Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	242.8KB
Покупки	2
Дата загрузки	02 Август 2023
Расширение	docx
Категория	Экономика

O’zbekistonda kredit tizimi

- O'zbekiston Respublikasining rasmiy oltin, valyuta zahirasini saqlash
va ularni boshqarish;
- Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat byudjetining kassa ijrosini
tashkil
etish;
O'zbekiston Respublikasi qonunlariga asosan bank - bu tijorat muassasasi
bo'lib, jismoniy va huquqiy shaxslarning bo'sh turgan pul mablag'larini jalb qilish
va ularni o'z nomidan, to'lovlilik, muddatlilik, qaytarib borish sharti asosida
joylashtirish operatsiyalarini va boshqa bank operatsiyalarini bajaradi.
Tijorat banklarini fikrimizcha, shunchaki korxona emas, maxsus korxona
deb qarash zarur. Chunki tijorat banklari ssuda kapitali xarakatini amalga oshiradi
va shu asosda bank o'z aktsionerlariga, ya'ni paychilariga foyda olishni ta'minlaydi.
Tijorat banklari bank tizimining muhim bo'g'ini bo'lib, kredit resurslarining asosiy
qismi shu banklarda yig'iladi va bu banklar huquqiy va jismoniy shaxslarga
xizmatlarini ko'rsatadi.
O'zbekiston Respublikasida tijorat banklari bank tizimining Markaziy
bankdan keyingi ikkinchi pog'onasi xisoblanadi.
Tijorat banklarning belgilariga qarab quyidagi turlarga bo'lish mumkin.
Mulkchilik shakliga qarab banklar: davlat bankiga, aktsioner banklarga,
kooperativ, xususiy, mintaqaviy, aralash mulkchilikka asoslangan banklarga
bo'linadi.
Tijorat banklari quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi.
1. Vaqtincha bo'sh turgan pul mablag'larini yig'ish va ularni kapitalga
aylantirish;
2. Korxona, tashkilotlar, davlat va axolini kreditlash;
3. Muomalaga kredit pullar (muomalaning kredit vositalari) ni chiqarish;
4. Milliy iqtisodiyotda xisob-kitoblar va to'lovlarni amalga oshirish;
5. Moliya - valyuta bozorida faoliyat ko'rsatish;
6. Iqtisodiy - moliyaviy axborotlar berish va konsultatsiya xizmatlarini
ko'rsatish.
20

banklari tomonidan beriladigan kreditlarning salmog'i va sifati sohasida ancha
muammolar mavjud.
Har bir jamiyatda bank tizimi uning iqtisodiy tizimining muhim va
ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Tarixan tovar ishlab chiqarish va muomala
jarayonining rivojlanishi banklarning rivojlanishi bilan o'zaro bog'liq holda
taraqqiy qilib borgan. Banklar xo'jaliklarga kredit bera turib, korxona, tashkilotlar
o'rtasida hisob-kitoblarni o'tkaza borib, kapital harakatida vositachi sifatida
maydonga chiqadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank tizimida katta tarkibiy
o'zgarishlar yuzaga keldi va banklarning tarkibi va ular bajaradigan funktsiyalar va
ularga yuklangan vazifalarning mohiyati va sifati o'zgarib bormoqda. Banklar
ma'muriy buyruqbozlik tizimida ishlashdan yangi bozor munosabatlari sharoitida
ishlashga o'tdi.
Bozor munosabatlari sharoitida ishlash banklardan yangi xizmat turlarini
tadbiq qilish, mijozlarning qiziqishlarini hisobga olish, ularga xizmat
ko'rsatishning yangi usullarini joriy qilish, yangi kredit vositalarini banklar
faoliyatida qo'llash, turli xil kredit institutlarining barpo qilinishi bilan bog'liq
jarayonlarning yuzaga kelishiga olib keldi.
3

Kredit-moliya tizimining barqarorligini, uning alohida bo'g'inlari -birinchi
navbatda tijorat banklari faoliyati barqarorligini taminlashi mamlakat Markaziy
bankining asosiy vazifasi hisoblanadi. Markaziy bankning asosiy vazifalaridan
ya'na biri kredit organlan (tizimi) faoliyatini tartibga solish va umumlasbtirishdan
iboratdir.
Odatda Markaziy bank - bu davlat banki. Masalan, Angliya banki, Fransiya
banki, Buides banki, Yaponiya banki, Sbvetsariya milliy banki, Finiyandiya banki
va h.k. yagona banklardan tashkil topadi. Biroq AQSh Markaziy banki 12 hududiy
Federal banklardan, ya'ni, federal zahira tizimi (FRS) boshqaruv kengashi
tomonidan boshqariladigan bo'limlardan iboratdir.
Markaziy bank kapitalidagi mulk shakliga ko'ra ular Davlat (kapital
davlatga tegishli), aksioner va aralash kapitalli turlarga bo'linadi.
Ba'zi Markaziy banklar Davlat banklari ko'rinishlarida shakllanadilar.
Masalan, Nemis Federal Banki (Germaniya Buides banki). 1957 yilda u Rexs
bankning davomchisi (1975 yilda paydo bo'lgan) sifatida snakllandi. Boshqa bir
Markaziy banklar esa oldin xususiy bank (masalan, Angliya banki (1694), Fransiya
banki (1800) kabilar) sifatida tashkil topib, keyinchalik esa natsionalizatsiya
qilingan va davlat bankiga aylantirilgan.
Aksionerlik turidagi Markaziy bank qatoriga AQSIi FRS (Federal Rezerv
sistemasi) bankini kiritish mumkin. FRS 1913 yildagi Federal Rezervasosida
paydo bo'lgan Aralash turdagi Markaziy banklar jumlasiga -kapitalida davlat
mulki, aksioner mulki, xususiy mulk va kapital ishtirok etgan banklar kiradi.
Markaziy bank funksiyalari uzoq yillar mobaynida deyarli o'zgarmaydi va aniq
modifikatsiyalangan ko'rinishga egadir.
Turli iqtisodiy adabiyotlarda va o'quv darsliklarida Markaziy bank
funksiyalari turlichatalqin qilinadi.
Masalan V.M. Usoskjnining fikriga ko'ra, Markaziy bank funksiyafariga:
- kredit pullari (banknotlar) emissiyasi;
- banklar uchun va boshqa kredit tashkilotlari uchun turli xizmatlami
amalga oshirtsh;
21

- kreditorlar va qarz oluvchilar — xususiy yuridik shaxslar (banklar,
kompaniyalar va firmalar), davlat tashkilotlari va xalqaro valyuta krediti institutlari
bo'lishi mumkin;
- qarz mablag'lari qarz oluvchi mamlakatda foiz keitiruvchi kapital
sifatida ishlatiladi;
- ssuda foizi manbasi qarzdor mamlakatdagi yollanma ishchilar mehnati
hisoblanadi.
Xalqaro bank krediti - bir mamlakat tomonidan boshqa bir mamlakatga
(davlatga, yuridik va jismoniy shaxslarga) qisqa va o'rta uzoq muddatga
vaqtinchalik foydalanishga beriladigan kredit shaklidar. Bank kreditlari qarz
oluvchifar tomonidan xohlagan maqsadlarga ishlatilishi mumkin.
Kredit munosabatlari iqtisodiyotda mavjud aniq usiubiy asoslarga tayanadi-
Uning asosiy elementlari bo'lgan ssuda kapitali bozori operatsiyalari ma'Ium
tamoyillar asostda olib boriladi.
Bular kreditning qaytarib berilishligi, muddatlifigi, taminlanganligi,
maqsadliligi va to'lanishligi tamoyillaridir. Kreditning qaytarib berilishligi
tamoyili.
Bu tamoyil kreditning mustaqi iqtisodiy kategoriya ekanligi shartidir,
qaytib berilishlik kreditning umumiy belgisi hisoblanadi. Qaytib berilishlik o'z-
o'zidan vujudga kelmaydi: u moddiy jarayonlarga, qiymat aylanishining tugashiga
asoslanadi. Ammo doiraviy aylanishning tugashi - bu hali qaytarib berish emas,
faqat qaytarib berish uchun zamin tayyorlashdir.
Uchun foiz shaklidagi to'lovi ham qo'shib qaytarilishini ifodalaydi. Ssuda
foizining stavkasi ssuda kapitalidan olingan yillik daromad summasining berilgan
kredit summasiga nisbati bilan am'qlanib, kredit mablag'lari bahosi sifatida
namoyon bo'ladi.
Kreditning maqsadliligi. Bu tamoyilning mohiyati shundaki, qarz oluvchi
tomonidan olingan kreditlar aniq bir maqsadni amalga oshirishga yo'naltirilgan
bo'lishi zarur.
14

1. Kredit tizimini moxiyati va zaruriyati
Kredit - bu vaqtincha bo'sh turgan pul mablarlarini ma'lum muddatga, haq
to'lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqqan
iqtisodiy munosabatlar yig'indisidir.
Kredit yordamida tovar - moddiy boyliklari, turli mashina va mexanizmlar
sotib olinadi, iste'molchilarning mablag'lari etarli bo'lmagan sharoitda to'lovni
kechiktirib tovarlar sotib olishlari va boshqa har xil to'lovlarni amalga oshirish
imkoniyatiga ega bo'ladilar.
Kredit iqtisodiy kategoriya bo'lib, ijtimoiy munosabatlarning aniq bir
ko'rinishi sifatida yuzaga chiqadi.
Kredit har qanday ijtimoiy munosabat emas, balki ijtimoiy ishlab chiqarish
mahsuli, qiymatning harakati, qarz beruvchi va qarz oluvchi o'rtasidagi iqtisodiy
munosabatlarni ifodalovchi kategoriyadir.
Kreditning mohiyati uning ichki belgilarini ochib berishga qaratilgan.
Kreditning mohiyatini ochish - bu uning sifatlarini, kreditning muhim tomonlarini,
uni iqtisodiy munosabatlar tizimining bir elementi sifatida ko'rsatuvchi asoslarini
bilish demakdir.
Iqtisodchi olimlardan Qodirov A., Pessel M. Kredit iqtisodiy kategoriya
bo'lib, unda ishlab chiqarish munosabatlari o'z aksini topadi va davlat, xo'jalik
tashkilotlari, korxonalar va muassasalar bir-biriga kreditni ma'lum vaqtga, uni
qaytarib berish va to'lash sharti bilan beradilar deb ta'kidlaydilar.
Yuqoridagi fikrlarga asoslangan holda kreditning ba'zi muhim tomonlari
aniqlanadi:
birinchidan, uning ijtimoiy mahsulot yaratish, milliy daromad va pul
resurslarini qayta taqsimlashga bog'liqligi;
ikkinchidan, kreditning harakat shakliga (tovar yoki pul tarzida) ega
ekanligi;
uchinchidan, takror ishlab chiqarishdagi harakatning asosiy hal etuvchi
belgisi (qarz) ekanligi va hakozo.
4

-Mulk shakliga qarab: aktsioner, noaktsioner, kooperativ, kommunal,
davlat, aralash, halqaro banklarga bo'linadi;
-kredit beruvchi banklarga;
-milliy mavqei bo'yicha: milliy va xorijiy banklarga;
-faoliyat ko'rsatishi va bajaradigan funktsiyalariga qarab: depozit,
universal, ixtisoslashgan banklarga bo'linadi:
Aktsioner banklar aktsioner kompaniyalar sifatida yuzaga kelgan banklar
bo'lib, aktsiyalar chiqarish hisobidan ular kapitalining asosiy qismi yuzaga
keltiriladi. Ko'pgina rivojlangan mamlakatlarda bank tizimining asosiy qismini
aktsioner banklar tashkil qiladi:
Noaktsioner banklar paychilar mablag'lari hisobidan tashkil qilingan
banklar bo'lib, ular bir yoki bir necha shaxs ixtiyorida bo'lishi mumkin.
Mayda ishlab chiqaruvchilar, hunarmandlarning faoliyatini qo'llab -
quvvatlash maqsadida kooperativ banklar tashkil qilinadi. Bu banklarning
mablag'lari ishtirokchilarning mablag'lari hisobidan vujudga keltiriladi va
mijozlarga ularning faoliyatini rivojlantirish uchun engil sharoitda kredit beriladi.
Kommunal banklar ixtisoslashgan kredit tashkilotlar bo'lib, kommunal
xo'jalik va uy-joy qurilishini kreditlash va moliyalashtirish bilan shug'ullanadi.
Ixtisoslashtirilgan banklarning turlari sifatida investitsiya, jamg'arma,
rivojlanish va taraqqiyot banklarini keltirish mumkin.
Kredit tizimining yana bir qismi nobank kredit muassasalari bo'lib, ular
davlat va korxonalarni moliyalashtirish uzoq muddatli kreditlash bilan
shug'ullanadi.
O'zbekistonda nobank kredit tashkilotlari to'g'risida qonun loyihasi ko'rib
chiqildi. Unda sug'urta kompaniyalari, nafaqa fondlari va boshqa fondlarning
mablag'laridan oqilona foydalanish va bu mablag'larning samaradorligini
ta'minlash masalasi qo'yilgan edi. Har bir mamlakatning kredit tizimi o'z
xususiyatiga ega bo'lib, rivojlangan yirik universal banklari tarmoqlarining ko'pligi
va xilma-xilligi bilan ajralib turadi.
9

Markaziy bankning pul-kredit siyosati umutniqtisodiy infratuzilmalarni
tartibga solish, bozor konyukturasini yuqori darajada ushlab turish, bandlikka ta'sir
o'tkazish, inqirozli tushumlarning oldini olishning ajralmas qismi sifatida namoyon
bo'ladi.
Pul-kredit siyosati usullari umumiy, ya'ni mamiakat kredit
munosabatlari holatiga umumiy ta'sir ko'rsatuvchi yoki selektiv, ya'ni alohida
olingan kredit turlariga ta'sir ko'rsatish uchun yo'naltirilgan hamda alohida
korxona, jumladan, tarmoqlami kreditlash uchun yo'naitirilgan bo'lishi mumkin.
Pul-kredit siyosatining umumiy usullariga:
- Markaziy bankning hisobga olish siyosati yoki foiz stavkalarini
tartibga solish siyosati;
- ochiq bozordagi operatsiyalar yoki davlat qimmatbaho qog'ozlarini
sotib olish va sotish;
- majburiy zahira normalarini o'zgartirishlar kiradi.
Hisobga olish siyosati Markaziy bankning tijorat banklari uchun oxirgi
navbatdagi zahira sifatida kreditoriga ayalanishi bilan bog'liq.
Majburiy zahira normalarini tartibga solish — bu hukumat talabi asosida
tijorat banklarining belgilangan miqdordagi pul mablag'larining Markaziy
bankdagi foizsiz hisob varag'iga o'tkazilishidir.
Ochiq bozordagi operatsiyalar - bu markaziy bankning tijorat va g'azna
obligatsiyalari va boshqa qimmatbaho qog'ozlarni bozor kursi yoki oldindan e'lon
qilingan kurs bo'yicha sotib olishi va sotishi hamda qayta kelishuvlaridir. Markaziy
bank pul-kredit siyosatining selektiv usullariga:
- limitfar, kvotalar o'rnatish orqali kredit miqdorini yoki veksellarni
hisobga olishni to'g'ridan-to'g'ri qisqailirish;
- kredit operatsiyalarining o'sish darajasini pasaytirish;
- alohida olingan turdagi kreditlar ustidan nazorat o'rnatish;
- alohida olingan jamg'armalarga yuqori foizlarni o'matish yoki
umuman foiz stavkalarini tartibga solish va boshqalar kiradi.
23

O’zbekistonda kredit tizimi
Kirish.
1. Kredit tizimini moxiyati va zaruriyati
2. Kredit tiziminining vazifalari va instrumentlari
3. O’zbekistondabda kredit tizimining rivojlanish bosqichlari
4. Mamalakatimizda kredit tizimini rivojlantirish yunalishlari
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1

3. O’zbekistondabda kredit tizimining rivojlanish bosqichlari
Sudxo'rlik krediti ibtidoiy tuzilmaning yo'qolib (tarqab) ketishi, ishlab
chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikning paydo bo'lishi hamda jamiyatda
mulk differensiyatsiyasi natijasida tovar~pul munosabatlarining rivojlanishi
davrida vujudga kelmasdir.
Sudxo'rlik krediti yer garovi asosida natura va pul shaklida berilgan.
Bunday kreditlarning xususiyatlari quyidagilarda aks etadi:
- qarzdorlar sifatida savdo-sanoat Jshlab chiqaruvchi shaxslar ishtirok
etganlar;
- qarz mablag'laridan kapilal sifatida, ya'ni, qo'shimcha qiymat olish
vositasi sifatida foydalanilgan;
- ssuda foizi manbasi yollanma ishchilarning haq to'lanmagan mehnati
qiymatidan iborat bo'lgan.
Tijorat krediti. Tijorat krediti, bu — faoliyat ko'rsatuvchilar tomonidan bir-
birlariga o'zaro to'lovni kechiktirish sharti bilan tovar shaklida beriladigan
kreditdir.
Tijorat kreditining obyekti - tovar kapitali hisoblanadi.
Tijorat kreditida kreditor va qarzdorlar faoliyat ko'rsaluvchilar (ishlab
chiqaruvchilar) bo'Iadi.
Tijorat kreditining cheklanishlari mavjud:
- faoliyat ko'rsatuvchilarning zahira kapitallari hajmi bilan
cheklanganligi, ya'ni, unga hozirgi davrda oborot (muomala) uchun zarur
bo'lmagan kapital bilan cheklanganligi;
- yo'nalishiga ko'ra, ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchi
tarmoqlar kreditni ishlab chiqarish vositalarini iste'mol qiluvchilarga berishi
mumkin, ammo teskarisi bo'lishi mumkin emas.
Bank krediti - pul egalari, banklar va boshqa kredit institutlari tomonidan
ishlab chiqaruvchitarga hamda boshqa qarz oluvchilarga pul shaklida beriladigan
ssudalardir.
Bank kreditining obyekti pul kapitalidir.
12

- hukumatning moliyaviy agenti funksiyasi;
- markaziashgan oltin-valyuta zahiraJarini saqlash;
- pul-kredit siyosati tadbirlarini o'tkazish kabilar kiradi.
"Moliya, pul muomalasi, kredit" kitobi mualliflari fikricha, Markaziy
bankning asosiy funksiyasi: "muomalaga kredit pullari - banknotlarni chiqarish va
pul muomalasini tartibga solishdan iboratdir".
Shunday qilib, Markaziy banklar - "banklar banki"ga aylantirib yuborildi,
ya'ni, ularning mijozlari tijorat bankiari hisoblanadi. Markaziy banklar o'zlarinmg
joriy (depozit) raqamlarida tijorat banklarining pul mablag'larini aks ettiradilar,
ularning naqd pullarini to'ldirishga bog'liq operatsiyalarni amalga oshiradilar,
tijorat banklariga kreditlar beradilar. Markaziy banklar ko' p hollarda Davlat
bankirlari hisoblanadilar. Shu bilan birga, barcha emission banklarning yana bir
asosiy funksiyalariga ochiq bozordagi operatsiyalar va deviz operatsiyalari kiradi.
Ular davlatning qimmatbaho qog'ozlar, xorijiy va milliy valyutalami milliy valyuta
kurslarini ushlab turish maqsadida sotadi va sotib oladi.
Lekin, umuman olganda, Markaziy banklar tomonidan bajariladigan
operatsiyalar quyidagi to'rt guruhga (turga) bo'linadi:
1. Banknotlarning monopol emissiyasini amalga oshirish;
2. Markaziy bank - banklar banki hisoblanadi;
3. Markaziy bank - hukumat bankiri hisoblanadi;
4. Markaziy bank pul - kreditni tartibga soladi va bank nazoratini amalga
oshiradi.
Yuqorida aytib o'tiiganlardan ko'rinadiki, umuman olganda, Markaziy
bankning barcha funksiyalari o'zaro bog'liqdir. Davlatga kredit berish orqali
Markaziy bank kredit muomala vositalarini yaratadi. Hukumatning
rnajbiiriyatlarini chiqarish va qoplash orqali u ssuda foiziga ta'sir ko'rsatadi. Sanab
o'tilgan funksiyalari orqali Markaziy bank o'zining asosiy ftmksiyasi - mamlakat
pul-kredit tizimini tartibga solish funksiyasiga asos yaratadi va iqtisodiyotni
tartibga soladi.
22

Ijtimoiy-iqtisodiy tizimda kreditning o'rni va roli u bajarayotgan
funktsiyalari bilan aniqlanadi. Kreditning funktsiyasi - bu kreditning iqtisodiyotda
faoliyatining muayyan ravishda namoyon bo'lishidir.
Kreditor va qarz oluvchi o'rtasidagi munosabat shunday aniqlanadiki,
bunda kreditor qarz oluvchiga resurslarni taklif qiladi, qarz oluvchi bu resurslarni
ishlatadi va qarzga beriluvchi qiymat kreditor va qarz oluvchi o'rtasida aylanadi.
Bu yerdan kreditning birinchi funktsiyasi kelib chiqadi.
Kreditning funktsiyalari quyidagilardan iborat:
l.Qarzga beriluvchi qiymatni vaqtincha foydalanishga berish funktsiyasi.
2.Qayta taqsimlash funktsiyasi.
3.Muomala xarajatlarini tejash funktsiyasi.
4.Kapital to'planishining jadallashuvi va kontsentratsiyalashuvi funktsiyasi.
5.Muomalaga to'lov vositalarini chiqarish funktsiyasi.
Iqtisodiy kategoriya sifatida kredit bir necha tamoyillarga ega. Bular:
1) kreditning qaytib berilishliligi,
2) kreditning muddatliligi,
3) kreditning ta'minlanganliligi,
4) kreditning maqsadliligi,
5) kreditning to'lovliligi,
6) kreditning samaradorligi
2. Kredit tiziminining vazifalari va instrumentlari
Kredit tizimi deb kredit munosabatlar majmuasi va kredit munosabatlarni
tashkil qiluvchi va amalga oshiruvchi kredit institutlar yig'indisiga aytiladi.
Kredit tizimi orqali huquqiy va jismoniy shaxslarning vaqtincha bo'sh
mablag'lari yig'iladi va korxona, tashkilotlarga, aholiga, davlatga vaqtincha
foydalanishga beriladi.
7

Berilgan kreditni qaytarib berish shart. U huddi shu sifati bilan moliyadan
farq qiladi. Bir qator iqtisodchilarning fikricha, kredit jamiyatdagi vaqtinchalik
bo'sh pul mablag'larini yig'ish va ularni taqsimlash shaklidir.
Kredit munosabat bo'lishi uchun uning zurur elementlari kreditning ob'ekti
va sub'ekti bo'lishi zarur.
Kredit munosabatlarida sub'ektlar ikki xil bo'ladi:
1.Kreditor (qarz beruvchi)
2.Qarzdor (qarz oluvchi)
Kredit ob'ekti - bu (kreditor) qarz beruvchidan qarz oluvchiga beriladigan
va qarz oluvchidan qarz beruvchiga qaytib beriladigan qiymatdir.
Bunda qarzga berilgan mablag' o'z qiymatini saqlab qolishi kreditning
asosiy xususiyati hisoblanadi. Kredit tarkibi uning elementlari birligini ifodalaydi.
Kredit tovar-pul munosabatlari mavjud sharoitdagi takror ishlab chiqarish
jarayonining ajralmas bir qismi bo'lib, tovar ishlab chiqarish kredit munosabatlari
vujudga kelishining tabiiy asosi hisoblanadi.
Kreditning vujudga kelishini nafaqat ichki iste'mol uchun tovar ishlab
chiqarish doirasidan emas, balki asosan yuridik jihatdan mustaqil bir-biriga
mulkdor sifatida qarama-qarshi turuvchi va iqtisodiy munosabatlarga kirishishga
tayyor tovar egalari faoliyat ko'rsatayotgan muomala doirasidan qidirish kerak.
Ishlab chiqarish fondlarining doiraviy aylanishidagi va fondlarning bir
marta aylanishidagi qiymatning harakati qisqa muddatli kredit munosabatlari
paydo bo'lishining iqtisodiy asosidir.
5

Bozor iqtisodiyoti sharoitida ssuda Kapitali bozori vaqtincha bo'sh turgai
moliyaviy resurslarni bir faoliyat jabhasidan boshqasiga yo'naltirisl funKsiyasini
bajaradi.
Muomala xarajatlarini tejash funksiyasi.
Kapitalning muomalada bo'lish vaqti tejalishi uning ishlab chiqarishda
bo'lish vaqtini oshiradi, bu esa ishlab chiqarishni kengaytirishga, foydanini
oshishiga olib keladi.
Bu funksiyaning amalga oshishi kreditning iqtisodiy mohiyatidan kelib
chiqqan.
e) Kapital to'planishining jadallashuvi va Konsentratsiyalashuvi
ftinKSiyasi.
Bu ishlab chiqarishni Kengaytirish, shu bilan birga, qo'shimcha foyda olish
uchun qarz mablag'laridan foydalanish imKonini yaratadi.
f) Muomala to'lov vositalarini chiqarish furiKsiyasi.
Bu funksiyaning amalga oshish jarayonida (kredit faqatgina tovar emas,
balki pul muomalasining jadallashuviga, undan naqd pultarni siqib chiqarib,
to'Iovlar ayianishining tezlashuviga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Kredit tufayli pul
muomalasi doirasiga veksel, chek, kredit kartochkalari kabi vositalar kiritilib, naqd
pulli hisob-kitoblar naqd pulsiz operatsiyalar bilan almashtiriladi.
Fan-texnika taraqqiyotining jadallashuvi ham kredit orqali samarali amalga
oshirilishi mumkin. Urushdan keyingi yillarda fan-texnika taraqqiyoti har bir
mamlakat yoki alohida xo'jaltk yurituvchi sub'yekt iqtisodiy rivojining hal qiluvchi
omiliga aylangan. Kreditning fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishdagi roli fan-
texnnca bilan shug'uliamivchi tashkilotlar faoliyatini moliyalashtirishda Kredit
resurslari ishlatiltshida ko'rinadi. Itmiy-tadqiqot ishiarini olib boruvchi
markazlarining normal ishlab turishini ta'minlash uchun ham, ular faoliyatini
moliyalashtirishda ham kredit resurslari ishlatilishi mumrin. Shuningdek, kredit
innavatsion jarayonlarda ishlab chiqarishga ilmiy tadqiqot natijalarini joriy qilish
va ishlab chiqarish texnologiyasini o'zgartirish jarayonlarini amalga oshirish uchun
ham zarur.
17

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati.
1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston, 2012
2. O'zbekiston Respublikasi qonuni. Bank va bank faoliyati to'g'risida.
1996 yil 5 aprel. - T.: "Adolat", 1999.
3. Birinchi Prezidentimiaz Karimov I.A. "O'zbekiston mustaqillikka
erishish ostonasida" O'zbekiston-2011.
4. Shodmonov Sh.Sh., G'afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). -
T., «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2009. - 734 b.
5. Sh.Z.Abdullaeva «Pul, kredit va banklar». Toshkent, «Moliya», 2000
yil.
6. V.A.Chjen «Moliya va pul bozorlari». Toshkent, «Iqtisodiyot va
huquq dunyosi», 1996 yil.
7. Bekmurodov A., Tojiev R., Qurbonov X., Alimardonov M.
O'zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida. 4-qism. Moliya va bank
tizimidagi islohotlar samarasi. T.: TDIU, 2005. - 63 b.
8. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika
qo'mitasining rasmiy sayti.
9. www.uza.uz - O'zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi
rasmiy sayti.
10. www.ceep.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi
huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
29

Bank kreditida ishlab chiqaruvchi shaxslar (faoliyat ko'rsatuvchilar) faqat
qarz oluvchi sifatida ishtirok etadilar, kreditorlar esa ssuda kapitali egalari bo'Iadi.
Iste'mol krediti - asosan tovarlarni sotish jarayonida ularaing to'lovini
kechiktirib to'lash huquqi berilishidir. Shu bilan birga iste'mol krediti banklar yoki
maxsus kredit institutlari tomonidan iste'mol tovarlarini sotib olish va xizmat
haqlarini to'lash hollarida beriladi.
Uning obyekti - uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar va xizmatlardir.
Iste'mol krediti tovar va pul shaklida namoyon bo'lishi mumkin. Iste'mol krediti
foizi o'zining yuqori darajada ekanligi bilan ajralib turadi va milliy daromadni
qayta taqsimlashning ikkilamchi shakli sifatida aholi daromadlari hisobidan
to'lanadi.
Davlat krediti va xususiy kredit. Davlat kreditida qarz oluvchi yoki kreditor
sifatiga davlat ishtirok etadi. Davlat krediti davlat zayomlari shaktida, kaznachey
(g'azna) majburiyatlarini chiqarish orqali, jamg'arma tashkilotlari jamg'armalari
qoldiqlarini davlat qimmatbaho qog'o/lariga joylashtirish orqali amalga oshiriladi.
Davlat krediti mablag'lari ishlab chiqarish kapitalini takror ishlab
chiqarishda ishtirok etmaydi, ya'ni, u moddiy qiymatliklar ishlab chiqarishda
qatnashmaydi, faqat byudjet defitsitini qoplash maqsadida foydalaniladi.
Xususiy kredit davlat kreditidan tamomila farq qiladi. Chunki xususiy
kreditda kreditor va qarz oluvchilar sifatida xususiy yuridik va jismoniy shaxslar
ishtirok etadilar.
Xalqaro kredit. Bu kreditning paydo bo'lishiga xo'jalik hayotining
baynalminallashuvi va xalqaro davlat shakllarining vujudga kelishi obyektiv asos
bo'ladi.
Xalqaro kredit - bu ssuda kapitalining xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi
harakatidir. Bunda bir davlat banklari, yuridik shaxslari tomonidan boshqa davlat
hukumatiga, banklariga yoki boshqa yuridik shaxslariga kreditlar beriladi.
Xalqaro kredit quyidagi belgilari bilan ajralib turadi:
13

Bozor iqtisodi sharoitida banKlarining roli, ularning iqtisodga ta'siri o'sib
bormoqda.
Banklar va uning krediti mavjud kapital tarmoqlar o'rtasida, ishtab
chiqarish va muomala sohasida taqsimlanadi va qayta taqsimianadi.
Oxirgi yillarda tijorat banklarining soni, ular bajaradigan operatsiyalar,
ularning ustav fondi va qo'yilmalari salmogi oshib bormoqda. Hozirgi kunda
O'zbekistonda 30 dan ortiq tijorat banklari faoliyat ko'rsatmoqda.
O'zbekiston Respublikasining "Banklar va bank faoliyati to'g'risida'gi
qonunida tijorat banklarining quyidagi operatsiyalari qayd qilingan:
1. Mijozlarning hisob varaqalarini yuritish;
2. Mijozlarga kassa xizmati ko'rsatish;
3. Mijozning topshirig'iga binoan naqd pulsiz hisob-kitoblami bajarish;
4. Qisqa yoki uzoq muddatli kreditlar berish;
5. Shartnoma yoki pullik asosida, buyurtraachining topshirig'iga binoan,
kapitat qo'yilmalarini mablag' bilan ta'minlash;
6. Bo'sh pul mablag'lari - depozitlarini muomalaga jalb qilish;
7. Aholidan omonatlarni qabul qilish;
8. Faktoring operatsiyalarini amalga oshirish;
9. Lizing operatsiyalari ni amalga oshirish;
10. Davlatning hamda boshqalarning qimmatbaho qog'ozlarini xarid qilish
va sotish;
11. Xorijiy valyuta va qimmatbaho metallarni xarid qilish va sotish;
12. O'z mijozlari uchun kafolat va majburiyatlar berish;
13. Byudjetning kassa ijrosini bajarish;
14. Bank operatsiyalari bo'yicha maslahatlar berish va boshqa
operatsiyalar.
24

Kirish.
Bizga ma'lumki, pul mablag'lariga ko'p hollarda kreditlarga olingan
mablag'lar, korxonalarning hisob varaqasidagi mablag'lar va naqd pullar, aylanma
mablag'lar va moliyaviy resurslar kiradi.
Bu iqtisodiy kategoriyalar tashqi tomondan o'xshagani bilan, ularni ichki
xususiyatlari juda xilma xil va bir-biriga o'xshamaydi.
Markaziy bank orqali davlatning iqtisodiy siyosati, yanada aniqrog'i
davlatning pul-kredit siyosati olib boriladi. Markaziy bankning pul-kredit siyosati
davlatning iqtisodiyotini boshqarish siyosatining bir qismi bo'lib, muomaladagi pul
massasi, kredit hajmi, foiz stavkalari darajasini va boshqa pul muomalasi va ssuda
kapitali bozori ko'rsatkichlarini o'zgartirish bilan bog'liq bo'lgan chora-tadbirlar
yig'indisidan tashkil topadi.
O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida bozor munosabatlarini qaror
toptirish dolzarb tadbirlardan bo'lgan pul, kredit va bank tizimida ham chuqur
o'zgarishlarni amalga oshirishni taqozo qildi. Bozor munosabatlariga o'tish
iqtisodiy kategoriya sifatida pulning, kreditning, foiz, soliq va boshqa
kategoriyalarning mohiyati va ahamiyatiga yangicha yondashish zarurligini taqozo
qiladi.
Bozor munosabatlariga o'tish sharoitida bank-moliya tizimining ahamiyati
tubdan o'zgarmoqda. Bozor munosabatlarini boshqarish sohasida davlat tomonidan
olib boriladigan barcha ishlarning og'irlik markazi ana shu tizimlarga ko'chdi.
Shu sababli, bank tizimini takomillashtirish, banklarning mustaqilligi va
pul muomalasidagi ahvol uchun javobgarligini oshirish, pul-kredit munosabatlarini
tartibga solish, so'mning barqarorligi va yuksak nufuzini ta'minlash sohasidagi
muammolarni o'rganish, shuningdek, tegishli ilmiy xulosalar chiqarish va
tavsiyalarni ishlab chiqish o'ta dolzarb masalalardan hisoblanadi.
Bozor munosabatlarini talab darajasida tashkil qilish, ishlab chiqarishni
rivojlantirish, kengaytirish va shu asosda iqtisodiy taraqqiyotga erishish kreditdan
foydalanishni, banklar faoliyatining samaradorligini oshirishni, kreditdan
foydalanishda salbiy holatlarni oldini olishni taqozo qiladi. Hozirgi vaqtda tijorat
2

Kredit tizimi bir necha bo'g'inlardan iborat bo'lishi mumkin. Mablag'larni
jalb qilishi va taqsimlanishga qarab kredit tizimi bo'g'inlari o'z xususiyatlariga ega
bo'ladi.
Jahon amaliyotida kredit tizimi o'zining tashkil qilinish turiga qarab
qo'yidagi guruhlarga bo'linadi: -Markaziy bank; -Tijorat banklar; -Maxsus kredit
institutlar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ikki pog'onali kredit bank tizimi ko'p
mamlakatlar iqtisodiyotining asosi hisoblanadi. Bu Markaziy bank, bank
institutlari va nobank kredit muassasalaridir.
Bank institutlariga qo'yidagi banklar kiradi:
-tijorat banklar;
-investitsiya banklari;
-jamg'armalar jalb qiluvchi banklar (O'zbekiston halq banki);
-ipoteka banki;
-savdo banklari;
Tashqi iqtisodiy aloqalar bo'yicha banklar, tarmoqlar bo'yicha
ixtisoslashgan banklar va boshqalar. -Nobank kredit tashkilotlarga; -investitsiya
kompaniyalari; -sug'urta kompaniyalari; -nafaqa va boshqa jamg'armalar kiradi.
Kredit tizimining tarkibiy qismlari
Kredit tizimida asosiy o'rinni bank institutlari, bank institutlari tarkibida esa
salmoqli o'rinni tijorat banklari egallaydi. Tijorat banklari kredit tizimining boshqa
bo'g'inlariga nisbatan ko'proq bo'sh resurslarni jalb qiladi va ko'p miqdorda
mijozlarga kreditlar beradi.
Maxsus ixtisoslashgan kredit institutlari (banklar) tijorat banklari
faoliyatini to'ldiradi va ular milliy iqtisodiyot sohalarining kam samarali, kam
foydali tarmoqlari (qishloq xo'jaligi, uy-joy qurilishi, tadbirkorlikni rivojlantirish
va boshqalar) ga engil sharoitda kreditlar berish yo'li bilan ular faoliyatini
rag'batlantirib rivojlantirib boradi.
Banklar ma'lum belgilariga qarab qo'yidagi turlarga bo'linadi:
8

- kapitalning markazlashuvi;
- kapitalning yig'ilishi va jamg'arish funksiyasi.
Biroq boshqa ko'pgina kitoblarda kreditning boshqa 4 ta funksiyasi
ko'rsatilgan:
- qayta taqsimlash funksiyasi;
- qayta takror ishlab chiqarish funksiyasi;
- muomaladagi haqiqiy naqd pul mablag'larini kredit muomala
vositalari biian almasbtirishi;
- rag'banlantirish funksiyasi.
a) Kreditning qayta taqsimlanish funksiyasi 2 ko'rinishda — pul va tovar
shakllarida amalga oshirilisbi mumkin.
b) Takror ishlab chiqarish funksiyasida esa kredit 2 xil ko'rinishda
namoyon bo'ladi:
1. Qarz oluvchi tomonidan olingan kreditlar ularga kerakli kapital
hajmini ta'minlaydi, tadbirkorlik faoliyatini olib borisbiga imkon yaratiladi.
2. Turli korxonalarga kredit berilishi natijasida jamiyat miqyosida ishlab
chiqarish uchun yaxshi va yomon holatlar (sharoitlar) vujudga kelishi murakin
(sifat, tannarx, baho).
c) Muomaladagi haqiqiy va naqd pul mablag'larini kredit to'lov
vositalari bilan almashtirish funksiyasida haqiqiy (oltin) puilar pul belgilari
(banknotalar) bilan almashtiriladi.
d) Rag'banlantirish funksiyasida kredit ishlab chiqarishga va muomalagc
mikro va makro darajada ta'sir ko'rsatadi. Buning natijasida inablag'lardar tejamli
foydalanishga asos yaratiladi.
Kreditning bu funksiyalari haqida olimlar o'rtasida yagona fikr yo'q.
Kredit qayta ishlab chiqarish jarayonining barcha tarmoqlariga - ishlat
chiqarish, taqsimlash, muomala va iste'molga xizmat Ko'rsatadi.
Qayta ishlab chiqarish jarayoni bilan bog'liq holda Kredit, ishlat chiqarish,
taqsimlash yoki iste'mol jarayonida kechadigan funksiyalardar farqli o'laroq, qayta
taqsimlash fuiiKciyasini bajaradi.
16

e'tirof etilgan. Chunki Mustaqillik e'lon qilingunicha mamlakatda mustaqil bank
tizimi mavjud emas edi va mavjud bank muassasalari sobiq Ittifoq bank tizimining
tarkibiy qismi hisoblanardi.
O'zbekistonda bank tizimini shakllantirish jarayonini shartli ravishda bir
necha bosqichlarga bo'lish mumkin.
2012 йил январь—июнь хрлатига юридик шахсларга такдим
этилган микрокредитлар
Bank tizimiga xususiy kapitalni jalb etish bilan birga, bankiarni korporativ
boshqarish tizimini yanada mustahkamlashga doir chora-tadbirlar ham amalga
oshirildi.
So'nggi ikki yil ichida bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilishga
qaratiigan bir qator Prezident Farmonlari va Vazirlar Mahkamasi qarorlari qabul
qilindi.
Shunisi e'tiborliki, tijorat banklari tomonidan ajratilayotgan
mikrokreditlaming 50 foizigacha bo'lgan miqdorini naqd piilda berish, bank bilan
doimiy aloqada bo'lgan va yaxslii kredit tarixiga ega tadbirkorlarga esa hatto
ta'minotsiz, faqatgina ariza va biznes rejaga asosan ishonchli mikrokreditlar berish
amaliyoti yo'lga qo'yilib, ishlab chiqarish mikrofirmalari, kichik va o'rta
korxonalar, dehqon va fermer xo'jaliklarining yuqori texnologik va innovatsiya
loyihalarini kreditlash maqsadida imtiyozli kreditlash jamg'armasi tashkil qilindi.
.
26

Korxona ishlab chiqarish fondlarining doiraviy aylanishidagi tebranishlar
zaminida ishlab chiqarish vaqti bilan mahsulotlarni sotish vaqtining mos kelmay
qolishidan vujudga keladigan qiyinchiliklarni bartaraf etuvchi munosabatlarning
paydo bo'lishi tabiiy holga aylanadi.
Bu munosabatlar mablag'larning vaqtincha bekor turib qolishi bilan bu
mablag'larga bo'lgan ehtiyoj o'rtasidagi qarama-qarshilikni bartaraf etadi. Bunday
munosabatlar odatda kredit munosabatlari deb yuritiladi va kredit munosabatlari
asosida iqtisodiy jihatdan mustaqil bo'lgan kredit kategoriyasi yuzaga keladi.
Kredit orqali jamiyatimizda quyidagi ijobiy natijalarga erishish mumkin:
birinchidan, fondlar aylanishi jarayonida chetga chiqib bo'sh qolgan mablag'larning
harakatsiz turib qolishining oldini olinadi;
ikkinchidan, takror ishlab chiqarishni keng doirada uzluksiz davom
ettirishga imkoniyat yaratiladi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, kreditning ob'ektiv zarurligi takror ishlab
chiqarish jarayonida fondlarning doiraviy aylanishi qonuniyatlariga asoslangandir.
Kreditga zaruriyat tug'ilganda, quyidagi manbalardagi bo'sh mablag'lardan
kredit resurslar sifatida foydalanish mumkin:
l.Asosiy fondlarni tiklash, kapital ta'mirlash uchun ajratiladigan
amortazatsiya sifatidagi pul mablag'lari;
2.Tovarlarni sotish va yangi moddiy resurslarni sotib olish vaqtlarining bir-
biriga mos kelmaganligi tufayli yuzaga kelgan bo'sh pul mablag'lari;
3.Tovarlarni sotishdan tushgan tushum bilan ish haqini to'lash vaqtlari
orasida vaqtincha bo'sh turib qolgan pul mablag'lari;
4.Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida yig'iladigan va
kapitallashtirish uchun mo'ljallangan qo'shimcha mablag'lar;
5.SHaxsiy sektor daromadlari, jamg'armalari va boshqa bo'sh pul
mablag'lari.
Har qanday iqtisodiy kategoriya o'zining funktsiyalariga ega bo'lgani kabi
kredit ham o'zining bir qator funktsiyalariga ega.
6

Bunda kredit muayyan, aniq obyektga: ishlab chiqarish xarajatlariga, ishlab
chiqarish zahiralariga, tayyor mahsulotga, jo'natilgan tovarlarga, hisob-kitob
hujjatlariga va hokazolarga beriladi.
Shunday qilib, banklar tomonidan beriladigan kreditlarning asosiy
tamoyillarini quyidagi sxemada ko'rsatish mumkin.
Ssuda kapitali o'ziga xos tovar sifatida gavdalanar ekan, u holda undan
foydalanishda to'lanadigan foiz kapital "baho"si bo'lib ishtirok etadi. Ammo bu
o'ziga xos baho tovarning pul shaklidagi qiymatini aks ettirmaydi, balki
kapitalning tovar shaklidagi iste'mol qiymatini- foyda keltirish qobiliyatini aks
ettiradi. Foiz normasi -ssuda kapitaliga olinadigan yillik daromadning qarzga
(ssudaga) berilgan kapital summasiga nisbatidir. Masalan, 100 ming so'mlik
kapital ssudaga berilgan bo'lsa, yillik foiz daromadi 4 ming so'mga teng bo'lsa, u
holda foiz normasi 4 foizga teng bo'ladi.
Kreditning funksiyasi - bu kreditning iqtisodiyotdagi faoliyati muayyan
ravishda namoyonbo'Iishidir.
Kreditni tahlii qilishda uning funksiyasi mohiyati va roli o'rtasidagi oraliq
bo'g'in sifatida Ko'rib chiqiladi.
Kredit tomonidan bajariladigan funksiyalar turii adabiyotlarda turlicha
beriladi. Ko'pgina adabiyotlarda kreditning 4 ta funksiyasi ko'rsatilgan va
asoslangan bo'lib, ular quyidagilardir:
- kapitallarni qayta taqsimlash va foyda normasini tekislash
(tengiashtirish);
- muomala xarajatlarini tejash;
15

4. Mamalakatimizda kredit tizimini rivojlantirish yo’nalishlari
Markaziy bank - kredit tizimining bosh banki bo'lib, mamlakatda pul-kredit
siyosatini, emissiya jarayonlarini olib boradi.
Birinchi Markaziy banklar bundan qariyb uch yuz yil oldin tijorat
banklarining rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Bular 1688 yilda tashkil
qilingan SHved Riks Jiro banki, 1694 yilda tashkil qilingan Angliya banklaridir.
Markaziy bank, ya'ni kredit tizimini boshqarib turuvchi, barcha banklar faoliyatini
nazorat qilib turuvchi kredit institut sifatida namoyon bo'ladi.
Markaziy bank quyidagi asosiy funktsiyalarni bajaradi:
 banknotlar (naqt pullar) emissiyasi,
 davlatning oltin-valyutasi zaxiralarini saqlash;
 pul-kredit siyosati instrumentlari yordamida iqtisodni
muvofiqlashtirish;
 kredit institutlari faoliyatini muvofiqlashtirish;
 davlat banki sifatida faoliyat ko'rsatish;
 to'lov-hisob munosabatlarini tashkil qilishni belgilab berish;
 valyuta kursini muvofiqlashtirish.
Jahonning barcha mamlakatlarida banknotlarni muomalaga chiqarish
funktsiyasi Markaziy banklarning asosiy funktsiyalaridan biri hisoblanadi va bu
aholida monopol huquqqa ega.
Davlatning oltin - valyuta zahiralarini boshqarish funktsiyasi. Markaziy
bank davlatning oltin, qimmatbaho metall va kamyob toshlarni, valyuta
zaxiralarini boshqaradi.
Markaziy banklar mamlakat valyuta zahiralarini o'zida yig'adi va bu
zahiralar xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish, to'lov balansi defitsitini qoplash
va mamlakat milliy valyutasi kursining barqarorligini ta'minlash uchun ishlatiladi.
Pul - kredit siyosatining asosiy maqsadi milliy valyuta barqarorligini
ta'minlash, valyuta kursi va foiz stavkalarini oqilona o'rnatish asosida inflyatsiya
18

Biz yuqorida ta'kidlaganimizdek, O'zbekistonda bank tizimi ikki pog'onali
bo'lib, banklar tizimining birinchi pog'onasi bu O'zbekiston Respublikasi Markaziy
banki, ikkinchi pog'onasi - tijorat banklari, ularning sho''balari chet el banklari
sho''balari hisoblanadi.
O'zbekiston Respublikasi banklar tizimini kengaytirilgan holda quyidagi 1-
chizmada keltirish mumkin.
10

Banklarning operatsiyalari ularning bevosita faoliyati (vazifasi) orqali
amalga oshiriladi. Sunday vazifaiar, yuqorida ko'rib o'tganimizdek, o'zaro bog'liq
ikki turga bo'linadi.
Passiv bank mablag'larini shakkitantirish bo'yicha operatsiyalar.
Aktiv -- bunday mablag'larni joylashtirish hamda foydalanish biian bog'liq
operatsiyalar.
Bank mablag'lari o'ziga tegishli va jalb etilgan mablag'lardan vujudga
kefadi. O'ziga tegishli mablag'lar odatda banklar tasarrufidagi barcha
ntablag'laming faqat uncha katta bo'Imagan qismlarini tashkil etadi. Ularning
asosiy qismi depozitlar yoki banklarning mijozlariga qarashli omonatlardan iborat.
Bankning aktiv operatsiyafariga awalo beriladigan foizli ssudalar yoki
kreditlar kiradi.
Qimmatli qog'oz garovga olinib beriladigan ssudalar, shunmgdek, mana
shunday qog'ozlami xarid qilish operatsiyalari fond operatsiyalari deb yuritiladi.
Bugungi kunda respublikada davlat mulkini xususiylashtirish bilan bog'liq
jarayonlar keng o'rin olganligi sababli, korxonalarga tegishli qiinmatli qog'ozlar
bozoriga nisbatan davlat qimmatli qog'ozlar bozori aktiv harakat qilmoqda. Bu
bozorda asosiy qatnashchilar sifatida esa tijorat banklari may donga chiqmoqda.
Respublika iqtisodiyotiga kirib keiayoigan "Lizing" jarayonlari bugungi
kunda ishlab chiqarishni texnika va texnologiya bilan ta'minlash hamda qayta
jihozlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Tijorat banklari tomonidan olib borilayotgan bank faoliyatiga bugungi
kunda "Trast" xizmatlari ham kirib kelmoqda. Trast xizmatlari respubiika banklari
uchun yangi hisoblansa-da, uni o'ziashtirish sohasida ko'plab ishiar olib
boriimoqda.
Jahon banklari ish faoliyatida axborotlarni sotisb va moliyaviy maslahatlar
kabi xizmatlar ham keng o'rin olgan. Bizning oldimizda turgan masalalardan biri
ham bu sohani o'rganishdir.
"O'zbekistonning moliyaga doir yordamchi tarmoqlarini, mamlakatning
bank tizimini takomiilashtirish biz uchun birinchi navbatdagi vazifadir" 1
,- deya
25

sur'atlarini kamaytirish, kreditdan foydalanishning samaradorligini oshirish va
milliy iqtisodiyotning barqaror o'sishini ta'minlashdan iborat.
Markaziy bankning pul-kredit siyosatining asosiy instrumentlari bo'lib,
quyidagilar hisoblanadi:
- minimal majburiy rezevr me'yorlarini o'rnatish;
- foiz (diskant) siyosati;
- tijorat banklarini qayta moliyalashtirish;
- ochiq bozor siyosati;
- targetlash va boshqalar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida O'zbekiston Respublikasida Markaziy
bankning asosiy maqsadi - pul-kredit tizimi va milliy valyuta barqarorligini
ta'minlash asosida iqtisodiy o'sishga erishishdan iborat.
Pul - kredit siyosatini samarali amalga oshirish uchun Markaziy bank pul-
kredit siyosatini rivojlantirishning bir yilga mo'ljallangan asosiy yo'nalishlarini
ishlab chiqadi. Bu yo'nalishlar Oliy Majlis tomonidan tasdiqlangandan so'ng
harakat dasturi sifatida qabul qilinadi. Markaziy bankning vazifalari xilma xil
bo'lib, bu qonunda aks ettirilgan.
O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki huquqiy shaxs sifatida davlat
mulkiga asoslangan bo'lib, iqtisodiy jihatdan mustaqil muassasa sifatida o'z
harajatlarini daromadlari hisobidan qoplashi kerak.
Milliy valyutaning barqarorligini ta'minlash uchun O'zbekiston
Respublikasi Markaziy banki qator muhim vazifalarni hal etadi. Ularning
asosiylari quyidagilardan iborat:
- monetar siyosatni va valyutani boshqarish siyosatini shakllantirish,
qabul qilish hamda amalga oshirish;
- O'zbekiston Respublikasida hisob-kitoblarning samarali tizimini
tashkil qilish va ta'minlash;
- banklar faoliyatini tartibga solish va banklar faoliyati ustidan nazorat
qilish;
19

Xulosa
Hozirda iqtisodiyotning muhim sohalarida alohida xizmat ko'rsalayotgan
banklar niazkur tarmoqlarni yanada rivojlantirish va undagi mavjud mablag'larni,
bor imkoniyatlarni samarali ishga soiish imkonini yaratib beradi va iqtisodiy
isiohotlarning jadallik bilan amalga oshishiga xizmat qiladi.
Bank tizimini yanada erkjnlashtirish va isloh qilishni chuqurlashtirishga
qaratilgan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va hukumat qarortari
asosida bank tizimini tubdan mustahkamlashga, ularning kredit berish
imkoniyatlarini va ustav kapitalini bo'sh mablag'lar jalb qilish hisobidan
kengaytirishga, shuningdek, banklaming investitsiya jarayonining asosiy bo'g'ini
bo'lgan korxonalar, xususan xususiy tadbirkorlar, kichik va o'rta biznes
korxonalarining chinakam hamkoriga aylanishiga, xorijiy banklar bilan
hamkorlikning yanada kengaytirifishiga alohida e'tibor qaratildi.
Inflyatsiyaning har tomonlama avj olib ketishi mamlakatda sotsial va
iqtisodiy jihatdan qarama-qarshiliklar yuzaga kelishiga olib keladi. Shuning uchun
davlat inflyatsiyaning oldini olish uchun pul muomalasini barqarorlashtirish chora-
tadbirlarini ishlab chiqmoqda.
Hozir ko'pgina davlatlarda pul muomalasini tartibga solishda ochiq bozorda
operatsiyalar o'tkazish usulidan foydalanilmoqda.
Bu xozirgi ko'p qo'llaniladigan monetar siyosatning bir usuli hisoblanadi.
Bu usul tijorat banklarining likvidlik darajasiga tezda ta'sir o'tkaza oladigan
egiluvchan (moslashuvchan), amaliy va operativ usul hisoblanadi. Bu usulni
boshqalaridan farqi shundaki, uni zaruriyatga qarab va hohlagan miqdorda
o'tkazish mumkin. Bu mexanizm bozorni rivojlanish tendentsiyasiga qarab pul
muomalasini barqarorlashtira olishi mumkin.
Xulosa qilib aytish mumkinki, kreditning ob'ektiv zarurligi takror ishlab
chiqarish jarayonida fondlarning doiraviy aylanishi qonuniyatlariga asoslangandir.
28

O’zbekistonda kredit tizimi

Купить