga olish tizimini tartibga solish chora -
tadbirlari to ‘ g ‘ risida " 847- son qaroriga muvofiq mamlakatimizda mobil qurilmalar
IMEI - kodlarini ro ‘ yxatga olish tizimi joriy etildi .
Mazkur hujjatga muvofiq tizim operatori " O ‘ zbekiston telekommunikatsiya
tarmoqlarini boshqarish Respublika markazi " davlat unitar korxonasi etib
belgilandi .
UZIMEI tizimi quyidagi maqsadlarni amalga oshirishda xizmat qiladi :
mobil qurilmalardagi o ‘ ziga xos identifikasiya kodlari to ‘ g ‘ riligini tekshirish
orqali ularning mulkdorlari huquqlarining himoya qilinishini ta ' minlash ;
mobil qurilmalardan ularning mulkdorlarini ogohlantirmasdan noqonuniy va
ruxsatsiz foydalanishga yo ‘ l qo ‘ ymaslik ;
xalqaro standartlarga mos kelmaydigan sifatsiz mobil qurilmalar sotilishining
oldini olish.
2019-yil 17-sentyabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
“O‘zbekiston Respublikasi hududida foydalanilayotgan, sotish yoki shaxsiy
47
http://www.customs.uz/ru/lists/view/134 Bojxona qo’mitasining rasmiy sayti.
61

Ш -bob. O‘zbekiston Respublikasining kontrabandaga qarshi xalqaro bojxona
hamkorligi
3.1. O’zbekiston Respublikasining Markaziy Osiyo mintaqasi hamda
Butunjahon bojxona tashkiloti bilan hamkorligi
Mustaqil O‘zbekistonning xalqaro aloqalari tobora rivojlanib borar ekan, bu
esa eng birinchi galda bojxona faoliyati zamon talablariga javob bera oladigan
darajada mukammal yo‘lga qo‘yilishini talab etadi. Ayniqsa, turli xalqaro
shartnomalardagi bojxona ishlariga oid bandlarning O‘zbekistonda sifatli va o‘z
vaqtida bajarib borilishini ta'minlash juda ham muhim.
O‘zbekiston 1992 yil 28 iyulda Jahon bojxona tashkilotining faol a'zosiga
aylandi va muntazam ravishda tashkilotning yillik anjumanlarida mamlakatimiz
vakillari samarali ishtirok etib kelmoqdalar. Dunyoning 179 davlatini o‘zida
birlashtirgan mazkur tashkilot dunyo hhamjamiyati tomonidan “Xalqaro bojxona
tajribasi markazi” deb e'tirof etiladi. Bojxona xizmatini jahon standartlariga
68

bojxona xizmati - qonuniy savdo aylanmasini tashkil etish, iqtisodiy taraqqiyot va
xavfsizlikni ta'minlashda muhim rol' o‘ynashini alohida ta'kidlab o‘tdi.
Oliy darajadagi mehmonlarning mamlakatimizga tashrifi mazkur xalqaro
tashkilot bilan O‘zbekiston o‘rtasidagi o‘zaro mustahkam hamkorlik aloqalari
yo‘lga qo‘yilganligining yaqqol dalilidir.
O‘zbekiston bojxona organlari tomonidan xalqaro hamkorlik yo‘nalishida olib
borilayotgan faol va muvaffaqiyatli chora-tadbirlar jahon hamjamiyati tomonidan
ijobiy baholab kelinmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Butun jaxon bojxona tashkiloti (BBT) bilan
xamkorlik qilish imkoniyatini bojxona xamkorligi Kengashini ta'sis etish
to‘g‘risidagi 1992 yil 28 iyul' Konvensiyasiga qo‘shilganidan so‘ng qo‘lga kiritdi 51
.
O‘zbekistonning 1995 yildan 1997 yilgacha BBT Siyosiy komissiyasiga a'zo
bo‘lgani xam uning xalqaro maydonda tan olinginini bildiradi. O‘zbekiston
Respublikasi shuningdek qator xalqaro bojxona va transport konvensiyalarining
xam a'zosidir.
BBT doirasidagi xamkorlikning asosiy vazifasi respublika bojxona
xizmatining ish sifatini jaxon standartlariga yaqinlashtirishdan iborat bo‘lib, bu
uning xuquqiy bazasini bojxona soxasigsha taalluqli bo‘lgan.
xalqaro konvenyiyalar va boshqa xalqaro me'yorlarga yaqinlashtirishni
nazarda tutadi.
Jaxon bojxona tashkilotini tarixi 1947 yildan boshlanadi. Aynan ana shu
yildan boshlab JBTga asos bo‘lgan Bojxonalar xamkorligi kengashi o‘z faoliyatini
boshlagan. O‘sha yili Yevropa iqtisodiy xamkorligi qo‘mitasiga kiruvchi o‘n uchta
Yevropa davlati tariflar va savdo bo‘yicha bosh bitim prinsiplariga asoslangan bir
yoki bir nechta Yevropa uyushmalarini tuzish masalasini o‘rganuvchi ishchi gurux
tashkil etish to‘g‘risida kelishib oldilar. Bir yildan so‘ng ikkita qo‘mita iqtisodiy va
bojxona qo‘mitalari tuzildi. Bojxona qo‘mitasi moxiyati bo‘yicha Bojxonalar
xamkorligi kengashining boshlovchisi bo‘ldi. 1950 yilning 15 dekabrida Bryussel
51
Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси, 2019-2020 й., № 1-№12
71

Yadroviy, kimyoviy, biologik va ommaviy qirg‘in qurolining boshqa turlarini,
shunday qurollarni yaratishda foydalanilishi mumkinligi ayon bo‘lgan material va
moslamalarni, radioaktiv materiallarni, shuningdek giyovandlik vositalari, ularning
analoglari yoki psixotrop moddalarni ko‘p miqdorda kontrabanda qilish —o‘n
yildan yigirma yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Shu borada bojxona qonunchiligiga oid qonun hujjatlarni umumiy tahliliga
keladigan bo’lsak, Bojxona haqidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga muvofiq jinoiy javobgarlik kelib
chiqadi.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksning quyidagi moddalarda bevosita
bojxona haqidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik nazarda tutilgan:
7-jadval 30
1. 130-modda. Pornografik mahsulotni tayyorlash, olib kirish, tarqatish, reklama
qilish, namoyish etish
2. 1301- modda. Zo‘ravonlikni yoki shafqatsizlikni targ‘ib qiluvchi mahsulotni
tayyorlash, olib kirish, tarqatish, reklama qilish, namoyish etish
3. 182- modda. Bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish
4. 184- modda. Soliqlar yoki boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin
tovlash.
5. 2443- modda. Diniy mazmundagi materiallarni qonunga xilof ravishda
tayyorlash, saqlash, olib kirish yoki tarqatish
6. 2444- modda. Uchuvchisiz uchadigan apparatlarni qonunga xilof ravishda olib
kirish, o‘tkazish, olish, saqlash yoki ulardan foydalanish
7. 246- modda. Kontrabanda
8. 2501- modda. Pirotexnika buyumlarining qonunga xilof muomalasi
130-modda. Pornografik mahsulotni tayyorlash, olib kirish, tarqatish, reklama
qilish, namoyish etish. Pornografik mahsulotni tarqatish, reklama qilish, namoyish
etish maqsadida tayyorlash yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirish,
xuddi shuningdek uni tarqatish, reklama qilish, namoyish etish shunday harakatlar
uchun ma'muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etilgan bo‘lsa, —
bazaviy hisoblash miqdorining to‘rt yuz baravaridan olti yuz baravarigacha
miqdorda jarima yoki uch yuz oltmish soatgacha majburiy jamoat ishlari yoxud
uch yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi.
30
Божхона тўғрисидага қонун ҳужжатларни бузганлик учун жиноий жавобгарлик/ www.customs.uz
33

tayyorlanmoqda. Bu konvensiyaga jaxon bojxona tashkilotiga a'zo bo‘lgan
davlatlarni xammasi qo‘shilgani yo‘q. Konvensiyani o‘zi xam dunyo xo‘jaligida
bo‘layotgan iqtisodiy o‘zgarishlarni xisobga olgan xolda qayta ko‘rish va qayta
ishlash boqichida turibdi.
Iqtisodiy jinoyatlarga qarshikurashishda, milliy bojxona xizmatlari faoliyatini
zamonaviylashtirish va maqbullashtirish bo‘yicha isloxotlar, loyixalarni amalga
oshirishda maslaxat yordami ko‘satish va xamkorlik qilishda o‘z a'zolariga yordam
berishning keng dasturlarini amalga oshirishi xam jaxon bojxona tashkilotining
diqqat markazida doimo turadi.
Jaxon bojxona tashkilotini diqqat markazida tovarlarni tavsiflash va kodlashni
uyg‘unlashtirilgan tizimni ishlab chiqish, takomillashtirish va a'zo davlatlarda uni
qo‘llash masalalri xam turibdi. Xozirgi kunda bu tizim orqali jaxon savdo oborotini
95% ishlanmoqa. 1996 yilgi yanvar' oyidan boshlab uyg‘unlashtirilgan tizimni
yangi versiyasi qo‘llanila boshlandi. Bu versiyaga 400 dan ortiq o‘zgartirishlar va
qo‘shmchalar kiritildi.
Yuqorida qayd etib o‘tilganidek, jaxon bojxona tashkiloti faoliyatining asosiy
yo‘nalishlaridan biri-a'zo davlatlar bojxona ma'muriyatlarini faoliyatini qayta
ko‘rish va modernizasiyalash bo‘yicha dasturlarni xar bir davlat tomonidan amalga
amalga oshirishga ko‘maklashishdir. Bu dasturlarni asosiy vazifasi bozor
iqtisodiyotiga o‘tish davrida bojxona ma'muriyati faoliyatini tashkil etish, ularni
tuzilishi va ishlash uslublarini takomillashtirishdir.
«GSP+» — ko‘pchiligimiz uchun tushunarsiz bo‘lgan bu abbreviatura
eksportchilar uchun juda ko‘p narsani anglatadi. 10 apreldan O‘zbekiston uchun
Yevropa Ittifoqining maxsus imtiyozlar tizimi (GSP+) kuchga kirdi va bu
O‘zbekistondan 6200dan ortiq tovarlarni Yevropa Ittifoqi davlatlariga bojsiz olib
kirish imkonini beradi. Bir qaraganda eksportchilarning «pichog‘i moy ustida»
bo‘ladigandek, lekin hammasi bir qaragandagidek oson emas.
GSP+ nima?
74

Ayniqsa narkotik moddalar jinoyatchiligi kundan kunga oshib bormoqda.
Bgungi kunga kelib giyohvandlik biznesi jinoyatchilik ichida yuqori daromadliligi
bilan o’ziga bo’lgan talabni orttirmoqda.
O’zbekiston sharoitida kontrabandaning jiddiy xavf ekanligini va unga qarshi
kurash yo’llarini tobora kuchaytirish kerak ekanligini asosiy sabablaridan biri qilib
Afg’oniston Respublikasi bilan qo’shni mamlakat ekanligimizni keltirsa bo’ladi.
BMT ma'lumotlariga ko'ra, dunyodagi yagona mamlakat — Xitoy 19 asrning
o'rtalarida hozirda Afg'oniston kabi ko'plab giyohvand moddalarni yetishtirgan.
Jahon bozoriga kiradigan afyunning 90 foizidan ko'prog'i Afg’onistonda
yetishtiriladi. 1
Kontrabandaning kumulyativ salbiy oqibatlari O’zbekiston jamiyati hayoti va
davlat institutlari faoliyatining eng muhim sohalariga ta'sir qilganligi sababli,
ushbu tajovuzga qarshi kurashish shakllari va usullarini takomillashtirish o'ta
dolzarb vazifaga aylanadi. Kontrabandaga qarshi samarali kurashni faqat
mukammal bojxona, jinoiy va jinoyat-protsessual qonunchiligi, huquqni muhofaza
qilish organlari tomonidan uning qoidalarini to'g'ri va aniq tushuntirish asosida
amalga oshirish mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5 iyundagi “Bojxona
ma'muriyatchiligini isloh etish va O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati
organlari faoliyatini takomillashtirishi to‘g‘risida”gi Farmoni 2
mamlakatimizning
bojxona tizimida bosqichma-bosqich va izchillik bilan olib borilayotgan
islohotlarning mantiqiy davomi sifatida qabul qilingan, bojxona faoliyatini
kompleks tarzda, yangicha mazmun va shaklda tashkil etishga hamda tadbirkorlik
sub'ektlariga qulay shart-sharoitlar yaratishga xizmat qiladigan muhim tarixiy
hujjat bo‘ldi. Ushbu Farmon Butunjahon savdo tashkiloti, Butunjahon bojxona
tashkiloti va bojxona ishiga oid boshqa xalqaro tashkilotlarning standartlari va
tavsiyalari asosida bojxona ma'muriyatchiligini takomillashtirish va bojxona tartib
1
https://ee.sputniknews.ru/infographics/20190208/14947427/Afganistan-lider-po-proizvodstvu-narkotikov.html
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5 iyundagi “Bojxona ma'muriyatchiligini isloh etish va
O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini takomillashtirishi to‘g‘risida”gi Farmoni
4

ayollar, ishsizlar va qariyalarni jalb qilinayotgani ja’miyat hayotiga tobora xavf
tugdirayapti.
Giyohvand moddalar kontrabandasining asosiy usullari:
• yuk konteynerlarida tashish, shu jumladan xalqaro pochta jo'natmalari;
• transport vositalarining yashirin bo'shliqlarida tashish, dengiz va daryo
kemalari, temir yo'l vagonlar;
• yo'lovchilar tomonidan qo’l yuki yoki bagaj orqali;
• yo'lovchilar tomonidan yoki yolovchilar ichki organlariga yashirish orqali.
2019 yilda respublikamizda giyohvandlik vositalari bilan bog‘liq 4611 ta
jinoiy holat aniqlangan bo‘lsa, bu turdagi jinoyatni sodir etgan 3636 nafar shaxs
ushlangan. Ulardan 802 nafarini 14-29 yoshda bo‘lganlar tashkil etadi. Yanayam
yomoni, 38 nafar talaba va o‘quvchi giyohvandlik vositalari bilan bog‘liq
jinoyatlarga qo‘l urgan. Birgina misol, o‘tgan yilning 20 noyabr' kuni Toshkent
davlat texnika universiteti 1-bosqich talabasining yonidan tarkibida giyohvandlik
vositasi bo‘lgan 10 dona «Tramadol» dori vositasi olingan.
Joriy yilning 23 yanvar` kuni O'zbekiston Respublikasi DXX, Chegara
qo'shinlari va Davlat bojxona qo'mitasi mas'ullari ishtirokida
hududlardagi Idoralararo mobil guruhlar doirasida tezkor-qidiruv tadbirlarini
tashkil etish bo'yicha tezkor yig'ilish o'tkazilib, boshqa huquqni muhofaza qilish
organlari bilan hamkorlikda 2 ming 937 nafar xodim dan iborat ishchi guruhlar
tuzildi va 23 marotaba o'tkazilgan “Tong” va “Zarbdor” tadbirlariga ko'ra 530 ta
manzil tekshirildi. Natijada 72 ta holat aniqlandi.
Jumladan, 5 kg. 486 gramm giyohvandlik vositalari, 432 mln. so'mlik turli
xildagi dori vositalari, 153 dona patron, 23 ta pirotexnika vositalari, 22 ta diniy
mazmundagi kitob va disklar, 13 ta bita, 13 ta o'tkir tig'li pichoq, 4 ta ov quroli, 1
ta maxsus dubina, 1 ta kastet, 1 juft avtomashina davlat belgisi olinib, 1
nafar qidiruvdagi shaxs ushlandi hamda 1 ta qimor o'yini tashkillashtirilgani
aniqlandi.
26

O’zbekistonda kontrabanda va bojxona ishiga oid qonunlarning buzilishiga qarshi kurashishda xalqaro hamkorliklar

Купить