O’zbekistonda matematika fanini o’qitish metodikasi tarixi va rivojlanishi - Algebra - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	1.0MB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Algebra

O’zbekistonda matematika fanini o’qitish metodikasi tarixi va rivojlanishi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI
VAZIRLIGI
NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
Fizika-matematika fakulteti
“Umumiy matematika”
kafedrasi
O’zbekistonda matematika fanini o’qitish metodikasi
tarixi va rivojlanishi
Bajardi:
Ilmiy rahbar:
Navoiy

2Mundarija
Kirish
1- §. O’zbekistonda matematika fanini o’qitish metodikasi tarixi va
rivojlanishi
1.1. XX asrgacha O’rta Osiyo madrasalarida matematika
fanining o’qitilishi7
1.2. O’zbekistonda matematika fanini o’qitish metodikasini
takomil- lashtirish – davr talabi 9
1.3. Predmet sifatidagi matematika va uning metodikasi
1.4. Mustaqillik va ta’lim tizimida islohotlar
2- §. Matematika o’qitish metodikalari va ularni o’quv jarayoniga
tatbiq etilishi
2.1. Hozirgi kunda matematika o’qitishning umumiy metodikasi
2.2. Matematika o’qitishning xususiy metodikasi
Xulosa
Adabiyotlar

3Kirish
Mamlakatimizda xozirgi paygda yoshlarga ta’lim va tarbiya berishga alohida e’tibor
qaratilmoqda. Ta’lim-tarbiya hamisha jamiyat taraqqiyotining asosi bo’lgan.
Chunki, inson jamiyatdagi barcha munosabatlar, aloqalarning markazida turadi.
Fan-texnika va axborotdagi revolyutsiya inson va uning ilmiy-ma’rifny poten-
tsialini ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning hal qiluvchi omiliga aylantirdi.
Barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlash, xalqaro mexnat taqsimotida munosib o’rin
egallash, milliy iqtisodiyotning raqobat- bardoshligini ta’minlash muammolari
ko’p jihatdan ish kuchining bilimi, malakasi, vaziyatga qarab ish tuta olishiga
bog’liq. Kelajakda erishishimiz lozim bo’lgan buyuk maqsadlarga erishish uchun
eng avvalo yuqori malakali, zamon talabiga javob beradigan mutaxassis kadrlar
tayyorlashimiz kerak.
Matematika fanini rivojlanishini asoslari, boshqa fanlarini rivojlanishi kabi,
insoniyat faoliyatining amaliy ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Fanning rivojlanishi bu
ishlab chiqarishning shakllanishi bilan asoslanadi. Matematika,‖ boshqa fanlar
kabi, odamlarning amaliy ehtiyojlari natijasida vujudga keldilar: er maydonining
yuzalarini ulchash, idishlarning sig’imini o’lchash, vaqtni o’lchash va mexanikaning
elementlaridir .
‖ F.Engels.Andi - Dyuring.
Haqiqatan ham matematikaning turli bulimlari real dunyoning fazoviy formalarini
va miqdoriy munosabatlarini o’rganishda o’zining metodlarining turli tumanligi
bilan ajralib tursada, yagonaligi va umumiyligi bilan yaxlit birlashtirib turadi.
Matematika fanining mazmuni quyidagicha;
1) uning rivojlanish jarayonida yig’iladigan - faktlar;
2) faktlar asosida ilmiy tasavvurning shakllanishi - gipoteza. O’z o’rnida bu
tajriba orqali tekshiriladi;
3) faktlar va tajribalar natijalarini umumlashtirish hamda ularni nazariya va
qonunlar ko’rinishiga keltirish;
4) nazariya va qonunlarni o’rganish, matematikani

5Bu elementlar doimo o’zaro aloqadorlikda va rivojlanishdadir.Ana shu
aloqadorlikni va rivojlanishni o’rganish bizlar qanday tarixiy davrga olib borishni
aniqlash ro’yobga kelish sabablarini aniqlash - aynan mana shu matematika
tarixining predmetini ifodalaydi. Shuning uchun matematika tarixi - matematikaning
rivojlanishining qonunlarini o’rganuvchi fandir.
Yuqoridagi aytilganlarga asosan matematika tarixi quyidagi masalalarni hal qilishi
kerak.
Birinchidan - matematikani fan sifatida rivojlanishining haqiqiy mazmuni
yoritilishini. Bularda matematikaning metodlari, tushunchalari va fikrlari qanday
paydo bo’lganligi, ayrim matematik nazariyalar tarixan qanday dunyoga kelgani
yoritilishini. Xalqlarda ma’lum tarixiy davrlarda matematikani rivojlanishini
xarakteri va xususiyatlarini aniqlashni barcha zamondagi ulug’ olimlarning
qo’shgan hissalarini yoritishni hal qilish.
Ikkinchidan - matematika tarixi matematikani turli-tuman aloqalarini ochishi;
jumladan; matematikani odamlarning amaliy ehtiyojlari va faoliyatlari bilan
aloqasini, boshqa fanlar rivojlanishi bilan aloqasini ochish, jamiyatning sotsial va
iqtisodiy strukturasiga va sinfiy kurashlarga ta’sirini ochish, xalqlarning olim
individining, olimlar kollektivining rolini ochishdan iborat.
Uchinchidan - matematika tarixini o’rganish hozirgi zamon matematikasini
mantiqiy mazmunini, rivojlanish dialektikasini va kelajagini to’g’ri tushunishga
yordam berishi kerak.
Matematika juda qadimgi fanlardan biri bo’lib dastlabki bosqichlarda o’zaro
muomala va mehnat faoliyatlari asosida shakllana boshladi. U asta-sekin rivojlana
boshladi, ya’ni faktlar yig’a boshladi.
Matematika mustaqil fan sifatida vujudga kela boshlaganda uning bundan keyingi
rivojlanishiga matematik bilimlarning o’zi ham ta’sir eta boshladi. Shulardan
ba’zilarini qayd etib o’taylik.
1) N’yutonning (differentsial va integral xisobining ilk kadamlari)
flyuksiyalarni hisoblash usuli darhol mexanikani masalalarini hal qilishni umumiy
metodi darajasigacha ko’tarildi.

62) Lagranj algebraik tenglamalarni radikallarda hal qilish problemasiniizlaganda
teng lam a ildizlarini ―grupp alash m asalalarini‖ qaragan edi.
K eyinroq
esa E.Galua gruppalar nazariyasini rivojlantirib, yuqoridagi problemani
hal etdi. So’ng XIX asrda A.Keli gruppaga ta’rif berdi. S.Li esa uzluksiz gruppalar
nazariyasini yaratdi.1890 yilda E.S.Fedorov gruppalar nazariyasi kristollografiyaga
tatbik etdi. Hozirda esa gruppalar nazariyasi kvant fizikasining ilmiy quroliga
aylangan.
Bulardan ko’rinadiki matematika nafaqat o’z-o’zini rivojlantiradi, balki boshqa
fanlarning rivojlanishiga va aksincha boshqa fan yutuqlari asosida o’zi ham
rivojlanadi.
Matematika metodlarini tabiiy fanlarga tatbiki;
1) U yoki bu hodisani mazmuniga mos keluvchi matematik masalani bayon
etish, ya’ni matematik modelini vujudga keltirish va uni echishning metodini
topish;
2) Matematik modelni echish va uning forma va metodlarini takomillashtirish
va mantiqiy kamolotga intilish;
So’ngi yillarda fan va texnikaning jadal rivojlanishi (kibernetika, hisoblash
texnikasi,...) ekonomika, boshqarish sistemasi, psixologiya sohalarda
matematikaning roli yanada kuchayib ketdi. Matematika tarixi matematikaning
rivojlanish jarayonida ko’pdan – ko’p yorqin dalillar bilan bir qatorda qorong’u
zulmat davrlarini boshidan kechirganligidan dalolat beradi. Haqiqatdan, ham din
peshvolari din ta’limotiga mos kelmagan har qanday yangilikning yo’q qilishga
yoki bo’g’ishga intilganlar. Faqat ayrim olimlarning katta jasoratigina fanni ilgari
siljishi uchun imkoniyatlar yaratib bergan.
Qadim davrda fan boylarning ermagi bo’lgan.
O’rta asrlarda esa fan ko’p jihatdan boy-feodallarning manfaatiga, dinga
buysundirilgan. (Savdo ishlari, hosil bo’lish, meros bo’lish, o’zga yerlarni bosib
olish, ta’sir doiralarni kengaytirish).
Kapitalistik jamiyatda esa ilmiy-tekshirish institutlari, markazlari, laboratoriyalar

7ularning ishlari ko’p jihatdan ularga xizmat qiladi (ko’proq foyda, ...) va bir
tomonlama rivojlangan bo’ladi. (XX - asrning 2-yarmigacha). Sotsializm
mamlakatlarida repressiya yillarida va turg’unlik davrida bir tomonlikka
ekonomikani ilmiy planlashtirmaslikka ogishlash kup problemalarni keltirib
chiqardi.
Matematika fanida ilg’or va reaksion kuchlarning kurashi har doim sinfiy xarakterga
ega bo’lib kelgan. Ayniqsa tarixiy va filosofik masalalarda bu yaqqol ko’rinib turadi
.
Demak, matematika tarixini bilish fanni mantiqan va tarixan rivojlanishining asosiy
faktlarini va qonunlarini to’g’ri bilish va talqin qilish imkonini beradi, sxolostikani
bartaraf etadi, ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi.
Mazkur bitiruv malakaviy ishi ikkita paragraf, to’rtta bo’lim, xulosa va adabiyotlar
to’plamidan tashkil topgan.
Bitiruv ishining birinchi paragrafi O’zbekistonda matematika fanini o’qitish
metodikasi tarixi va rivojlanishi deb nomlanib, unda XX asrgacha O’rta Osiyo
madrasalarida matematika fanining o’qitilishi hamda O’zbekistonda matematika
fanini o’qitish metodikasini takomillashtirish – davr talabi mavzusida fikr
yuritildi.
Bitiruv ishining ikkinchi paragrafi esa Matematika o’qitish metodikalari va ularni
o’quv jarayoniga tatbiq etilishi deb nomlangan bo’lib, unda Hozirgi kunda
matematika o’qitishning umumiy metodika si hamda Matematika o’qitishning
xususiy metodikasi mavzularida fikrlar keltirildi.
Bitiruv ishining so’ngida mavzu yuzasidan xulosa qilindi va adabiyotlar ro’yxati
keltirildi.

81- §. O’zbekistonda matematika fanini o’qitish metodikasi
tarixi va rivojlanishi
1.1. XX asrgacha O’rta Osiyo madrasalarida matematika fanining
o’qitilishi
Matematika fani qadimiy va doimiy navqiron fandir. U kishilik jamiyati paydo
bo’lgandan boshlab rivojlanib, taraqqiy etib kelmoqda. Hozirgi kunda biron bir soha
yo’qki, unga matematika kirib bormagan bo’lsin. Matematikaning bu darajada
yuksalib borayotganligida, albatta, o’tmish ajdodlarimizning, shu jumladan Al-
Xorazmiy, Beruniy, Al-Farg’oniy, Ali Qushchi, Al-Koshiy, Ibn Sino, Ulug’bek va
x.k. larning ham xizmatlari buyuk ekanli1’ini e’tirof etamiz.
Ota-bobolarimiz tomonidan asrlar davomida yaratilgan ilmiy boyliklar, ular
tomonidan yaratilgan asarlar xalqimiz, davlatimiz tomonidan asrab avaylanib,
saqlanib o’rganilib kelinayotganligini kelajagimiz vorislari bo’lgan
o’quvchilarimizga ham aytish, allomalarning ilmiy meroslari bilan ularni
muntazam tanishtirib borishimiz shartdir. Zero, A. Kasiriy aytganidek, -“Moziyga
qaytib ish ko rishlik‟ xayrlikdir”.
Matematika fanining paydo bo’lish tarixi qanchalik uzoq davrlarga borib qadalsa,
ushbu fanni o’rganish, uni o’qitilish tarixi ham shu qadar uzoqdir. XV asrdan
XX asrgacha O’rta Osiyo hududi madrasalarida matematikani o’qitish qanday
am alga
oshirilgan? Bu savolga S.A .A xm edo vn ing ―O ’rta O siyod a
m atem atika
tarakk iyoti va un i o’qitish tarixidan‖(―O ’qituv chi‖- 197 7 y)
nom li kitobida ma’lum darajada javob berilgan. Unda keltirilishicha Madrasa
o’sha davrning oliy diniy maktabi hisoblangan. Madrasada diniy bilimlar bilan
birga dunyoviy bilimlar ham berilgan ekan. Madrasada, qatiy dastur va o’quv
rejasi bo’lmasada, mavzular uzoq yillik tartib asosida o’qitilgan. Unda arab tili
grammatikasi, arab tilidagi diniy kitoblar, tibbiyot, geografiya, astronomiya va
―X isob ‖
nom i bilan arifm etika, algebra ham da geom etriya ham o’qitilgan.
O ’rta
asr sharq matematiklarining ilmiy asarlari takomillashgan ko’rinishida
madrasada dastur (o’quv-reja) tariqasida qo’llanilgan. Masalan, Xorazmiy o’zining

9asarlarida sonlarni yozishning o’nli sistemasini bayon etgandan keyin sonlarni
ikkilantirish va yarimlatishdan boshlab, ildiz chiqarish amali bilan tugatgan bo’lsa,
madrasada ham shu tartibda o’qitilgan. Qolgan mavzular ham Xorazmiy va undan
keyingi o’rta asr matematiklari yozgan asarlar tartibida bayon etilgan.
Madrasalarda matematikaning o’qitilishi keltirilgan ma’lumotlar asosida amalga
oshirilgan. Madrasada o’qitilgan matematikaning oxirgi qismi arifmetika, algebra
va
geom etriya fanlarini am aliyotda tatbiq qiluv chi katt a xa jm da ―M eros
taqsim qilish
‖ dan iborat bo’lib, bu o’rta asr sharq matematiklarining asarlari asosida
tuzilgan, shariat normalariga qarab, merosxo’rlar o’rtasida mulkni taqsimlashga doir
turlicha nomlar bilan aniq xarakterdagi murakkab masalalar hal qilinadi. Madrasada
matematika o’qitishdan ko’zlangan asosiy maqsadlardan biri meros taqsimlashning
ilmiy va amaliy nazariyasini biluvchi mutaxassislar
tayy orlashdan ibo ratdir,
bun day
m utaxass is ―Faroziyx on‖ (M eros bo’luv chi) nom i bilan ataladi.
Tayyorlangan faroziyxonlar mahalliy sud (qozixona) organlarida meros taqsimlash
bilan shug’ullangan.
O’z davrida oliy tipdagi o’quv yurti hisoblangan madrasada matematika o’qitish
formasi, asosan, dars bo’lgan. O’qituvchi talabalarga yangi mavzuni bayon etgandan
so’ng, ularga shu mavzu yuzasidan Madrasa xujrasida ma’lum muddatga mustaqil
ishlash uchun topshiriq beradi. Uning bajarilganligi o’qituvchi tomonidan
tekshirilib, baho qo’yiladi, so’ngra yangi mavzu o’tiladi. Mustaqil ishlar ko’proq
amaliy xarakterga ega bo’lib, talabalar uchun zerikarli: va ularning ko’p vaqtini
olgan. Masalan, birni ketma-ket ikkilantirish bilan 264 gacha davom ettirib, buning
teskarisi 264 dan boshlab ketma-ket yarimlanishni bir chiqquncha davom ettiriladi.
YOki, 20 va undan ortiq xonali sonlardan aniq va taqribiy (ikkinchi, uchinchi,
to’rtinchi va istalgan ko’rsatkichli) ildiz chiqarishga doir juda ko’p miqdorda
misollar yechiladi.
Matematika o’quvchilarda iroda, diqqatni to’plab olishni, qobiliyat va faollikni,
tasavvurini, shaxsning axloqiy sifatlarini (qat’iyatli, aniq maqsadga intilish, ijodkor,
mustaqil, ma’suliyatli, mehnatsevar, intizomli va tanqidiy fikrlash)

10hamda o’zining qarash va e’tiqodlarini dalillar asosida himoya qila olish
ko’nikmalarini rivojlantiradi.
Matematikani o’rganish jarayonida inson tafakkurining usul va metodlari qatoriga
induktsiya va deduktsiya, umumlashtirish va aniqlashtirish, analiz va sintez,
abstraktsiyalash, analogiya, tasniflash va sistemalashtirish kabilar qo’shiladi.
Matematikani o’rganishda o’quvchilar o’zlarining fikr, mulohazalarini aniq va tugal,
lo’nda va mazmunli bayon qilishga, matematik yozuvlarni tushunarli, batartib,
bajarish malakalarini egallaydilar.
1.2. O’zbekistonda matematika fanini o’qitish metodikasini
takomillashtirish – davr talabi
O’zbekistonda barcha fanlar kabi matematikani o’qitish metodikasi ham tubdan
takomillashtirildi.
T.N. Qori Niyoziy nomidagi O’zbekiston Pedagogika Fanlari ilmiy tadqiqot instituti
qoshida
―M aktabd a m atem atika, inform atika va X T asoslarini o’qitish‖
bo’limini tashkil etilishi, mazkur fanlarning ko’lami, mazmuni, o’qitish usullarini
tadqiq qilish va maktabga joriy etish ishlari bilan shug’ullanishga olib keldi.
Ushbu bo’lim dastlab 1940 yilda fizika va matematika sektori tarkibida tashkil
topdi. I.A.Teplov boshchiligida ilg’or tajribani umumlashtirish va uni
ommalashtirish bo’yicha ishlar olib borildi. Keyinchalik 1964-1967 yillarda
A.A.Samig’jonov, 1967-1970 yillarda J. Ikromov, 1971-1978 yillarda N.
G’aybullayev, 1978-1989 yillarda E.Yangiboyeva va E. Turlikulovlar sektorga
rahbarlik qilganlar.
SHu yillar mobaynida sektor xodimlari M. Saxayev, M. Muxamedov, X. Sodik;ova,
N. Gaybullayev, R. Vafoyev, E. Bozorova, E. YAngibosva, M. Raimov, 3.
YOkubova, 3. Ibroximova, SH. Odilxujayeva, J. Sultonov va boshqalar davrning
dolzarb muammolari bo’yicha tadqiqotlar olib bordilar. Ularning O’zbekiston, yaqin
xorijiy davlatlar matbuotida bir qator darsliklari, metodik

11qo’llanmalari, tavsiyanomalari jumladan, J. Ikromovning «5-sinfda matematika
darsligi (dare ishlanmalari)», 6-sinf uchun «Matematika» o’quv qo’llanmasi,
«Geomstrik isbotlash metodlari», «Maktab matematika tili», «Maktab matematika
lugati», «Stereometrik mashklar sistemayei», «YAngi programma asosida
matematika o’qitish» nomli ishlari, N. Faybullayevning «Maktabda mate-
matikadan ta’limiy praktika» kitobi va 7-sinf «Geometriya» darsligi, E.
YAngiboyevaning 1, 2, 3 va 4-sinflar uchun «Matematika» darsliklari, SH.
Odilxo’jayevaning «Darslik bilan ishlash jarayonida o’quvchilarning mustaqil
faoliyatlarini shakllantirish» va «Bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilar bilan ishlashda
didaktik materiallardan foydalanish» kabi metodik tavsiyalari nashr qilinadi. 1975-
85 yillarda ilmiy tadqiqotlar olib borib R. Vafoyev, E. Bozorova, E. YAngiboyeva,
J.Sultonov, K, Ostonovalar nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildilar.
Bo’lim xodimlari yillar davomida institut tomonidan o’tkazilgan va tashkil etilgan
qator pedagogik o’qishlarda, shuning bilan bir qatorda 1994 yili
«O’zbekiston Respublikasi davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish muammolari»
yuzasidan o’tkazilgan ilmiy-amaliy anjumanda, 1999 yilda o’tkazilgan «YAngi
pedagogik texnologiyalar (muammolar, yechimlar)» ilmiy-amaliy anjumanida
hamda institut tomonidan nashrdan chiqqan barcha ilmiy to’plamlarda o’z
maqolalari bilan faol qatnashdilar.
Bu yillar mobaynida bo’limda 100 dan ortiq aspirantlar, ilmiy tadqiqotchilar tahsil
oldilar. Professorlar J. Ikromov, N. G’aybullayev ko’plab yosh olim va olimalarga
tadqiqot sirlarini o’rgatib, O’zbskistonda ta’lim nazariyasi va metodikasini
ko’tarishda faol qatnashadigan yuqori malakali kadrlar etib yetishuvlariga o’z
hissalarini qo’shdilar.
Bo’limda 3 ta fan doktori, 42 dan ortiq fan nomzodi kamol topdi. Bulardan
S. Alixonov D. Ulug’xo’jayev, K. Ostonov, M.Barakaev va boshqalar shular
jumlasidandir.
1995-98 yillarda bo’lim fizika, astronomiya, matematika, informatika, mehnat
ta’limi nazariyasi va metodikasi deb nomlanib, unga professor B. Mirzaaxmedov
rahbarlik qildi.

12Bugungi kunda yangi darsliklar, metodik qo’llanmalar, o’quvchilar bilimiga
qo’yiladigan talablarni ishlab chiqish bo’limning asosiy vazifasiga aylandi.199 7
yil tarixg a m aorif yili bo’lib kirdi. ―Ta’lim to’g’risida»gi Q onun ,
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
‖ tasdiqlangach, institutda, xususan bo’limda
umumiy o’rta maktablar uchun davlat ta’lim standarti, maxsus o’rta ta’lim
muassasalari uchun DTS, dasturlar ishlab chiqildi. Ushbu xujjatlarni hayotga joriy
etish ishlari boshlab yuborildi. Bu vazifalarni bajarish asosan professorlar J.
Ikromov, A.Abduqodirov, pedagogika fanlari doktori M. Tojiyev, pedagogika
fanlari nomzodi E.Yangiboeva, ilmiy xodimlar SH. Yunusova va M. Divanovalar
zimmasiga tushdi. Matematika o’quv fani uchun tajriba-sinov maydoni sifatida
Vazirlar Mahkamasining Qarori bilan Xorazm viloyati Urganch shaxridagi 16-
m aktab,
―Inform atika va hisob lash texn ikasi asoslari‖ o’quv fani bo’yicha
tajriba-
sinov maydoni sifatida Namangan viloyat Namangan tumanidagi 8-maktab
belgilandi. Shu bilan bir qatorda Qoraqalpog’iston Respublikasi Xalq ta’limi
vazirligi, Toshkent shahar xalq ta’limi bosh boshqarmasi, barcha viloyatlar xalq
ta’limi boshqarmalarining buyrug’i bilan respublikaning turli xududlarida
qo’shimcha tarzda 14 ta umumiy o’rta ta’lim maktablarida matematika hamda
informatika va XTdan tajriba- sinov ishlari o’tkazildi. Sinov-tajriba ishlarini
o’tkazishda ishchi guruhi raisining o’rinbosari pedagogika fanlari doktori M.
Tojiev
va ekspert sifatida ilm iy xod im SH .Y unu sova ishtirok etdi. Bo’lim da
―Fan va
texn ika davlat qo ’m itasi‖ning ―Ta’lim ni bo shqarishn ing algoritm ik-
kom pyu ter
tizimining didaktik va metodik asoslari mavzusi bo’yicha ilmiy-tadqiqot ‖
ishlari olib borilmoqda.
1998 yildan bo’limga rahbarlik qilib kelayotgan yosh olim pedagogika fanlari
doktori M. Tojiyev va fidoyi xodimlardan SH. Yunusova, M. Divanova hamda
professor A. Abduqodirov, professor D. V. Manesvich, akademik ULL K.
Farmonov oliy toifali o’qituvchi K.Tulaboyev davlatimiz mustaqilligini
mustahkamlash uchun munosib yoshlarni tarbiyalashda o’z hissalarini qo’shib
kelmoqdalar.

13O’zbekiston mustaqillikni qo’lga kiritgandan boshlab mamlakatda ta’limni tubdan
isloh qilish zarurati tug’ildi. 1997 yilda qabul qilingan "Ta’lim to’g’risidagi Q onun ‖
va
―K adrlar tayy orlash m illi y dasturi‖ga ko’ra O ’zbekistonda ta’lim tizim i qayta
ko’rildi.
Hozirgi kunda mamlakatimizda maktab matematika kursi darsligi va o’quv
qo’llanmalari SH.A.Alimov, M.A. Mirzaaxmedov, A.A.Raximqoriyev va boshqalar
tomonidan yaratilgan bo’lib, ulardan amalda foydalanilmoqda.
Matematika o’qitish metodikasini tuzilishiga ko’ra ikki bo’limga ajratib,
o’rganiladi. Ular:
1) Matematika o’qitishning umumiy metodikasi . Bunda matematika fanining
maqsadi, mazmuni, formasi, metodlari pedagogika va psixologiya qonunlari
hamda didaktik prinsiplar asosida ochib beriladi.
2) matematika o’qitishning xususiy metodikasi da esa matematika o’qitish
jarayonida umumiy metodikaning qonun va qoidalarini aniq bir mavzu
materiallariga tatbiq qilish yo’llari ko’rsatiladi. SHu xususidagi ilmiy-tadqiqot ishlar
hozirgi davrda keng qamrovli amalga oshirilmoqda.
1.3. Predmet sifatidagi matematika va uning metodikasi
Hozirgi butun xalq xo’jaligi va ijtimoiy hayotni qayta qurish davri texnikaning eng
takomillashgan vositalarini talab etadi. Bunga esa faqat fan bilan ishlab
chiqarishning mustahkam o’zaro hamkorligi asosidagina erishish mumkin. Xususan,
texnika taraqqiyoti matematik olimlarimiz oldiga nazariy jihatdan ishlanib
chiqilishi zarur bo’lgan bir qator masalalarni qo’yadi. Bu masalalarning hal etilishi
o’z navbatida matematika fanining rivojlanishiga, yangi muvoffaqiyatlarga
erishishiga sabab bo’ladi.
Texnika va fanning hamkorlikda bunday jadal rivojlanishi yosh avlod – bo’lajak
ishlab chiqarish kadrlari va ilm muxlislaridan fan yutuqlarini turmush talablariga
ko’ra foydalana olish darajasida o’zlashtirishni talab etadi.
Ma’lumki, oliy o’quv yurtlarida matematika o’qitishdan kutilgan maqsad

14talabalarni matematikaning asosiy apparatlari bilan hamda nazariy va amaliy
masalalarni echish uchun zarur bo’lgan matematikaning elementlari bilan
tanishtirishdan, yangiliklarni mustaqil o’rganib, uning tadbiqlarini o’zlashtira
bilishga o’rgatishdan, talabalarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini o’stirishdan,
matematik izlanishlarga va muhandislik masalalarni matematik tilga ko’chirishdan
iborat.
Bu maqsadlarga muvoffaqiyatli erishish uchun kurash – intilish o’z navbatida
matematika fanini o’qitish metodikasini takomillashtirish masalasini keltirib
chiqaradi. Matematikani o’qitish metodikasi matematika fani, psixologiya va
pedagogika fanlari bilan bog’liqdir. Uning zimmasiga predmet sifatidagi
matematikaning mazmunini aniqlash va uni o’rganuvchilar tomonidan nisbatan
engil o’zlashtirishni ta’minlashdek vazifa yuklatiladi.
Yuqoridagi jumladan predmet sifatidagi matematikani hatto oliy o’quv yurtlarida
ham ravshan ajrata olish lozimligi kelib chiqadi.
Predmet sifatidagi matematika (o’quv predmeti) – bu aslida sun’iy yaratilgan va
aniq printsiplar asosida tashkil qilingan ilmiy faktlar va nazariyalarning hamda
maxsus tanlab olingan misol va masalalarning sistemasidir.
Bu sistema talabalarga ilmiy faktlar va nazariyalarni tanishtirish maqsadida amaliyot
talablari asosida, aniq pedagogik qoidalarga rioya qilgan holda yaratiladi.
Xususan, predmet sifatidagi matematika iloji boricha ko’p faktlarni bayon qilishga
intilmay, balki oldiga qo’yilgan maqsadga javob beradigan faktlarning zarur
bo’lganini o’z ichiga oladi. So’ngra predmet sifatidagi matematika, agar programma
aralash fanlar sohasiga kirishni talab qilsa birgina fan doirasida cheklanishi shart
emas.
Shunday qilib, predmet sifatidagi matematika zamonaviy fan taraqqiyoti jarayonida
yaratilgan faktlarni maxsus o’qitish muassasasi talabiga ko’ra, u erdagi talabalarning
bilimi va fikrlash qobiliyatini hisobga olgan holda, yorita bilishi kerak.
Matematika predmeti figuralar va kattaliklar haqida gapiradigan bo’lsa,
o’qitish metodikasi ularga odamlar nuqtai nazaridan yondoshadi.

15Metodikaning maqsadi o’sha figura va kattaliklarni o’rganish talabalarga qanday
holda manzur bo’lishini, ularda qanday holda qiziqish uyg’ota olishini o’rganishdan
iborat bo’lishi lozim. Chunki shu figura va kattaliklarni o’rganishga talabalar
qiziqsalargina predmetni katta muvoffaqiyatlar bilan o’zlashtirishlari mumkin.
Yuqorida aytilganlardan metodikaning maqsadi qisqa vaqt ichida iloji boricha to’liq
bilimlar sistemasini berishdan va talabalarning fikrlash qobiliyatlarini o’stira
olishdan iboratdir.
Ma’lumki, matematika fanini o’qitishda 2 xil matematik fikrlashlar mavjud: 1-
toifadagilar chuqur abstraktsiyaga ega bo’lgan shaxslar bo’lib, ular matematikani
kasb sifatida qabul qilsalar, 2-toifadagi kishilar esa boshqa fanlarni vakili sifatida
matematikadan samarali foydalana oladilar. Keng ma’noda barcha shaxslar
matematikadan ma’lum bir doiradagi bilimlarga, o’z kasbi, sotsial holatiga ko’ra
ega bo’lishini tabiiy talab deb qaralgan. Shu bois matematikani o’qitish
muammolari ham, mos uslubiyat va didaktikani yaratish muammolari ham turlicha
va hatto davr va ta’lim tizimlariga bog’liq. Masalan, ta’lim tizimidagi olmoncha
modelda talabalardan barcha sohalar bo’yicha mumkin qadar chuqur va atroflicha
bilim talab etilgan bo’lsa, boshqa, aytaylik AQSh modelida, ixtisoslikka
yo’naltirilgan chuqur bilimlarni shakllash birinchi navbatda talab etiladi.
Hozirgi kunga kelib modelning qanday bo’lishidan qat’iy nazar ta’lim tizimi
pedagogik va axborot texnologiyalariga tayanganligi uchun bu talablar yangi sayqal
olgan.
Ta’lim tizimiga axborot va kompyuter texnologiyalarining joriy etilishi matematika
fani imkoniyatlarini va ta’sir doirasini kengaytirib yubordi. An’anaviy tarzdagi
faoliyatlar – o’quv-axborot, o’quv-o’yinlar, tajriba-tadqiqot faoliyatlari, mustaqil
faoliyatlar qatoriga bevosita talabalarning kompyuter oldidagi o’quv faoliyati kelib
qo’shiladi. Talabaning kompyuter oldidagi o’quv faoliyati esa yangi informatsion
texnologiyalari, jumladan, tarmoq texnologiyalariga tayanganligi sababli unga
abstrakt tushunchalarni chuqurroq anglash, nazariy bilimlarni puxta o’zlashtirish va
amaliy ko’nikmalarni qamrovli tarzda shakllantirish imkonini

16yaratadi. Bu imkoniyatni bir tomondan, avvalo o’qituvchini dastlabki didaktik
ishlanmalari yaratsa, ikkinchi tomondan, yuqori darajadagi multimedia
texnologiyalariga asoslangan dasturlar majmuasi ta’minlaydi. Ma’lumki,
rivojlangan mamlakatlardagi etakchi OTMlarida bu masala bosqichma-bosqich
muvoffaqiyatli hal etilib kelinmoqdaki, natijada bitiruvchilar fan, ta’lim tizimi,
texnologik jarayonlarda talabalik davrida olgan bilimlarini bevosita tadbiq qila
olishlari bilan ajralib turadilar.
Bugungi kunda oliy ta’limda mazmun va sifatni yangilashga alohida e’tibor
qaratilmoqda. Ta’kidlash joizki, axborotlashgan ta’lim tizimi yo’lga qo’yilayotgan
bir vaqtda o’qitishdagi o’quvchi-talaba oldiga qo’yilayotgan barcha muammolar
(muammoli savollar, topshiriqlar, muammoli boshqotirmalar va sh.k.) kompyuter
vositasi yordamida, aniqrog’i turli dasturiy muhitlar yordamida o’z echimini
topavermaydi. Ya’ni, kompyuter, axborot texnologiyalari qanchalik kuchli vosita
bo’lmasin, an’anaviy texnologiyalarni, shuningdek, o’qituvchi o’rnini egallay
olmaydi va o’z navbatida qo’yilgan muammo echimini topib bera olmaydi. Shuni
nazarda tutgan holda aytish mumkinki, har qanday bilim, har qanday yangilik
o’quvchi-talabaning izlanishlari, har qanday muammoni echimlarini topishdachu qur
va atroflicha fikr yu ritib, ijod iy yondo shishlari natijasida
―kashf ‖
qilinsagina o’quv jarayoni o’z samarasini ko’rsatadi.
Umuman olganda, ta’lim tizimidagi, xususan oliy ta’lim tizimidagi mavjud
muammolar va kamchiliklarga qaramasdan tizimda olib borilayotgan
axborotlashtirish jarayoni juda tez sur’atlarda amalga oshirilmoqda. Natijada
sohadagi muammolar bosqichma-bosqich o’z echimini topib bormoqda.
Aytish mumkinki, kadrlar tayyorlash tizimi talablari asosida zamon talabiga javob
beradigan raqobatbardosh, yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashda ta’lim
jarayoniga axborot texnologiyalarini qo’llash orqali erishish mumkinligi hayotiy
zaruriyat deb qarash mumkin.

171.4. Mustaqillik va ta’lim tizimida islohotlar
Mustaqillik e’lon qilingan (1991 yil 1 sentyabr) dastlabki yillardanoq O’zbekiston
hukumati ta’limga ustivor soha sifatida e’tibor berib kelmoqda. O’zbekiston
Respublikasining ta’lim sohasida aniq va ravshan hamda ilmiy asoslangan davlat
siyosati mavjud bo’lib, u insonparvarlik va demokratik tamoyillarga asoslanadi
hamda har bir fuqaroning bilim olishi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida
qonuniylashtirilgan.
Mustaqil Respublikamizda xalq ta’limi tizimi mazmunini yangilash va yangi
ijtimoiy muhit sharoitida uni yanada rivojlantirish zarur edi. Chunki huquqiy,
iqtisodiy, ma’naviy sohalarda olib borilayotgan islohotlarda asosiy maqsad ham
barcha fuqarolarning hayotini ijtimoiy himoyalash, ularning turmush sharoitini
yaxshilash, ma’naviy jihatdan yuksaltirish, eng muhimi, ozod va obod Vatan, erkin
va farovon hayot barpo etishdan iboratdir.
Ana shu maqsadni amalga oshirish borasida Respublikamiz hukumati xalq ta’limi
tizimini tubdan isloh qilishni va milliy kadrlarga bo’lgan ehtiyojni tobora ortib
borayotganligini hisobga olib ta’lim tizimini ham yangilashni taqozo etar edi. Shu
maqsadda 1997 yil 29 avgustda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1Xsess iyasida
―Ta’lim to’g’risida‖ Q onu n ham da ―K adrlarni tayy orlash m illi y
dasturi ‖
keng muhokama qilindi va tasdiqlandi.
2.
O ’zbekiston Respublikasi ―Ta’lim to’g’risida‖gi Q onu n va
―K adrlar
tayyorlash milliy dasturi . ‖
―Ta’lim
to’g’risida‖gi Q onu n ta’lim , tarbiya fuqarolar kasbiy tayy orgarligi va
har bir fuqaroning ilm olish konstitutsion huquqini ta’minlash kabi qator dolzarb
vazifalarni belgilab berdi.
Respublikamiz bugungi kunda tubdan yangi davlat bo’lib, unda har bir siyosiy,
iqtisodiy, ma’naviy sohadagi islohotlar ham yangi ta’lim tizimida bosqichma-
bosqich olib borishni nazarda tutadi. Zero, ta’lim sohasidagi islohotlar
ham yang i
bo sqichm a-bo sqich
o’tish tam oyiliga asoslang andir. ―K adrlar tayy orlash milliy
dasturi
‖ ham uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilishning tashkiliy, ilmiy va

18metodik asosi bo’lib hisoblanadi. Milliy dasturning asosiy maqsadi uzluksiz ta’lim
tizimini rivojlantirish bo’lib, u ijodiy va mustaqil fikrlovchi, tafakkuri rivojlangan,
erkin shaxsni shakllantirish bilan barcha sohalarda raqobatbardosh kadrlar
tayyorlashni kafolatlash bilan ahamiyatlidir.
Shunga ko’ra, mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridanoq boy
madaniyatimizni tiklash va uni rivojlantirish, ta’lim tizimini takomillashtirish, uni
zamon talablariga javob bera oladigan jahon andozalari darajasiga ko’tarish
maqsadiga e’tibor berib borilmoqda.Ta’lim
sohasida ―Ta’lim to’g’risida‖ Q onu n qabul qiling anligi, 199 6— 1997
yildan boshlab birinchi sinflarda o’qishning lotin yozuviga asoslangan yangi
alifboda dastur, qo’llanma, dasrliklarning yaratilganligi — bu ta’lim sohasida
qo’yilgan dastlabki odimlar edi.
O’tgan davrda yangi turdagi ta’lim muassasalari tashkil etildi. Oliy o’quv yurtlari
qoshida litseylar ochildi. Qobiliyatli o’quvchilar chet ellarda ta’lim ola boshladi.
O’qituvchilar xorijiy davlatlarda bo’lib, ilg’or tajribalarni o’rganib kela boshladilar.
Oliy maktab sohasida test usuli joriy etildi. Viloyatlardagi pedagogika institutlari
universitetlarga aylantirildi, chet el mutaxassislari respublikamiz o’quv
muassasalariga jalb etildi.
―M ahalla‖,
―K am olot‖, ―Sog’lom avlod uchun ‖, ―N uroniy‖, ―U lug ’bek‖,
―Um id‖
jam g’arm alari ham ta’lim sohasini rivojlantirishg a
hiss alarini
qo’shmoqdalar[12, 250-bet].
Mustaqillik yillarida Oliy ta’lim sohasida ham islohotlarni o’tkazish talab qilina
boshladi. Bularning barchasi hisobga olinib, 1997 yil mart oyida Vazirlar
Mahkamasining farmoyishiga muvofiq, ta’lim tizimini isloh etilish, kadrlar
tayyorlash jarayoniga zamon talabi darajasida o’zgartirishlar kiritish maqsadida
m axsus
kom iss iya tuzildi va natijada ―K adrlar tayy orlash m illi y dasturi‖
ham da
―Ta’lim
to’g’risida‖ Q onu n O liy M ajlis sess iyasida qabul qilindi.
Bu ikki hujjatga binoan ta’lim tizimi isloh qilishni bosqichma-bosqich amalga
oshirish nazarda tutiladi:

19Birinchi bosqich — o’tish davri. 1997—2001 yillar. Bu yillarda yangi talab
doirasida pedagog kadrlar tayyorlash, ta’lim standartlarini yaratish, o’quv dasturlari
ustida ishlash, umumta’lim maktablarini qayta qurish, o’rta maxsus va kasb-hunar
bilim yurtlari tizimiga zamin tayyorlash va uzluksiz ta’lim tizimiga asos solish.
Ikkinchi bosqich — 2001—2005 yillarga mo’ljallanadi. Bu davrda milliy dasturni
to’liq amalga oshirish mo’ljallanadi. Uning ba’zi g’oyalari va qoidalariga
o’zgartirishlar kiritilish ham ko’zda tutilgan.
Uchinchi bosqich — 2005 yil va undan keyingi yillar bo’lib, islohot tajribalari tahlil
etilib, umumlashtiriladi hamda kadrlar tayyorlash tizimi takomillashtirilib,
rivojlantirilib boriladi.―Ta’lim
to’g’risida‖gi Q onung a asosan Ta’lim O ’zbekiston Respublikasi
ijtimoiy taraqqiyot sohasida ustuvor deb e’lon qilindi.
Ta’lim sohasidagi davlatning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
- Ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterida ekanligi;
- Ta’limning uzluksiz va izchilligi;
- Umumiy o’rta, shuningdek o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining majburiyligi;
- O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining yo’nalishini: akademik litsey va kasb-
hunar kollejida o’qishni tanlash ixtiyoriyligi;
- Ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi;
- Davlat standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi;
- Ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv;
- Bilimli bo’lish va iste’dodni rag’batlantirish;
- ta’lim tizimida davlat va jamiyat boshqaruvini uyg’unlashtirish.
Xalq ta’limining asosiy bo’g’ini — uzluksiz ta’limi tizimini tashkil etadi.
3. O’zbekiston Respublikasida ta’lim tizimi.
O’zbekiston Respublikasida quyidagi uzluksiz ta’lim tizimi asos qilib olingan.

20Bola shaxsini sog’lom va etuk o’qishga tayyorlash maqsadini ko’zlaydi. Mazkur
ta’lim uch yoshdan olti-etti yoshgacha oilada, bolalar bog’chasida va mulk shaklidan
qat’iy nazar, boshqa xil ta’lim tashkilotlarida olib boriladi.
Umumiy o’rta ta’lim.
Umumiy o’rta ta’lim quyidagi bosqichlarga bo’linadi:
Boshlang’ich ta’lim (I-IV sinf) Umumiy o’rta ta’lim (I-IX sinflar)
Boshlang’ich ta’limda umumiy o’rta ta’lim olish uchun zarur bo’lgan savodxonlik,
bilim va ko’nikmalar asoslari shakllantiriladi. Birinchi sinfga bolalar 6—7 yoshdan
qabul qilinadi.
Umumiy o’rta ta’limda bilimlarni zarur hajmi beriladi. Bolalarda mustaqil fikrlash,
tashkilotchilik qobiliyati va amaliy tajriba ko’nikmalari rivojlantiriladi.
Kasbga yo’naltiradi, ta’limning navbatdagi bosqichiga yordam beradi.
Ixtisoslashtirilgan maktalar ham tashkil etilishi va bolalar qobiliyati, iste’dodga
ko’ra bunday maktablarda ta’lim olishi mumkin.
O’rta maxsus va kasb-hunar ta’limi.
Har bir yigit-qiz umumiy o’rta ta’limga ega bo’lgandan so’ng akademik litsey yoki
kasb-hunar kollejida o’qishni ixtiyoriy ravishda tanlashi mumkin. Bu ta’lim
muassasalarida o’qish muddati uch yildan kam bo’lmaydi.
Litsey va kollejlar egallangan kasb-hunar bo’yicha ishlash huquqini beradi va
hamda ish yoki ta’limni navbatdagi bosqichda davom ettirishi uchun asos
bo’ladigan maxsus, kasb-hunar ta’lim beradi[12].
2- §. Matematika o’qitish metodikalari va ularni o’quv jarayoniga
tatbiq etilishi
2.1. Hozirgi kunda matematika o’qitishning umumiy metodikasi
Matematika so’zi qadimgi grekcha - mathema so’zidan olingan bo’lib, uning
ma’nosi «fanlarni bilish » demakdir . Matematika fanining o’rganadigan narsasi

21Elementar matematika ham mustaqil mazmunga ega bo’lgan fan bo’lib, u oliy
matematikaning turli tarmoqlaridan, ya’ni nazariy arifmetikadan, sonlar
nazariyasidan, oliy algebradan, matematik analizdan va geometriyaning mantiqiy
kursidan olingan elementar ma’lumotlar asosiga qurilgandir.
Oliy matematika fani esa real olamning fazoviy formalari va ular orasidagi miqdoriy
munosabatlarni to’la hamda chuqur aks ettiruvchi matematik qonuniyatlarni topish
bilan shu qo’llanadi.
Elementar matematika fani maktab matematika kursining asosini tashkil qiladi.
Maktab matematika kursininng maqsadi o’quvchilarga ularning psixologik
xususiyatlarini hisobga olgan holda matematik bilimlar sistemasi ma’lum usulda
(metodika) orqali o’quvchilarga etkaziladi. (Metodika so’zi grekcha so’z bo’lib,
«yo’l» degan ma’noni beradi). Matematika metodikasi pedagogika va didaktika
fanining asosiy bo’limlaridan biri bo’lib, jamiyatimiz taraqqiyoti darajasida ta’lim
maqsadlariga mos keluvchi matematikani o’qitish, o’rganish qonuniyatlarini
o’rganadigan mustaqil fandir. Matematika metodikasi ta’lim jarayoni bilan bog’liq
bo’lgan quyidagi uch savolga javob beradi:
1. Nima uchun matematikani o’rganish kerak?
2. Matematikadan nimalarni o’rganish kerak?
3. Matematikani qanday o’rganish kerak?
Matematika metodikasi haqidagi tushuncha birinchi bo’lib shveytsariyalik pedagog
- matematik G.Pestalotsining 1803 yilda yozgan «Sonni ko’rgazmali o’rganish»
asarida bayon qilingan. XVII asrning birinchi yarmidan boshlab matematika o’qitish
metodikasiga doir masalalar bilan rus olimlaridan akademik S.E.Gurev (I760-I8I3),
XVIII asrning birinchi va ikkinchi yarmidan esa N.I.Lobachevskiy (I792-I856),
I.N.Ulyanov (I83I-I886). L.N.Tolstoy (I828-I9IO) va atoqli metodist-matematik
S.I.Shoxor-Trotskiy (I853-I923), A.N.Ostrogradskiy va boshqalar shug’ullandilar va
ular matematika faniga ilmiy nuqtai-nazardan qarab, uning progressiv asoslarini
ishlab chiqdilar. Masalan, A.N.Ostrogradskiy
«Ong kuzatishdan keyin paydo bo’ladi, ong real, mavjud olamga asoslangan» deb

22yozgan edi. Geometriya metodikasidan materiallar (Materiali po metodike
geometrii, 1884 yil, 8-bet.).
Keyinchalik matematika o’qitish metodikasining turli yo’nalishlari bilan
N.A.Izvolskiy, V.M.Bradis, S.E.Lyapin, I.K.Andronov, N.A.Glagoleva,
I.Ya.Dempman, A.N.Barsukov, S.I.Novoselov, A.Ya.Xinchin, N.F.Chetveruxin,
A.N.Kolmogorov, A.I.Markushevich, A.I.Fetisov va boshqalar shug’ullandilar.
1970 yildan boshlab maktab matematika kursining mazmuni yangi dastur asosida
o’zgartirildi, natijada uni o’qitish metodikasi ham ishlab chiqildi. Hozirgi dastur
asosida o’qitilayotgan maktab matematika fanining metodikasi bilan professorlardan
V.M.Kolyagin, J.Ikromov, R.S.Cherkasov, P.M.Erdniev, N./aybullaev,
T.To’laganov, A.Abduqodirov va boshqa metodist olimlar shug’ullanmoqdalar.
Matematika o’qitish metodikasi pedagogika institutlarining III-IV kurslarida
o’tiladi. U o’zining tuzilishi xususiyatiga ko’ra shartli ravishda uchga bo’linadi:
1. Matematika o’qitishning umumiy metodikasi. Bu bo’limda matematika
fanining maqsadi, mazmuni, formasi, metodlari va uning vositalarining metodik
sistemasi, pedagogika, psixologiya qonunlari hamda didaktik printsiplar asosida
ochib beriladi.
2. Matematika o’qitishning maxsus metodikasi. Bu bo’limda matematika
o’qitish umumiy metodikasining qonun va qoidalarining aniq mavzu materiallariga
tadbiq qilish yo’llari ko’rsatiladi.
3. Matematika o’qitishning aniq metodikasi. Bu bo’lim ikki qismdan iborat:
1). Umumiy metodikaning xususiy masalalari;
2). Maxsus metodikaning xususiy masalalari.
Masalan, VI sinfda matematika darslarini rejalashtirish va uni o’tkazish
metodikasi deyilsa, bu umumiy metodikaning xususiy masalasi bo’lib hisoblanadi.
O’rta maktablarda matematika o’qitishning maqsadi quyidagi uch omil bilan
belgilanadi:
1. Matematika o’qitishning umumta’limiy maqsadi.
2. Matematika o’qitishning tarbiyaviy maqsadi.

233. Matematika o’qitishning amaliy maqsadi.
Matematika o’qitishning umumta’limiy maqsadi o’z oldiga quyidagi vazifalarni
qo’yadi:
a) O’quvchilarga ma’lum bir dastur asosida matematik bilimlar tizimini
berish. Bu bilimlar tizimi matematika fani to’g’risida o’quvchilarga etarli darajada
ma’lumot berishi, ularni matematika fanining yuqori bo’limlarini o’rganishga
tayyorlashi kerak. Bundan tashqari, dastur asosida o’quvchilar o’qish jarayonida
olgan bilimlarining ishonchli ekanligini tekshira bilishga o’rganishlari, ya’ni
isbotlash va nazorat qilishning asosiy metodlarini egallashlari kerak.
b) O’quvchilarning og’zaki va yozma matematik bilimlarini tarkib toptirish.
Matematikani o’rganish o’quvchilarning o’z ona tillarida xatosiz so’zlash, o’z
fikrini aniq, ravshan va lo’nda qilib bayon eta bilish malakalarini o’zlashtirishlariga
yordam berishi kerak. Bu degan so’z o’quvchilarning har bir matematik qoidani o’z
ona tillarida to’g’ri gapira olishlariga erishish hamda ularni ana shu qoidaning
matematik ifodasini formulalar yordamida to’g’ri yoza olish qobiliyatlarini
atroflicha shakllantirish demakdir;
v) O’quvchilarni matematik qonuniyatlar asosida real haqiqatlarni bilishga
o’rgatish. Bu erda o’quvchilarga real olamda yuz beradigan eng sodda hodisalardan
tortib to murakkab hodisalargacha hammasining fazoviy formalari va ular
orasidagi miqdoriy munosabatlarni tushunishga imkon beradigan hajmda bilimlar
berish ko’zda tutiladi.
Bunday bilimlar berish orqali esa o’quvchilarning fazoviy tasavvur qilishlari
shakllanadi hamda mantiqiy tafakkur qilishlari yanada rivojlanadi.
Matematika o’qitishning tarbiyaviy maqsadi o’z oldiga quyidagilarni qo’yadi:
a) O’quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. Bu g’oya bilish
nazariyasi asosida amalga oshiriladi.
b) O’quvchilarda matematikani o’rganishga bo’lgan qiziqishlarni tarbiyalash.
Bizga ma’lumki, matematika darslarida o’quvchilar o’qishning dastlabki
kunlaridanoq mustaqil ravishda xulosa chiqarishga o’rganadilar. Ular avvalo

24chiqaradilar. Ana shu chiqarilgan xulosalar matematik qonuniyatlar bilan
tasdiqlanadi.
Matematika o’qituvchisining vazifasi o’quvchilarda mustaqil mantiqiy fikrlash
qobiliyatlarini shakllantirish bilan birga ularda matematikaning qonuniyatlarini
o’rganishga bo’lgan qiziqishlarini tarbiyalashdan iboratdir.
v) O’quvchilarda matematik tafakkurni va matematik madaniyatni shakllantirish.
Matematika darslarida o’rganiladigan har bir matematik xulosa qat’iylikni talab
qiladi, bu esa o’z navbatida juda ko’p matematik tushuncha va qonuniyatlar bilan
ifodalanadi. O’quvchilar ana shu qonuniyatlarni bosqichma- bosqich o’rganishlari
davomida ularning mantiqiy tafakkur qilishlari rivojlanadi, matematik xulosa
chiqarish madaniyatlari shakllanadi. O’quvchilarni biror matematik qonuniyatni
ifoda qilmoqchi bo’lgan fikrlarni simvolik tilda to’g’ri ifodalay olishlari va aksincha
simvolik tilda ifoda qilingan matematik qonuniyatni o’z ona tillarida ifoda qila
olishlariga o’rgatish orqali ularda matematik madaniyat shakllantiriladi.
3. Matematika o’qitishning amaliy maqsadi o’z oldiga quyidagi vazifalarni qo’yadi:
a) Matematika kursida olingan nazariy bilimlarni kundalik hayotda
uchraydigan elementar masalalarni echishga tadbiq qila olishga o’rgatish. Bunda
asosan o’quvchilarda nazariy bilimlarni amaliyotga bog’lay olish imkoniyatlarini
tarkib toptirish, ularda turli sonlar va matematik ifodalar ustida amallar bajarish
malakalarini shakllantirish va ularni mustahkamlash uchun maxsus tuzilgan amaliy
masalalarni hal qilishga o’rgatiladi.
b) Matematikani o’qitishda texnik vosita va ko’rgazmali qurollardan
foydalanish malakalarini shakllantirish. Bunda o’quvchilarning matematika
darslarida texnika vositalaridan, matematik ko’rgazmali qurollar, jadvallar va
hisoblash vositalaridan foydalana olish malakalari tarkib toptiriladi.
v) O’quvchilarni mustaqil ravishda matematik bilimlarni egallashga o’rgatish.
Bunda asosan o’quvchilarni o’quv darsliklaridan va ilmiy-ommaviy

25matematik kitoblardan mustaqil o’qib o’rganish malakalarini shakllantirishdan
iboratdir.
2.2. Matematika o’qitishning xususiy metodikasi
Metodika pedagogikaning tarkibiy qismi (pedagogika yunoncha paidagogike)
bo’lib, insonni shakllantirishda muayyan maqsad sari qaratilgan sistematik faoliyat
to’g’risidagi hamda ta’lim-tarbiya berishning mazmuni, shakli va metodpari
(uslublari) haqidagi fandir.
Metodologiya esa (metod va logika so’zlaridan) faoliyatning tarkibi, mantiqiy
tuzilishi, metod va vositalari haqidagi ta’limotdir.
Metodologik bilim, birinchidan, muayyan faoliyat turlarining mazmuni va
izchilligini o’z ichiga olgan odat va normalar shaklida, ikkinchidan, amalda
bajarilgai faoliyatning ta’siri sifatida yuzaga chiqadi. Xozirgi zamoy adabiyotlarida
metodologiya deyilganda, avvalo ilmiy bilish metodologiyasi, ya’ni ilmiy bilish
faoliyatining shakllari va usullari tushuniladi.
Metodika, qisqacha qilib aytganda, ma’lum bir fanni o’rganish, o’qitish metodlari
to’g’risidagi ta’limot.
Boshqacha aytganda metodika - bu dars o’tishda o’qituvchiga qo’yiladigan
talablarni realizatsiya qilishni amalga oshiradigan turli metodlarning majmuidir.
Matematika metodikasi pedagogika, psixologiya va yosh psixologiyasi bilan
bog‗liq. Boshlang‗ich matematika metodikasi ta’limning boshqa fan metodikalari
(ona tili, tabiatshunoslik, rasm, mehnat va boshqa fanlar o‗qitish metodikasi) bilan
bog‗liq.
O‗qitishda predmetlararo bog‗lanishni to‗g‗ri amalga oshirish uchun o‗qituvchi
buni hisobga olishi juda muhimdir.
Ilmiy-tadqiqot metodlari – bu qonuniy bog‗lanishlarni, munosabatlarni,
aloqalarni o‗rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy axborotlarni olish
usullaridir.

26Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari bilan tanishtirish, o‗quvchilar ishlarini
o‗rganish, suhbat va so‗rovnomalar o‗tkazish ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlari
jumlasiga kiradi.
So‗nggi vaqtlarda matematik va kibernetik metodlardan, shuningdek, matematikani
o‗qtishda modellashtirish metodlaridan foydalanish qayd qilinmoqda.
Matematika metodikasi ta’lim jarayoni bilan bog‗liq bo‗lgan quyidagi uch savolga
javob beradi:
1. Nima uchun matematikani o‗rganish kerak?
2. Matematikadan nimalarni o‗rganish kerak?
3. Matematikani qanday o‗rganish kerak?
Matematika metodikasi haqidagi tushuncha birinchi bo‗lib Shveytsariyalik pedagog
m atem atik
G .Pestalosining 180 3-yilda yozgan ―Sonn i ko‗rgaz m ali
o‗rganish‖
asarida bayon qiling an. Boshlang ‗ich ta’lim haqida ulug ‗
m utafakk ir
Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar ta’lim va tarbiya
haqidagi hur fikrlarida boshlang‗ich ta’lim asoslarini o‗rganish muammolari haqida
o‗z davrida ilg‗or g‗oyalarni olg‗a surganlar.
MO‗M o‗zining tuzilish xususiyatiga ko‗ra shartli ravishda uch bo‗limga
bo‗linadi.
1. Matematika o„qitishning umumiy metodikasi.
Bu bo‗limda, matematika fanining maqsadi, mazmuni, metodologiyasi shakli,
metodlari va vositalarining metodik tizimi pedagogika, psixologik qonunlari
hamda didaktik tamoyillar asosida ochib beriladi.
2. Matematika o„qitishning maxsus metodikasi.
Bu bo‗limda matematika o‗qitish umumiy metodikasining qonun va qoidalarini
konkret mavzu materiallariga tatbiq qilish yo‗llari ko‗rsatiladi.
3. Matematika o„qitishning konkret metodikasi.
Bu bo‗lim ikki qismdan iborat: 1.Umumiy metodikaning xususiy masalalari.
2.Maxsus metodikaning xususiy masalalari.

27Matematika o‗qitish metodikasi butun pedagogik tadqiqotlarda pedagogik
texnologiya, axborot texnologiyalari yutuqlarida qo‗llaniladigan metodlardan
foydalanadi. Kuzatish metodi – odatdagi sharoitda kuzatish natijalarini tegishlicha
qayd qilish bilan pedagogik jarayonni bevosita maqsadga yo‗naltirilgan holda
idrok qilishdan iborat.
Kuzatish aniq maqsadni ko‗zlagan reja asosida uzoq va yaqin vaqt oralig‗ida
davom etadi. Kuzatish tutash yoki tanlanma bo‗lishi mumkin.
Тutash kuzatishda kengroq olingan hodisa (masalan, matematika darslarida kichik
yoshdagi o‗quvchilarning bilish faoliyatlari) tanlanma kuzatishda kichik- kichik
hajmdagi hodisalar (masalan, matematika darslarida o‗quvchilarning mustaqil
ishlari) kuzatiladi.
Tajriba – bu ham kuzatish hisoblanib, maxsus tashkil qilingan, tadqiqotchi
tomonidan nazorat qilib turiladigan va tizimli ravishda o‗zgartirib turiladigan
sharoitda o‗tkaziladi.
Tajriba natijalarini tahlil qilish taqqoslash metodi bilan o‗tkaziladi.
Pedagogik tadqiqotda suhbat metodidan ham foydalanishi mumkin.
Тadqiqotning maqsad va vazifalarini yaqqol aniqlash, uning nazariy asoslari va
tamoyillarini ishlab chig‗arish, ishchi faraz tuzish, boshlang‗ich sinflarda
matematika o‗qitish metodikasining shakllanishida asosiy mezonlar hisoblanadi.

28Xulos a
Jamiyatning taraqqiyot darajasi, davrimizning axborot asriga aylanishi shuni
ko’rsatadiki, yoshlarni yetuk, vaziyatni tezda baholaydigan, har qanday holatda ham
to’g’ri va oqilona qaror qabul qila oladigan malakali mutaxassis qilib tayyorlash
uchun faqat an’anaviy uslublarga tayanib dars o’tish yetarli emas. Bu esa ta’lim
tizimida o’ mentalitetini unutmagan holatda jahon tajribasidan keng foydalanishni
talab etadi.
Respublikamizda iqtisodiyotni erkinlashtirish va bu sohadagi islohotlarni yanada
chuqurlashtirish bilim olishga, matematika fani sir- asrorlarini o’rganishga bo’lgan
talablarni ham kuchaytirdi. Bu esa, o’z navbatida, to’g’ri qaror qabul qilish
malakasiga ega bo’lgan matematiklar tayyorlashnigina emas, balki ularni
o’qitadigan pedagoglar tayyorlashni ham talab qiladi.
Matematik fanlarni yoshlarga o’rgatish uchun o’qituvchining o’zi bu fanlarni yaxshi
bilishi, dars berish metodlarini mahorat bilan qo’llay olishi talab etiladi. Shu bilan
birga, pedagogika, psixologiya va boshqa fanlarni ham chuqur bilishi zarur bo’ladi.
Kadrlar tayyorlashdagi asosiy maqsad zarur bilimlarni o’zlashtirish bilan birga
talabalarning intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish, ularda mustaqil tanlash va
qaror q a bul qilish ko’nikmasini hosil qilishdir.
Matematika darsida aqliy yuklamani oshirib borishi, hamda o’quvchini o’tilayotgan
materialni darsda faolligi va qiziqishini butun dars jarayonida oshirish kerakligi
haqida o’ylantirib qo’yadi. Shuning uchun yangi faol o’qitish metodlarni va metodik
usullarni, o’quvchilar fikrini faollashira olish, ularni mustaqil bilimga ega bo’lishni
ifodalashni o’rgatilmoqda.
Matematikaga qiziqish uyg’otish o’qitish usulini yuqori darajasiga va o’quv ishini
qanchalik bilan qurishiga bog’liq. Darsda har bir o’quvchi faol va zavq bilan
ishlashi, hamda bilimga intilishini paydo bo’lishi va rivojlanishini boshlang’ich
nuqta qilib foydalanish, bilim olishga qiziqishini chuqurlashtirishga e’tiborli bo’lish
kerak. Bu ayniqsa o’smir yoshdagilarga

29muhim, qachon yana shakllantiriladi, faqat doimiy qiziqishlari va shu yoki boshqa
fanga qiziqishini aniqlash kerak. Shu vaqtda matematikani jalb qiladigan jihatlarini
tanqid qilinishi tez bo’lishi kerak.Zero,
akadem ik M .S. Salohidd inovn ing aytishlaicha: ―M atem atikaning
bevosita amaliy tadbiqlaridan tashqari yosh avlodni har taraflama rivojlangan yetuk
kishilar qilib tarbiyalashda uning alohida o’rniga ega ekanligini ta’kidlash zarur.
Tahliliy mulohaza, mantiqiy mushohada, fazoviy tasavvur, abstrakt tafakkur inson
faoliyatining barcha sohasi uchun zarur qobiliyatdirki, bular matematikani o’rganish
jarayonida shakllanib, chuqurlashadi .
‖
Mazkur bitiruv ishida matematik fanlarni o’qitish metodining o’ziga xos
xususiyatlari, asosiy interaktiv metodlarni yoritib berishga harakat qilindi. Hozirgi
paytda keng qo’llanilayotgan metodlar, matematik fanlarni o’qitishdagi ilg’or
mamlakatlarda to’plangan tajribalar ham hisobga olingan.
Mazkur bitiruv ishida shu sohadagi eng ilg’or qadamlardan bo’lib, uning tuzilishi va
mazmuni to’g’risida bildirilgan fikr va mulohazalar kelajakda uni yanada
takomillashtirishga yordam beradi, deb o’ylayman.

30Adabiyotlar
1. Karimov I.A. «Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori»
T. «O’zbekiston» 1998 yil.
2.I.A .K arim ov, Y uk sak m a’naviyat eng ilm as ku ch T.:
―M a’naviyat‖,
2008 yil., 176 bet.
3. O’zbekiston Konstitutstiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot yo’lida
va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. – Prezident Islom
Karimovning O’zbekiston Respublikasi Konstitutstiyasi qabul qilinganining 17
yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruzasi // Xalq so’zi, 2009 yil 6
dekabr.
4.
―Barkam ol avlod yili‖ D avlat dasturi to’g’risidagi
O ’zbekiston Respublikasi
Prez identining qarori. ―Ishonch‖ gaze tasi 12-son,
201 0
yil, 28 yanvar. 5-bet.
5. Mamlakatimizni modernizastiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati
barpo etish – ustuvor maqsadimizdir. - Prezident Islom Karimovning O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi
ma’ruzasi // Xalq so’zi, 2010 yil 28 yanvar.
6. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va farovonligini yanada
yuksaltirishdir. - Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari va
2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining eng muhim ustuvor
yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi //
Xalq so’zi, 2010 yil 30 yanvar.
7. I.A.Karimov, Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida
un i
bartaraf etishn ing yo’llari va choralari T. ―O ’zbekiston‖ 200 9 y. 56 bet.
8. Sayidahmedov N. «Yangi pedagogik texnologiyalar». T. «Moliya» 2003
yil.
9. Farberman V. «Ilg’or pedagogik texnologiyalar». T. «Fan» 2000 yil.
10. Ishmatov Q. «Pedagogik texnologiya». Namangan 2004 yil.
11.

O’zbekistonda matematika fanini o’qitish metodikasi tarixi va rivojlanishi

Sotib olish