• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 605.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 20 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

O‘zbekistonda milliy pul tizimini mustahkamlash vazifalari kurs ishi

18Davlat siyosatining yana bir muhim yo‘nalishi — valyuta bozorini erkinlashtirish bilan bog‘liq. 2017-yilda boshlangan valyuta siyosatining liberallashuvi so‘mga bo‘lgan ishonchni oshirdi. 2023–2024-yillarda O‘zbekiston fuqarolari va yuridik shaxslari xorijiy valyutani bank orqali erkin sotib olish va sotish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Bu jarayon Markaziy bank tomonidan nazorat qilinib, valyuta intervensiyalari faqat muvozanatni saqlab turish uchun qo‘llanildi. Natijada, bozor kursi mexanizmlari mustahkamlandi va so‘mning real bahosi shakllandi. 2025-yil uchun davlat siyosati yanada aniq prognozlar asosida shakllantirilmoqda. Markaziy bankning strategik rejalariga ko‘ra, 2025-yilda inflyatsiya darajasini 5% gacha pasaytirish, pul-kredit siyosatida yangi mexanizmlarni joriy etish, jumladan, “raqamli so‘m” loyihasini bosqichma- bosqich amalga oshirish rejalashtirilgan. Bu esa so‘mning nafaqat qog‘oz, balki raqamli shaklda ham muomalada bo‘lishi, to‘lov tizimining shaffofligini ta’minlashi va fiskal nazoratni kuchaytirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, 2023-yil oxirida valyuta zaxiralari hajmi 36,5 mlrd AQSh dollarini tashkil qilgan bo‘lsa, 2025-yilga kelib bu ko‘rsatkichni 38 mlrd dollarga yetkazish rejalashtirilgan. Valyuta zaxiralari ko‘payishi mamlakatning tashqi qarzlarni qoplash salohiyatini oshiradi, valyuta bozoridagi talab-taklifni muvozanatlashga xizmat qiladi va so‘mga nisbatan ishonchni oshiradi. Aholining pulga bo‘lgan ishonchi ham milliy valyutaning barqarorligiga bevosita ta’sir etadi. 2023-yilda banklarda saqlanayotgan omonatlarning 63 foizi milliy valyutada bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yil may oyida bu ko‘rsatkich 65 foizga yetdi. Bu esa fuqarolar so‘mga ishonayotganini va uni jamg‘arish vositasi sifatida tan olayotganini anglatadi. Moliyaviy savodxonlikning oshishi, to‘lov tizimlarining raqamlashtirilishi, bank xizmatlarining ommalashuvi milliy valyutaning iqtisodiyotdagi pozitsiyasini mustahkamlashga xizmat qilmoqda. 2024-yilga kelib elektron 23majburiy zaxira me’yorlari orqali banklar zaxirada qancha mablag‘ saqlashi kerakligi belgilanadi. 2024-yil yakuniga ko‘ra, bu mexanizm orqali 2,4 trln so‘mlik ortiqcha likvidlik iqtisodiyotdan chiqarib olindi. Ochiq bozor operatsiyalari va fiskal siyosat – inflyatsiyani jilovlashning muhim mexanizmlari Inflyatsiyaga qarshi kurashda pul-kredit siyosatining tarkibiy mexanizmlari muhim ahamiyatga ega. Xususan, ochiq bozor operatsiyalari orqali iqtisodiy muvozanatga ta’sir ko‘rsatish zamonaviy markaziy banklarning asosiy amaliy vositalaridan biri hisoblanadi. Bu operatsiyalar yordamida Markaziy bank iqtisodiy muomaladagi likvidlikni nazorat qiladi va ortiqcha pul massasi tufayli yuzaga keladigan inflyatsion bosimlarni yumshatishga erishadi. Ochiq bozor operatsiyalari deganda, Markaziy bank tomonidan davlat qimmatli qog‘ozlarini ochiq bozor orqali sotish yoki qayta sotib olish jarayonlari tushuniladi. Bu operatsiyalar orqali pul muomalasi tartibga solinadi: agar inflyatsion bosim kuchayayotgan bo‘lsa, Markaziy bank davlat qimmatli qog‘ozlarini sotadi va shu orqali iqtisodiyotdagi ortiqcha pul mablag‘lari o‘ziga tortib olinadi. Aksincha, iqtisodiyot sustlashayotgan davrda ushbu qog‘ozlarni qayta sotib olib, bank tizimi va xo‘jalik yurituvchi subyektlar likvidligini oshiradi. 2023-yil davomida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan olib borilgan ochiq bozor operatsiyalari aynan inflyatsiyani jilovlashda muhim rol o‘ynadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, 2023-yilda 1,2 trln so‘mlik davlat qimmatli qog‘ozlari sotilgan bo‘lib, bu ortiqcha pul massasi iqtisodiyotdan chiqarib olinganini anglatadi. Ushbu operatsiyalar Markaziy bankning asosiy monetar vositalaridan biri sifatida qisqa muddatli inflyatsion bosimlarga tezkor javob berish imkonini yaratdi. Bu orqali ichki bozor talabining haddan tashqari oshib ketishi oldi olindi va narxlar darajasi nisbatan barqarorlashtirildi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, ochiq bozor operatsiyalari monetar siyosatning bozorbop va moslashuvchan qismidir. Ularni qo‘llash orqali 292.3. Milliy pul tizimini mustahkamlashdagi muammolar va ularni hal etish yo‘llari Milliy pul tizimi – davlat iqtisodiyotining yuragi, barcha moliyaviy jarayonlar asosini tashkil etuvchi strategik tizimdir. O‘zbekiston Respublikasi o‘z milliy valyutasi – so‘mni 1994-yilda muomalaga kiritgandan buyon mustaqil pul tizimini shakllantirish va rivojlantirish yo‘lida izchil harakat qilib kelmoqda. Ammo bugungi kunga kelib ushbu tizimda barqarorlikni ta’minlash yo‘lida ayrim tizimli muammolar mavjud bo‘lib, ularni hal etish uchun kompleks yondashuv zarur. Milliy pul tizimini mustahkamlashdagi mavjud to‘siqlar, ularning tub sabablari va amaliy yechimlar haqida so‘z yuritish ushbu bobning asosiy maqsadidir. Eng muhim muammolardan biri – inflyatsiyaning o‘zgaruvchan va noaniq sur’atlarda kechishidir. So‘nggi yillarda inflyatsion daraja asta-sekin pasaytirilayotgan bo‘lsa-da, uni aniq prognoz qilish hali ham qiyin bo‘lib 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Har bir suveren davlatning iqtisodiy mustaqilligi va barqaror rivojlanishi, avvalo, uning milliy pul tizimining puxta va ishonchli tashkil etilganiga bog‘liq. Pul tizimi iqtisodiy muomalalarning yuritilishida asosiy vosita bo‘lib, mamlakat ichki va tashqi moliyaviy barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonda 1994-yil 1- iyulda milliy valyuta — so‘m muomalaga kiritilganidan buyon milliy pul tizimining izchil shakllanishi boshlangan. Davlat tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, ayniqsa, monetar siyosatning liberallashuvi, valyuta bozorining bosqichma-bosqich ochilishi bu tizimni takomillashtirish zaruriyatini kuchaytirmoqda. So‘nggi yillarda inflyatsiyani jilovlash, pul-kredit vositalarining samaradorligini oshirish va raqamli to‘lov tizimlarining keng joriy qilinishi milliy pul tizimini mustahkamlashga xizmat qilmoqda 1 . Shuningdek, milliy valyutaga bo‘lgan ishonchning mustahkamlanishi ichki investitsion faollikni rag‘batlantirishga yordam bermoqda. Shu sababli milliy pul tizimining barqarorligi va uni mustahkamlashga qaratilgan mexanizmlarni chuqur o‘rganish bugungi kun uchun dolzarb hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Milliy pul tizimi va uni mustahkamlash masalalari respublika hamda xalqaro miqyosda turli iqtisodchilar, moliyachilar va siyosatshunoslar tomonidan o‘rganilgan. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan har yili e’lon qilinadigan hisobotlar, milliy valyuta bozoridagi dinamikani, pul-kredit siyosatining yo‘nalishlarini va inflyatsion prognozlarni o‘zida aks ettiradi. Bundan tashqari, 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023- yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 222.2. Inflyatsiyani jilovlash va pul muomalasini tartibga solish mexanizmlari Inflyatsiya – bu narxlar umumiy darajasining uzluksiz o‘sishi bo‘lib, iqtisodiy muvozanatga salbiy ta’sir etuvchi muhim omillardan biridir. Ayni vaqtda inflyatsiya darajasining oshib borishi milliy valyutaning qadrsizlanishiga, aholi real daromadlarining kamayishiga, jamg‘armalarning qadrsizlanishiga va makroiqtisodiy beqarorlikka olib keladi. Shu bois, O‘zbekistonda inflyatsiyani jilovlash davlatning asosiy iqtisodiy siyosatlaridan biri sifatida shakllangan. Inflyatsiyani nazorat ostida ushlab turish orqali nafaqat narxlar barqarorligi, balki pul muomalasining samaradorligi, investitsion muhit va aholining moliyaviy ishonchi ham ta’minlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 2017-yildan boshlab bosqichma-bosqich inflyatsion targetlash modeliga o‘tildi. Ushbu model doirasida bank asosiy e’tiborni narxlar barqarorligini ta’minlashga qaratadi va maqsadli inflyatsiya darajasini belgilaydi. Masalan, 2023-yil uchun inflyatsiya darajasi 9% atrofida rejalashtirilgan bo‘lib, real ko‘rsatkich 8,8% ni tashkil etdi. Bu natija Markaziy bankning asosiy foiz stavkasi orqali talabni tartibga solish, pul massasini nazorat qilish va ochiq bozor operatsiyalarini faol yuritganining isbotidir. Inflyatsiyani jilovlashda foydalaniladigan asosiy mexanizmlardan biri bu — asosiy foiz stavkasidir. 2023–2024-yillarda Markaziy bank foiz stavkasini 14% darajasida saqlab qoldi. Bu tijorat banklari tomonidan aholiga va korxonalarga beriladigan kreditlar stavkasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Stavkaning yuqoriligi kredit olishni cheklaydi, bu esa talabni pasaytiradi va inflyatsiyani jilovlaydi. 2025-yil uchun esa foiz stavkasini 13–13,5% darajasiga tushirish rejalashtirilgan, bu inflyatsiyaning pasayishi bilan bog‘liq. Ikkinchi mexanizm — pul massasining muomaladagi hajmini tartibga solish. Pul massasining haddan tashqari ko‘payishi inflyatsiyani kuchaytiradi. Shu bois Markaziy bank muomaladagi pul miqdorini nazorat qilib boradi. Jumladan, 26mablag‘larini milliy valyutada saqlagan taqdirda, so‘mga bo‘lgan talab ortadi, bu esa uni qadrsizlanishdan saqlaydi. 2023-yilda milliy valyutadagi omonatlar umumiy omonatlarning 63 foizini tashkil qilgan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 65 foizga yetdi. Raqamli so‘m va zamonaviy nazorat mexanizmlari – inflyatsiyani jilovlashda istiqbolli yondashuvlar XXI asrda raqamlashtirish jarayonlari nafaqat sanoat, xizmat ko‘rsatish yoki ma’muriy boshqaruv sohalarini, balki moliyaviy sektor va pul tizimini ham tubdan o‘zgartirib yubormoqda. Ayniqsa, milliy valyutaning raqamli formatga o‘tishi nafaqat qulaylik va tezkorlik, balki monetar siyosatni yanada samarali boshqarish imkonini ham beradi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan ilgari surilayotgan raqamli so‘m loyihasi aynan ana shunday yangicha yondashuvlardan biri bo‘lib, inflyatsiyani nazorat qilishda istiqbolli vosita sifatida qaralmoqda. Raqamli so‘m deganda, Markaziy bank tomonidan chiqariladigan va qog‘oz shaklidagi emas, balki raqamli platformada yaratilgan valyuta tushuniladi. Bu valyuta bevosita Markaziy bank balansida aks ettiriladi va tijorat banklari orqali aholiga tarqatiladi. Uning afzalliklari juda ko‘p: birinchidan, muomaladagi pul massasini real vaqt rejimida kuzatish, ikkinchidan, pul oqimlarini aniqlik bilan boshqarish, uchinchidan esa, qora iqtisodiyot va naqd pul muomalasi hajmini kamaytirish imkonini beradi. Bularning barchasi inflyatsiyani nazorat qilishda katta yordam bo‘lishi mumkin. 2025-yilda raqamli so‘mning tajriba tariqasida muomalaga chiqarilishi rejalashtirilgan. Markaziy bank bu borada texnologik infratuzilmani yaratish, sinov maydonchalarida tajriba o‘tkazish va aholining raqamli to‘lov vositalariga moslashuv darajasini o‘rganish ishlarini boshlab yuborgan. Raqamli so‘m joriy etilishi orqali muomaladagi pulning har bir birligi ustidan nazorat kuchayadi, tranzaksiyalar to‘liq shaffoflashadi va byudjetga tushumlar oshadi. Bu esa monetar siyosatning ta’sirchanligini kuchaytiradi. 19to‘lovlar umumiy to‘lovlar hajmining 68 foizini tashkil etib, milliy valyutaning ichki aylanishdagi rolini kuchaytirdi. Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashda bank tizimi barqarorligi ham katta rol o‘ynaydi. Tijorat banklarining likvidligi, ularning kapital yetarliligi, kredit portfellarining sifati ham so‘mga bo‘lgan ishonchni belgilab beradi. Shu boisdan 2020–2025-yillarga mo‘ljallangan bank islohotlari doirasida davlat banklarini transformatsiya qilish, ularni xususiylashtirish, raqamli bank xizmatlarini kengaytirish yo‘nalishlarida chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Milliy valyutaning barqarorligi bo‘yicha 2023–2025 yillar statistikasi Yil Inflyatsiya darajasi (%) 1 USD ga nisbatan so‘m kursi Valyuta zaxiralari (mlrd $) Milliy valyutadagi omonatlar ulushi (%) Asosiy foiz stavkasi (%) 2023 8.8 12 500 36.5 63 14.0 2024 6.5 12 850 37.2 65 14.0 2025 5.0 13 500 38.0 67 13.5 Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash bo‘yicha olib borilayotgan davlat siyosati – bu iqtisodiy, huquqiy, moliyaviy va institutsional choralar majmuasidir. U inflyatsiyani jilovlash, raqamli to‘lov tizimlarini kengaytirish, monetar va fiskal siyosatni uyg‘unlashtirish, bank sektorini mustahkamlash orqali amalga oshirilmoqda. So‘mning barqarorligi nafaqat iqtisodiy ko‘rsatkich, balki xalq farovonligi, investitsion muhit va davlat suverenitetining asosiy ramzidir. Shu sababli milliy valyutaning barqarorligi doimiy e’tiborni talab etadi va uni mustahkamlashga doir siyosat har doim ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lib qolaveradi. 7Pul tizimining asosiy funksiyalari beshtadan iborat: qiymat o‘lchovi, muomala vositasi, jamg‘arish vositasi, to‘lov vositasi va xalqaro hisob-kitob vositasi. Qiymat o‘lchovi funksiyasi orqali tovar va xizmatlar narxi belgilanadi. Bu funksiya bozor iqtisodiyoti sharoitida juda muhim bo‘lib, baholash, soliq solish, statistika yuritish kabi ko‘plab jarayonlarga asos bo‘ladi. Muomala vositasi sifatida pul tovarlar va xizmatlar almashinuvini soddalashtiradi, bu esa bozor mexanizmlarining samarali ishlashini ta’minlaydi. Jamg‘arish vositasi sifatida pul tejab turiladi, kapital yig‘iladi va keyinchalik investitsiyaga aylanadi. To‘lov vositasi funksiyasi esa pulning qarz, ijara, mehnat haqi, soliqlar to‘lashda qo‘llanilishini anglatadi. Ayniqsa, davlat moliyasi tizimida bu funksiya alohida ahamiyat kasb etadi. Xalqaro hisob-kitob vositasi sifatida esa pul eksport-import operatsiyalarini amalga oshirishda, valyuta ayirboshlashda, chet el kreditlarini qaytarishda muhim vositadir. Bugungi globallashuv davrida bu funksiya yanada muhimlik kasb etmoqda. Pul tizimining tarkibiy qismlari esa uni amalda tashkil etuvchi elementlar hisoblanadi. Bular quyidagilardan iborat: Pul birligi – davlat tomonidan qonuniy to‘lov vositasi sifatida e’tirof etilgan valyuta (O‘zbekistonda bu – so‘m). Naqd va naqdsiz pul muomalasi – pulning qog‘oz yoki elektron shaklda aylanishi. Pul emissiyasi mexanizmi – Markaziy bank tomonidan yangi pullarni chiqarish va muomalaga kiritish jarayoni. Bank tizimi – Markaziy bank, tijorat banklari va boshqa moliya institutlarining pul bilan bog‘liq faoliyati. Pul-kredit siyosati – Markaziy bank tomonidan foiz stavkalari, majburiy zaxiralar normasi, kredit hajmlari orqali iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatish siyosati. Valyuta siyosati – milliy valyuta kursining shakllanishi, xorijiy valyutalar bilan ayirboshlash tartibi va konvertatsiya darajasi. 17Shuni alohida ta’kidlash joizki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 9-avgustdagi “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish va Markaziy bank mustaqilligini kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori asosida Markaziy bankka mustaqil ravishda asosiy foiz stavkasini belgilash, inflyatsiyani prognozlash va muvozanat kursini shakllantirish vakolati berilgan. Bu esa monetar siyosatning siyosiy bosimdan holi bo‘lishini ta’minlab, ishonchli prognozlash modeliga o‘tish imkonini berdi. 2023-yilda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining statistik ma’lumotlariga ko‘ra, milliy valyuta nisbatan barqarorligini saqlab qoldi. Yil yakuniga kelib so‘mning AQSh dollariga nisbatan kursi 1 USD = 12200–12500 so‘m atrofida saqlanib turdi. Bu esa 2020–2022-yillardagi keskin o‘zgarishlar bilan solishtirganda ancha barqaror dinamikani anglatadi. Shuningdek, valyuta zaxiralari 36 mlrd AQSh dollaridan oshdi, bu esa tashqi shoklarga nisbatan himoya vositasi hisoblanadi. 2023-yilda mazkur strategiya o‘z natijalarini bera boshladi. Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilda yillik inflyatsiya darajasi 8,8% ni tashkil etdi, bu 2022-yilga nisbatan pastroq bo‘ldi. Milliy valyuta kursi yil boshida 1 USD = 11 350 so‘m atrofida bo‘lgan bo‘lsa, yil yakunida 12 450–12 500 so‘m oralig‘ida shakllandi. So‘mning bunday nisbatan barqaror kursi Markaziy bankning asosiy foiz stavkasini muvozanatda ushlab turganligi, valyuta zaxiralari hajmining oshgani va pul-kredit siyosatining qat’iy yuritilgani bilan izohlanadi. 2024-yilga kelib, milliy valyutani barqarorlashtirish yo‘lida olib borilayotgan chora-tadbirlar yana bir pog‘onaga ko‘tarildi. Yil boshida asosiy e’tibor inflyatsiyani 6,5–7% oralig‘ida ushlab turishga qaratildi. I chorakda inflyatsiya 3,2% ni, yarim yillikda esa 5,1% ni tashkil etdi. So‘mning dollarga nisbatan kursi asta-sekin pasayib, iyun oyida 1 USD = 12 800–12 850 so‘m atrofida bo‘ldi. Bu jarayonda Markaziy bank asosiy foiz stavkasini 14% darajasida saqlab qolgan holda, banklar likvidligini nazorat qilishni davom ettirdi. 20 11emissiyasi, qiymatini saqlash va muomaladagi barqarorligini ta’minlash bo‘yicha mas’ul organdir. So‘mning muomaladagi ishtiroki iqtisodiy faollik, to‘lov muomalasi, davlat budjeti va soliq tizimi bilan bevosita bog‘liqdir. Milliy valyutaning mustahkamligi — bu nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy barqarorlik belgisi hamdir. Shu boisdan ham Markaziy bank inflyatsion targetlash rejimiga o‘tgan va foiz siyosatini shu model asosida yuritmoqda. Bu orqali milliy valyuta kursining barqarorligini ta’minlash, ichki bozorni asossiz narx o‘zgarishlaridan himoya qilish, xalqning jamg‘armalarini qadrsizlanishdan saqlash imkonini bermoqda. Bundan tashqari, elektron to‘lov tizimlarining keng joriy etilishi ham milliy valyutaning muomaladagi ulushini oshirmoqda. Hozirda bank plastik kartalari, mobil ilovalar, QR-to‘lovlar orqali amalga oshirilayotgan tranzaksiyalarning aksariyati aynan so‘mda bajariladi. Bu esa milliy valyutani nafaqat qog‘oz, balki raqamli shaklda ham ommalashtirmoqda. Davlat organlari tomonidan byudjet mablag‘larini elektron to‘lovlar orqali ajratilishi ham so‘mning iqtisodiy muomaladagi ustuvorligini ko‘rsatadi. Ayniqsa, 2023–2025-yillarda qabul qilingan “Milliy to‘lov tizimini rivojlantirish strategiyasi” asosida so‘mni raqamli shaklga o‘tkazish, “raqamli so‘m” loyihasi ustida ishlar olib borilmoqda. Bu loyiha amalga oshsa, naqd pul muomalasi kamayib, davlat fiskal siyosati ustidan nazorat kuchayadi, korrupsiya xavfi kamayadi. Milliy valyutaning xalqaro savdodagi ishtiroki ham alohida e’tibor talab qiladi. Hozirda O‘zbekiston asosiy savdo operatsiyalarini AQSh dollari, yevro va Rossiya rubli orqali amalga oshirsa-da, ayrim davlatlar bilan o‘zaro to‘lovlarni milliy valyutada yuritish bo‘yicha bitimlar tuzilmoqda. Bu esa so‘mning xalqaro moliyaviy almashuvdagi maqomini oshirishga xizmat qilmoqda. 31noto‘g‘ri yo‘naltirilishi, noqonuniy valyuta operatsiyalari, yuqori foizli informal kreditlardan foydalanish holatlari saqlanib qolmoqda. Ushbu muammolarning barchasi milliy pul tizimi barqarorligini izdan chiqaruvchi omillar bo‘lib xizmat qilmoqda. Ularni hal qilish uchun esa quyidagi tizimli va strategik yo‘nalishlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq: Inflyatsiyani qat’iy nazorat ostiga olish: inflyatsion targetlash modelini chuqurlashtirish, asosiy foiz stavkasi orqali iqtisodiy talabni boshqarish, asosiy tovar va xizmatlar bo‘yicha zaxira fondlarini shakllantirish inflyatsiyani barqaror saqlashga yordam beradi. Qora iqtisodiyotga qarshi kurashni kuchaytirish: barcha to‘lovlar va daromadlarni raqamli hisobga olish tizimlariga integratsiya qilish, soliq organlari va bank tizimi o‘rtasidagi axborot almashinuvini avtomatlashtirish orqali rasmiy aylanmani oshirish mumkin. Naqd pul muomalasini qisqartirish: aholiga raqamli to‘lov usullarining afzalliklarini keng tushuntirish, savdo va xizmat ko‘rsatish nuqtalarida POS- terminal va QR-to‘lov infratuzilmasini kengaytirish orqali bu muammoni kamaytirish mumkin. So‘mga bo‘lgan ishonchni kuchaytirish: milliy valyutaning real xarid qobiliyatini barqarorlashtirish, omonatlarni sug‘urtalash tizimini kengaytirish, tijorat banklarining mijozlarga xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish orqali so‘mga nisbatan ijobiy munosabat shakllantiriladi. Moliyaviy savodxonlikni oshirish: maktab, kollej va oliy o‘quv yurtlari darajasida moliyaviy ta’limni joriy etish, ommaviy axborot vositalari orqali tushunarli tarzda tushuntirish kampaniyalarini yuritish aholini ongli iqtisodiy qaror qabul qilishga undaydi. Raqamli so‘m loyihasini bosqichma-bosqich joriy etish: bu loyiha orqali Markaziy bank real vaqt rejimida pul massasini kuzatishi, shaffoflikni oshirishi, monetar siyosat samaradorligini oshirishi mumkin. Bu milliy pul tizimini raqamli asr talablariga moslashtiradi. 28Valyuta kursining barqarorligi ham muhim omil bo‘lib qolmoqda. So‘mning keskin qadrsizlanishi import tovarlar narxining ko‘tarilishiga olib keladi, bu esa inflyatsiyani tezlashtiradi. 2024-yil birinchi yarmida so‘m kursining qadrsizlanish sur’ati 2,8% ni tashkil etdi. Bu Markaziy bankning intervensiyalar orqali kursni barqarorlashtirishga erishayotganini ko‘rsatadi. 2025-yilga kelib, bu sur’atni 3% atrofida ushlab turish rejalashtirilmoqda. 2025-yilga qadar inflyatsiyani 5% gacha tushirish bo‘yicha belgilangan maqsadli ko‘rsatkich Markaziy bank strategik hujjatlarida alohida qayd etilgan. Bu strategiyada pul-kredit siyosatining qat’iyligi, fiskal intizom, raqamli infratuzilmaning kengayishi, valyuta bozorining barqarorligi, xalqaro rezervlarning yetarliligi va aholi ishonchini oshirish kabi omillar inflyatsiyani pasaytiruvchi asosiy vosita sifatida ko‘rilgan. Shu bois, O‘zbekistonda inflyatsiyani jilovlash va pul muomalasini tartibga solish o‘zaro bog‘liq strategik yo‘nalishlar sifatida qaralmoqda. Markaziy bankning monetar siyosati, davlat budjetining muvozanatli yuritilishi, aholining raqamli moliyaviy xizmatlarga integratsiyasi hamda valyuta siyosatining ochiqligi bugungi kunda ijobiy iqtisodiy muhit yaratmoqda. Raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanishi esa bu jarayonni yangi bosqichga olib chiqmoqda. Inflyatsiyani jilovlash va pul muomalasini tartibga solish – 2023–2025 yil statistikasi Yil Inflyatsiya (%) Asosiy foiz stavkasi (%) So‘m kursi (1 USD) Milliy valyutadagi omonatlar ulushi (%) Elektron to‘lovlar ulushi (%) Valyuta zaxiralar i (mlrd $) 2023 8.8 14.0 12 500 63 64 36.5 2024 6.5 14.0 12 850 65 68 37.2 2025 5.0 13.5 13 500 (prognoz) 67 72 38.0 252024-yilning birinchi yarmida davlat budjeti intizomi saqlangan va budjet taqchilligi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 3,5% atrofida bo‘lgan. Bu esa fiskal siyosatning nisbatan sog‘lom va muvozanatli yuritilganini anglatadi. Ayniqsa, mahalliy budjetlar darajasida xarajatlarni tejash va ortiqcha xarajatlarni qisqartirish orqali fiskal intizom kuchaytirildi. Inflyatsiyani jilovlashda fiskal va monetar siyosatlar uyg‘unligi muhim ahamiyat kasb etadi. Agar Markaziy bank tomonidan inflyatsion bosimlarni kamaytirish yo‘lida qat’iy monetar siyosat yuritilayotgan bo‘lsa, lekin davlat tomonidan byudjet xarajatlari haddan ziyod oshirilsa, bu siyosatlar o‘zaro ziddiyatga kirib qoladi. Shu sababli O‘zbekiston tajribasida bu ikki yo‘nalish uyg‘unlikda olib borilmoqda. Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalari orqali ortiqcha likvidlikni so‘rib olayotgan bir paytda, Moliya vazirligi budjet intizomini saqlab, ortiqcha xarajatlarni cheklab bormoqda. Ushbu muvozanat 2023–2025-yillarda inflyatsiyani 8,8% dan 5% gacha bosqichma-bosqich pasaytirish imkonini bermoqda. Valyuta kursi barqarorligi ham inflyatsiyaga bevosita ta’sir qiladi. Importga qaram iqtisodiyot sharoitida so‘m kursining qadrsizlanishi ichki narxlarning oshishiga olib keladi. Shu sababli Markaziy bank valyuta bozoridagi muvozanatni saqlash orqali inflyatsion bosimni kamaytiradi. 2024-yil birinchi yarmida so‘mning qadrsizlanishi o‘rtacha 2,8% ni tashkil etdi, bu esa import narxlarining keskin o‘zgarishini chekladi. Elektron to‘lov tizimlarining rivojlanishi va naqd pulsiz iqtisodiyotning kengayishi ham inflyatsiyani jilovlashda yordam bermoqda. 2024-yilga kelib elektron to‘lovlar umumiy to‘lovlar hajmining 68% ini tashkil etdi. Raqamli to‘lovlar muomaladagi pul aylanmasini shaffoflashtiradi, bu esa narxlar nazoratini kuchaytiradi. Aholining pulga bo‘lgan ishonchini oshirish ham inflyatsiyaga qarshi kurashning noan’anaviy, ammo muhim omillaridan biridir. Fuqarolar o‘z 2Mavzu: O‘zbekistonda milliy pul tizimini mustahkamlash vazifalari MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. I BOB. Pul tizimi va uning iqtisodiy asoslari 1.1. Pul tizimining mazmuni, funksiyalari va tarkibiy qismlari …………………. 1.2. Milliy valyuta: shakllanishi, rivojlanish bosqichlari va me'yoriy-huquqiy asoslari …………………………………………………………………………… 1.3. Pul-kredit siyosati va uning milliy pul tizimidagi o‘rni …………………….. II BOB. O‘zbekistonda milliy pul tizimini mustahkamlash vazifalari va istiqbollari 2.1. Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash bo‘yicha davlat siyosati ….….. 2.2. Inflyatsiyani jilovlash va pul muomalasini tartibga solish mexanizmlari …... 2.3. Milliy pul tizimini mustahkamlashdagi muammolar va ularni hal etish yo‘llari …………………………………………………………………………… . Xulosa va takliflar ………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 21 4Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Osiyo taraqqiyot banki kabi tashkilotlarning tavsiyalari va hisobotlari O‘zbekiston moliyaviy sektori rivojiga doir tahliliy manbalar sifatida xizmat qiladi. Mamlakat ichida esa, Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti, Buxoro davlat universiteti kabi muassasalarda olib borilgan ilmiy ishlar mavzuni o‘rganishga xizmat qilgan. Biroq aynan milliy pul tizimini mustahkamlashga qaratilgan so‘nggi yillardagi islohotlar va ularning real samaradorligi bo‘yicha chuqur kompleks yondashuvli tadqiqotlar yetarli emas. Shu boisdan, ushbu kurs ishining ilmiy ahamiyati shundaki, u mavjud adabiy manbalarni umumlashtirish bilan birga, yangi takliflar asosida dolzarb yondashuvlarni taklif etadi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining nazariy ahamiyati, eng avvalo, milliy pul tizimining iqtisodiy mohiyati, uning funksiyalari, tarkibiy qismlari hamda rivojlanish bosqichlarini ilmiy yondashuv asosida o‘rganish imkoniyatini beradi. Ayniqsa, pul tizimi bo‘yicha mavjud nazariy qarashlar, iqtisodiy maktablar ta’limotlari, Markaziy bankning roli va pul-kredit siyosatining shakllanishi kabi jihatlar chuqur tahlil qilinadi. Shu orqali pul muomalasini tartibga solish, inflyatsiyaga qarshi kurashish va valyuta kursini barqarorlashtirish kabi nazariy asoslar aniqlashtiriladi. Amaliy ahamiyati esa shundaki, ushbu ishda keltirilgan tahlillar, statistik ma’lumotlar va takliflar O‘zbekistonda pul-kredit siyosatini takomillashtirishda, milliy pul tizimining barqarorligini ta’minlashda real yechimlar sifatida xizmat qilishi mumkin. Ishda ilgari surilgan tavsiyalar Markaziy bank, Moliya vazirligi va boshqa moliyaviy institutlar uchun amaliy yo‘riqnomalar vazifasini bajarishi mumkin. Shu bilan birga, milliy pul tizimiga oid muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha ilg‘or tajribalar umumlashtiriladi. Bu esa, nafaqat iqtisodchi mutaxassislar, balki bank sohasi xodimlari, tadbirkorlar va talaba- yoshlar uchun ham foydali manba bo‘la oladi. 15II BOB. O‘zbekistonda milliy pul tizimini mustahkamlash vazifalari va istiqbollari 2.1. Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash bo‘yicha davlat siyosati 2.1. Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash bo‘yicha davlat siyosati Milliy valyutaning barqarorligi har qanday davlatning moliyaviy mustaqilligi va iqtisodiy taraqqiyotining muhim omili hisoblanadi. Valyuta barqaror bo‘lgan taqdirda, iqtisodiy ishonchlilik, savdo munosabatlarining uzluksizligi, aholi jamg‘armalarining qadrsizlanmasligi va investitsiya muhiti barqarorligini ta’minlash imkoniyati ortadi. Shuning uchun ham O‘zbekiston Respublikasida milliy valyutaning — so‘mning barqarorligini ta’minlash masalasi davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash bo‘yicha olib borilayotgan davlat siyosati kompleks yondashuvga asoslangan bo‘lib, unda quyidagi asosiy yo‘nalishlar ajralib turadi: inflyatsiyani nazorat qilish, valyuta bozorining erkinligini ta’minlash, pul-kredit siyosatini optimallashtirish, fiskal siyosatni muvozanatlashtirish va moliyaviy barqarorlikni mustahkamlash. Birinchi navbatda, inflyatsiyani jilovlash milliy valyutaga bo‘lgan ishonchni oshiradi. Chunki inflyatsiyaning yuqori bo‘lishi so‘mning real qiymatiga ta’sir qilib, aholining to‘lov qobiliyati pasayishiga va jamg‘armalarning qadrsizlanishiga olib keladi. O‘zbekiston Markaziy banki tomonidan belgilangan inflyatsion targetlash rejimi 2017-yildan boshlab amaliyotga joriy etilib, 2023–2025-yillarda inflyatsiyani 5% darajasida saqlab qolish rejalashtirilgan. Bu esa milliy valyutaning xarid qobiliyatini barqarorlashtirishga xizmat qiladi. Ikkinchi yo‘nalish – valyuta siyosatini liberallashtirish. 2017-yil 5-sentabrdan boshlab O‘zbekistonda valyuta ayirboshlash tizimi erkinlashtirildi. Bunda O‘zbekiston fuqarolari va yuridik shaxslariga xorijiy valyutani erkin sotib olish 121.3. Pul-kredit siyosati va uning milliy pul tizimidagi o‘rni Pul-kredit siyosati (monetar siyosat) har qanday davlatning iqtisodiy siyosatida muhim o‘rin egallaydi. U iqtisodiyotda pul massasi, foiz stavkalari, kredit hajmi va valyuta kursini tartibga solish orqali makroiqtisodiy barqarorlikka erishishga xizmat qiladi. Pul-kredit siyosati orqali davlat inflyatsiyani jilovlash, yalpi talabni muvozanatlashtirish, ish bilan ta’minlash darajasini oshirish va milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash kabi muhim vazifalarni amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasida pul-kredit siyosatini amalga oshirish vakolati Markaziy bank zimmasiga yuklatilgan. Mazkur siyosat milliy pul tizimining ajralmas tarkibiy qismi sifatida milliy valyutaning muomaladagi barqarorligini saqlash, moliyaviy tizimning sog‘lom ishlashini ta’minlash va iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlashni ko‘zda tutadi. Markaziy bankning asosiy maqsadi — narxlar barqarorligini saqlash bo‘lib, buning uchun u o‘zining monetar vositalari orqali pul massasini va foiz siyosatini tartibga solib boradi. Pul-kredit siyosati ikki asosiy yo‘nalishda amalga oshiriladi: ekspansion (kengaytiruvchi) va restriktiv (cheklovchi) siyosat. Ekspansion siyosat, odatda, iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish maqsadida qo‘llaniladi. Bu jarayonda Markaziy bank pul massasini ko‘paytiradi, foiz stavkalarini pasaytiradi, natijada kreditlar hajmi ortadi, investitsiyalar faollashadi. Aksincha, restriktiv siyosat inflyatsiyani jilovlash, iqtisodiyotdagi “qizib ketish” holatlarining oldini olish uchun qo‘llaniladi. Bu holatda pul massasi qisqartiriladi, foiz stavkalari oshiriladi va kreditlash darajasi pasaytiriladi. O‘zbekistonda mustaqillik yillarida pul-kredit siyosati turli bosqichlardan o‘tdi. Dastlabki yillarda iqtisodiy barqarorlik yetarli bo‘lmagani sababli Markaziy bank monetar siyosatni qat’iylashtirish orqali inflyatsiyani nazoratga olishga urinib keldi. 2000-yillardan boshlab esa iqtisodiy o‘sish sur’atlari bilan 9mustaqilligi yo‘lidagi muhim qadamlardan biri bo‘ldi. So‘m muomalaga chiqqanida 1 AQSh dollariga 7 so‘m 00 tiyin qiymat belgilangan edi. O‘sha davrda davlat tomonidan narxlarni erkinlashtirish, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonining jadallashuvi pulga nisbatan ishonchni oshirish zaruriyatini kuchaytirgan edi. Shuning uchun so‘mning joriy etilishi bilan bir qatorda pul muomalasi, valyuta nazorati va to‘lov tizimi bo‘yicha keng ko‘lamli islohotlar boshlangan. O zbekiston Milliy valyutasi ʻ Milliy valyutaning rivojlanish bosqichlarini quyidagicha tasniflash mumkin: 1991–1993-yillar – mustaqillikdan keyingi davr, sobiq SSSR rubli muomalada saqlangan, iqtisodiy beqarorlik kuzatilgan. 1994–2002-yillar – milliy valyuta – so‘m muomalaga kiritildi, lekin ayirboshlash qattiq tartibda amalga oshirildi, valyuta bozori yopiq edi. 2003–2016-yillar – rasmiy va qora bozor kurslari o‘rtasida farq sezilarli darajada kengaydi, konvertatsiya faqat ruxsat bilan amalga oshirildi. 34Men ishonamanki, kelgusida ham davlatimiz milliy pul tizimi barqarorligi yo‘lida ilg‘or xalqaro tajribalar va ichki ehtiyojlarni uyg‘unlashtirib, moliyaviy infratuzilmani izchil ravishda takomillashtirib boradi. Bunda nafaqat hukumat va Markaziy bank, balki har bir fuqaroning iqtisodiy ong va savodxonligi ham muhim rol o‘ynaydi. Shunday ekan, men kelajakda ushbu sohada chuqur ilmiy izlanishlar olib borish va milliy iqtisodiyot rivojiga hissa qo‘shishni o‘z oldimga maqsad qilib qo‘ydim. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 24Markaziy bank iqtisodiy muvozanatni saqlash, moliyaviy sektor likvidligini muvozanatlash va qisqa muddatli pul oqimlarini tartibga solish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bunday operatsiyalar nafaqat inflyatsion muhitga, balki banklararo foiz stavkalariga ham ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois, O‘zbekistonda ochiq bozor operatsiyalarini samarali yo‘lga qo‘yish bo‘yicha qator institutsional islohotlar amalga oshirilmoqda. Inflyatsiyani jilovlashda muhim omillardan yana biri bu – fiskal siyosatdir. O‘zbekiston Respublikasining fiskal siyosati davlat daromadlari va xarajatlarini muvofiqlashtirish, budjet balansini saqlash va ortiqcha byudjet harajatlaridan voz kechish orqali inflyatsion bosimlarni yumshatishga qaratilgan. Qachonki davlat ko‘lamli byudjet harajatlarini amalga oshirsa va bu xarajatlar iqtisodiyotdagi talabni orttirsa, bu narxlarning oshishiga olib keladi. Shu sababli, fiskal intizomning saqlanishi inflyatsiyani jilovlashda muhim hisoblanadi. 2023–2025-yillarda O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan fiskal siyosatning monetar siyosat bilan uyg‘unligi ta’minlanmoqda. Byudjet taqchilligini 4% dan pastda saqlash siyosati belgilab olingan. Bu o‘z navbatida davlat xarajatlarining inflyatsiyaga olib keladigan bosimini kamaytirishga xizmat qiladi. Xususan, yirik infratuzilmaviy loyihalarning bosqichma-bosqich moliyalashtirilishi, sotsial xarajatlarning aniq manbalari orqali moliyalashtirilishi va davlat xarajatlarining samarasini oshirish fiskal barqarorlikni mustahkamlamoqda. Fiskal siyosat orqali aholi daromadlari va soliqlarga nisbatan ta’sir ko‘rsatish ham inflyatsiyani jilovlash vositasidir. Masalan, ortiqcha soliq yengilliklari aholining real daromadlarini oshirib, umumiy talabni kuchaytiradi. Shu sababli davlat soliq siyosatini ehtiyotkorlik bilan yuritadi. Soliqlarning maqsadli va samarali qo‘llanilishi, ijtimoiy to‘lovlar va subsidiya siyosatining qayta ko‘rib chiqilishi orqali fiskal siyosatning inflyatsiyaga bo‘lgan bevosita ta’siri yumshatilmoqda. 30qolmoqda. Mavsumiy narx o‘zgarishlari, global bozor shoklari va ichki ishlab chiqarishdagi uzilishlar inflyatsiya bosimini kuchaytirib yuboradi. Bu esa so‘mning real qiymatini pasaytiradi va aholining unga bo‘lgan ishonchini susaytiradi. Ayniqsa, oziq-ovqat mahsulotlari va transport xizmatlari segmentidagi narx o‘zgarishlari buni yaqqol ko‘rsatmoqda. Yana bir muhim muammo – “qora iqtisodiyot” ulushining yuqoriligi. Muomaladagi naqd pullarning ko‘pligi, rasmiy hisobotlardan yashirin daromadlar va to‘lovlar oqimi milliy pul tizimining samarali nazoratini cheklaydi. Markaziy bank va moliya idoralari uchun muomaladagi real pul massasini aniq hisoblash qiyin bo‘lib, bu monetar siyosat vositalarining samaradorligini pasaytiradi. Ayniqsa kichik va o‘rta biznes subyektlari orasida naqd va rasmiylashtirilmagan to‘lovlar ulushi sezilarli bo‘lib qolmoqda. Shuningdek, bank tizimi orqali pul aylanmasining yetarli darajada raqamlashtirilmaganligi ham milliy pul tizimini mustahkamlashdagi muammolardan biri hisoblanadi. Hozirda bank orqali to‘lovlar ulushi ortib borayotgan bo‘lsa-da, mamlakatning ayrim mintaqalarida plastik kartochkalar, mobil to‘lovlar va onlayn bank xizmatlari yetarli darajada rivojlanmagan. Bu esa naqd pul muomalasining ustunligini saqlab qolmoqda va milliy valyutaning real aylanmasini nazorat qilish imkonini cheklamoqda. Bundan tashqari, xorijiy valyutalarga nisbatan bo‘lgan yuqori talab ham so‘mga bosim keltirib chiqaradi. Aholi va tadbirkorlik subyektlarining bir qismi o‘z jamg‘armalarini AQSh dollari yoki yevroda saqlashni afzal ko‘rmoqda. Bu holat so‘mga bo‘lgan talabni pasaytiradi va kurs barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tashqi savdoda chet el valyutasi bilan hisob-kitoblar ustunligi esa milliy pul tizimining suverenitetini cheklab qo‘yadi.Shuningdek, moliyaviy savodxonlik darajasining pastligi ham muhim muammolardan biridir. Aholi orasida bank tizimi, pul-kredit siyosati, inflyatsiya va valyuta kursi kabi tushunchalar bo‘yicha yetarli bilimga ega bo‘lmaslik, noto‘g‘ri moliyaviy qarorlar qabul qilinishiga sabab bo‘lmoqda. Natijada jamg‘armalarning 5Kurs ishi mavzusining obyekti O‘zbekiston Respublikasi milliy pul tizimi, ya’ni Markaziy bank, tijorat banklari, pul-kredit muassasalari, milliy valyuta va uni barqarorlashtirishga qaratilgan davlat siyosati faoliyati tanlab olingan. Kurs ishi mavzusining predmeti – O‘zbekistonda milliy pul tizimini mustahkamlash bo‘yicha amalga oshirilayotgan siyosiy, iqtisodiy va institutsional mexanizmlar, inflyatsiyani jilovlash, pul muomalasini tartibga solish, milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar majmuasidir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – O‘zbekiston Respublikasida milliy pul tizimi holatini tahlil qilish, uni mustahkamlashda olib borilayotgan islohotlar va siyosiy yo‘nalishlarni o‘rganish, tizimdagi mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha ilmiy-amaliy takliflar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Ushbu maqsadga erishish uchun kurs ishida quyidagi vazifalar belgilangan:  Pul tizimining mohiyati, funksiyalari va tarkibiy qismlarini yoritish;  Milliy valyutaning shakllanishi va rivojlanish bosqichlarini o‘rganish;  Pul-kredit siyosatining milliy pul tizimidagi o‘rnini tahlil qilish;  Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash bo‘yicha davlat siyosatini o‘rganish;  Inflyatsiyani jilovlash va pul muomalasini tartibga solish mexanizmlarini aniqlash;  Milliy pul tizimidagi muammolarni ochib berish va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar berish. 33O‘zbekistonning makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash yo‘lidagi muhim qadamlaridan biridir. Bu jarayonda raqamli so‘m, banklararo to‘lov infratuzilmasi va elektron to‘lov texnologiyalarining rivojlanishi muhim o‘rin tutmoqda. Kurs ishida shuningdek, milliy pul tizimida uchrayotgan muammolarni ham keng yoritdim. Jumladan, inflyatsion bosim, naqd pul muomalasining yuqoriligi, qora iqtisodiyotning mavjudligi, xorijiy valyutaga bo‘lgan yuqori talab va moliyaviy savodxonlik darajasining pastligi kabi omillar so‘mning barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgani aniqlandi. Bularni bartaraf etish uchun tizimli va kompleks yondashuv zarurligi haqida fikr yuritdim. Ushbu kurs ishini yozish davomida men milliy pul tizimini mustahkamlash yo‘lida quyidagi vazifalarni ustuvor deb bildim: birinchidan, inflyatsiyani qat’iy nazorat ostiga olish, ikkinchidan, rasmiy iqtisodiy faoliyatni kengaytirish orqali qora iqtisodiyotni qisqartirish, uchinchidan, raqamli to‘lov tizimlarini keng joriy etish orqali naqd pul muomalasini kamaytirish, to‘rtinchidan, milliy valyutaga bo‘lgan ishonchni oshirish va beshinchidan, aholining moliyaviy savodxonligini oshirish. Aynan mana shu yo‘nalishlar orqali milliy pul tizimini mustahkamlash mumkinligiga ishonch hosil qildim. Xulosa sifatida aytishim mumkinki, milliy pul tizimini isloh qilish va mustahkamlash bo‘yicha O‘zbekistonda boshlangan islohotlar izchil va maqsadli olib borilmoqda. Markaziy bank va boshqa iqtisodiy institutlar hamkorligida amalga oshirilayotgan ochiq bozor operatsiyalari, valyuta bozorining erkinlashtirilishi, fiskal intizom va monetar siyosat uyg‘unligi kelgusi yillarda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. 2025- yilgacha inflyatsiyani 5% darajagacha pasaytirish, raqamli so‘mni muomalaga kiritish va to‘lov tizimlarini to‘liq raqamlashtirish rejasi — O‘zbekistonning milliy valyutasi bo‘lgan so‘mning suverenitetini mustahkamlash yo‘lidagi muhim choralardandir. 27Inflyatsiyani nazorat qilishda raqamli texnologiyalarning yana bir muhim yo‘nalishi — real vaqt rejimida narxlarni monitoring qilish tizimidir. Bu tizim orqali Markaziy bank bozor va tarmoq bo‘yicha asosiy iste’mol tovarlarining narxlaridagi o‘zgarishlarni doimiy kuzatib boradi. Ushbu monitoring vositasi inflyatsiyaning ichki sabablari, ya’ni drayverlarini aniqlashga yordam beradi. Masalan, 2024-yil aprel oyida Iste’mol narxlari indeksi (INI) 0,9% ga oshgani aniqlangan va bu o‘sish, asosan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va yoqilg‘i narxlaridagi mavsumiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgani ko‘rsatildi. INI – bu tovarlar va xizmatlar savati asosida aniqlanadigan narxlar o‘zgarishini o‘lchovchi asosiy ko‘rsatkichdir. INI orqali inflyatsiyaning yo‘nalishi, intensivligi va strukturasi aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich Markaziy bankga qanday sektorlar bo‘yicha bosim kuchayganini aniqlashga, natijada tegishli qarorlarni qabul qilishga asos bo‘ladi. 2024-yilning ilk choraklarida aynan oziq-ovqat mahsulotlari, transport xizmatlari va kommunal to‘lovlar segmentida bosim oshganligi kuzatildi. Bundan tashqari, raqamli to‘lov tizimlarining kengayishi ham inflyatsiyani jilovlashda muhim omillardan biridir. 2023–2024-yillarda elektron tranzaksiyalar umumiy to‘lovlarning 65–68 foizini tashkil etdi. QR to‘lovlar, mobil banking, to‘lov terminali tizimlarining keng joriy qilinishi nafaqat so‘m muomalasini raqamlashtirdi, balki narxlar nazoratini ham shaffoflashtirdi. Markaziy bank va statistika idoralari uchun real vaqt ma’lumotlarining mavjudligi siyosiy qarorlarning tezkor va aniqligini ta’minlaydi. Inflyatsiyani nazorat qilishda muhim ijtimoiy omillardan biri bu – aholining milliy valyutaga bo‘lgan ishonchidir. Pulga bo‘lgan ishonch yuqori bo‘lsa, aholi o‘z jamg‘armalarini aynan milliy valyutada saqlaydi, bu esa so‘mga bo‘lgan talabni oshiradi va uning qadrsizlanishini sekinlashtiradi. 2023–2024-yillarda banklarda milliy valyutadagi omonatlar ulushi mos ravishda 63% va 65% ni tashkil etdi. Bu raqamlar O‘zbekiston aholisi orasida so‘mga bo‘lgan ishonchning ortib borayotganini ko‘rsatadi. 32Tashqi valyutaga bog‘liqlikni kamaytirish: eksportni diversifikatsiya qilish, o‘zaro savdoni milliy valyutada amalga oshirish bo‘yicha hamkorlik bitimlarini ko‘paytirish so‘mning xalqaro maqomini oshirishga xizmat qiladi. Milliy pul tizimini mustahkamlash O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning barqarorligi, valyuta siyosatining mustahkamligi va aholining moliyaviy ishonchi bilan chambarchas bog‘liqdir. Bu tizimda yuzaga kelgan muammolar chuqur tahlil qilinib, ularni bartaraf etish bo‘yicha aniq strategik chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Kelgusida bu yo‘nalishdagi siyosatning samaradorligi milliy valyutaning ichki va tashqi barqarorligini ta’minlash, investitsiyalarni jalb qilish va makroiqtisodiy muvozanatni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Xulosa Mavzu: O‘zbekistonda milliy pul tizimini mustahkamlash vazifalari Men ushbu kurs ishini yozish jarayonida O‘zbekistonda milliy pul tizimining shakllanishi, rivojlanishi va uni yanada mustahkamlash borasida amalga oshirilayotgan siyosatni chuqur o‘rgandim. Milliy pul tizimi davlat iqtisodiyotining tayanch ustunlaridan biri sifatida nafaqat monetar siyosat samaradorligini, balki aholining moliyaviy barqarorligini, investitsion faollikni ham bevosita belgilaydi. Bugungi global iqtisodiy sharoitda milliy valyuta – so‘mning barqarorligi va unga bo‘lgan ishonchni ta’minlash O‘zbekiston uchun strategik vazifa bo‘lib qolmoqda. Men tahlil qilgan asosiy jihatlardan biri bu – milliy pul tizimining asosi bo‘lgan Markaziy bankning mustaqil va qat’iy pul-kredit siyosatini olib borishidir. Ayniqsa, inflyatsiyani jilovlash bo‘yicha tanlab olingan targetlash modeli, asosiy foiz stavkasi orqali talabni tartibga solish usullari 16va sotish imkoniyati yaratildi. So‘mning ayirboshlash kursi bozor mexanizmlariga moslashtirilib, Markaziy bank faqat muvozanatni saqlashda ishtirok etuvchi sifatida qoldi. Bunday yondashuv so‘mga bo‘lgan ishonchni oshirib, uning haqiqiy qiymatini bozor talab va taklifi asosida shakllantirish imkonini berdi. Uchinchi jihat – pul-kredit siyosatining samarali yuritilishi. Markaziy bank tomonidan o‘rnatilgan asosiy foiz stavkasi, majburiy zaxira me’yorlari va ochiq bozor operatsiyalari orqali iqtisodiyotdagi pul massasi nazorat qilinmoqda. Bu jarayon so‘mning muomaladagi hajmini me’yorda ushlab turish va ortiqcha likvidlikdan kelib chiqadigan inflyatsion bosimlarni kamaytirishga xizmat qilmoqda. To‘rtinchidan, fiskal siyosat bilan monetar siyosat o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash ham muhim omildir. Byudjet xarajatlarini nazorat qilish, soliqlarni oqilona belgilash, davlat qarzlarini cheklash va fiskal intizomni ta’minlash orqali milliy valyuta qadrsizlanishining oldi olinadi. Shu nuqtayi nazardan, O‘zbekiston Moliya vazirligi va Markaziy bankning hamkorlikdagi faoliyati milliy iqtisodiyot barqarorligiga xizmat qilmoqda. Shuningdek, moliyaviy savodxonlikni oshirish, raqamli to‘lov tizimlarini rivojlantirish, plastik kartochkalar orqali hisob-kitoblarni kengaytirish ham milliy valyutaning ichki muomaladagi ishtirokini mustahkamlab bormoqda. So‘mning raqamli versiyasi – “raqamli so‘m” loyihasining ishlab chiqilishi va sinovdan o‘tkazilishi bu yo‘nalishdagi muhim islohotlardan biridir. Bu loyiha orqali kelajakda naqd pul muomalasi qisqarib, raqamli to‘lovlar asosiy o‘ringa chiqishi kutilmoqda. Davlat siyosatining yana bir tarkibiy qismi – tashqi savdo va investitsiya siyosatida milliy valyutaning maqomini oshirishdir. Hozirda ayrim davlatlar bilan o‘zaro hisob-kitoblarni so‘mda amalga oshirish bo‘yicha memorandumlar imzolangan. Bu orqali so‘mning xalqaro maydondagi roli ortmoqda, shu bilan birga, tashqi valyuta zaxiralari iqtisodiy zarbalardan himoyalanmoqda. 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : O‘zbekistonda milliy pul tizimini mustahkamlash vazifalari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 3619) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 13uyg‘un ravishda kredit bozorini kengaytirish va bank tizimini isloh qilish ishlari olib borildi. 2017-yildan keyingi davrda esa Markaziy bank inflyatsion targetlash modelini tanlab, pul-kredit siyosatini shu yondashuv asosida amalga oshira boshladi. Inflyatsion targetlash modeli — bu Markaziy bank belgilangan inflyatsiya darajasiga erishish uchun monetar vositalarni faol ishlatadigan siyosatdir. Masalan, 2021-yildan boshlab Markaziy bank asosiy stavkani o‘zgaruvchan iqtisodiy sharoitlarga qarab belgilash orqali inflyatsiyani maqsadli darajada ushlab turishga intilmoqda. Bu yondashuv milliy valyutaning barqarorligi, investitsiyaviy ishonchning oshishi va xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan hamkorlikda ijobiy o‘zgarishlarga olib kelmoqda. Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat: Asosiy foiz stavkasi – Markaziy bank tomonidan belgilanadigan stavka, u orqali banklararo kredit stavkalari shakllanadi. Majburiy zaxira talablari – Tijorat banklari o‘z depozitlarining ma’lum qismini Markaziy bankda zaxira sifatida saqlashi shart. Ochiq bozor operatsiyalari – Davlat qimmatli qog‘ozlari orqali pul massasini tartibga solish. Reeskont siyosati – Tijorat banklarining Markaziy bankdan qayta moliyalashtirilish shartlari. Bu vositalar orqali milliy pul tizimi barqarorligi ta’minlanadi. Masalan, agar inflyatsiya oshayotgan bo‘lsa, Markaziy bank asosiy stavkani oshirib, kreditlash hajmini qisqartiradi. Bu orqali iqtisodiyotdagi pul aylanmasi kamayadi, talab pasayadi va inflyatsiya jilovlanadi. Aksincha, iqtisodiy faollik sustlashganda foiz stavkasi pasaytiriladi, bu esa kreditlashni rag‘batlantiradi. Pul-kredit siyosatining milliy pul tizimidagi o‘rni beqiyosdir. Avvalo, u milliy valyutaning ichki va tashqi qiymatini barqarorlashtirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. So‘mning barqarorligi esa xalqning unga bo‘lgan ishonchini ta’minlaydi. Shuningdek, banklararo to‘lov tizimining barqaror ishlashi, kredit 6I BOB. Pul tizimi va uning iqtisodiy asoslari 1.1. Pul tizimining mazmuni, funksiyalari va tarkibiy qismlari Pul tizimi har qanday davlat iqtisodiyotining asosi bo‘lib, u mamlakat ichidagi pul muomalasini tashkil etish va boshqarish jarayonini tartibga soluvchi iqtisodiy va huquqiy munosabatlar majmuasidan iboratdir. Bu tizim tarixan jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichida shakllanib, o‘zining murakkab strukturasiga ega bo‘lgan iqtisodiy institut sifatida namoyon bo‘lgan. Uning asosiy vazifasi — iqtisodiy muomalalarda pul vositalarining erkin aylanishi, to‘lov tizimining uzluksiz ishlashi va qiymat o‘lchovi sifatidagi funksiyalarni to‘laqonli bajarilishidir. Pul tizimi deganda muayyan davlatda qonuniy asosda amal qiluvchi valyuta, u bilan bog‘liq muomalalar tartibi, emissiya mexanizmlari, nazorat institutlari, pul-kredit va valyuta siyosatini yurituvchi mexanizmlar tushuniladi. U nafaqat oddiy muomala vositasi, balki iqtisodiy tartibot va boshqaruv vositasi sifatida ham xizmat qiladi. Pul tizimi orqali iqtisodiyotda likvidlik, to‘lov qobiliyati, investitsion faollik, tashqi savdo muvozanati kabi ko‘rsatkichlar ta’sirlanadi. Pul tizimining mazmuni iqtisodiy, institutsional va huquqiy elementlardan iborat. Birinchidan, u muomaladagi pul birliklarining qiymatga ega bo‘lishini, ya’ni pulning iqtisodiy mazmunini ifodalaydi. Ikkinchidan, pul tizimi institutsional jihatdan Markaziy bank va tijorat banklari faoliyati bilan uzviy bog‘liq. Ular orqali pul emissiyasi, aylanmadagi pul massasi, kreditlar ajratilishi kabi jarayonlar amalga oshiriladi. Uchinchidan, bu tizim huquqiy asosga ega bo‘lib, qonunlar va normativ hujjatlar asosida ishlaydi. Masalan, “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi qonun mazkur tizimning huquqiy asosini belgilaydi. 354) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 8Pul tizimi davlat iqtisodiyotining boshqaruv mexanizmlaridan biri sifatida iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, inflyatsion bosimlar kuchaygan davrda pul-kredit siyosatining to‘g‘ri yuritilishi va muomaladagi pul massasining optimal boshqaruvi makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash uchun zaruriy omil hisoblanadi. O‘zbekiston tajribasiga nazar tashlansa, so‘nggi yillarda pul tizimini isloh qilish, Markaziy bank faoliyatini mustahkamlash, banklararo to‘lov tizimlarini avtomatlashtirish, raqamli to‘lov vositalarini joriy etish yo‘nalishlarida salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, 2017-yildan boshlab valyuta bozorining liberallashuvi, pul emissiyasi ustidan qat’iy nazoratning kuchaytirilishi, foiz stavkalarining real iqtisodiy holatga moslashtirilishi pul tizimi barqarorligiga xizmat qilmoqda. 1.2. Milliy valyuta: shakllanishi, rivojlanish bosqichlari va me'yoriy- huquqiy asoslari Milliy valyuta – har bir mustaqil davlatning iqtisodiy suvereniteti, moliyaviy mustahkamligi va iqtisodiy siyosatini yuritishdagi muhim tayanchidir. U nafaqat to‘lov vositasi, balki davlat iqtisodiy siyosatining ajralmas tarkibiy qismi bo‘lib xizmat qiladi. Valyuta deganda muayyan mamlakatda qonuniy to‘lov vositasi sifatida tan olingan pul birligi tushuniladi. Milliy valyuta davlat tomonidan chiqariladi va uning qiymati, aylanish doirasi hamda muomaladagi roli qonunchilik asosida belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasida mustaqillik e’lon qilingach, iqtisodiy mustaqillikni ta’minlash maqsadida o‘zining mustaqil pul tizimini joriy etish ehtiyoji yuzaga keldi. Bu yo‘nalishda dastlabki bosqichda (1992–1993-yillar) muomalaga “so‘m-kupon” deb ataluvchi muqobil muomala vositasi kiritildi. Biroq bu vaqtinchalik vosita bo‘lib, asosiy maqsad to‘laqonli milliy valyutani yaratish va uni qonuniy asosda muomalaga chiqarish edi. 1994-yil 1-iyulda O‘zbekiston Respublikasining milliy valyutasi – so‘m rasmiy ravishda muomalaga kiritildi. Bu tarixiy voqea mamlakat iqtisodiy 102017–hozirgi kungacha – valyuta siyosati liberallashdi, so‘m kursi bozor mexanizmlari asosida shakllanmoqda, valyuta ayirboshlash erkin amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, 2017-yil 5-sentabrdan boshlab O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta siyosatini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qaroriga asosan, milliy valyutaning erkin konvertatsiyasi joriy qilindi. Bu esa xorijiy investorlar uchun qulay muhit yaratdi, xalqaro savdoni faollashtirdi va milliy valyutaga nisbatan ishonchni oshirdi. O'zbekiston milliy valyutasi Milliy valyutaning huquqiy maqomi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonun, “Valyuta tartibini tartibga solish to‘g‘risida”gi Qonun va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlar bilan mustahkamlangan. Jumladan, Konstitutsiyaning 36-moddasida O‘zbekiston Respublikasida yagona pul birligi mavjudligi va bu davlat tomonidan kafolatlanishi belgilangan. Markaziy bank esa milliy valyutaning 14institutlarining likvidlik darajasi, jamg‘armalarning saqlanishi ham aynan pul- kredit siyosatining to‘g‘ri yuritilishiga bog‘liq. Ayni paytda O‘zbekistonda monetar siyosat bo‘yicha olib borilayotgan islohotlar milliy pul tizimini mustahkamlashga xizmat qilmoqda. 2023–2025- yillarga mo‘ljallangan pul-kredit siyosati strategiyasida Markaziy bank inflyatsiyani 5 foizgacha tushirish, moliyaviy vositachilikni rivojlantirish, kapital bozorini faollashtirish, zamonaviy to‘lov infratuzilmasini joriy etish kabi maqsadlarni belgilagan. Yana bir muhim jihat — pul-kredit siyosatining valyuta bozoriga ta’siridir. O‘zbekistonda so‘mning kursi bozor mexanizmlari asosida shakllanishi va erkin konvertatsiya qilinishi mamlakatning xalqaro savdoga integratsiyasini yengillashtirmoqda. Bu esa milliy pul tizimining tashqi omillarga bardosh berishini kuchaytiradi. Pul-kredit siyosati — bu milliy pul tizimining yuragi hisoblanadi. Uning to‘g‘ri, tizimli va prognozga asoslangan yuritilishi mamlakat iqtisodiyotining makrobarqarorligini ta’minlash, investitsion muhitni yaxshilash va xalq farovonligini oshirish uchun muhim omildir. Shu boisdan, pul-kredit siyosati doimiy takomillashib borishi, zamonaviy vosita va mexanizmlardan foydalanilishi milliy pul tizimining mustahkamlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi.

  O‘zbekistonda milliy pul tizimini mustahkamlash vazifalari

Купить