• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 594.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 18 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

O’zbekistonda moliya tizimini yanada takomillashtirish yo’nalishlari kurs ishi

5boshqaruv tamoyillarini tizimli asosda yoritish bilan belgilanadi. Ushbu tadqiqot doirasida iqtisodiyotda moliya tizimining o‘rni, funksiyalari, tarkibiy qismlari hamda global tendensiyalar asosida O‘zbekistondagi rivojlanish dinamikasi nazariy asosda o‘rganiladi. Bundan tashqari, kurs ishida mavjud ilmiy manbalar, normativ-huquqiy hujjatlar, statistika ma’lumotlari tahlil qilinib, O‘zbekistondagi moliya tizimining zamonaviy holati baholanadi. Bu esa, iqtisodiy nazariyalar va real hayotiy amaliyot o‘rtasidagi bog‘liqlikni ochib beradi. Xususan, fiskal islohotlar, raqamli moliyalashtirish, moliya bozorlarining rivoji, bank sektori va budjet siyosatidagi o‘zgarishlar nazariy jihatdan puxta asoslab beriladi. Bu kabi tahlillar keyinchalik ilmiy tadqiqotlar, magistrlik dissertatsiyalari yoki davlat strategiyalarini ishlab chiqishda asos sifatida xizmat qilishi mumkin. Amaliy ahamiyatiga kelsak, kurs ishida ilgari surilgan taklif va tavsiyalar O‘zbekiston moliya tizimini yanada samarali va barqaror holga keltirishda, moliyaviy boshqaruv sifatini oshirishda, byudjet mablag‘laridan oqilona foydalanishda real asos bo‘lib xizmat qiladi. Jumladan, davlat moliyasini boshqarishda ochiqlik va shaffoflikni ta’minlash, bank xizmatlari doirasini kengaytirish, soliq-budjet siyosatini modernizatsiya qilish, moliyaviy texnologiyalarni joriy etish kabi yo‘nalishlar bo‘yicha amaliy ko‘rsatmalar ishlab chiqiladi. Bu esa nafaqat iqtisodiyotni rivojlantirish, balki oddiy fuqarolarning moliyaviy savodxonligini oshirishga, davlat-xususiy sheriklikni kuchaytirishga xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasining moliya tizimi va uning tarkibiy institutlari hisoblanadi. Ular davlat moliyasi, banklar, soliq tizimi, sug‘urta bozorlari va moliya nazorati kabi bo‘g‘inlarni o‘z ichiga oladi. Kurs ishi mavzusining predmeti – O‘zbekiston moliya tizimining samaradorligini oshirish, uning tarkibiy qismlarini modernizatsiya qilish, boshqaruvni takomillashtirish va zamonaviy yondashuvlar asosida rivojlantirish yo‘llarini o‘rganishdan iborat. 7I BOB. O’ZBEKISTONDA MOLIYA TIZIMINING SHAKLLANISHI VA UNING TARKIBI 1.1. Moliya tizimining mazmuni va uning iqtisodiyotni boshqarishdagi o‘rni Moliya tizimi har qanday davlatning iqtisodiy asoslarini tashkil etuvchi va u orqali iqtisodiy resurslar taqsimoti, davlatning daromad va xarajatlarining muvozanatini ta’minlashga xizmat qiluvchi muhim mexanizmdir. U iqtisodiyotda pul vositalari orqali resurslar aylanishini tashkil qiladi, moliyaviy oqimlarni tartibga soladi va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash vositasi sifatida xizmat qiladi. Moliya tizimining mohiyatini chuqurroq tushunish uchun, eng avvalo uning tarkibi, funksiyalari va ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatini tahlil qilish zarur.Moliya tizimi odatda quyidagi asosiy bo‘g‘inlardan tashkil topadi: davlat moliyasi, xususiy sektor moliyasi, korporativ moliya, bank-moliya tizimi, moliya bozori (shu jumladan qimmatli qog‘ozlar bozori), sug‘urta va pensiya fondlari, soliq va budjet tizimi hamda moliyaviy nazorat organlari. Ushbu bo‘g‘inlar o‘zaro uzviy aloqada bo‘lib, har biri o‘ziga xos vazifani bajaradi. Masalan, davlat moliyasi ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni bajarishga qaratilgan bo‘lsa, bank tizimi real sektorni kreditlash, to‘lovlar aylanmasini tashkil etish kabi funksiyalarni bajaradi.Moliya tizimi iqtisodiyotni boshqarishda uchta asosiy darajada faoliyat yuritadi: makroiqtisodiy, mezoiqtisodiy va mikroiqtisodiy. Makroiqtisodiy darajada u davlatning moliyaviy siyosati vositasida iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi, inflyatsiyani nazorat qiladi, ishsizlik darajasiga ta’sir o‘tkazadi. Mezoiqtisodiy darajada u tarmoq va mintaqaviy darajada resurslarni qayta taqsimlashga xizmat qiladi. Mikroiqtisodiy darajada esa korxona va tashkilotlarning moliyaviy barqarorligini ta’minlash, daromad va xarajatlar muvozanatini ushlab turishga xizmat qiladi.Moliya tizimining iqtisodiyotni boshqarishdagi o‘rni birinchi navbatda uning resurslar taqsimoti, iqtisodiy faoliyatga rag‘batlantiruvchi ta’siri hamda fiskal va monetar siyosatlar orqali tartibga solish funksiyalarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Masalan, soliq 24Yil Soliq tushumlari (mlrd so‘m) Yillik o‘sish (%) 2019 98 450 – 2020 106 700 8.4% 2021 127 500 19.5% 2022 155 300 21.8% 2023 182 600 17.6% 2024 (prognoz) 210 000 15.0% Ushbu ma’lumotlar soliq boshqaruvi sohasidagi islohotlar, jumladan elektron soliq tizimi (E-Soliq), QR-kodli chek, onlayn kassa mashinalari joriy etilishi va avtomatlashtirilgan monitoring tizimlari samaradorligidan dalolat beradi. Bu nafaqat soliq to‘lovchilar uchun qulaylik yaratdi, balki soliq intizomini ham kuchaytirdi. Soliq-budjet siyosatining takomillashuvi daromad bazasining kengayishi bilan birga, xarajatlar strukturasi va natijadorligini ham tahlil qilishni taqozo qiladi. Endilikda davlat xarajatlari aniq ijtimoiy-iqtisodiy samara keltiradigan yo‘nalishlarga yo‘naltirilmoqda. Jumladan, sog‘liqni saqlash, ta’lim, infratuzilma va raqamli texnologiyalar rivojiga ajratilayotgan mablag‘lar hajmi oshib bormoqda. Bundan tashqari, raqamli moliyalashtirish imkoniyatlari bugungi soliq- budjet siyosatida yangi sahifa ochmoqda. Elektron budjet tizimlari, moliyaviy monitoring platformalari, real vaqt rejimida budjet harajatlarini nazorat qilish imkoniyatlari davlat moliyasining ochiqligi va samaradorligini oshirmoqda. Ayniqsa, O‘zbekistonda “Ochiq byudjet” portali orqali fuqarolar davlat xarajatlarini nazorat qilishi, mahalliy tashabbuslarni moliyalashtirish bo‘yicha ovoz berishi mumkin. Bu — soliq to‘lovchilarning davlat moliyasida bevosita ishtirokini anglatadi va xalqaro amaliyotda “participatory budgeting” deb yuritiladi. 9solinadi, iqtisodiy jarayonlar boshqariladi, moliyaviy resurslar oqimi muvofiqlashtiriladi. O‘zbekistonda ham moliya tizimining rivojlanish sur’ati iqtisodiy islohotlarning samaradorligini belgilovchi mezon sifatida e’tirof etilmoqda. Shu sababli uni chuqur o‘rganish, mavjud muammolarni aniqlash va ularni hal qilish yo‘llarini ishlab chiqish dolzarb ilmiy-amaliy masala bo‘lib qolmoqda. 1.2. O‘zbekistonda moliya tizimining tarkibiy tuzilmasi O‘zbekiston Respublikasining moliya tizimi bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida shakllangan va hozirgi kunga kelib murakkab, ko‘p bo‘g‘inli, uzviy aloqalarga ega tizimga aylangan. Ushbu tizim mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi, chunki u orqali davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi moliyaviy aloqalar, aholi va biznes subyektlarining moliyaviy muomalalari, xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlik tartibga solinadi. Moliya tizimi tarkibining har bir elementi o‘zining aniq funksiyasi va vazifalariga ega bo‘lib, ular o‘zaro integratsiyalashgan holda ishlaydi. O‘zbekiston moliya tizimining tarkibiy tuzilmasi quyidagi asosiy bo‘g‘inlardan iborat: Davlat moliyasi (byudjet tizimi) Bank-moliya sektori (markaziy va tijorat banklari) Soliq tizimi Sug‘urta bozori Qimmatli qog‘ozlar bozori 13ta’minlaydi. Shuningdek, tijorat banklarining faoliyatini litsenziyalash, nazorat qilish va tartibga solish ham uning vakolatiga kiradi. Tijorat banklari esa real sektorni kreditlash, aholi va korxonalar bilan moliyaviy munosabatlarni amalga oshirish, hisob-kitob operatsiyalarini bajarish orqali iqtisodiy faollikni ta’minlaydi. Hozirda O‘zbekistonda 30 dan ortiq tijorat banklari faoliyat yuritmoqda, ularning bir qismi davlatga, bir qismi esa xususiy va xorijiy sarmoyadorlarga tegishlidir. Banklar yuridik va jismoniy shaxslardan depozitlar jalb qilib, ularni kreditlar shaklida iqtisodiyotga yo‘naltiradi. Sug‘urta kompaniyalari – iqtisodiy risklarni minimallashtirishga xizmat qiladi. Ular mulk, sog‘liq, hayot, transport, ishlab chiqarish jarayonlari va boshqa sohalardagi xavflarni sug‘urtalaydi. O‘zbekiston sug‘urta bozori so‘nggi yillarda islohotlarga yuz tutdi va raqamli texnologiyalar joriy etilmoqda. Investitsiya fondlari – kapitalni jamlab, uni daromad keltiruvchi loyihalarga yo‘naltiradi. Ular, ayniqsa, qimmatli qog‘ozlar bozorida faol ishtirok etib, aholi va investorlarning moliyaviy vositalar orqali daromad olish imkoniyatini kengaytiradi. O‘zbekistonda davlat korxonalarini IPO orqali xususiylashtirish jarayonida investitsiya institutlari faol ishtirok etmoqda. Lizing va faktoring kompaniyalari kichik biznes va sanoat korxonalarini texnika, asbob-uskunalar bilan ta’minlash, aylanma mablag‘lar bilan qo‘llab- quvvatlash vazifasini bajaradi. Bu esa iqtisodiyotda ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishga zamin yaratadi. Pensiya va ijtimoiy jamg‘armalar, xususan, Pensiya jamg‘armasi, Bandlik jamg‘armasi kabi fondlar ijtimoiy himoyani moliyalashtiradi. Ular aholini barqaror daromad manbai bilan ta’minlab, ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlaydi. Fintech kompaniyalari (Click, Payme, Apelsin va boshqalar) moliyaviy xizmatlarning tezligi, soddaligi va qulayligini oshirib, aholi va biznes uchun yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Ular an’anaviy bank xizmatlariga raqobatchi 26sektor o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlarni tashkil etishdagi roli men uchun ayniqsa dolzarb bo‘ldi. O‘zbekistonda moliya tizimi davlat budjeti, banklar, soliq va sug‘urta tizimlari, qimmatli qog‘ozlar bozori va zamonaviy fintech xizmatlari orqali faoliyat yuritayotgan ko‘p bo‘g‘inli murakkab mexanizm sifatida qaralmoqda. II bobda esa men moliya tizimini takomillashtirish bo‘yicha olib borilayotgan islohotlarni o‘rgandim. Jumladan, davlat moliyasini boshqarishdagi raqamlashtirish jarayonlari, byudjet ochiqligini ta’minlash, natijadorlikka asoslangan moliyalashtirish, soliq-budjet siyosatining liberallashuvi va bank tizimini mustahkamlash yo‘nalishlari alohida e’tiborga loyiq. Soliq tushumlari va kredit portfellaridagi ijobiy o‘sish dinamikasi, grafik va statistik tahlillar asosida isbotlandi. Men raqamli moliyalashtirish imkoniyatlarining jadal kengayib borayotganiga guvoh bo‘ldim. “Ochiq budjet”, “E-soliq”, “Click”, “Payme” kabi platformalar aholi va biznes subyektlari uchun yangi qulayliklar yaratmoqda. Bu esa moliyaviy xizmatlarning ommaviylashuvi, davlat boshqaruvining ochiqligi va fuqarolik ishtirokining oshishini ta’minlaydi. Umuman olganda, men ushbu kurs ishi orqali O‘zbekistonda moliya tizimi nafaqat iqtisodiy boshqaruvning asosi, balki ijtimoiy barqarorlik, innovatsion rivojlanish va xalqaro integratsiyaning muhim vositasi ekanligini chuqur angladim. Men ushbu mavzuni o‘rganar ekanman, amaliyotga yo‘naltirilgan tahliliy yondashuv orqali dolzarb muammolarni aniqlab, ularni yechish bo‘yicha ilmiy asoslangan taklif va xulosalarni ilgari surdim. Kelgusida moliya tizimini yanada takomillashtirish uchun quyidagi yo‘nalishlar muhim deb hisoblayman: Soliq-budjet siyosatini natijadorlikka asoslangan yondashuv bilan takomillashtirish; Raqamli moliyaviy infratuzilmani kengaytirish; Bank va moliya bozorlarida raqobatni kuchaytirish; 8siyosati orqali davlat iqtisodiy faoliyatni rag‘batlantirishi yoki uni cheklashi mumkin. Shu bilan birga, davlat investitsion loyihalarni moliyalashtirish orqali iqtisodiy faollikni oshirishda faol qatnashadi. Ayniqsa, oxirgi yillarda O‘zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonida moliya tizimining roli keskin oshdi. “Yangi O‘zbekiston” strategiyasida davlat budjeti ochiqligini ta’minlash, byudjet siyosatini optimallashtirish, moliyaviy nazoratni kuchaytirish, raqamli texnologiyalarni joriy etish asosiy yo‘nalishlar sifatida belgilangan. Bu esa moliya tizimiga nisbatan yangi talablar qo‘ymoqda: u yanada shaffof, hisobdor va texnologik bo‘lishi kerak.Moliya tizimi orqali davlat o‘zining ijtimoiy-iqtisodiy siyosatini hayotga tatbiq etadi. Masalan, ijtimoiy ta’minot, sog‘liqni saqlash, ta’lim, infratuzilma loyihalarining moliyalashtirilishi davlat moliyasining asosiy vazifalaridan biridir. Shu bilan birga, moliya tizimi aholining moliyaviy savodxonligini oshirish, tadbirkorlik subyektlari uchun kredit resurslariga bo‘lgan kirishni yengillashtirish va xalqaro moliyaviy integratsiyani chuqurlashtirishga xizmat qilishi lozim.Moliya tizimi iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlovchi muhim vositadir. U orqali iqtisodiy inqirozlarning oldi olinadi, moliyaviy oqimlarning barqarorligi ta’minlanadi, valyuta bozorida stabillik saqlanadi va investitsion muhit yuksaltiriladi. Moliya tizimi nafaqat davlat, balki aholining iqtisodiy farovonligiga ham bevosita ta’sir o‘tkazadi. Shu jihatdan, uni doimiy takomillashtirib borish, ilg‘or texnologiyalar asosida boshqarish va xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sanaladi. Shuningdek, moliya tizimi ichki va tashqi investitsiyalarni boshqarishning muhim mexanizmi hisoblanadi. Tashqi qarzlarni boshqarish, xalqaro kreditlar, donorlik mablag‘lari, grantlar, xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlikda amalga oshiriladigan loyihalar aynan moliya tizimi orqali koordinatsiyalanadi. Shu jihatdan u xalqaro iqtisodiy integratsiyaning asosiy bo‘g‘inlaridan biridir. moliya tizimi har bir davlat iqtisodiyotining yuragi hisoblanadi. U orqali pul-moliya munosabatlari tartibga 2Mavzu: O’zbekistonda moliya tizimini yanada takomillashtirish yo’nalishlari MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………………… I BOB. O’ZBEKISTONDA MOLIYA TIZIMINING SHAKLLANISHI VA UNING TARKIBI 1.1. Moliya tizimining mazmuni va uning iqtisodiyotni boshqarishdagi o‘rni … 1.2. O‘zbekistonda moliya tizimining tarkibiy tuzilmasi …………….…………. 1.3. Moliya institutlari faoliyati va ularning iqtisodiy ahamiyati ……………….. II BOB. O’ZBEKISTONDA MOLIYA TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH YO’NALISHLARI 2.1. Davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish yo‘nalishlari ………………….. 2.2. Moliya bozorini rivojlantirish va bank tizimini mustahkamlash …………… 2.3. Soliq-bujet siyosatini takomillashtirish va raqamli moliyalashtirish imkoniyatlari …………………………………………………………………….. Xulosa …………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 10Avvalo, davlat moliyasi – moliya tizimining asosiy tayanchidir. Davlat moliyasi doirasida umumiy respublika budjeti, mahalliy budjetlar, byudjetdan tashqari fondlar (Pensiya jamg‘armasi, Bandlik jamg‘armasi, Innovatsion rivojlanish fondi) faoliyat yuritadi. Ushbu budjetlar orqali ijtimoiy sohalarni moliyalashtirish, davlat investitsiyalarini amalga oshirish, iqtisodiy faoliyatni qo‘llab-quvvatlash vazifalari bajariladi. Davlat moliyasi O‘zbekiston Moliya vazirligi tomonidan boshqariladi. Bank-moliya sektori esa moliya tizimining harakatlantiruvchi kuchi sifatida namoyon bo‘ladi. Markaziy bank monetar siyosatni yuritadi, inflyatsiyani nazorat qiladi, milliy valyuta barqarorligini ta’minlaydi. Tijorat banklari esa yuridik va jismoniy shaxslarga kredit berish, hisob-kitoblarni amalga oshirish, depozitlar jalb qilish, investitsion loyihalarni moliyalashtirish kabi vazifalarni bajaradi. Hozirda O‘zbekistonda 30 dan ortiq bank faoliyat yuritmoqda, ularning aksariyati xususiy yoki xorijiy sarmoyali hisoblanadi. Soliq tizimi moliyaviy resurslarning davlat darajasida markazlashuvi va ularning taqsimlanishini ta’minlaydi. Soliq va bojxona xizmatlari orqali davlatga tushadigan mablag‘lar shakllanadi. O‘zbekiston soliq tizimi oxirgi yillarda sezilarli darajada liberallashtirildi, progressiv soliq stavkalari joriy etildi, elektron soliq hisobotlari tizimi yaratildi. Davlat soliq qo‘mitasi ushbu jarayonlarni nazorat qiladi.Sug‘urta bozori esa moliyaviy xavflarni kamaytirish va aktivlar himoyasini ta’minlash vositasi sifatida moliya tizimining ajralmas qismi hisoblanadi. O‘zbekistonda majburiy va ixtiyoriy sug‘urta turlarining rivojlanishi, xorijiy sug‘urta kompaniyalarining kirib kelishi, raqamli sug‘urtalash platformalarining paydo bo‘lishi bu segmentda katta imkoniyatlar borligini ko‘rsatmoqda. Qimmatli qog‘ozlar bozori – moliyaviy vositalar (aksiyalar, obligatsiyalar) orqali uzoq muddatli sarmoya kiritish va jamg‘armalarni moliyalashtirish mexanizmini ta’minlaydi. O‘zbekistonda Toshkent Respublika fond birjasi 2917) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 19Yil Tashqi qarz (mlrd $) YaIMga nisbati (%) 2020 21.1 36.1 2021 23.3 38.3 2022 25.4 38.0 2023 26.7 36.5 2024 (prognoz) 27.1 35.2 Ko‘rinib turibdiki, qarz hajmi oshayotgan bo‘lsa-da, uning YaIMga nisbati barqaror ushlab turilmoqda. Bu davlat qarz siyosatining muvozanatli yuritilayotganidan dalolat beradi. Bundan tashqari, davlat moliyasini isloh qilishda xalqaro hamkorlik kuchaymoqda. Xususan, Jahon banki va IMF bilan byudjet xarajatlarining monitoringi, ijtimoiy dasturlar moliyalashtirishining aniqligini baholash loyihalari amalga oshirilmoqda. Bu tajribalar O‘zbekiston moliya tizimini xalqaro standartlarga yaqinlashtirishga xizmat qilmoqda. O‘zbekistonda davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish quyidagi asosiy yo‘nalishlarda olib borilmoqda: byudjet jarayonining ochiqligini oshirish, xarajatlarni natijadorlik asosida rejalashtirish, mahalliy byudjetlar mustaqilligini kuchaytirish, raqamlashtirish va avtomatlashtirish, davlat qarzini maqbullashtirish. Bu islohotlar mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga zamin yaratmoqda, moliyaviy boshqaruvda samaradorlik, shaffoflik va fuqarolik ishtirokini kuchaytirmoqda. Kelgusida esa moliyaviy boshqaruvning natijaviy yondashuvga to‘liq o‘tishi iqtisodiy strategiyaning markaziy vazifasiga aylanishi kutilmoqda. 283) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 202.2. Moliya bozorini rivojlantirish va bank tizimini mustahkamlash 17oshmoqda. Bu esa moliyaviy boshqaruvni faqat iqtisodiy ko‘rsatkichlar emas, balki inson kapitalini rivojlantirish bilan ham bog‘lamoqda. O‘zbekistonda davlat moliyasini boshqarish tizimi so‘nggi yillarda tub o‘zgarishlarga yuz tutdi. Ayniqsa, 2017-yildan keyin boshlangan iqtisodiy islohotlar davrida davlat byudjeti ochiqligi, fiskal siyosatning samaradorligi, raqamlashtirish, mahalliy moliyaning mustaqilligi kabi yo‘nalishlarda jadal islohotlar amalga oshirilmoqda. Davlat moliyasi boshqaruvi – bu byudjet tushumlarini shakllantirish, ularni ustuvor ijtimoiy va iqtisodiy yo‘nalishlarga samarali taqsimlash, moliyaviy intizomni mustahkamlash va davlat xarajatlarining natijadorligini oshirishni nazarda tutadi. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda davlat budjeti hajmi sezilarli darajada o‘sdi. Quyidagi jadvalda 2019–2024 yillar davomida konsolidatsiyalashgan budjet daromadlari keltirilgan: 1-jadval. Konsolidatsiyalashgan budjet daromadlari (mlrd so‘mda) Yil Budjet daromadlari O‘sish sur’ati (%) 2019 122 435 – 2020 131 652 7.5% 2021 155 206 17.9% 2022 187 947 21.1% 2023 225 365 19.9% 2024 (prognoz) 259 000 14.9% Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, budjet tushumlarining izchil o‘sishi davlat moliyasining barqarorligini ko‘rsatadi. Biroq, bu o‘sish sifatli boshqaruv tizimi bilan mustahkamlanmasa, iqtisodiy samaradorlik yetarli bo‘lmaydi. Shu sababli, hozirgi islohotlar nafaqat ko‘rsatkichlar o‘sishini, balki byudjet xarajatlarining oqilona va samarali bo‘lishini ham maqsad qilgan. 121.3. Moliya institutlari faoliyati va ularning iqtisodiy ahamiyati Moliya institutlari – bu iqtisodiy tizimda moliyaviy resurslarni to‘plash, taqsimlash va ulardan foydalanishni tashkil etuvchi, shu orqali iqtisodiyotni boshqarish, barqarorlashtirish va rivojlantirishga xizmat qiluvchi muassasalardir. Ular iqtisodiy muomalalarda vositachilik qilish, investitsiyalarni moliyalashtirish, to‘lov aylanmasini ta’minlash, jamg‘armalarni safarbar qilish hamda iqtisodiy subyektlar o‘rtasidagi moliyaviy oqimlarni boshqarishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan moliya institutlari tarkibiga quyidagilar kiradi: Markaziy bank – O‘zbekiston moliya tizimining asosi bo‘lib, monetar siyosat yuritadi, inflyatsiyani boshqaradi, milliy valyuta barqarorliginiMarkaziy bank; Tijorat banklari; Sug‘urta kompaniyalari; Lizing va faktoring kompaniyalari; Investitsiya fondlari; Pensiya va ijtimoiy jamg‘armalar; Kredit byurolari; Moliyaviy texnologiya kompaniyalari (fintech); 14bo‘lib, to‘lovlar, kreditlar, tranzaksiyalarni avtomatlashtirishga hissa qo‘shmoqda. Qimmatli qog‘ozlar bozori ishtirokchilari – fond birjalari, brokerlar, dilerlar va reyestr tashkilotlari orqali investorlar sarmoyalarini aksiyalar, obligatsiyalar orqali daromadli loyihalarga yo‘naltiradi. Bu bozorning rivojlanishi iqtisodiy erkinlik va xususiy mulkchilik kengayishiga xizmat qiladi. Ushbu institutlarning iqtisodiyotdagi ahamiyati nihoyatda yuqori. Birinchidan, ular orqali moliyaviy vositalarning aylanishi ta’minlanadi. Ikkinchidan, kapital oqimlari samarali tarmoqlarga yo‘naltiriladi. Uchinchi jihat, ular aholining jamg‘arma imkoniyatlarini sarmoyaga aylantirishiga xizmat qiladi. To‘rtinchidan, moliya institutlari bozorni resurslar bilan ta’minlab, umumiy iqtisodiy faollikni oshiradi. Beshinchidan, raqamli moliyalashtirish orqali sog‘lom raqobat va samaradorlik ortadi. moliya institutlari O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun resurslar manbai, innovatsion dastak va barqarorlik kafolati sifatida xizmat qiladi. Ularning faoliyatini yanada takomillashtirish orqali moliya tizimi barqarorligi mustahkamlanadi, investitsiyaviy muhit yaxshilanadi, iqtisodiy o‘sish sur’atlari jadallashadi. 16asta-sekin joriy etilmoqda.Shuningdek, mahalliy budjetlar mustaqilligini kuchaytirish ham islohotlarning muhim yo‘nalishlaridandir. Avval markazlashtirilgan moliyaviy boshqaruv ustuvor bo‘lgan bo‘lsa, hozirda mahalliy hokimiyatlar o‘z hududlari uchun mustaqil moliyaviy siyosat yurita olish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Bu esa, joylardagi muammolarni joyida hal qilish, resurslardan samarali foydalanish va iqtisodiy faollikni oshirishga xizmat qiladi. Davlat moliyasini boshqarishda fiskal nazorat va audit tizimini takomillashtirish ham dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda. Hisob palatasi, Moliya vazirligi huzuridagi moliyaviy nazorat inspektsiyasi, Davlat soliq qo‘mitasi kabi organlar faoliyati takomillashtirilmoqda, ichki audit va moliyaviy monitoring vositalari keng joriy etilmoqda. Bu esa budjet mablag‘laridan noto‘g‘ri foydalanish holatlarini aniqlash va bartaraf etish imkonini beradi. Bundan tashqari, davlat qarzini boshqarish tizimi ham isloh qilinmoqda. So‘nggi yillarda tashqi qarz hajmining ortishi davlat moliyasining barqarorligiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu bois davlat qarzini maqbullashtirish, qarz olishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilash, uni qaytarish grafigini optimallashtirish kabi choralar ko‘rilmoqda. 2023–2024-yillarda davlat tashqi qarzi YaIMning 35 foizidan oshmasligi belgilangan. O‘zbekiston davlat moliyasini boshqarish borasida xalqaro tashkilotlar bilan ham faol hamkorlik qilmoqda. Xususan, Jahon banki, Xalqaro valuta jamg‘armasi (IMF), Osiyo taraqqiyot banki tomonidan texnik va moliyaviy ko‘maklar ko‘rsatilmoqda. Bu tashkilotlar tomonidan taklif etilgan budjet islohoti modellari, risklarni boshqarish tizimlari va fiskal siyosat tavsiyalari milliy tizimga moslashtirilmoqda. Ijtimoiy yo‘naltirilgan byudjet siyosati – davlat moliyasini boshqarishdagi yana bir ustuvor yo‘nalishdir. Ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy himoya, bandlik, uy-joy infratuzilmasi kabi sohalarga ajratilayotgan mablag‘lar hajmi 11(UZSE), “Elsis Savdo” maydonchalari faoliyat ko‘rsatmoqda. IPO va SPO dasturlari orqali davlat korxonalari aksiyalari bozorda savdoga chiqarilmoqda. Moliyaviy nazorat va audit organlari (Hisob palatasi, Davlat moliyaviy nazorati inspeksiyasi, Mustaqil auditorlik tashkilotlari) moliya tizimining qonuniyligi, maqsadliligi va shaffofligini ta’minlaydi. Ular orqali budjet intizomi, soliq to‘lovlarining aniqligi, korxonalarning moliyaviy hisobotlari tahlil qilinadi.Shuningdek, so‘nggi yillarda moliyaviy texnologiyalar va raqamli to‘lov tizimlari O‘zbekiston moliya tizimining yangi va istiqbolli tarkibiy qismiga aylandi. “Click”, “Payme”, “Apelsin”, “UzCard”, “Humo” kabi platformalar orqali aholining moliyaviy xizmatlardan foydalanish darajasi oshib bormoqda. Fintech kompaniyalar esa bank xizmatlarini soddalashtirish, tezlashtirish va raqamlashtirishda muhim rol o‘ynayapti. Tarkibiy jihatdan O‘zbekiston moliya tizimi Markaziy bank, Moliya vazirligi va Soliq qo‘mitasining boshqaruvi ostida integratsiyalashgan holda faoliyat yuritmoqda. Bularning har biri o‘zining reglamentlashtirilgan vakolat doirasida mustaqil qarorlar qabul qiladi, biroq umumiy iqtisodiy strategiya asosida yagona tizimda ishlaydi. Masalan, soliq stavkalari va byudjet xarajatlari Moliya vazirligi tomonidan rejalashtirilsa, pul-kredit siyosati Markaziy bank tomonidan yuritiladi. O‘zbekiston moliya tizimi ko‘p bo‘g‘inli, kompleks va zamonaviy texnologiyalar bilan boyitilgan tuzilmani tashkil qiladi. U davlat siyosatini iqtisodiyotga tatbiq etuvchi kuchli vosita bo‘lib, mamlakat taraqqiyotining barqarorligini ta’minlashda, iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlashda va ijtimoiy sohalarni rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Bu tizimning har bir bo‘g‘ini muayyan funksiyalarni bajarib, umumiy moliyaviy muvozanatni ushlab turishga xizmat qiladi. Shu sababli uning samaradorligini oshirish, tarkibiy tuzilmalarni modernizatsiya qilish va islohotlarni izchil amalga oshirish dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda. 22orqali investitsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlash moliya bozorining asosiy funksiyasidir. So‘nggi yillarda bank sektorida xususiylashtirish jarayonlari ham izchil olib borilmoqda. Xususan, “Ipoteka bank”, “O‘zsanoatqurilishbank” va boshqa yirik banklar aksiyalarining muayyan qismi xususiy sektor va xorijiy investorlarga taklif etildi. Bu esa banklar faoliyatida samaradorlik, mijozlarga yo‘naltirilganlik va raqobatbardoshlikni kuchaytirmoqda. Shu bilan birga, qimmatli qog‘ozlar bozori ham rivojlanmoqda. Toshkent fond birjasi orqali korxonalar aksiyalar va obligatsiyalar chiqarish, IPO/SPO orqali xususiy sarmoyalarni jalb qilish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Quyida bu boradagi asosiy ko‘rsatkichlar ustunli diagramma ko‘rinishida keltiriladi. Diagramma: Bank kreditlari hajmining o‘sishi (mlrd so‘mda) Yuqoridagi jadval asosida tuzilgan bank kreditlari o‘sish sur’atini quyidagi diagrammada ko‘rish mumkin: 2019–2023 yillarda O‘zbekiston banklarining kredit portfeli Yuqoridagi ustunli diagramma O‘zbekiston bank sektorida kreditlash hajmining 2019–2023 yillar oralig‘ida barqaror o‘sib borayotganini yaqqol ko‘rsatadi. Bu o‘sish iqtisodiyotda likvidlik darajasi oshgani, bank xizmatlarining ommalashgani va islohotlar natijadorligidan dalolat beradi. O‘zbekistonda fintech va raqamli to‘lov xizmatlari (Click, Payme, UzCard, Humo) tez sur’atlar bilan kengaymoqda. 2023-yil oxiriga kelib, aholining 80% dan ortig‘i raqamli to‘lov tizimlaridan foydalangan, bu esa moliyaviy inklyuziya (aholining moliyaviy xizmatlarga kirishi) darajasining ortishiga olib keldi.moliya bozorining rivoji va bank tizimining mustahkamlanishi: iqtisodiy o‘sishga rag‘bat bo‘layapti, tadbirkorlik subyektlari uchun kredit resurslari kengaymoqda, moliyaviy xizmatlar raqamli va samarali tus olmoqda. Bu esa O‘zbekistonning moliya tizimini zamonaviylashtirishda muhim qadam bo‘lib xizmat qiladi. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy rivojlanishining hozirgi bosqichi chuqur tizimli islohotlar bilan ajralib turadi. Ayniqsa, moliya tizimining ishonchli, shaffof va samarali faoliyat yuritishi milliy iqtisodiyotning barqarorligi, sarmoya jalb qilish salohiyatining oshishi, budjet siyosatining ijtimoiy yo‘naltirilgan bo‘lishi hamda xalqaro moliyaviy reytinglarda mamlakat nufuzi ortishida muhim rol o‘ynamoqda. “Yangi O‘zbekiston” konsepsiyasida moliya sohasi alohida strategik yo‘nalish sifatida belgilangan bo‘lib, u davlat moliyasini boshqarishda ochiqlik, mas’uliyat va samaradorlik tamoyillarini ilgari suradi. 2023–2024-yillarda davlat budjetini raqamlashtirish, budjet jarayonlarida ishtirok etishning ommaviyligini ta’minlash, fiskal shaffoflik darajasini oshirish, moliyaviy nazorat mexanizmlarini takomillashtirish kabi chora-tadbirlar aynan ushbu sohaning dolzarbligidan dalolat beradi. Shu bilan birga, moliya bozorining diversifikatsiyasi, bank sektorini raqamlashtirish, elektron to‘lov tizimlari va moliyaviy texnologiyalarni (fintech) rivojlantirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu sohada olib borilayotgan islohotlar faqatgina davlat darajasida emas, balki xususiy sektor va oddiy fuqarolarning moliyaviy savodxonligi va imkoniyatlarini oshirishga ham qaratilmoqda. Raqamli iqtisodiyotga o‘tishda esa moliyaviy infratuzilmaning texnologik bazasini mustahkamlash va uni xalqaro standartlarga moslashtirish muhim ahamiyat kasb etadi 1 . Shunday ekan, O‘zbekistonda moliya tizimini takomillashtirish yo‘nalishlarini ilmiy asosda tahlil qilish, mavjud muammolarni aniqlash va amaliy takliflar ishlab chiqish bu kurs ishining dolzarbligini belgilaydi. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023- yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 27Mahalliy byudjetlar mustaqilligini oshirish va ijtimoiy sohalarni ustuvor moliyalashtirish. Men ushbu kurs ishimni yozish jarayonida nafaqat nazariy bilimlarimni mustahkamlab oldim, balki amaliy iqtisodiy tahlil ko‘nikmalarini ham rivojlantirdim. Mavzu tanlovim to‘g‘ri bo‘lganidan mamnunman va bu yo‘nalishdagi islohotlarni kelgusida chuqurroq o‘rganish niyatidaman. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Moliya tizimi iqtisodiyotni boshqarishning muhim bo‘g‘ini bo‘lib, bu borada ko‘plab milliy va xorijiy tadqiqotchilar tomonidan ilmiy izlanishlar olib borilgan. O‘zbekiston iqtisodchilaridan M. Qobilov, A. Ibragimov, Sh. Yusupov kabi olimlar tomonidan moliyaviy boshqaruv, budjet siyosati, fiskal va monetar instrumentlarning qo‘llanilishi bo‘yicha nazariy hamda amaliy tadqiqotlar olib borilgan. Ularning ishlari moliya tizimining makroiqtisodiy barqarorlikdagi o‘rni, davlat moliyasining ijtimoiy sohalarga ta’siri, byudjet nazorati mexanizmlarining rivojlanishi kabi yo‘nalishlarni yoritishga xizmat qilgan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining Moliya vazirligi, Markaziy banki, Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan me’yoriy-huquqiy hujjatlar va strategik dasturlar ham muhim manba bo‘lib hisoblanadi. Xalqaro miqyosda esa J. Stiglitz, P. Samuelson, K. Branson, M. Friedman kabi yetakchi iqtisodchilar moliya tizimining institutsional rivojlanishi, davlat moliyasini boshqarishning samarali tamoyillari, soliq-budjet siyosatini optimallashtirish va moliyaviy nazorat mexanizmlarini shakllantirish masalalariga bag‘ishlangan asarlar yaratgan. Biroq, O‘zbekiston sharoitida ayniqsa 2020-yildan so‘nggi raqamli moliyalashtirish, byudjet tarmog‘ini raqamlashtirish, fintech kompaniyalarning joriy etilishi, moliyaviy inkluzivlik darajasining oshirilishi kabi yo‘nalishlar hali yetarli darajada ilmiy o‘rganilmagan. Shu sababli, ushbu kurs ishi nafaqat mavjud ilmiy asoslarga tayanadi, balki dolzarb bo‘shliqlarni to‘ldirishga, milliy tajriba asosida tahliliy va amaliy takliflar ishlab chiqishga xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati O‘zbekiston Respublikasi moliya tizimini takomillashtirish bugungi kunda nafaqat iqtisodiy taraqqiyotning zaruriy omili, balki davlat boshqaruvi samaradorligini oshirishda ham hal qiluvchi rol o‘ynamoqda. Shu sababli kurs ishining nazariy ahamiyati, avvalo, moliya tizimi to‘g‘risidagi ilmiy tushunchalarni chuqur tahlil qilish, uni tashkil etuvchi bo‘g‘inlarning o‘zaro bog‘liqligini aniqlash, moliyaviy 232.3. Soliq-budjet siyosatini takomillashtirish va raqamli moliyalashtirish imkoniyatlari Soliq-budjet siyosati har qanday mamlakatning iqtisodiy boshqaruv mexanizmida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida soliq tizimini takomillashtirish, budjet siyosatini maqbullashtirish va raqamli texnologiyalarni keng joriy etish iqtisodiy islohotlarning asosiy yo‘nalishiga aylangan. O‘zbekistonda oxirgi yillarda olib borilgan fiskal islohotlar, soliq stavkalarining soddalashtirilishi, raqamlashtirilgan soliq hisobot tizimining joriy etilishi davlat moliyasining boshqaruv sifatini sezilarli darajada oshirdi. Avvalo, soliq tizimidagi islohotlar natijasida O‘zbekistonda soliq tushumlari hajmi keskin oshdi. Quyidagi jadvalda bu holat aniq ko‘rsatilgan: 1-jadval. Konsolidatsiyalashgan budjetga tushgan soliq tushumlari (mlrd so‘mda) 25Quyidagi ustunli diagramma orqali soliq tushumlarining yillik o‘sishini ko‘rish mumkin: Xulosa Men ushbu kurs ishini tayyorlash jarayonida O‘zbekiston Respublikasida moliya tizimining shakllanishi, rivojlanish bosqichlari va uning zamonaviy tarkibiy tuzilmasini chuqur o‘rganib chiqdim. Moliya tizimi har qanday davlatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlovchi ustun tayanch bo‘lib, O‘zbekistonda bu sohada amalga oshirilayotgan islohotlar davlat siyosatining eng muhim yo‘nalishlaridan biri ekanligiga amin bo‘ldim. Kurs ishining I bobida men moliya tizimining nazariy asoslarini, uning tarkibiy qismlari va iqtisodiyotni boshqarishdagi rolini tahlil qildim. Moliya institutlarining faoliyati va ularning iqtisodiy ahamiyati, davlat va xususiy 21O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarida moliya bozorini rivojlantirish va bank tizimini mustahkamlash ustuvor yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Bozor mexanizmlarining samarali ishlashi moliyaviy institutlarning kuchli va raqobatbardosh bo‘lishini talab qiladi. Ayniqsa, bank tizimi real sektorni kreditlash, sarmoyani jalb qilish, jamg‘armalarni safarbar etish hamda iqtisodiy muomalalarni qulay moliyalashtirish bilan iqtisodiy faollikni ta’minlaydi. O‘zbekistonda moliya bozorining asosiy segmentlari quyidagilardan iborat:  Banklar va banklararo kredit bozori;  Qimmatli qog‘ozlar bozori;  Sug‘urta bozori;  Lizing va faktoring xizmatlari;  Elektron to‘lov tizimlari va fintech kompaniyalar. Avvalo, bank tizimi rivoji mamlakat iqtisodiy barqarorligining mezoni hisoblanadi. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda bank islohotlari bosqichma- bosqich amalga oshirilmoqda: banklarni xususiylashtirish, xorijiy kapitalni jalb qilish, bank xizmatlarini raqamlashtirish, chakana kreditlashni rivojlantirish ustuvor yo‘nalish bo‘lib xizmat qilmoqda. Quyidagi jadvalda 2019–2023 yillar davomida O‘zbekiston bank tizimidagi kredit portfeli keltirilgan: 1-jadval. Banklar tomonidan ajratilgan kreditlar hajmi (mlrd so‘mda) Yil Kreditlar hajmi (mlrd so‘m) Yillik o‘sish (%) 2019 195 000 – 2020 230 000 17.9% 2021 296 000 28.7% 2022 375 000 26.7% 2023 460 000 22.6% Kredit hajmlarining doimiy o‘sib borayotgani bank tizimining iqtisodiyotda tutgan o‘rnini tasdiqlaydi. Aholi va tadbirkorlik subyektlariga kredit resurslari 15II BOB. O’ZBEKISTONDA MOLIYA TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH YO’NALISHLARI 2.1. Davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish yo‘nalishlari Bozor iqtisodiyotini chuqurlashtirish va iqtisodiy islohotlarni izchil davom ettirish sharoitida davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish masalasi O‘zbekistonda dolzarb strategik yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Davlat moliyasi – bu byudjet tushumlari va xarajatlarini muvozanatli yuritish, ijtimoiy sohalar uchun moliyaviy ta’minot yaratish, iqtisodiy o‘sish uchun resurslarni safarbar etish va barqarorlikni ta’minlashda asosiy vositadir. Shu sababli davlat moliyasini zamonaviy boshqaruv tamoyillari asosida isloh qilish O‘zbekistonning barqaror rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Davlat moliyasini boshqarishning asosiy yo‘nalishlaridan biri bu – byudjet siyosatining ochiqligi va shaffofligini oshirishdir. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan “Ochiq byudjet” axborot portali ishga tushirilgan bo‘lib, unda byudjet mablag‘larining shakllanishi va xarajatlanish jarayonlari ochiq e’lon qilinmoqda. Bu tizim fuqarolik jamiyatining ishtirokini kengaytirish, korrupsiyaning oldini olish va davlat organlarining javobgarligini kuchaytirishga xizmat qiladi. Yana bir muhim yo‘nalish – byudjet jarayonini raqamlashtirish va avtomatlashtirish hisoblanadi. Elektron byudjet platformalari, avtomatlashtirilgan hisob-kitob tizimlari, budjet hisoboti va prognozlash vositalari yordamida davlat moliyasi boshqaruvi yuksak aniqlik va tezlikka ega bo‘lmoqda. Bu esa budjet tartib-intizomini mustahkamlash, resurslardan oqilona foydalanishni ta’minlash imkonini bermoqda. Davlat moliyasini isloh qilishning navbatdagi strategik yo‘nalishi – byudjet xarajatlarining samaradorligini oshirish bilan bog‘liq. Endilikda har bir budjet mablag‘i natijadorlik asosida ajratilishi, xarajatlarning maqsadga muvofiqligi hamda ijtimoiy-iqtisodiy ta’siri tahlil qilinishi talab etilmoqda. Bu tizim xalqaro tajribada “Performance-based budgeting” deb nomlanadi va O‘zbekistonda 6Kurs ishi mavzusining maqsadi – O‘zbekistonda moliya tizimini chuqur tahlil qilish, mavjud muammolarni aniqlash hamda tizimni takomillashtirish bo‘yicha ilmiy-nazariy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdir. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Moliya tizimining mazmuni va boshqaruvdagi o‘rnini yoritish;  O‘zbekiston moliya tizimining tarkibiy tuzilmasini aniqlash;  Moliya institutlarining iqtisodiy ahamiyatini o‘rganish;  Davlat moliyasini boshqarish islohotlarini tahlil qilish;  Bank va moliya bozorlarini rivojlantirish yo‘nalishlarini ochib berish;  Soliq-budjet siyosatini takomillashtirish yo‘llarini belgilash;  Raqamli moliyalashtirish imkoniyatlarini baholash. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 18Davlat moliyasini boshqarishda birinchi navbatda byudjet xarajatlarining samaradorligini oshirish yo‘nalishi ilgari surilgan. Avvallari byudjet mablag‘lari ko‘proq funksional belgilarga ko‘ra taqsimlangan bo‘lsa, hozirda natijadorlik asosidagi moliyalashtirish tizimi (performance-based budgeting) joriy etilmoqda. Bu orqali har bir byudjet xarajati evaziga aniq ijtimoiy yoki iqtisodiy natija olinishi ko‘zda tutiladi. Ikkinchi muhim yo‘nalish bu – mahalliy budjetlar mustaqilligini kuchaytirishdir. Ya’ni, hududlar o‘z daromadlarining ma’lum qismini o‘zida qoldirish huquqiga ega bo‘ldi. Quyidagi jadval bunga dalildir: 2-jadval. Mahalliy byudjet daromadlari (2020–2023 yillar, mlrd so‘mda) Yil Mahalliy byudjet daromadlari O‘sish sur’ati (%) 2020 21 895 – 2021 27 450 25.4% 2022 34 802 26.7% 2023 45 217 29.9% Bu o‘sish mahalliy hokimliklarga mustaqil iqtisodiy siyosat yuritish imkonini berdi. Shu bilan birga, moliyaviy javobgarlik ham ortdi. Uchinchi yo‘nalish – davlat xarajatlarining raqamlashtirilishi. Moliya vazirligi “Budjetdan xarajatlarni boshqarish axborot tizimi” orqali barcha to‘lovlar onlayn tartibda yuritilishini yo‘lga qo‘ydi. Bu nafaqat shaffoflikni ta’minladi, balki davlat xarajatlarini tahlil qilishni osonlashtirdi. To‘rtinchi yo‘nalish – fiskal barqarorlikni ta’minlash, ya’ni davlat qarzini oqilona boshqarish tizimidir. Quyidagi 3-jadvalda tashqi davlat qarzining YaIMga nisbati ko‘rsatilgan: 3-jadval. Tashqi davlat qarzining YaIMga nisbati (%) Yil Tashqi qarz (mlrd $) YaIMga nisbati (%) 2019 17.3 31.6 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : O’zbekistonda moliya tizimini yanada takomillashtirish yo’nalishlari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi)

O’zbekistonda moliya tizimini yanada takomillashtirish yo’nalishlari

Купить