O’zbekistonda Moliya tizimini takomillashtrish masalalari

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.1MB
Покупки	21
Дата загрузки	20 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

O’zbekistonda Moliya tizimini takomillashtrish masalalari

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“_____________________________________________________” KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” fanidan

KURS ISHI
Маvzu: O’zbekistonda Moliya Tizimini
Takomillashtrish Masalalari
Bajardi:_________________________
Qabul qildi: _____________________
RO’YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya
qilingan sana
«____» _______2023 y .
Baho « _____ » _________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

O’zbekistonda Moliya tizimini takomillashtrish
masalalari
Reja
Kirish ........................................................................................................................ 3
1. O'zbekistonda moliya tizimini yanada takomillashtirish ...................................... 5
2. Moliyaning asosiy funksiyalari. ........................................................................... 8
3. Moliya mohiyati va funksiyalari .......................................................................... 18
4. Davlatning moliyaviy siyosati ............................................................................. 29
Xulosa ..................................................................................................................... 33
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ..................................................................... 34
2

$Kirish Kishilik jamiyatining rivojlanishidagi dastlabki mehnat taqsimotlarining sodir bo’lishi natural xo’jalikning yemirilishi va tovar xo’jaligining shakllanish jarayonini shakllantirdi. Tovar xo’jaligining shakllanishi qiymatning oddiy shaklini paydo bo’lishiga olib keldi va keyinchalik qiymatning umumiy va pul shakllarini vujudga kelishi bilan davom etdi. Ishlab chiqarish jarayonining evolyutsion tarixiy taraqqiyoti natijasida obyektiv iqtisodiy kategoriya sifatida dastlabki moliyaviy munosabatlar ham shakllana boshladi. Moliya tushunchasining mazmuni “pul to’lovi”, “daromad” “to’lov” degan polisemantik harakterdagi ma’nolarga ega bo’lib dastlab XIII-XV asrlarda italiyada paydo bo’lgan. Moliya dastlab har qanday pul to’lovlarini anglatgan bo’lib, keyinchalik bu tushuncha iqtisodiy subyektlar o’rtasidagi pul munosabatlari tizimining muhim elementlaridan biriga aylanib qoldi. Ammo har qanday pul munosabatlari tizimi ham moliyaviy munosabatlar hisoblanmaydi. Shuning uchun ham moliya va pul o’rtasida o’zaro bo\liqlik bilan birgalikda ularni solishtirib bo’lmaydigan farqli tomonlari ham mavjuddir. Chunonchi, pul- tovarlar dunyosidan ajralib chiksa va barcha tovarlar uchun umumiy ekvivalent rolini uynovchi maxsus tovardir. Moliya esa mavjud o’ziga hos pul munosabatlari tizimini o’z ichiga oladi. Moliya davlat va boshqa iqtisodiy subyektlar o’rtasida turli xil ko’rinishdagi pul fondlarini shakllantirish bilan bo\liq pul munosabatlari tizimidir. Moliyaning moddiy asosini pul aylanishi tashkil qiladi. Pul aylanishining 2 xil turi mavjud: 1. Naqd pul aylanmasi; 2. Naqd pulsiz aylanmalar. Real pul aylanmasi bu iqtisodiy jarayon bo’lib qiymatni harakatini yuzaga keltiradi va pul to’lovlari va hisob kitoblari bilan biralikda harakat qiladi. Real pul 3$ $oborotlarini asosiy obyektlari bo’lib kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini moliyalashtirishning asosiy manbai bo’lgan moliyaviy mabla\lar hisoblanadi. Moliyaning harakterli belgilari qo’yidagilardan iborat: 1. Pul munosabatlari harakteridan iborat. 2. Taqsimlash harakteridan iborat. 3. Fondli harakterdan iborat. Moliya o’ziga hos ravishdagi tarixiy kategoriya hisoblanadi. Pul insoniyatning buyuk kashfiyotlaridan biri hisoblanadi. Insoniyat sivilizatsiyasining dastlabki davrlaridayok pullar paydo bo’ldi tovar pul munosabatlari paydo bo’ldi, davlatlar shakllandi. Ammo nima uchun moliya o’rta asrlarda paydo bo’ldi. Buning 1-shart sharoiti o’sha davrlarda yevropa davlatlarda ichki ziddiyatlar va muammolar paydo bo’la boshladiki ularni hal qilish uchun davlat yirik miqdordagi pul mabla\lariga extiyoj seza boshladi. 2-asosiy shart sharoit o’sha davrlarda pul fondlarini shakllantirish va undan foydalanish tizimli harakterga ega bo’la boshladi. Usha davrlardayok harajatlarni 4 turi amal qila boshlagan edi: harbiy harajatlar, iqtisodiyot, ijtimoiy soha harajatlar va boshqaruv harajatlari. 3-shart sharoit Usha davrlarda soliq to’lovlarini undirishning pul shakli rivojlanayotgan davr edi. Soliqlarni undirishning 2 xil shakli bor: natural va qiymat ya’ni pul shakli. 4$

1. O'zbekistonda moliya tizimini yanada takomillashtirish
Moliyaning mavjudligi tovar-pul munosabatlari va qiymat qonunlarining
amal qilishi bilan belgilanadi.
Tovar-pul munosabatlarining vujudga kelishi;
Davlatlarning paydo bo’lishi.
Iqtisodiy qonunlarning amal qilishi;
Davlatlarning paydo bo’lishi bilan moliyaning paydo bo’lishini obyektiv
shart sharoitlari davlatlar jamiyat iqtisodiy tizimidagi roli va unga tegishli bo’lgan
funksiyalarda namoyon bo’ladi.
Davlatlarning iqtisodiy roli jamiyat iqtisodiy tizimida mulkchilik
munosabatlarining islox qilish, institutsional o’zgarishlar, iqtisodiy samaradorlik
va ijtimoiy tenglik me’yorlarini ta’minlashdan iboratdir.
Davlatning iqtisodiy roli uning qo’yidagi: tartibga solish, qayta taqsimlash,
ijtimoiy, nazorat funkitsyalarida namoyon bo’ladi.
Tartibga solish funksiyasi: Davlat amal qilishi zarur bo’lgan shunday
sohalar mavjudki ularni to’laqonli amal qilishida davlat bosh pozitsiyada bo’ladi
(masalan mudofaa, ijtimoiy ximoya tizimlari va boshqalar). Davlat turli xil
institutsional tizimlar vositasida iqtisodiy siyosatni amalga oshiradi. Tartibga
solish sohalari: Davlat moliyasi, pul muomalasi, naqdpulsiz hisob kitoblar, valyuta
kurslari, iqtisodiy xavfsizli va boshqalar.
+ayta taqsimlash funksiyasi. Yaratilgan milliy daromad ishlab
chiqaruvchilar va iste’molchilar o’rtasida qayta taqsimlashning obyekti
hisoblanadi. Bunday qayta taqsimlanishining mexanizmi sifatida soliq va budjet
tizimi hisoblanadi.
Ijtimoiy funksiyasi. Utish davrining asosiy muammosi hisoblanuvchi
ijtimoiy ximoya tizimlarini shakllantirish va aholining kam ta’minlangan qatlamini
ximoya qilish davlatning asosiy funksiyasi hisoblanadi. Bu funksiyaning amal
5

$qilish mexanizmi: ijtimoiy transfertlar tizimi, Respublika va mahalliy darajadagi ijtimoiy dasturlar, adresli ijtimoiy yordamlar. Davlatning iqtisodiy roli va funksiyasi ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishning moliyaviy siyosatini va moliyaviy usullarini aniqlab beradi. Tovar pul munosabatlarining mavjudligi. Har qanday pul munosabatlari ham moliyaviy munosabatlar tarkibiga kiritilmaydi. Masalan, bank kreditlarini olish va uni qaytarish jarayoni, kreditorlik qarzlarini to’lash jarayonidagi pul munosabatlari moliyaviy munosabatlar kategoriyasiga kiritilmaydi. Moliyaviy munosabatlari kategoriyasi mazmunini aniqlovchi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonidagi pul munosabatlar qo’yidagilardan iborat: Korxonalar tayyor mahsulotni sotuv qilish natijasida pul tushumlariga ega bo’ladi. Pul tushumlarini birlamchi va qayta taqsimlash natijasida qiymat taqsimot jarayoni sodir bo’ladi. Moliya mohiyatiga va tashqi paydo bo’lish shakllariga egadir. Moliyaning mohiyati deganda alohida qiymat kategoriyasi sifatida moliyaning ichki mohiyatini namoyon bo’lishi tushuniladi. Moliyaning mohiyati va paydo bo’lish shakllari o’zaro bo\likdir. Masalan, 1995 yildan xo’jalik subyektlarining davlat budjeti bilan o’zaro munosabatlarida foydani taqsimlanishining davlat budjeti daromadlariga foydadan ajratma shakliga o’tildi. Xo’jalik islohotlari sharoitida bu munosabatlar 3 shaklda namoyon bo’ldi ya’ni: ishlab chiqarish fondlariga ajratmalar, Fiksirlangan (renta) to’lovlari; foydaning erkin qoldi\idan budjetga badallar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa bu munosabatlar soliqlar vositasida amalga oshiriladi. Yuqoridagilarga asoslangan holda shuni ta’qidlash joizki, moliyaning iqtisodiy mohiyati masalasi mazkur kategoriyaning ichki mazmunini aniqlovchi 2 nazariya amal qiladi: 1. Taqsimlash nazariyasi tarafdorlari. 2.Takror ishlab chiqarish nazariyasi tarafdorlari. 6$ $Taqsimlash nazariyasi tarafdorlari tasdiqlaydiki, moliya ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining 2 boskichida paydo bo’ladi, ya’ni yalpi ichki mahsulot qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida vujudga keladi. Takror ishlab chiqarish nazariyasi tarafdorlari esa moliya takror ishlab chiqarish kategoriyasi sifatida takror ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlarida namoyon bo’ladi deb ta’kidlaydilar. Iqtisodiy qonunlarning amal qilishi. Asosiy iqtisodiy qonunlar: qiymat qonuni, pul muomalasi qonuni, talab va taklif qonuni. +iymat qonuni. Tovar qiymati uni shakllantirish jarayonida sarflangan abstrakt va konkret mehnat bilan belgilanadi. Pul muomalasi qonuni. Muomaladagi pullarning umumiy miqdoriga pulning aylanish tezligi teskari proporsional, ishlab chiqarilgan tovarlar miqdori va ularning bahosiga to’\ri proporsional. 1-rasm 2017-2020 yillarda O’zbekistonda Moliya tizimining asosiy ko’rsatkichlari 1 1 https://review.uz/uz/post/obzor-dinamiki-razvitiya-finansovo-bankovskogo-sektora-uzbekistana- za-2017-2020-god 7$ $2. Moliyaning asosiy funksiyalari. Moliyaning mohiyati uning funksiyalarida namoyon bo’ladi. Funksiya obyekt ichki mohiyatining konkret shaklini namoyon bo’lish jarayonidir. Moliyaning funksiyalari yuzasidan iqtisodchi olimlarning o’rtasida qatori bahsli holatlar mavjud. Bir qator taniqli moliyachilar moliyaning 3ta funksiyasi mavjudligini e’tirof etishadi. A.M. Birman moliyaning qo’yidagi funksiyalari mavjudligini e’tirof etadi: 1. Xo’jalik yuritish jarayonini pul mabla\lari bilan ta’minlash; 2. Nazorat 3. Taqsimlash. 1. A.M. Aleksandrov va E.A. Voznesenskiy tasdiqlaydiki moliya quyidagi funksiyalarni bajaradi: 2. Pul fondlarini shakllantirish. 3. Shakllantirilgan pul fondlaridan foydalanish 4. Nazorat. I.T. Balabanovning fikriga ko’ra bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaning taqsimlash funksiyasi o’zining mazmunini yukotadi. Iqtisodchi V.M. Rodionovaning fikriga ko’ra moliya taqsimlash va nazorat funksiyalarni bajaradi. Hozirgi sharoitda O’zbekistonlik iqtisodchi olimlar moliyaning taqsimlash va nazorat qilish funksiyalarini bajarishini e’tirof etishadi. Iqtisodiy subyektlarning asosiy manfati foyda olish hisoblanadi. Foyda markazlashtirilmagan pul fondlarining asosiy moliyaviy manbai hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilikning ko’p ukladli shakllarini paydo bo’lishi va bozor iqtisodiyotining amal qilishi to’liq iqtisodiy mustaqillikni ta’minlovchi demokratik tizimni shakllantirishni obyektiv zarur qilib kuyadi. Bunday sharoitda iqtisodiy subyektlar faoliyatining moliyaviy natijalari ya’ni 8$ $tadbirkorlik foydasini taqsimlash ular tomonidan qabul qilinadigan moliyaviy qarorlarga bo\liqdir. Savol tu\iladi. Turli darajadagi ko’p sonli fondlarni shakllantirishning asosiy moliyaviy manbalari nima hisoblanadi. Albatta bunda makrodarajada yalpi ichki mahsulot. Yalpi ichki mahsulotni taqsimlash jarayoni turli xil moliyaviy instrumentlar: meyorlar, stavkalar, ta’riflar, ajratmalar va boshqa moliyaviy instrumentlar vositasida amalga oshiriladi. Mikrodarajada esa uning manbai korxonalar pul daromadlari va jam\ armalari hisoblanadi. Moliyaning nazorat funksiyasi- bu obektiv amal qiluvchi pul munosabatlari jarayonlarini nazorat qilishdir. Moliyaning nazorat funksiyasining obyekti bo’lib xo’jalik sub’ktlari faoliyatining moliyaviy natijalari hisoblanadi. Moliyaviy nazorat o’tkazuvchi subyektlar nuqtai nazaridan moliyaviy nazorat qo’yidagi turlarga ajratiladi: Moliyaning boshqa qiymat kategoriyalari: pul, kredit, mehnatga to’lovlar fondi, baho va boshqalardan farkli tomoni uni davlatlarni amal qilishi bilan bevosita bo\likligi hisoblanadi. Tijorat banklari 2017 yil sentyabr oyida valyuta siyosatining liberallashtirilishi va milliy valyutaning erkin harakati natijasida so ’ nggi 4 yil ichida bank sektori rivojlanishida sezilarli o ’ zgarishlar yuz berdi . 2019 yil fevral oyida O’zbekiston tarixida birinchi marta hukumat tomonidan 1 mlrd. AQSh dollari miqdoridagi suveren yevrobondlari muvaffaqiyatli joylashtirilgandan so’ng, bir nechta tijorat banklari uzoq muddatli kapital jalb qilish maqsadida xalqaro kapital bozoriga kirishdi. Xususan, 2019 yil noyabr oyida O’zsanoatqurilishbank london fond birjasida 300 mln. yevrobondlarini chiqarib tijorat banklari orasida birinchi qadamni tashladi. 2020 yil oktyabr oyida Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki London fond birjasidan 300 mln. dollar mablag’ jalb qildi. Noyabr oyida esa 9$

Ipoteka bank ham 300 mln dollar miqdorida yevrobondlarini joylashtirdi va
xalqaro kapital bozori ishtirokchisiga aylandi.
Shuningdek, so’nggi yillarda moliya sektorining investitsion jozibadorligini
oshirishga qaratilgan keng ko’lamli islohotlar xorijiy investorlarning bank sohasiga
bo’lgan qiziqishlarini oshirishga yordam berdi:
2018 yilda Shveysariyaning ResponsAbility Investments kompaniyasi
tomonidan boshqariladigan va rivojlanish investitsiyalariga ixtisoslashgan
aksiyadorlik jamiyati IFCdan Hamkorbank aksiyalarining 7,66 foizini sotib oldi.
2019 yilda Qozog’iston Halyk Bank Toshkentda Tenge bank filialini tashkil
etdi.
2019 yil aprel oyida Payme kompaniyasini sotib olgan TBC Bank (Gruziya)
bir yildan so’ng O’zbekistondagi birinchi raqamli bank sifatida o’zining Toshkent
filialini ochdi.
2020 yilda Germaniyaning moliyaviy rivojlanish instituti (Deutsche
Investitions- und Entwicklungsgesellschaft mbH, DEG) va Triodos Investment
Management “Ipak yo’li” bankining 25 mln dollar miqdorida yangi chiqarilgan
aksiyalarini sotib olish orqali bank ustav kapitaliga sarmoya kiritdi.
Banklar aktivlari
2020 yil yakunlari bo’yicha tijorat banklari aktivlari hajmi 366,1 trln. so’mni
tashkil etdi, shundan 277 trln. so’m miqdori – kreditlar ulushiga to’g’ri keldi. Shu
bilan birga, aktivlar nominal o’sish sur’ati 2019 yilga nisbatan 34,2 foizni, real
o’sish sur’ati (devalvatsiyani hisobga olmagan holda) esa 28 foizni tashkil etdi.
Shunisi e’tiborliki, banklarning jami aktivlari tarkibida valyuta aktivlarining ulushi
asta-sekin kamayib bormoqda. Agar 2017 yilda bu ko’rsatkich 64 foizni tashkil
etgan bo’lsa, 2020 yilda 50,2 foizga tushdi.
10

2- rasm . Bank kreditlari 2
2021 yil 1 yanvar holatiga ko’ra, iqtisodiyotga berilgan qoldig’i 277 trln.
so’mni tashkil etdi, bu 2019 yilga nisbatan 30,9 foizga va 2017 yilga nisbatan 150
foizga ko’proqdir.
Xorijiy valyutadagi kreditlarni qayta baholashlarsiz kreditlarning real o’sishi
24,9 foizni tashkil etdi. Jami kredit portfelidagi xorijiy valyutadagi kreditlarning
ulushi 2017 yildagi 62,3 foizdan 49,9 foizgacha kamaydi.
2
https://review.uz/uz/post/obzor-dinamiki-razvitiya-finansovo-bankovskogo-sektora-uzbekistana-
za-2017-2020-god
11

2021 yil 1 yanvar holatiga jismoniy shaxslarga berilgan kreditlar qoldig’i
2017 yilga nisbatan 304 foizga (13,6 trln. so’mdan 54,9 trln. so’mga), sanoatga
berilgan kreditlar hajmi esa 126 foizga (45,2 trln. so’mdan 102,2 trln so’mga),
savdo va xizmat ko’rsatish sohalaridagi kreditlar hajmi 280 foizga (5,2 trln.
so’mdan 19,9 trln. so’mga) oshdi.
3- rasm . Bank depozitlari 3
2021 yil 1 yanvar holatiga ko’ra, bank tizimidagi depozitlarning umumiy
hajmi 114,7 trln. so’mni tashkil etdi, shundan 27,4 trln. so’m (24 foiz) – jismoniy
shaxslar depozitlari, 87,3 trln. so’m (76 foiz) – yuridik shaxslarning depozitlari.
Jismoniy shaxslarning depozitlari ulushi bank tizimidagi jami depozitlar
hajmining atigi 24 foizini tashkil etadi. Biroq, so’nggi yillarda aholi
depozitlarining o’sish sur’atilari sezilarli darajada tezlashdi. Xususan, milliy
valyutadagi aholi omonatlarining o’sish sur’ati 2018 yilda 38,2 foizni, 2019 yilda
45,2 foizni, 2020 yilda 31,7 foizni tashkil etdi. Xorijiy valyutadagi depozitlar
hajmi 2018 yilda 2 foizga, 2019 yilda 40,1 foizga, 2020 yilda 27,7 foizga o’sdi.
4-rasm. Bank sektori depozitlari
3
https://review.uz/uz/post/obzor-dinamiki-razvitiya-finansovo-bankovskogo-sektora-uzbekistana-
za-2017-2020-god
12

5-rasm. Jismoniy shaxslar depozitlari 4
4
https://review.uz/uz/post/obzor-dinamiki-razvitiya-finansovo-bankovskogo-sektora-uzbekistana-
za-2017-2020-god
13

Bank tizimini isloh qilish
Bank tizimi samaradorligini va banklarning moliyaviy barqarorligini
oshirish, shuningdek bank xizmatlaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish
hamda bank tizimida davlat ulushini kamaytirish maqsadida O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining «2020-2025 yillarda O’zbekiston Respublikasi bank
tizimini isloh qilish Strategiyasi to’g’risida» Farmoni qabul qilindi.
Ushbu Farmonga muvofiq, Ipoteka bank, O’zsanoatqurilishbank,
Asakabank, Aloqa bank, Qishloq Qurilish bank va Turon bankni xususiylashtirish
to’g’risida qaror qabul qilindi. 2020 yilda strategiyani amalga oshirish doirasida
Xalqaro moliya korporatsiyasi (IFC) Ipoteka bankka bankni xususiylashtirishni
qo’llab-quvvatlash va kichik va o’rta biznesga kreditlarni ko’paytirish uchun
o’zbek so’mida 35 mln. AQSh dollari miqdorida kredit ajratdi.
Bundan tashqari , « O ’ zsanoatqurilishbank » transformatsiya dasturini amalga
oshirishni boshladi . Bank o ’ zining biznes modelini tijoratlashtirish va korporativ
boshqaruvni isloh qilish bo ’ yicha birinchi qadamlarni qo ’ ydi . Shu bilan birga ,
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki ( ERDB ) bankka xususiylashtirish ,
g ’ aznachilik operatsiyalarini takomillashtirish , aktivlar va passivlarni boshqarish
bo ’ yicha ko ’ mak va maslahatlar beradi . Xususan , 2020 yilda
“ O ’ zsanoatqurilishbank ” va ERDB o ’ rtasida mahalliy ishlab chiqaruvchilar ,
eksportyorlar , kichik va o ’ rta biznesni moliyalashtirish uchun 40 mln . dollar
miqdorida kredit liniyasini jalb qilish to ’ g ’ risida kredit shartnomasi imzolandi .
Bank anderayting joriy etdi va bu kreditlash operatsiyalarini xodimning ishtirokisiz
amalga oshirishga imkon beradi.
Pandemiya
O’tgan yilning boshida paydo bo’lgan koronavirus pandemiyasi hozirgi
globallashuv faktini tasdiqladi – bu dunyodagi biror bir davlat ham chetda bir o’zi
yolg’iz qolmaganidan dalolat beradi.
Dunyo bo’ylab regulyatorlar o’zlarining moliyaviy tizimlarining
barqarorligini ta’minlashda katta muammolarga duch kelishdi va natijada inqiroz
davrida misli ko’rilmagan javob berishdi.
14

$Koronavirus inqirozi bank-moliya tizimiga innovatsion texnologiyalarni joriy etishni jadallashtirish, bankdan tashqari moliyalashtirish manbalarini kengaytirish, aholi orasida moliyaviy savodxonlik darajasini oshirish, shuningdek ijtimoiy himoyaga muhtojlarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlashning yanada shaffof mexanizmlarini ishlab chiqish zarurligini ko’rsatdi. Xulosa qilib aytish kerakki, pandemiya onlayn buyurtma berish va yuk tashishi sanoatida keskin o’sishiga olib keldi. Ushbu sohaning o’sish dinamikasi karantin cheklovlari bekor qilingandan keyingi davrda ham davom etishi kerak. Shuning uchun naqd pulsiz masofaviy to’lovlarni jadal ommalashtirish, elektron pul va pul o’tkazmalari tizimining rivojlantirish talab etiladi. Bu o’z navbatida, tijorat banklarini raqamlashtirishga yo’naltirish, mijozlarga xizmat ko’rsatish algoritmlarini qayta tuzish va mijozlar bilan munosabatlarni o’rnatish jarayonlarini chuqurroq qayta ko’rib chiqish jarayonini rag’batlantiradi. Albatta, pandemiya va O’zbekistonda joriy qilingan lokdaun masofaviy bank xizmatlarini jadal rivojlanishiga yordam berdi. Xususan 2021 yil 1 yanvar holatiga masofaviy xizmatlardan foydalanuvchilar soni 14,5 mln kishini tashkil etdi (shundan 13,7 mln kishi jismoniy shaxslar, 822 ming kishi tadbirkorlik sub’yektlari) bu o’tgan yilning shu davriga nisbatan 30 foizga ko’proqdir Markaziy bank tomonidan raqamli banklar va fiiallarning ishlashiga litsenziya berilishi ham bank-moliya tizimini yanada raqamlashtirishga turtki bo’ldi va mijoz va bank o’rtasidagi munosabatlarda zamonaviy yondashuvlarni vujudga kelishiga sabab bo’ladi. 2. Moliya tizimi- moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini o’z ichiga olib, har kaysi sohalar pul mabla\lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Moliya tizimining asosiy funksiyalari qo’yidagilardan iboratdir: 1. Rejalashtirish funksiyasi. 2. Tashkillashtirish funksiyasi. 3. Ra\batlantirish funksiyasi. 4. Nazorat 15$ $Moliya tizimining bu\inlarga ajratilishi har kaysi bu\inlarning vazifalaridan kelib chiqadi. Shuningdek yuqoridagilardan kurinib turibdiki moliya tizimining bu\ inlar mamlakat miyosida markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini shakllantirish bilan bo\liqdir. Hozirgi sharoitda ayrim iqtisodchi olimlar tomonidan moliya tizimining muhim bu\inlaridan biri sifatida aholi moliyasini alohida ko’rib utadilar. Ularning fikrlariga ko’ra YAIMni taqsimlanishi jarayonida aholi iqtisodiy subyekt sifatida katnashadi va yirik miyosida pul jam\armalariga ega bo’ladi. Bunday jam\armalar hozirgi sharoitda nafaqat bank tizimi uchun muhim moliyaviy biznes balki iqtisodiyotdagi yalpi investitsiyalarni moliyalashtirishning muhim manbalaridan biriga aylanmokda. Umumdavlat moliyasi korxonalar moliyasi bilan bevosita bo\liqdir. Chunki bir tomondan budjet daromadlarini asosiy manbalaridan biri moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratiladigan milliy daromad hisoblanadi. Shuningdek korxonalar mikyosidagi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoni nafaqat korxonalarning xususiy mabla\lari hisobiga balki qarz mabla\lari hisobiga ham amalga oshiriladi. Chunonchi, bunday mabla\lar tarkibida budjet mabla\lari ham mavjuddir. Budjet davlat moliyasini asosiy bo’\ini hisoblanadi. Chunki budjet orqali YAIMning taxminan 30-35%i qayta taqsimlanadi. Davlat budjet orqali yirik miqdordagi pul mabla\lariga ega bo’ladi. Bunday pul mabla\lari orqali davlat o’zining jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy vazifalarini amalga oshiradi. Chunonchi, kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda budjet asosiy rol o’ynaydi. 2002 yilda umumiy budjet harajatlarining 40,27% i ijtimoiy madaniy tadbirlarga yunaltirilishi rejalashtirilgan. Shuningdek aholini ijtimoiy ximoya qilish tadbirlari uchun jami budjet harajatlarining 7,495%i sarflanishi rejalashtirilgan. Mazkur ko’rsatkichlar budjetning ijtimoiy iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdagi ahamiyatini yuqori ekanligini tasdiqlaydi. Aksariyat iqtisodchilar tomonidan su\urta munosabatlari moliya tizimining asosiy bu\inlari sifatida ko’rib utiladi. 16$ $Su\urta munosabatlari- unda katnashuvchi subyektlar o’rtasidagi xo’jalik subyektlari iqtisodiy faoliyati natijasida vujudga keluvchi extimolli zararlarni koplash yoki su\urta holatlarini sodir bo’lishi okibatlari bilan bo\lik uy xo’jaliklari yuqotishlarini tenglashtirish uchun muljallangan su\urta fondiga maqsadli badallar hisobiga alohida pul fondlarini shakllantirish bo’yicha qayta taqsimlash munosabatlari majmuasidir. 6-rasm. Bugungi kunda qanday XMTlar faoliyat 5 5 https://finlit.uz/uz/articles/financial-market/international-financial-institutions/ 17$ $4. Moliya mohiyati va funksiyalari Davlat har qanday o’zining vazifalari bo’yicha aniq maqsadlarga erishish uchun moliyadan foydalanadi. O’rnatilgan maqsadlarni amalga oshirishda moliyaviy siyosat muhim rol o’ynaydi. Moliyaviy siyosatni ishlab chiqish va uni amalda qullash jarayonida o’rnatilgan vazifalarni amalga oshirish shart sharoitlari ta’minlanadi. Ular iqtisodiy manfaatga ta’sir qilishning faol quroli sifatida ishtirok etadi. Moliyaviy siyosat ko’p kirralidir. U quyidagi muhim bu\inlarni o’z ichiga oladi: Moliyaning rivojlanishini ilmiy asoslangan konsepsiyalarini ishlab chiqish. U asosan iqtisodiy qonunlar talablarini o’rganish, xo’jalikning rivojlanish holatini har tomonlanma kompleks tahlil qilish, ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarini, aholi extiyojlarini rivojlanish istiqbollarini tahlil qilish jarayonlarini o’z ichiga oladi. Istiqboldagi va joriy davrda moliyadan foydalanishning asosiy yo’nalishlarini aniqlash. Bunda xalqaro omillar, moliyaviy mabla\larni o’sish imkoniyatlarini hisobga olingan holdagi iqtisodiy siyosatda ko’zda tutiluvchi o’rnatilgan maqsadlarga erishish yo’llaridan kelib chiqadi. Amaliy faoliyatlarni muvofiqlashtirish. Bunda belgilangan maqsadlarga erishishga yunaltirilgan amaliy faoliyatlarni tashkiliy asoslari ko’zda tutiladi. Yuqoridagi bu\inlarning yaxlitligi moliyaviy siyosatni mazmunini aniqlab beradi. Istiqbolsiz moliyaviy siyosat moliyaning rivojlanishini asosiy konsepsiyalarini to’lakonli ravishda mukammalashtirmaslik oqibatlari hisoblanadi. Davlatning moliya siyosati bilan jamiyatning iqtisodiy faoliyati o’rtasida muhim o’zaro bo\liqlik mavjud. Bir tomondan, moliyaviy siyosat iqtisodiy munosabatlar mahsuli bo’lib, jamiyat siyosatini ishlab chiqishda va amalga oshirishda erkin emas, ya’ni moliyaviy siyosat mamlakat iqtisodiyotiga bevosita bo\liqdir. 18$ $Ikkinchi tomondan, moliyaviy siyosat mamlakatning iqtisodiy bazisidan kelib chiqqan va rivojlangan holda ma’lum bir mustaqillikka ega, hamda u o’ziga hos qonuniyatlar va rivojlanish mantiqiga ega. Ushbu yo’nalishlarga asoslangan holda moliyaviy siyosat davlat iqtisodiyotiga va moliyaviy holatiga teskari ta’sir etadi. Bu ta’sir turlicha bo’lishi mumkin; Ba’zi hollarda siyosiy chora tadbirlar o’tkazish vositasida iqtisodiyotni rivojlanishi uchun qulay shart sharoitlar va imkoniyatlar yaratiladi. Ba’zi hollarda siyosiy chora tadbirlar o’tkazish vositasida iqtisodiyotni orkaga ketishi uchun qulay shart sharoitlar vujudga keladi. Xo’jalik yuritishni jaxon tajribasi shuni ko’rsatadiki, jamiyatning rivojlanishi uning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi moliyaviy siyosatni ta’sir etish darajasini o’sishiga olib keladi. Iqtisodiyotda xo’jalik tarmoqlarini turli darajada rivojlanishi, xo’jaliklararo va hududlararo iqtisodiy alokalarni qiyinlashuvi iqtisodiyot tarmoqlari va hududlarni bir-biriga bo\liq holda va yakin darajada iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishini davlat tomonidan ta’minlanishini talab etadi. Shuning uchun ham davlat tomonidan moliyaviy tartibga solib turish muhim ahamiyatga egadir. Davlatning iqtisodiy jihatdan qanchalik kuch qudrati oshsa , shunchalik moliyaviy mabla \ larni o ’ z ko ’ lida mujjassamlashga imkon beradi , bu esa o ’ z navbatida iqtisodiy konyukturaga faol ta ’ sir ko ’ rsatishga imkon beradi . Iqtisodiy qarorlar , jamiyatning ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanish qonunlari mantigi asosida , ko ’ zda tutilgan moliyaviy tadbirlar okibatlarini ilmiy asoslangan holda va ularni iqtisodiy rivojlanish qonuniyatlariga mos holda shakllantirish jamiyatning taraqqiyoti asosini tashkil qiladi . Bu o ’ z navbatida moliya siyosatida tez tez uchraydigan va ilgaridan ko ’ zda tutilishi qiyin bo ’ lgan o ’ zgartirishlarni oldini olishga imkoniyat yaratadi . Moliyaviy siyosat o ’ zining davriyligi va xal kiluvchi vazifalar tavsifiga bo \ liq holda moliyaviy strategiya va moliyaviy taktikaga bo ’ linadi . 19$ $Moliyaviy faoliyat tahlili shuni tasdiqlamokdaki hozirgi sharoitda moliyaviy siyosat va strategiya tushunchalari o ’ rtasida yagona tushuntirishlar mavjud emas . Bu tushunchalar aralash holda talkin qilinmokda. Meyoriy xujjatlarda ham mazkur kategoriyalarni aniq talkini mavjud emas. Bu O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan moliyaviy siyosatni ishlab chiqish bo’yicha uslubiy tavsiyalarga tegishlidir. Lu\atda siyosat nimagadir erishish uchun qandaydir harakat tavsifi sifatida aniqlanadi. Strategiya siyosatni amalga oshirish san’atidir. Taktika siyosatni yuritish san’atining tarkibiy qismi sifatida kuriladi. Biroq mazkur tushuncha mazmunini tushungan holda shuni ta’kidlash joizki ko’rsatib utilgan “siyosat” aniq yo’nalishlar bo’yicha moliyaviy strategiyani amalga oshirish uslubidan tashqari boshqa narsa emas. Moliyaviy strategiyani har bir yo’nalishini tavsifi amaliyotda ularni amalga oshirishning taktik uslublari yigindisining mavjudligini tasdiqlaydi. Davlatning moliyaviy siyosati makroiktisodiy siyosatning bosh elementlaridan biri hisoblanadi. Hozirgi sharoitda O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan moliyaviy siyosat islohotlarning utish davridagi moliyaviy iqtisodiy inqirozlar okibatlarini tugatish va mamlakatdagi barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlashga yunaltirilgadir. Chunonchi, iqtisodiyotning barcha sohalarida liberal rejimni shakllantirish va uni rivojlanishini ko’zda tutuvchi iqtisodiyotni erkinlashtirish masalalari moliyaviy siyosatning markazida turmokda. Moliyaviy siyosat qo’yidagi yo’nalishlarni o’z ichiga oladi: 1) Soliq siyosati; 2) Budjet siyosati; 3) Pul kredit siyosati; 4) Institutsional o’zgarishlar; 5) Investitsiya siyosati; 6) Ijtimoiy siyosat. Moliyaviy siyosatni tatbiq qilish uchun qo’yidagilar zarur hisoblanadi; - ijtimoiy tanglik kamaytirilishi lozim. 20$ $- davlat moliyasini soglomlashtirish lozim; - bank tizimini meyor bo’yicha ishlash imkoniyatlarini shakllantirish lozim; -tovar va pul okimlarini tenglashtirish lozim; -hududlarning moliyaviy iqtisodiy mustaqilligini yagona boshqaruv tizimi asosida okilona ta’minlash lozim. Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlaridan biri soliq siyosati hisoblanib. U asosan davlat uchun ham bozor katnashchilari uchun ham iqtisodiyotning real sektorining moliyaviy holatini yuksalishini ta’minlovchi soliqka tortish bo’yicha imkoniyatlar shakllantirishi lozim. Soliq siyosatining asosiy vazifalari: -soliq qonunchiligini, soliqka tortish bazalarini mukammallashtirish va to’lov muammolarini pasaytirish maqsadlarida kompleks islox qilish; -mavjud soliq va bojxona imtiyozlarini qayta ko’rib chiqish; -budjetga va budjetdan tashqari fondlarga to’lovlar va jarimalarni restrukturizatsiya qilish; - soliqka tortish mexanizmini soddalashtirish va iqtisodiyotning ustivor sohalari uchun soliqlar bo’yicha imtiyozlar berish; -soliq ma’muriyati faoliyatini takomillashtirish. Budjet siyosati moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlaridan biri sifatida xozirda qo’yidagi vazifalarni amalga oshirishi muhim hisoblanadi: -davlat harajatlarini iqtisod qilish dasturlarini amalga oshirish; -ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishda budjetning o’rnini mukammallashtirish; -budjet mabla\laridan samarali foydalanishning nazorat tizimlarini mukammallashtirish; -budjetning daromadlar va harajatlar ijrosi tizimlarini takomillashtirish ; -mahalliy boshqaruv organlari faoliyatining moliyaviy imkoniyatlarini shakllantirish maqsadida mahalliy budjetlar uchun yaxshi moliyaviy potensialni shakllantirish; Davlat qarzlarini boshqarish va restrukturizatsiya qilish. 21$ $Pul kredit sohasidagi bugungi kunda mavjud muhim vazifalar qo’yidagilardir: -bank tizimini restrukturizatsiya qilish jarayonini chuqurlashtirish; -banklar uchun joriy etilgan majburiy meyorlarini soddalashtirish va ularni takomillashtirish; -davlatning valyuta zaxiralarini tuldirish va chetga kapitallar okimini kamaytirish; -iqtisodiyotning ustivor sohalarini moliyaviy kullab kuvvatlash uchun imtiyozli kreditlashtirish mexanizmlarini shakllantiri; -moliyaviy bozorlarni shakllantirish va rivojlantirish. Moliyaviy siyosatning amalga oshirishda institutsional o’zgarishlar muhim rol o’ynaydi. Institutsional o’zgarishlar davlatning boshqarish sohasidagi asosiy vazifalaridan kelib chiqadi. Ularga qo’yidagilar kiritiladi: tashkilotlarning soliqlar bo’yicha qarzlarini kapitalizatsiya qilinishi natijasida davlat korxonalarning aksiyalarini jalb qilinishi; davlatga tegishli aksiyalar paketini ishonchli boshqaruvlariga berish; yagona mulkiy kompleks sifatida korxonalarni xususiylashtirish; yoqil\i energetika komplekslari va temir yo’l sohasi, aloka va uy joy kommunal xo’jaligi sohasini samaradorligini oshirish va rakobatni rivojalntirishga yunaltirilgan institutsional o’zgarishlar. Hozirgi sharoitdagi davlatning moliyaviy siyosati ijtimoiy yunaltirilgandir. Bu sohadagi asosiy vazifalar qo’yidagilardir: -budjet sohasida ishlovchi ishchilarga joriy ish haqini tulik xajmda berish; -aholining kam ta’minlangan katlamini oladigan daromadlari uchun kompensatsiya mexanizmini ishlabi chiqish va takomillashtirish ; -ishsizlikni o’sishini oldini olish va budjet sohasidagi ish haqini indeksatsiya qilish; Investitsiya siyosati moliyaviy siyosatni amalga oshirishda muhim ahamiyatga egadir. 22$ $Moliya siyosatini amalga oshirish va uni xayotga unumli tadbik etish uchun moliya mexanizmi ishlatiladi. U o’z navbatida jamiyat tomonidan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni ta’minlash uchun ishlatilayotgan moliyaviy munosabatlarni yi\indisidan tashkil topadi. Moliyaviy siyosatning asosiy tarkibiy qismi bo’lib, davlatning moliya sohasidagi barcha faoliyatini amalga oshishiga sabab bo’ladigan moliyaviy mexanizmni belgilash hisoblanadi. Moliyaviy mexanizm moliyaviy munosabatlarni tashkil etishning davlat tomonidan belgilangan shakllari, turli va usullarini o’z ichiga oladi. Moliya mexanizmining tuzilmasi bir muncha murakkabdir. Amaldagi turli xil moliyaviy munosabatlar uning elementlariga kiradi. Davlat moliyaviy zaxiralaridan foydalanish prinsip va yo’nalishlarini aniqlashda, to’lovlarni turlarini ko’rishda, mabla\larni to’planish formalarida, milliy daromadda, umumiy foyda taqsimotining iqtisodiy va moliyaviy siyosat masalalarida, moliyaning qonuniy- me’yoriy rivojida, iqtisodiy qonunlarni harakatini o’rganishda davlat bosh isloxotchi. Moliyaning samaradorligini oshirishda rejalashtirish va istiqbolni belgilash, hamda moliyaviy munosabatlarda tashkilotlarni rasmiylashtirish me’yorlari (soliq, harajat va boshqalar), turli xil ko’rinishdagi ko’llanishlarni to’gri noto’griligi ustidan nazorat, moliyaviy munosabatlarni shakl va usullari muhim rol o’ynaydi. Moliya tizimi va uning asosiy buginlari Moliya mexanizmini yangi boskichdagi muhim xususiyatlaridan biri- xo’jalik jarayonlarining yuzaga kelishi, tegishli ma’lumotlarni olishi va ular asosida xo’jalik xayotini rivojlanishini diagnostikasi va zaruriy tartibga soluvchi choralarni ko’rish paytlarini o’zaro yakinlashtirish. Ushbu mexanizmning yana bir to’zuvchisi ishlab chiqarishni va pul bozorini dinamikasini, ularning funksiyalarini amalga oshirilishi hamda zararli iqtisodiy okibatlarini uzluksiz istiqbollashtirish. Moliya mexanizmini tuzilmasi birmuncha murakkabdir. Davlat o’zining ijro etuvchi, qonun chiqaruvchi organlar orqali: -iqtisodiy qonunlar ta’sirini chuqur urganish; 23$ $-moliyaning rivojlanish qonunlarini urganish; -iqtisodiy va moliyaviy siyosat vazifalarini urganish asosida ijtimoiy mahsulot va milliy daromadni taqsimlash usullarini qo’llaydi, pul jam\armalari\ni shakllarini belgilaydi, to’lov va ajratmalar turlarini ishlab chiqadi, davlat moliyaviy mabla\laridan foydalanish yo’nalishlari va prinsiplarini ishlab chiqadi. Moliyaviy ko’rsatkichlar-bu korxona faoliyatini har tomonlama ta’riflashga, pul fondlarini va jam\armalarni yaratish va sarflashni ta’riflaydigan rejali, hisobotda va hisob- kitobda ishlatiladigan ko’rsatkichlar. Moliyaviy rejalashtirish va moliyaviy prognozlashtirish-xo’jalik rejasini bir qismi va moliya mexanizmining asosiy qismi bo’lib, pul mabla\larini yaratish, taqsimlash va qayta taqsimlash hamda foydalanishni rejali ravishda boshqarishdir. Moliyani boshqarish- kuyilgan maqsadlarga erishish uchun obyektga moliyaviy ta’sir qilish usullari va shakllari yigindisidir. Moliyaviy zaxiralar deb, kutilmagan xodisalar va maxsus extiyojlarni ta’minlash uchun davlat boshqarish organlarida, korxonalarda yigiladigan pul mabla\lariga aytiladi. Ijtimoiy iqtisodiy o’zgarishlarning pirovard maqsadini belgilab olish hozirgi iqtisodiyotni islox qilish strategiyasining boshlan\ich nuktasi bo’lib xizmat qiladi. Iqtisodiyotni erkinlashtirishning hozirgi sharoitida birinchi darajali chora- tadbirlar hamda ustuvor yo’nalishlar sifatida moliya va soliq siyosati soxasida qo’yidagilar ilgari suriladi; kat’iy moliyaviy siyosatni amalga oshirish, davlat budjeti defitsitini iloji boricha kamaytirish, budjetdan beriladigan dotatsiyalar va subsidiyalarning barcha turlarini boskichma-boskich qisqartirib borish; budjet mabla\lari daromad tushganidan keyingina taqsimlashtiradigan yo’ldan o\ishmay borish, birinchi darajali, eng zarur umumdavlat extiyojlari uchungina budjetdan mabla\ ajratish; 24$ $halk xo’jaligi tarmoqlarini, ayrim korxonalarni rivojlantirish uchun budjetdan pul bilan qaytarilmaydigan qilib ta’minlash amaliyotidan voz kechish. Ana shu maqsadlar uchun investitsiya kreditlaridan keng foydalanish; Soliq tizimini takomillashtirish, budjet daromadlarini barqaror suratda to’ldirib turilishini ta’minlaydigan, kichik va xususiy korxonalarning, chet el kapitali ishtirokidagi, qishloq xo’jalik maksulotini qayta ishlaydigan va halk is’temoli mollari ishlab chiqaradigan ko’shma korxonalarning rivojlanishini rakbatlantiradigan pishik-puxta soliq siyosatini olib boish. 4. Insoniyat tarixidan ma’lumki, davlatlarning paydo bo’lishi va jamiyat a’zolarining barchasiga birdek zarur bo’lgan umumiy vazifalarni davlatning zimmasiga tusha boshlashi davlatning ixtiyorida ma’lum moliyaviy mabla\lar bo’lishini talab kildi. Kadimda davlatning boshqaruv a’zolarining extiyoji uchun soliq to’lovlarining shakllanishi va ularni davlat extiyojlari uchun sarflanishi davlat moliyasining ilk ko’rinishlarini o’zida namoyon kildi. Keyinchalik, insoniyat taraqqiyoti, davlatlarning shakllanishi va rivojlanishi okibatida davlat moliyasi ham shakllanib, takomillashib bordi. Budjetning kelib chiqishini ana shu sababdan davlatning paydo bo’lishi bilan birga boglashadi. Ijtimoiy formatsiyalarning o’zgarishi, ularning rivojlanishi va inqirozi, davlatlarning shakllanishi va rivojlanishi, o’zaro urushlar va nizolar, tabiiy xodisa va vokealarga boy bo’lgan sayyoramiz tarixida budjet ham turli xil ko’rinishlarda, yo’nalishlarda, turlicha yondashuvlar asosida mavjud bo’lgan va xozirda ham mavjud kamda rivojlanib bormokda. “Budjet” so’zi ingliz tilidan kelib chiqqan bo’lib, “gazna”degan ma’noni bildiradi. Rossiyada davlat daromadlari va harajatlari to’grisidagi ma’lumotlar dastlab 1654 yili e’lon qilingan, ya’ni o’sha paytdagi Rossiya davlatida o’tkazilgan pul islohotlari shuni takozo kilgan. 1812 yildan boshlab esa har yili e’lon qilinadigan bo’lgan, dastlabki budjet ma’lumotlari nixoyatda sir saqlangan. Budjetning rasmiy ravishda o’rnatilishi XVIII asrning 2-yarmida Fransiyadagi burjua revolyutsiyasidan keyin amalga oshirilgan. XIX asrning 2-yarmida Yevropa mamlakatlarida budjet kategoriyasidan foydalanila boshlandi. 25$ $Budjet so’zi gazna ma’nosini bildirar ekan, uning mohiyati ham davlatning ko’lida markazlashtirilgan pul jam\armalarining tashkil etilishi va davlatning siyosatini amalga oshirish bilan bo\liq harajatlar yuzasidan pul munosabatlarini bildiradi. Davlat budjeti moliya tizimi hamda davlat moliya bo’gining asosiy qismidir. Davlat budjeti, uning daromad va harajatlari jamiyatning iqtisodiy kategoriyalari bilan chambarchas bo\liq. Davlat budjeti orqali jamiyatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot qayta taqsimlanadi. Yalpi ichki mahsulotning qayta taqsimlanishi jamiyatdagi umumiy extiyojlar: maorif, soglikni saklash, mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy barqarorlik, aholi tarkibida ijtimoiy ximoyaga muxtoj katlamni moddiy jihatdan ko’llab-kuvvatlash, tinchlik, chegaralar daxlsizligini saklash va favkulodda holatlar uchun saqlanadigan davlat zaxiralarining mavjud bo’lishi zarurati tufayli kelib chiqadi. Jamiyat taraqqiyotida xo’jalik mexanizmining boskichma boskich takomillashib borishi, davlatlarni jamiyatning ijtimoiy- iqtisodiy tizimidagi rolini ortishi ularning ixtiyorida ijtimoiy ishlab chiqarish natijasida yaratiladigan kushilgan qiymatning bir qismi hisobiga doimiy ravishda pul mabla\larini shakllantirilishini obyektiv zarur qilib kuyadi. Bunday davlat ixtiyoridagi markazlashtirilgan pul fondlarining asosiy shakli budjet bo’lib, budjet davlatning asosiy moliyaviy rejasi hisoblanadi. Bozor munosabatlariga utilishi va davlat boshqariluvining demokratik prinsiplarini shakllantirishning asoslaridan biri bo’lgan iqtisodiyotni erkinlashtirishning hozirgi sharoitida makro va mikro darajadagi moliyaviy mabla\ lar okimlarining barqaror mexanizmlarini shakllantirish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Moliyaviy mabla\lar okimlarini mukammallashtirish iqtisodiyotni rivojlanishining o’zaro nisbiyligini va tengligini ta’minlaydi, iqtisodiyoning turli sohalarini rivojlanishi va samarali ishlashini ta’minlaydi hamda budjet daromadlari va harajatlarining tengligini ta’minlaydi. Hozirgi zamonaviy bozor islohotlarini amalga oshirishning strategik yo’nalishi hisoblanuvchi iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida budjet munosabatlarini keyingi rivojlantirish bo’yicha tadbirlarning amaliyotda joriy 26$ $qilish va amaldagi budjet mexanizmidagi mavjud muammolar budjet tizimini nazariy asoslarini chuqur urganishni talab qilmoqda. Klassik iqtisodchilarning budjet munosabatlari haqidagi nazariy karashlari hozirgi zamon iqtisodchi olimlar tomonidan keng tadqiq qilinmokda. Yangi nazariy ishlanmalarning natijalari ijtimoiy xayotni qayta kurishda, iqtisodiyotni keyingi rivojlantirishda va yangi moliya-iqtisodiy munosabatlarga utishdagi barqarorlikni ta’minlash bo’yicha tadbirlarda o’z aksini topmokda. Budjetning mohiyati ham davlatning ko’lida markazlashtirilgan pul jam\ armalarining tashkil etilishi va davlatning ijtimoiy iqtisodiy siyosatini amalga oshirish bilan bo\liq harajatlarni moliyalashtirish uchun kengaytirilgan ijtimoiy takror ishlab chiqarish natijasida yaratilgan kushilgan qiymatni bir qismi hisobiga markazlashtirilgan pul fondlarini shakllantirish bilan bo\liq pul munosabatlarini bildiradi. Davlat budjeti, uning daromad va harajatlari jamiyatning iqtisodiy kategoriyalari bilan chambarchas bo\liq. Chunki davlat budjeti jamiyatda yaratilgan ijtimoiy mahsulot qiymatining taqsimlanish jarayonida o’zining moddiy shakliga ega bo’ladi. Shuningdek, professor V.Rodionovaning ta’biri bilan aytganda “Budjet munosabatlari – bu jamiyat iqtisodiy tuzilmasining ajramas qismidir; uni amal qilishi davlat tomonidan uniga tegishli funksiyalarni bajarishi uchun zaruriy moddiy-moliyaviy bazani shakllantirish bilan obyektiv ravishda aniqlanadi”. Davlat budjeti orqali jamiyatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot qayta taqsimlanadi. Yalpi ichki mahsulotning qayta taqsimlanishi jamiyatdagi umumiy extiyojlar: maorif, soglikni saklash, mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy barqarorlik, aholi tarkibida ijtimoiy ximoyaga muxtoj katlamni moddiy jihatdan ko’llab- kuvvatlash, tinchlik, chegaralar daxlsizligini saklash va favkulodda holatlar uchun saqlanadigan davlat zaxiralarining mavjud bo’lishi zarurati tufayli kelib chiqadi. Shuningdek, davlat budjet orqali jamiyatning ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir qilishning moliyaviy dastaklariga ega bo’ladi. 27$ $Davlat budjeti davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida davlat hokimiyati iqtisodiy imkoniyatlarining moliyaviy asoslarini yaratadi. Budjet- murakkab iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Chunki uning moddiy asosini kengaytirilgan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayoni tashkil qiladi. Budjet munosabatlari davlat bilan xo’jalik subyektlari hamda aholi o’rtasidagi qiymat taqsimlanish jarayonida paydo bo’luvchi moliyaviy munosabalardir. Bunday moliyaviy munosabatlarning o’ziga hos xususiyati shundan iboratki, birinchidan, yuqorida ta’kidlaganimizdek ijtimoiy ishlab chiqarishning taqsimlash boskichida vujudga keladi, ikkinchidan, markazlashtirilgan moliyaviy mabla\larni shakllantirish va undan davlat manfaatlari yuzasidan foydalanishga yunaltiriladi. Davlat manfaatlari esa- bu ijtimoiy manfaatlar hisoblanadi. Zero, taniqli iqtisodchi J.M.Keyns ta’kidlaganidek, “Bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy manfaatlar faqatgina davlatlardagina o’z ifodasini topadi”. Budjet davlatning asosiy markazlashtirilgan moliyaviy mabla\lar fondi sifatida o’ziga hos ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Budjet munosabatlari obyektiv harakter kasb etadi. Chunki budjet davlat va unga tegishli funksiyalarni amalga oshirish uchun zaruriy moddiy- moliyaviy baza shakllantirilishi uchun obyektiv zarurdir. Shu bilan birgalikda budjet munosabatlari bazis elementi hisoblanadi. Takror ishlab chiqarish jarayonida budjet munosabatlari ularga muvofiq keluvchi moddiy shaklni oladi. Budjet munosabatlari- jamiyat iqtisodiy tizimining elementidir. Iqtisodiy kategoriya sifatida budjet munosabatlari moliviy munosabatlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Budjetning moliyaga hos sifat belgilari birinchidan, ijtimoiy mahsulot qiymatining taqsimlanish jarayonida aniqrogi qayta taqsimlanishi jarayonida vujudga kelib, pul munosabatlarining o’ziga hos shakli hisoblanadi. Ikkinchidan, budjet markazlashtirilgan moliyaviy mabla\larni shakllantirish, taqsimlash va undan foydalanishga yunaltirilgan fond hisoblanadi.. 28$ $5. Davlatning moliyaviy siyosati Bizning fikrimizcha, birinchidan, budjet munosabatlarining o’ziga hos xususiyatlaridan biri sifatida davlat bilan xo’jalik yurituvchi subyektlar, aholi o’rtasidagi imperativ harakterga ega bo’lgan pul munosabatlari hisoblanishidir. Ikkinchidan, budjet munosabatlari moliyaviy muosabatlarning tarkibiy qismi sifatida markazlashtirilgan pul fondlarini tashkil qilish va undan foydalanish bilan bo\liq pul munosabatlarini o’zida aks ettiradi. Xo’jalik mexanizmining tarkibiy elementi hisoblangan budjet mexanizmidagi yuqorida ta’kidlangan 2 xususiyatli sifat belgilari budjetning V. Rodionova ta’kidlagan budjetning moliyadan 4 asosiy farkli jihatlariga ega bo’lish imkoniyatlarini shakllantiradi. Prof. V. Romanovskiy: budjet- moliya tizimining markaziy bo’\ini hisoblanadi. Shuning uchun u moliyaning o’ziga hos sifat belgilarini o’zida aks ettiradi- deb ta’kidlaydi. Shuningdek, muallif “ Moliya” va “Budjet” kategoriyalariga qo’yidagicha ta’rif beradi “Moliya- markazlashtirilgan davlat pul fondlarini shakllantirish va foydalanish jarayonlaridagi imperativ pul munosabatlari tizimidir; Budjet- budjet fondini shakllantirish va undan foydalanish bilan bo\liq imperativ pul munosabatlari tizimidir”. Shuningdek, muallifning fikriga ko’ra budjetning moliyadan o’ziga hos xususiyati, budjet- jamiyat extiyojlarini keng doirada moliyalashtirish uchun mo’ljallangan markazlashtirilgan pul fondidir- deb ta’kidlaydi. Bizning fikrimizcha, har qanday moliyaviy munosabatlar ham imperativ harakterga ega bo’lavermaydi. Masalan, xo’jalik subyektlari takror ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan qiymatni taqsimlanish jarayonidagi budjet va budjetdan tashqari fondlarga soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar vositasidagi ajratmalari imperativ harakterdagi moliyaviy munosabatlar hisoblanadi. Xo’jalik faoliyatining sof moliyaviy natijasi hisoblanuvchi sof foyda hisobiga shakllantiriladigan markazlashtirilmagan pul fondlari imperativ harakterga ega bo’lmaydi. O’zbekiston respublikasi budjet tizimi to’\risidagi qonunda budjetga qo’yidagicha ta’rif berilgan ”Davlat budjeti- davlat pul mabla\larining (shu 29$ $jumladan davlat maqsadli jam\armalari mabla\larining) markazlashtirilgan jam\ armasi bo’lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mabla\lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi”. Budjet asosiy moliyaviy reja sifatida qo’yidagi belgilar bilan tavsiflanadi: -budjet universal moliyaviy reja sifatida tegishli hududning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotining barcha sohalari va yo’nalishlarini to’la kamrab oladi; -budjet boshqa turdagi moliyaviy rejalarga nisbatan muvofiqlashtiruvchi vazifani bajaradi. Asosiy moliyaviy reja sifatida shuni ta’kidlash joizki, unda moliyaviy rejalashtirishga tegishli bo’lgan: tushumlarning aniq manbalari bo’yicha pul daromadlari(budjet fondini shaklantirish); aniq yo’nalishlar va tadbirlar bo’yicha pul harajatlari(budjet fondidan foydalanish) kabi alomatlari o’z aksini topadi. Shuni ta’kidlash joizki, hozirgi sharoitda budjet vositasida YAIMni taxminan 30-40% qismi qayta taqsimlanib, moliyaning boshqa xech kaysi bo’\ini tarmoqlar, xududlar va iqtisodiyotning sohalari, davlat hokimiyatining markaziy va mahalliy darajalarida mabla\larni bunday yirik miqdorda qayta taqsimlash imkoniyatiga ega emasdir. Masalan, 2022 yilgi budjet ijrosi bo’yicha mamlakatda yaratilgan YAIMning miqdori 7322,0 mlrd sumi tashkil kilgan bo’lsa davlat budjetining darormadlari 1842,2 mlrd sumni tashkil kilgan bo’lib YAIMga nisbatan 25,1 %ni tashkil qiladi. Konsodilallashtirilgan maqsadli jam\armalar daromadlarini kushgan holdagi hisob kitoblar bo’yicha YAIMga nisbatan 38%ni tashkil qiladi.. Bozor munosabatlari sharoitlarida milliy daromadni taqsimlanishi pul daromadlari va jam\armalarini shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanish vositasida amalga oshiriladi. Bunday daromadlarga avvalo davlat daromadlari, korxona va tashkilotlar daromadlari, turli tijorat tuzilmalari, moliyaviy institutlar hamda aholi daromadlari kiradi. Milliy daromadni negzilarli qismi davlat , xususiy va tijorat korxonalari daromadlarini soliqka tortish vositasida budjet fondiga to ’\ ridan - to ’\ ri taqsimlash 30$ $yo ’ li bilan kelib tushadi . Aholini sof daromadlarining bir qismi budjetga qayta taqsimlash tartibida kelib tushadi. Davlat budjeti orqali milliy daromadning bir qismini taqsimlanishi jamiyat ijtimoiy xayotining ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari tarmoqlari o’rtasida mabla\larni taqsimlash yo’li bilan kengaytirilgan takror ishlab chiqarish va jamiyatning boshqa yalpi extiyojlarini kondirish uchun markazlashtirilgan pul mabla\lari fondini shakllantirish zarurati bilan bo\liqdir. Budjetning mohiyatiga obyektiv va subyektiv omillar ta’sir ko’rsatadi. Budjetga ta’sir ko’rsatuvchi obyektiv omillarga jamiyatdagi ishlab chiqarish munosabatlari va jamiyatning rivojlanish darajasi, milliy daromadning kay darajada taqsimlanishi kabi omillar kiradi. Subyektiv omillarga esa davlatning shakli(respublika, monarxiya...), o’tkazilayotgan islohotlar va siyosat yo’nalishlari kiradi. 5. Budjet tuzilishi mamlakatning davlat budjeti va budjet tizimini, uning ayrim bo’ginlari o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni tashkil qilishni, budjet tizimiga kiradigan budjetlar faoliyatining xuquqiy asoslarini, budjetlar tarkibi va to’zilmasini, budjet mabla\larini shakllantirish va sarflashdagi tartib-qoidalar va boshqalarni belgilab beradi. Budjet tuzilishining tarkibiy qismi budjet tizimi hisoblanadi. Budjet tuzilishining asosini mamlakatning davlat tuzilish shakli, amaldagi asosiy qonuniy akt, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonlari hisoblanadi. Mamlakatning ma’muriy tuzilishi ham budjet tizimining asosini tashkil qiladi. O’zbekiston Respublikasi budjetining tuzilishi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to’\risida” qonuni, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining har yili qabul qilinadigan “O’zbekiston Respublikasining davlat budjeti to’grisida”gi qarori va Vazirlar Mahkamasining “O’zbekiston Respublikasi davlat budjetining asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari va parametrlari prognozi to’\risida”gi qarorlari va boshqa qonun xujjatlari asosida belgilanadi. 31$ $Budjet tizimi- turli darajadagi budjetlar va budjet mabla\larini oluvchilar yi\ indisini, budjetlarni tashkil etish va tuzish tamoyillarini, budjet jarayonida ular o’rtasida, shuningdek, budjetlar hamda budjet mabla\lari oluvchilar o’rtasida vujudga keladigan o’zaro munosabatlarni ifoda etadi. Shak shubxasizki, budjet hokimiyati turli bo’\inlari darajasidagi davlat vazifalarini amalga oshirish uchun ularning ixtiyoridagi markazlashtirilgan moliyaviy mabla\lar fondi hisoblanar ekan, mamlakatning budjet qurilishi ham davlatning milliy– davlat va ma’muriy- hududiy bo’linishiga bo\liqdir. O’zining hozirgi shaklida O’zbekiston Respublikasi budjet qurilishi tizimi vatanimizning asrlar osha tarixan shakllangan milliy ana’nalariga asoslangan holda to’zilgandir. Ammo, budjet qurilishi davlat tomonidan foydalaniladigan boshqarish usullari, mamlakatlarning siyosiy tuzilishi va iqtisodiy munosabatlarga ham bevosita bo\ liqdir. Respublikamizda davlat budjeti qurilishi boshqarishning ma’muriy va bozor mexanizmlarini qo’shilgan holatida amal qilmoqda. Albatta, mustaqil respublikamizda amalga oshirilayotgan tub islohotlar sharoitida boshqarishning bozor usullariga mos keluvchi budjet qurilishini tez va mukammal shakllantirish qiyin kechishi tabiiydir. Shuning uchun budjet tizimidagi islohotlar ham bosqichma-bosqich iqtisodiy islohotlarning bosh konsepsiyasiga muvofiq ravishda amalga oshirilmoqda. 32$

Xulosa
Xulosa o ’ rnida eslatib o ’ tish joizki , O ’ zbekistonda amalga oshirilayotgan
bunday keskin o ’ zgarishlar Toshkent bilan uning mintaqaviy va xalqaro
hamkorlari o ’ rtasida o ’ zaro manfaatli hamkorlik uchun ishonchli poydevor yaratdi .
O ’ zbekiston hukumati o ’ z innovatsion va samarali ichki va tashqi siyosatini
tasdiqladi , bu nafaqat O ’ zbekiston uchun , balki barqaror va ravnaq topgan
Markaziy Osiyo uchun manfaatdor xorijiy sheriklar uchun muhim ahamiyatga ega .
O ’ zbekiston hukumati tasdiqlagan innovatsion va samarali ichki va tashqi siyosat
nafaqat O ’ zbekiston uchun , balki rivojlanayotgan va barqaror Markaziy Osiyoga
qiziqish bildirgan xorijiy hamkorlar uchun ham muhim ahamiyatga ega .
33

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent-"O'zbekiston"-2021.
2. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2020.
3. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2021.
4. 2020-2021-yillarda iqtisodiy o'sishni tiklash va iqtisodiyot tarmoqlari da
hamda sohalarida tizimli islohotlarni davom ettirish chora-tarbirlari to'gri sidagi
Vazirlarlar Mahkamasining 2020-yil 29-avgustdagi 526-son qaroriga ilova.
Internetdan olingan veb saytlar:
1. www.thebanker.com
2. www.bankinfo.uz
3. www . uzland . uz
4. www . peugeotufa . ru
5. www . travel - library . com www.thebanker.com
6. http :// www . bankofengland . co . uk / markets / money / index . htm
7. http :// www . bankofengland . co . uk / coreuproses . htm
8. www.cer.uz
34

O’zbekistonda Moliya tizimini takomillashtrish masalalari

Купить

Информация о документе

Продавец

O’zbekistonda Moliya tizimini takomillashtrish masalalari

Похожие документы