• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 45000UZS
Размер 101.8KB
Покупки 1
Дата загрузки 31 Июль 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Arabov Amirbek

Дата регистрации 31 Июль 2024

9 Продаж

O'zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish

O’zbekiston fuqarolari bo’lgan jismoniy shaxslar va O’zbekiston rezidentlari bo’lgan yuridik shaxslar yer uchastkalarini xususiylashtirishi mumkin.15 Bu o’rinda mutaxassislar davlat mulkini xususiylashtirish va boshqa mulk shakllariga o’tkazishda shoma-shosharlik qilmaslikni bildirb o’tishgan. Yerning xususiy mulkka aylanishi ma’naviy tomondan fuqaroga katta ishonchberadi. Xususiy yerga kishining mehri boshqacha bo’ladi. Yer egasi o’zini oyoqda mahkam turgandek his qiladi, uzoq kelajakka doir rejalar tuzadi va istiqbolini aniqroq ko’ra boshlaydi. Qolaversa, ayrim katta to’ralar tomonidan endi “ Yer seniki emas, davlatniki” degan iddaolar bo’lmaydi. O’z uyimizda ijara turgandek yashamaymiz. Shuningdek, hech bir ishlab chiqarish yersiz amalga oshmaydi, chunki har qanday korxona bir parcha yer ustida joylashgan bo’ladi. Yer – xuddi kapital, energiya ahborot singari iqtisodiy omil, olaylik ishchi kuchi arzon, texnika qimmat 14 “Urbanizatsiya jarayonlarini tubdan takomillashtirish to’g’risida”gi Prezident Farmoni. 12.01.2019. 15 “Qishloq xo’jaligiga mo’ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish to’g’risida”gi Qonuni. 13.08.2019. bo’lsa, tadbirkor qimmat texnika sotib olishdan ko’ra ko’proq ishchi kuchi yollashga harakat qiladi. Xuddi shunday korxonasi qimmat yerda joylashgan bo;lsa, uni sotib olib, ishni arzon yerga ko’chirishga harat qiladi, chunki yerning narxi ham mahsulot tannarxiga ta’sir qiladi. Demak yer xususiylashsa, tadbirkor ham, jamiyat ham foyda ko’radi. (masalan, shaharning markazida ishlab chiqarish korxonalari bo’lmaydi. O’zbekiston Respublikasida davlat korxona va obyektlarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bo’yicha o’ziga xos yo’l tanlagani hammamizga ma’lum. Quyida keltiriladigan jadvaldan mamlakatimizda so’ngi o’n yil ichida xususiylashtirishda qanday natijalarga erishganini hamda mamlakatdagi Yalpi ichki mahsulotning necha foizi davlat va nodavlat sektorlarga tegishli ekanligini bilib olishimiz mumkin. 27 Davlat tasarrufidan chiqarish- yangi boshqaruv tuzilmalarini barpo etish demakdir. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1994-yilning mart oyida “O’zbekiston Respublikasida davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish bo’yicha davlat dasturi”ni tasdiqladi. Dastur bo’yicha:  Ular xususiylashtirishning Respublika dasturlarini ustivor yo’nalishlarini hisobga olgan holda ishlab chiqilishi kerak;  Xususiylashtirishning mintaqaviy va tarmoq dasturlari asosiy qoidalarini amalga oshirish, qonun bo’yicha mintaqa yoki tarmoqda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish uchun mas’ul bo’lgan bo’linmalar va mansabdor shaxslarning mas’uliyat tartibi asosida tezkor va sifatli bajarilishi kerak.7 Istalgan tarmoqni davlat tasarrufidan chiqarish konseptsiyasi, mamlakatdagi haqiqiy iqtisodiy ahvolni va uning xususiyatini hisobga olgan holda ishlab chiqiladi.Bunda boshqa davlatlarda bo’lib o’tgan iqtisodiy tanglik davrlari inobatga olinadi. Tovar-pul mutanosibligiga, asosan, davlat mulkining bir qismini sotish, shuningdek, byudjet va kredit siyosatini o’zgartirish bilan erishish mumkin. Davlat samarasiz ishlab chiqarishlarni qo’llab-quvvatlashdan voz kechib, bu bilan chuqur tuzilmaviy o’zgarishlar uchun shart-sharoit yaratib berishi kerak. Mulkiy tabaqalanishni cheklovchi va ishlab chiqarish investitsiyalarini rag’batlantiruvchi soliq islohoti davlat tasarrufidan chiqarish keng tus olishidan oldinroq amalga oshirilishi kerak. Huquqiy shaxslar va fuqarolarning, shu jumladan, xorijiy fuqarolarning qonun bilan taqiqlanmagan har qanday xo’jalik faoliyatida tenglik e’lon qilinadi. Huquqiy shaxslar va fuqarolarning hech istisnosiz, davlat mulki hisoblanadigan mulk turlaridan tashqari, har qanday mulk turiga, shu jumladan, ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish huquqi kafolatlangan. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: • Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish shakllarini mehnat jamoasining manfaatlarini hisobga olgan holda aniqlash; 13 o Erkin iqtisodiy va kichik sanoat zonalari ishtirokchilariga berilgan yer uchastkalari. Taklifimiz shundan iboratki, endi bu korxonalarni bozorda tarkiban o’z o’rini topib, ularni moslashtiradigan xo’jalik yuritish mexanizmini yaratish kifoya. Bu yo’nalishda ham ko’plab dasturlar ishlab chiqilmoqda va ular o’z samarasini ko’rsatishiga ishonamiz. 2.2 Mulkchilik shaklini o’zgartirish- ko’p ukladli tizimni yaratishning asosi. Bir necha yillardan beri mulkchilik tizimidagi islohotlar va iqtisodiyotni erkinlashtirish borasida ko’p ishlar amalga oshirilmoqda. Zero, 1-Prezidentimiz Karimov I. A. “… biz o’z oldimizga qo’ygan maqsadni – xususiy mulkchilik yetakchi o’rinda turadigan ko’p ukladli iqtisodiyotni barpo etish maqsadini amalga oshirishimz kerak.”11 deb bejiz ta’kidlamagan edilar. Ko’p ukladli iqtisodiyot bir-birini taqozo etuvchi va oqibat natijada yaxlitlikni shakllantiruvchi turli unsurlar-ukladlar birlashuvini bildiradi. Har bir ukladning o’z homili, sub’yekti bor, unda turli ijtimoiy maqomdagi kishilarni birlashtiradi, bularning o’z manfaatlari bor, manfaatlar ea goh alohidalashib, goh muvofiqlashib turadi va bu hol bozor iqtisodiyoti uchun tabiiy hisoblanadi. Tamomila yangi hodisa – o’z kelib chiqishiga ko’ra, turli-tuman bo’lgan ukladlarning birgalikdagi tizimli, yonma-yon mavjud bo’lishi yuzaga keldi. Ukladlar shunday mavjudlik hosilasi bo’lgan ichki unsurlarga aylanishi bilan poliforizm(xilma-xillik) tavsiflari, qiyofasi shakllana boshladi. Tabiiyki, bu poliforizmning rivojlanganlik va barkamolllik darajasi turli mamlakatlarda turlicha, chunki ular turli ukladlarning imkoni bo’lgan birgalikda mavjudligining o’ziga xos parametrlari bilan belgilanadi. Shu sabbabli masalan, ijtimoiy- demokratikijtimoiy taraqqiyot dasturlari amalga oshirilgan mamlakatlarda davlat va kooperativ xo’jaliklarning muayyan maqsadli shakllanishi yuz berdi. Shunday qilib, milliy iqtisodiyotda ko’p ukladlilikning shakllanishi va qaror topishidagi barcha masalalar xususiylashtirish jarayonida , shaxsiy yordamchi xo’jaliklarni rivojlantirish ehtiyojlari, hufiya tuzilmalarning bir qismini 23 Xususiylashtirish jarayonlarini yanada chuqurlashtirish, haqiqiy mulkdorlar qatlamini shakllantirish, ko’p ukladli iqtisodiyotni vujudga keltirish va unda xususiy mulkning yetakchi o’rinni egallashini ta’minlash, xususiylashtirishni amalga oshirish bosqichlarida aholi uchun kuchli ijtimoiy kafolatlarni yaratilishi, mulkni tejab-tergab foydalanadigan, talab va taklif qonuni asosida iste’mol bozorini to’ldira oladigan mulkdorlarga topshirilishi lozimligi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va milliy iqtisodiyotga to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish masalalari ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga molik ekanligi ushbu mavzuda kurs ishining naqadar dolzarb ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Kurs ishining yozilishidagi taklif va tavsiyalar quyidagilardan iborat: • Xususiy va nodavlat sektor tushunchalarini bir-biridan farqlash; • Tadbirkorlikni rivojlantirayotgan sub’yektlarni ortiqcha byurokratik muammolardan chetlatish; • Xususiy sektorni kengaytirishda davlat o’z ulushuni qisman saqlab qolishi; • Tadbirkorlarni muammolarini davlat organlari tomonidan to’liq o’rganib chiqib, ularni hal etishda ko’maklashish; • Tadbirkorlikni amalga oshirayotgan sub’yekt korxonasidagi turli kommunikatsiya, suv, gaz, elektr-energiya bilan ta’minlanish muammolariga chetdan qaramasdan, shu yo’nalishlarda ham qo’llab- quvvatlash. Kus ishidan kutilayotgan ilmiy-amaliy natija, shu kungacha sanoat, yer- uchastkalari hamda bank sohasida o’zgarishlar qilinyotgan bo’lsa, endilikda ular bilan birgalikda ta’lim- tarbiya va sog’liqni saqlash tashkilotlarida ham islohotlar o’tkazish chora tadbirlarini ishlab chiqish kerak. Tadbirkorlikni rivojlantirish orqali davlat oldida turgan bir necha muammolarni hal qiladi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda xususiy mulk huquqi va mulk subye’ktlari davlat himoyasida ekanligi to’g’risidagi qonunlar oldin faqat nazariy edi. yurtboshimiz tashabbuslari bilan so’ngi yilarda 34 II BOB. O’ZBEKISTONDA MULKNI DAVLAT TASARRUFIDAN CHIQARISH VA XUSUSIYLASHTIRISHNING MAQSADI, YO’LLARI, USULLARI HAMDA AMALIYOTDA TATBIQ ETILISHI. 2.1 O’zbekistonda mulkchilik tizimini shakllanishining bosqichlari va xususiyatlari. Ma’lumki, bozor iqtisodiyotimizga o’tishimiz negizini ko’p ukladli iqtisodiyotni barpo etish va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarishga sharoit yaratib berish tashkil qiladi. Buning uchun mamlakatimizda iqtisodiyotda davlat salmog’ini kamaytirish uchun mulkni davvlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayoni bosqichma-bosqich amalga oshirildi. O’zbekistonda mulkchilik tizimini shakllanishi o’ziga xos ketma- ketlikdan iborat 5 bosqichni tashkil etadi. 171-bosqich (1992-1993-yillar) Savdo, maishiy xizmat sohasi va kichik sanoat korxonalari xususiylashtirildi. 2-bosqich (1994-1995-yillar) O’rta va yirik korxonalar hissadorlik jamiyatlariga aylantirildi. Tanlov yoki kimoshdi savdosi orqali mulkdor bo’lish imkoniyati paydo bo’ldi. 3-bosqich (1996-1998-yillar) Xususiylashtirilmaydigan korxonalar tarkibiga kirgan korxonalardan tashqari barcha tashkilotlar davlat tasarrufidan chiqarildi. 4-bosqich (1998-2002-yillar) Xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy sarmoyadorlarni jalb etish, tashkilotlarda boshqaruv tizimi takomillashtirish tadbirlari belgilandi. 5-bosqich 2003-yildan boshlab Iqtisodiyotda xususiy sektorni ahamiyatini oshirish, past likvidli korxonalarni “nol” qiymatda investorlarga sotish tasdiqlandi. tartibga solib turiladi. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi, “Baholash faoliyati to‘g‘risida”gi qonunlarning ham tegishli moddalari orqali mulkchilik mexanizmi barqaror amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 54-moddasida ko‘rsatilishicha: “Mulkdor mulkiga o‘z xohishicha egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart.”5 O‘zbekiston Respublikasida qabul qilingan “Mulkchilik to‘g‘risida” gi qonunning 1-moddasida ta‘kidlanganidek: 1. O‘zbekiston Respublikasida mulkiy huquq tan olinadi va qonun bilan muhofaza etiladi. 2. Mulkdor o‘ziga tegishli mol-mulkka o‘z ixtiyoriga ko‘ra egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mulkdor o‘z mol-mulkiga nisbatan qonunga zid bo‘lmagan har qanday xatti- harakatlarni qilishga haqlidir. U mulkdan qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan har qanday xo‘jalik yoki boshqa faoliyatni amalga oshirishda foydalanishi mumkin. 3. Mulkdor o‘ziga qarashli mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf qilish huquqini boshqa shaxslarga berishga faqat o‘zi haqlidir. O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida ko‘zda tutilgan hollarda, mulkdorning zimmasiga boshqa shaxslarning uning mulkidan cheklangan tarzda foydalanishiga yo‘l qo‘yish vazifasi yuklanishi mumkin. 4. Mulkdor O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida ko‘zda tutilgan shartlar va doira chegarasida o‘ziga tegishli mulkiy huquqni amalga oshirish paytida fuqarolarning mehnatidan foydalanish to‘g‘risida ular bilan shartnoma tuzishga haqlidir. Fuqaroning mehnatidan foydalanishga asos bo‘lgan mulkning qay shaklda ekanligidan qatiy nazar, fuqaro O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida va boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ijtimoiy-iqtisodiy huquqlar va kafolatlar bilan ta‘minlanadi. 11 I BOB. O’ZBEKISTONDA MULKNI DAVLAT TASARRUFIDAN CHIQARISH XUSUSIYATLARINING NAZARIY ASOSLARI. 1.1 O’zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslari. Har qanday jamiyatda mulkchilik iqtisodiy tizimning negizi hisoblanadi. Mulkiy munosabatlarga asoslanmagan iqtisodiyot bo’lmaydi. Shu sababli ham mulkning mavjud yoki mavjud emasligiga qarab insonning jamiyatda ijtimoiy maqomi paydo bo’ladi. Birinchi prezidentimiz Islom Karimovning O’zbekiston iqtisodiyotining negizini mustahkamlashda ,,Mulkchilik masalasini hal qilish bozorni vujudga keltirishga qaratilgan butun tadbirlar tiziming tamal toshi bo’lib xizmat qiladi’’ degan da’vati bugungi kunda o’z tasdig’ini topdi. Shu o’rinda, mulk ob’yekti va mulk sub’yekti kabi tushunchalar paydo bo’ladi. Mulk ob’yekti tabiatdagi narsalar, turli xil moddiy buyumlar va aqliy qobiliyat hisoblanadi. Mulk sub’yektini esa mulk ob’yektlariga egalik qiluvchi shaxs yoki jamoa guruhlari tashkil qiladi. Mulk ob’yektini o’zlashtirishda sub’yektlar o’rtasidagi iqtisodiy tizim mulkchilik munosabatlarini keltirib chiqaradi. Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini mulkka egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish belgilaydi va jamiyatdagi huquqiy, iqtisodiy munosabatlar mazmunini o’zida ifodalaydi. Mulkchilik shu sababli bir vaqtning o’zida ham huquqiy, ham iqtisodiy ham doimiy kategoriya hisoblanadi. Egalik qilish – mulkdor qo’lida mulk huquqining saqlanib turishi hisoblanadi. Bunda mulkdan kelgan foyda ikki qismga bo’linadi. Daromadning bir qismini mulkdor ijara haqi ko’rinishida oladi, qolgan qismini ijarachi o’z ehtiyojlarida foydalanadi. Masalan, mulkdor uyni ijarachiga beradi va ijara haqi oladi qolganini ijarachi o’zlashtiradi. Qisqa qilib aytganda, qisman cheklangan o’zlashtirish deyishimiz ham mumkin. 5 fermalar, bog‘lar va shu kabilarni imtiyozli shartlar asosida xususiyiashtirish, hamda soliq to‘lashda ayrim imtiyozlar berish kabilardir. Respublikada davlat mulkini xususiylashtirishning o‘ziga xos boshqa jihatlari 1-Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan bayon qilingan iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy qoidalaridan kelib chiqadi. Bular quyidagilar: a) davlat mulkini xususiylashtirish respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning ichki mantiqiga bo‘ysundiriladi va ularning asosini tashkil qiladi; b) mulkni xususiylashtirish jarayoni davlat tomonidan boshqariladi; c) xususiylashtirishni huquqiy-me‘yoriy jihatdan ta‘minlashda qonunlarga rioya etiladi. Davlat korxonalarini xususiylashtirish bu mulkchilikning rivojlanishiga, uning yangi bosqichiga o‘tishiga bo‘lgan talabidan kelib chiqadigan bir jarayondir. Xususiylashtirishning rivojlanishini ta‘minlaydigan muhim omillardan biri – bu ishlab chiqaruvchilar hamda tadbirkorlarning tashabbusi, ularning ishlab chiqarishdagi faolligi hamda ishbilarmonligldir. Davlat mulkini xususiylaslitirish natijasida hokimiyat va ishlab chiqarish sohalariga yangi ishbilamionlar, aholining faol qismi jalb etiladi va mulkiy munosabatlarni rivojlantirishdan hamda mulk shakllarini takomillashtirishdan aholining shu qismi manfaatdorgina bo‘lib qolmay, balki o‘rta va quyi ijtimoiy qatlamni ham mulkiy munosabatlarni takomillashtirishdan manfaatdor qiladi. Davlat mulkini xususiylaslitirish siyosati mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlarini, mahalliy va milliy sharoitlarni, urf- odatlarni hisobga olgan holda olib borilishini ko‘zda tutadi. Davlatlashtirishdan qaytishning muhim yo‘nalishlari bu ijara munosabatlarini rivojlantirish va aksionerlik mulkini shakllantirish hisoblanadi. Bu jarayon ma‘lum tadbirlarga rioya qilingan holda olib borilishi lozim, bu avvalo, ixtiyoriylik asosida, oshkoralik hamda jamoatchilikning umum ishtirokida amalga oshirilib, u mehnat jamoalarining iqtisodiy manfaatiga, davlat manfaatlariga putur yetkazmasligi, shu bilan birga iste‘molchilar manfaatlariga ham zid bo‘lmasligi zarur. Bu holda mahsulot hajmi, sifati va mehnat unumdorligini oshirish, ishlab 21 XULOSA Iqtisodiy Sotsializmdan bozor iqtisodiyotiga o’tishda turli mulk shakllari paydo bo’lgan bo’lsa, bozor iqtisodiyotidan ko’p ukladli iqtisodiyotga o’tish jarayonida xilma-xil mulkchilikka asoslangan turli xildagi ukladlar hosil bo’ldi. Hozirgi aralash iqtisodiyot davrida mamlakatimizda 4 turdagi ya’ni davlat, jamoa, xususiy va aralash ukladlar mavjud. Bularning barchasiga birdaniga emas, boshqichma-bosqich amalga oshirilishi iqtisodiy siklik jarayonlardan sezdirmasdan o’tish hamda ehtiyotkor bo’lishni talab etadi. Ko’p ukladlilik sharoitiga erishish uchun mulkni davlat tasarrufidan chiqarish yoki xususiy sektorni erkinlashtirish bilan erishilmaydi. Buning uchun iqtisodiyotni liberallashtirish ham kerak. Davlatimiz rahbari 2017-yilda “Yangi O’zbekiston” qurish masalasida iqtisodiyotni erkinlashtirish hamda xususiy sektorning rolini kengaytirish taklifini ham bildirib o’tgan. Shu yo’nalishda yurtimizda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiy mulk egalarini davlat tomonidan huquq va himoyasi turli qonunlar asosida ta’minlab qo’yildi. O’zbekistonda xususiy sektorni rivojlantirish orqali xalq orasida bir necha muammolar bartaraf etildi. Masalan, aholi o’z uyiga, yeriga ega bo’ldi, ishsiz yurganlar ish bilan ta’minlandi. Shundan so’ng davlat o’z oldiga undan ham katta maqsad qo’ydi ya’ni xususiylashtirilgan ammo ishlamayotgan yoki past likvidli korxonalarni davlat aktivlarini sotishdan tushgan mablag’lar hisobiga qo’llab- quvvatlash, ularni moliyaviy resurslar bilan ta’minlashni amalga oshirib kelishmoqda. Davlatning bu strategiyasi, xususiy sektorda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlorni jahon brendiga olib chiqish hamda raqobatlasha olish shart- sharoitlari bilan ta’minlashga qaratilgan. 33 Foydalanish - mulk bo‘lgan boylikni iqtisodiy faoliyatda qo‘llab, xo‘jalik jarayoniga kiritib, undan natija olishdir. Bunda mulkdan biror maqsad yo’lida , daromad topish yoki shaxsiy ehtiyojlarni qondirishda foydalanish yuzaga keladi. Foydalanishning egalik qilishdan farqi shundaki, mulkdan kelgan naf ikki qismga bo’linmaydi ya’ni foyda butunligicha mulk egasi tomonidan o’zlashtiriladi. Tasarruf etish – bu mulk taqdirini mustaqil o’zi istagan tarzda hal etishi demakdir. Ya’nikim, mulkni sotib yuborish, davlat tasarrufiga o’tkazish, sovg’a qilish yoki meros qoldirishi o’z ixtiyorida bo’ladi. Mulkchilik tizimi — jamiyatda o‘rnatilgan mulkchilik shakllariga mos instrumental (Fuqarolik huquqlari ob’yekti ma‘nosida), institutsional va funksional tuzilmalarni va ular bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy-informatsion-huquqiy munosabatlar mexanizmini birlashtiruvchi yaxlit tizimli majmua. Uning faoliyati mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo‘yicha davlat siyosati kontekstida Mulkiy huquq sub’yektlari tomonidan harakatga keltiriladi. Bunda davlatning siyosati mulkchilik tizimining samaradorligiga qulay mulkchilik munosabatlari muhitini yaratish asosida erishilishiga qaratiladi. Shunday qilib, mamlakatda barqaror iqtisodiy o‘sish va xalq farovonligi faqat samarali mulkchilik tizimi shart-sharoitlarida erishiladi. Mulk - bu ham manfaat, ham mas‘uliyatdir. Mulkchilik - bu mas‘uliyat bilan manfaatning uzviy birligi hisoblanadi. Mulkchilik real bo‘lishi uchun mulkdorning iqtisodiy manfaati amalga oshishi shart. Miqdorning iqtisodiy manfaati - uning boylik egasi sifatidagi hayotiy ehtiyoji bo‘lib, xatti-harakat, fe‘l-atvorni, iqtisodiy faoliyat motivatsiyasi (sababini) yuzaga chiqaradi. Mulkiy tizim munosabatlar mulkdorlar va mulkdor bo‘lmagan shaxslarning o‘zaro manfaatli aloqalari mazmun-mohiyati va shakllarini ifodalaydi, ijtimoiy ishlab chiqarishning turini va shaklini, mulkchilik tizimidagi faoliyat xarakterini, mamlakatning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanish modelini hamda bu shaxslarning ishlab chiqarish vositalari bilan 6 ularni amaliyotda tatbiq etib, barchaning ongiga uni singdirishga harakat qilmoqdalar. Chunki oldingi yillarda tadbirkorlar va kichik biznes sub’yektlari mansabdor shaxslarning noqonuniy tazyiq o’tkazishlari va korrupsiyaning avj olishidan aziyat chekishardi. Hozirgi kunda esa hamma o’z haq-huquqlari biladi va bunday noqoqnuniy harakatlarga cheklovlar qo’yilgan. Shulardan unumli foydalangan holda prezidentimiz tomonidan “ Har bir oila tadbirkor” loyihasi asosida ko’plab aholi ish bilan ta’minlanib, yana yangi ish o’rinlari yaratildi. Qolaversa, endi oddiy aholi qatlami ham xususiy mulkidan kelgan mablag’lar natijasida shaxsiy mulkini ko’paytirish imkoniga ham ega bo’lmoqda. Bu qilinayotgan barcha ishlar aholini yaxshi yashashi, ijtimoiy yordamga muhtoj qatlamning kamayishi hamda iqtisodiyyotimiz rivojida har bir shaxsning o’rin egallashi uchun cheksiz imkoniyatlar yaratilmoqda desak mubolag’a bo’lmaydi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning uzoqni ko’zlab olib boriyotgan strategiyasi, siyosati xalqimiz farovonligi uchun o’zining salmoqli hissasini yetakchi o’rinlarda qo’shib kelmoqda. 35 inobatga olgan holda mulkchilikka davlat aralashuvi kamaytirildi, ularga erkin ishlashga imkoniyatlar yaratildi. Bu jahon tajribalarida va milliy iqtisodiyotimizda ham o’z isbotini topdi. Mulkchilik shakllari asosan quyidagi yo‘llar bilan vujudga keladi: ilohiy va omad faktorlari, ijtimoiy, siyosiy va huquqiy jarayonlar, inson mehnati, yuridik shaxslar (jumladan, biznes sub’yektlari) faoliyati, davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va milliylashtirish (natsionalizatsiya). Bunda davlat, mahalliy hokimiyatlar, yuridik va jismoniy shaxslar, alohida jamoalar mulkdor sub’yektlar sifatida qaraladi. Vazirlar Mahkamasi majlisida (2007-yil 12-fevral) 1-Prezident Islom Karimov “Yangilanish va barqaror taraqqiyot yo’lida yanada izchil harakat qilish, xalqimiz uchun farovon turmush sharoiti yaratish-asosiy vazifamizdir” nomli ma’ruzasida xususiylashtirish masalasiga doir o’z fikrini quyidagicha bayon etgan edi: “Biz xususiylashtirish ishlariga nisbatan munosabatimiz va yondashuvlarimizni ham tubdan o’zgartirishimiz, iqtisodiyotning kimyo, elektrotexnika, qishloq xo’jaligi mashinasozligi, qurilish materiallari sanoati va boshqa yetakchi tarmoqlariga qarashli korxonalarning aksiyalarini kimoshdi savdosiga qo’yish bo’yicha qat’iy choralar ko’rishimiz zarur” Xulosa shuki,davlat mulkini xususiylashtirilishi va kichik biznes rivojining rag’batlantirilishi natijasida O’zbekistonda yangi ijtimoiy qatlam – mulkdorlar sinfi paydo bo’ldi hamda xususiylashtirish tufayli qimmatli qog’ozlar va mulk bozori kabi yangi bozorlar paydo bo’lib, ko’p tarmoqli iqtisodiyotning shakllanishi va bozor munosabatlarini yanada rivojlanishiga asos bo’ldi. 1.2 O’zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini belgilovchi me’yoriy-huquqiy bazasi. O’zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini belgilovchi me’yoriy-huquqiy bazasi 1990-yil 31-oktyabrda O‘zbekiston Respublikasida qabul qilingan “Mulkchilik to‘g‘risida”gi qonun asosiysi hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasida mulkchilikka doir munosabatlar O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hamda O‘zbekiston Respublikasining boshqa qonun hujjatlari bilan 10 qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan har qanday shartnoma shartlarini aniqlashda erkindirlar. Tovarlar, xizmatlar va moliyaviy mablag‘lar O‘zbekiston Respublikasining butun hududida erkin harakatda bo‘ladi. Xavfsizlikni ta‘minlash, insonlarning hayoti va sog‘lig‘ini himoya qilish, tabiatni va madaniy boyliklarni muhofaza qilish uchun zarur bo‘lsa, tovarlar va xizmatlar harakatda bo‘lishini cheklash qonun hujjatlariga muvofiq joriy etilishi mumkin.9 O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksining 2-moddasiga ko‘ra: Fuqarolik qonun hujjatlari fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining huquqiy holatini, mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarning, intellektual faoliyat natijalariga bo‘lgan huquqlarning vujudga kelish asoslarini hamda ularni amalga oshirish tartibini belgilaydi, shartnoma majburiyatlari va o‘zga majburiyatlarni, shuningdek boshqa mulkiy hamda u bilan bog‘liq shaxsiy nomulkiy munosabatlarni tartibga soladi. Fuqarolar, yuridik shaxslar va davlat fuqarolik qonun hujjatlari bilan tartibga solinadigan munosabatlarning ishtirokchilari bo‘ladilar. Agar qonunda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, fuqarolik qonun hujjatlarida belgilab qo‘yilgan qoidalar chet ellik fuqarolar, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar hamda chet ellik yuridik shaxslar ishtirokidagi munosabatlarga qo‘llaniladi. Shaxsiy nomulkiy munosabatlar va mulkiy munosabatlar bilan bog‘liq bo‘lmagan shaxsiy munosabatlar, agar qonunlarda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa yoki bu munosabatlarning mohiyatidan o‘zgacha hol anglashilmasa, fuqarolik qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Ushbu moddaning birinchi qismida ko‘rsatilgan belgilarga javob beradigan oilaviy munosabatlarga, mehnat munosabatlariga va tabiiy resurslardan foydalanish hamda atrof muhitni muhofaza qilish munosabatlariga nisbatan fuqarolik qonun hujjatlari bu munosabatlar maxsus qonunlar bilan tartibga solinmaydigan hollarda qo‘llaniladi. 15 To’rtinchidan, ish haqini aksiyalarga bog’lab qo’yish orqali iste’mol bozoriga pul bosimi pasaytiriladi. Tub o’zgarishlardan ko’zlangan asosiy maqsad ko’p ukladli iqtisodiyotni barpo etish bo’lib, hozirgi davrda baralla pirovard natijaga erishdik deya olamiz. 2017-2021-yillardagi O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish Harakatlar strategiyasi ning 3-yo’nalishi iqtisodiyotni barqarorlashtirishga bag’ishlangan. Unga ko’ra:  Iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish va unining ustivor mavqeyini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag’batlantirishga qaratilgan institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish;  Xususiy mulk huquqi va kafolatlarini ishinchli himoya qilishni ta’minlash, xususiy tadbirkorlik va kichik biznes rivoji yo’lidagi barcha to’siq va cheklovlarni bartaraf etish;  Investitsiya muhitini takomillashtirish, mamalakat iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy, eng avvalo, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish;  Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini tartibga solishda davlat ishtirokni kamaytirish, davlat boshqaruvi tizimini markazlashtirishdan chiqarish va demokratlashtirish,davlat-xususiy sheriklikni kengaytirish, nodavlat,jamoa tashkilotlari va joylardagi o’zini o’zi boshqarish organlarini rolini oshirish kabilardan iborat ekanligi reja qilib olingan.13 Endi hozrgi davrdagi vazifa- milliy iqtisodiyotlarning barqaror rivojlanishi uchun jami ukladlarning tizimli hamkorligi talab qilinadi. O’zaro raqobatda bo’lga turli mulkchilik va xo’jalik shakllarining yuzaga kelishi va ular samaradorligini ta’minlash zarurati bor bo’lganidan ularning birontasi ham boshqalari bilan o’zaro aloqada bo’lmay turib rivoj topa olmaydi. Raqobatlashuvchi shakllarning uzviy bir butunligi ularning davlat tazyiqi bilan yaratilgan tartibsiz konglomeratidan (to’plamidan) farq qiladi, chunki bu manfaatlarning bog’lanishiga asoslanadi. Hozirgi iqtisodiyotning ko’p ukladli 25 • Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish vaqtida mulkni pulli va pulsiz topshirishni qo’shib olib borish; • Pulsiz va pulli xususiylashtiriladigan mulkdan ulush olishda fuqarolarning huquqlari tengligi; • Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish sharoitida barcha fuqarolar ijtimoiy himoya qilinishini ta’minlash; • Oshkoralik davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish tadbirlarini amalga oshirish ustidan davlat va jamoat nazoratini yo’lga qo’yish; • Raqobat to’g’risidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etish.8 Shuni aytib o’tish joizki, xususiylashtirilgan mulkdan keladigan tushum orqali davlat byudjetini ko’paytirish ko’zda tutilmagan. Aksincha, bu tushumlar yordamida mulk ob’yektlarini ta’mirlash, ularni zamoniy texnika va texnologiyalar bilan ta’minlash ya’ni ishlab chiqarishda modernizatsiya va diversifikatsiya ishlarini olib borish hamda raqobatbardosh aniqroq qilib aytganda, jahon talablariga mos mahsulotlar yaratish uchun shart-sharoitlar yaratish asosiy maqsad qilib olingan. Mamlakatimizda ko’p ukladli iqtisodiyot tarkibida davlat, korporativ va xususiy mulkning tengligi, ayni paytda xususiy mulkning ustuvorligi aniq belgilab qo’yilgani davlatimizning siyosiy va iqtisodiy tizimini, biz barpo etayotgan jamiyatning ma’no mazmunini aniq va ravshan ko’rsatib beradi. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksining 1-moddasiga ko‘ra: Fuqarolik qonun hujjatlari ular tomonidan tartibga solinadigan munosabatlar ishtirokchilarining tengligini e‘tirof etishga, mulkning daxlsizligiga, shartnomaning erkinligiga, xususiy ishlarga biron-bir kishining o‘zboshimchalik bilan aralashishiga yo‘l qo‘yilmasligiga, fuqarolik huquqlari to‘sqinliksiz amalga oshirilishini, buzilgan huquqlar tiklanishini, ularning sud orqali himoya qilinishini ta‘minlash zarurligiga asoslanadi. Fuqarolar (jismoniy shaxslar) va yuridik shaxslar o‘z fuqarolik huquqlariga o‘z erklariga muvofiq ega bo‘ladilar va bu huquqlarini o‘z manfaatlarini ko‘zlab amalga oshiradilar. Ular shartnoma asosida o‘z huquq va burchlarini belgilashda va 14 chiqarishni boshqarishni yaxshi tashkil etish, mavjud moddiy texnika, moliyaviy va mehnat resurslaridan, fan va texnika yutuqlari, yangi texnologiyadan samarali foydalanish, tovar ishlab chiqarishni ko‘paytirish hisobiga bozorda narxlarning pasayishiga erishish yo‘li bilan aholining moddiy farovonligning oshishiga erishish talab etiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning tarjibasi ko’p ukladlilik davlat sektorining o’ziga mos roli naqadar katta ekanligini ko’rsatadi. Mohiyat e’tibori bilan davlat tuzilmlarining samarali faoliyat ko’rsatishi – bu hozirgi zamonaviy ko’p ukladli xo’jalik tizimiga o’tishning eng muhim shart-saroitidir Shu o’rinda shuni eslatib o’tish joizki, mamlakatimizdagi mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bo’yicha islohotlar olib borilayotgan bir paytda iqtisodiyotimizda davlat mulki bo’lishi ham muhim. Chunki ayrim tarmoqlarni davlat tasarrufidan chiqarib bo’lmaydi. Iqtisodiyotimizni jadal rivojlantirishda davlat ulushi ham muhim ro’l o’ynaydi. Biz barcha narsalarni mulkdorlar qo’liga o’tkiza olmaymiz. Hozirgi kunda davlat tasarrufidan chiqarilmaydigan yerlar va obyektlardan iborat ro’yxat tuzildi. Quyidagi yer uchastkalari xususiylashtirilmaydi: o Xususiylashtirilmaydigan foydali qazilmalar konlari,davlat mulkidag i strategik obyektlar joylashgan yer uchastkalari; o Rejalashtirish sxemalari bo’lmagan hududlarda joylashgan yer uchastkalari; o Tabiatni muhofaza qilish, sog’lomlashtirish, rekreatsiya maqsadlari va tarixiy-madaniy maqsadlar uchun mo’ljallangan yerlar tarkibiga kiruvchi yer uchastkalari; o O’rmon va suv fondlarining, shahr va shaharchalarning umumiy foydalanishdagi yerlari (maydonlar, ko’chalar, tor ko’chalar, yo’llar, sohil bo’ylari, skverlar, xiyobonlar); o Xavfli moddalar bilan zararlangan va biogen zaharlanishga duchor bo’lgan yer uchastkalari; 22 KIRISH Kurs ishi mavzusi dolzarbligi .Hozirgi kunda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish hamda mulkchilik tizimida davlat aralashuvining kamayib borishi iqtisodiyotimiz barqarorlashuvida juda katta ahamiyatga ega. Prezidentimiz Mirziyoyev Sh. M. iqtisodiyot sohasida oldimizda turgan vazifalar haqida gapirganda “Avvalo keng qamrovli iqtisodiy islohotlar negizida iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy sektorni jadal rivojlantirish orqali yangi ish o’rinlarini ko’paytirish, ochiq iqtisodiyot, sog’lom raqobat, ishbilarmonlik va investitsiya muhitini tubdan yaxshilash uchun zarur sharoit yaratish” 1ni alohida ta’kidlab o’tganlar. Bozor iqtisdiyotidan ko’p ukladli iqtisodiyotga o’tishdagi jaryonlarda xususiy sektorning o’rni naqadar muhim ekanligi ko’pchilikka ayon. Bu yo’lda qiyinchiliklar bo’lishini ham hammamiz bilamiz. Ammo ko’p ukladli iqtisodiyot ham vaqtinchalik emas, iqtisodiyotda uzluksiz ishtirok etishi uningo’ziga xos belgilaridan bir hisoblanadi. Bugungi kunda davlatimiz iqtisodiyot sohasida xususiy mulk huquqi va kafolatlarini ishonchli himoya qilishni ta’minlash, xususiy tadbirkorlik va kichik biznes rivoji yo’lidagi barcha to’siq cheklovlarni bartaraf etish, unga to’liq erkinlik berish, “Agar xalq boy bo’lsa, davlat ham boy va kuchli bo’ladi” degan ta’moyilga e’tiborini qaratgan. Albatta, davlat mulkini xususiylashtirishni yanada kengaytirish va uning tartib-taomillarini soddalashtirish iqtisodiyotimizni bardavom qilishga xizmat qilishi shubhasiz. Kurs ishining maqsadi. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiyatlarining nazariy asoslarini o’rganib, xususiylashtirish haqida kerakli ko’nikma hosil qilish hamda bulardan foydalanib amaliyotda tatbiq etish va takomillashtirishdan iborat. Kurs ishining vazifalari: - O’zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental 3 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1 . O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: O‘zbekiston, 2003. 2. «CHexiya, Estoniya, Kipr, Vengriya, Latviya, Litva, Malta, Polsha, Sloveniya va Slovakiya Respublikalarining Evropa Ittifoqiga qo‘shilishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi, bir tomondan, Evropa Hamjamiyatlari hamda ularga a‘zo davlatlar, ikkinchi tomondan, o‘rtasida SHerikchilik va Hamkorlik to‘g‘risida gi Bitim Bayonnomasini (Bryussel, 2004 yil 30 aprel) ratifikatsiya ‖ qilish haqida» gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. 2005 yil 18 may. 3. O‘zbekiston Respublikasining ―Tashqi iqtisodiy faoliyati to‘g‘risida gi ‖ Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 4. O‘zbekiston Respublikasining ―chet el investitsiyalari to‘g‘risida gi ‖ Qonuni. 1998 y. 5 . O‘zbekiston Respublikasining ―Xorijiy investorlar huquqlari himoyasi kafolatlari va choralari to‘g‘risida gi Qonuni. 1998 y. ‖ 6 . O‘zbekiston Respublikasining ―Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida gi Qonuni. 2000 y. ‖ 7. O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi etib qayta tashkil qilinganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar kiritish to‘g‘risida Internet saytlari 1. www.hozir.org . 2. www.cuberlink.ru 3. www.fayllar.org 36 oshkoralashtirish imkoniyatlari bilan uzviy bog’liq bo’lgan hola hal qilinishi lozim. Bu o’rinda monopoliyadan chiqarish muammolari yana bir muhim qo’shimcha funksiyaga rga bo’ladi. Ilmiy adabiyotlarda bu masalaga alohida e’tibor berilgan.12 Samarali monopoliyadan chiqarish xususiylashtirish bilan birgalik teng olib borilishi kerak. Chunki bu jarayaon nafaqat sog’lom raqobatning sharti balki, iqtisodiy xilma-xilliikning qaror topishiga aylanadi. Xo’jalik shakllarini rivojlantirish jarayoni klassik xususiy mulk shakllarini aksiyadorlik tashkilotlariga aylantirishdek tabiiy transformatsiya yo’li bilan borgan joylarda o’z-o’zini tartiblaydigan nodavlat xo’jalik tuzilmalari unsuri ustunlik qiladi. Davlat va nodavlat, davlat va xususiy sektorlarning bo’lishi ya’ni ko’p sektorli iqtisodiyot rivojining davomi poiforizm bo’ladi deb aytishga asoslar bor. Lekin bu ko’p sektorlik endilikda teng huquqli xo’jalik sektorlari va shakllarining o’zaro zaruriy hamkorligini ham anglatadi. Bunday o’zaro hamkorlik davlat yo’li bilan va bozorda tartiblash mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Shu sabbali milliy polifarizm modellari, bir tomondan davlat va xusussiy sektorlarning o’zaro nisbatlari va o’zaro tuzilmasi bilan ikkinchi tomondan, ijtimoiy va xususiy manfaatlarning u yoki bu darajadi muvofiqligini ta’minlashga qordir bo’lgan mexanizmlarning kombinatsiyalari bilan farq qiladi. Shuningdek, rivojlanayotgan mamlakatlar tajribalarini hisobga olgan holda institutsional investitsiyalar mexanizmidan foydalanishga o’tdilar, aksiyalashtirish orqali “ yumshoq” xususiylashtirishga kirishildi. Birinchidan, davlat kompaniyalarining asosiy paychilaridan biri bo’ladi, bu esa bankrotlik chog’ida aksiyadorlarning vositalari qaytarilishini kafolatlaydi. Ikkinchidan, aholining shaxsiy jamg’arma (omonat)lari institutlari orqali jamg’arma fondlariga aylantiriladi. Uchinchidan, investitsiyalar rekonstruksiyaga emas, balki eng istiqbolli tarmoqlarda yangi korxonalar qurilishiga yo’naltirildi. 24 MUNDARIJA Kirish ........................................................................................................................3 I BOB. O’ZBEKISTONDA MULKNI DAVLAT TASARRUFIDAN CHIQARISH XUSUSIYATLARINING NAZARIY ASOSLARI.. ....................5 1.1 O’zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslari......................................................................................................................5 1.2 O’zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini belgilovchi me’yoriy-huquqiy bazasi.........................................................................................16 II BOB. O’ZBEKISTONDA MULKNI DAVLAT TASARRUFIDAN CHIQARISH VA XUSUSIYLASHTIRISHNING MAQSADI, YO’LLARI, USULLARI HAMDA AMALIYOTDA TATBIQ ETILISHI.. ..........................21 2.1 O’zbekistonda mulkchilik tizimini shakllanishining bosqichlari va xususiyatlari.............................................................................................................21 2.2 Mulkchilik shaklini o’zgartirish- ko’p ukladli tizimni yaratishning asosi..........26 2.3 Xususiylashtirilgan korxonalarni qo’llab-quvvatlash iqtisodiy taraqqiyotimizni muhim omili............................................................................................................. Xulosa .....................................................................................................................41 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati .....................................................................43 2 Fuqaroning shaxsiy mulki asosan, ularning ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirokidan, o’z xo’jaligini yuritishdan tushgan mehnat daromadlari hisobiga vujudga keladi va ko’payadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy mulk aksiyadan keladigan dividend, bank foizlari, xususiy sohibkorlik daromadi kabi yangi manbaalarga asoslanadi. Shaxsiy mulk ob’yektlari – bu turar joylar, bog’-hovli va uylar, transport vositalari, pul jamg’armalari, uy-ro’zg’or va shaxsiy iste’mol buyumlari, yakka tartibda va boshqa xo’jalik faoliyati uchun kerakli ishlab chiqarish vositalari, ularda hosil qilingan mahsulot va boshqalar bo’lishi mumkin.  Xususiy mulk - ayrim sohibkorlarga qarashli yollanma mehnatga asoslangan va o’z egasiga foyda keltiruvchi mulkdir. Shu bilan birga xususiy mulk bo’lgan mol-mulkning miqdori va qiymati cheklanmagan. Xususiy mulk ham, boshqa har qanday mulk shakllari kabi,o’zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. U, so’zsiz, tashabbuskorlik va tadbirkorlikni, mehnatga ma’suliyatlilik munosabatlarini rag’batlantiradi. Shu bilan birga, tovar ishlab chiqarish sharoitida u hufyona daromad orttirishga intilish hissini tug’diradi. Mulkchilikni bu shaklini tan olish xalq xo’jaligiga uni qo’llash foydali bo’lgan bo’g’inlarni anqilash, uni tartibga solishning moliyaviy va huquqiy mexanizmlarini shakllantirshni taqozo etadi. Lekin xususiy mulkchilikni bunday tan olish uni mutlaqlantirish bilan umuman bog’liq emas. Bu mulk sotib ollingan ishlab chiqarish vositalari asosida mustaqil xo’jalik yuritish yoki davlat korxonalari, kooperativ firmalar, magazin,oshxona va shu kabilarni sotib olish orqali vujudga keltirish mumkin.  Jamoa mulki – muayyan maqsad yo’lida jamoaga birlashgan kishilar tomonidan moddiy va ma’naviy boyliklarni hamjihatlik bilan o’zlashtirishni bildiradi. Jamoa mulki davlat mulkini korxona jamoasi sotib olishi, badal to’lab korxona qurishi, aksiya chiqarib, ularni sotish kabi yo’llar orqali paydo bo’ldi. Jamoa mulkining muhim xususiyati shundaki, ishlab chiqarish vositalari va mehnat mahsuliga ayrim shaxslar emas, balki ma’lum guruh, kishilar egalik qiladi. Jamoa mulkiga kooperativlarning, ijara va jamoa korxonalarining, aksionerlar jamiyatlari, 8 2.3. Xususiylashtirilgan korxonalarni qo’llab-quvvatlash iqtisodiy taraqqiyotimizni muhim omili Xususiylashtirilgan korxonalarda turli xildagi tadbirkorlik yo’nalishlari faoliyat yuritmoqda. Xususiylashtirilgan korxonalarni qo’llab-quvvatlash tadbirkorlikka ko’maklashish demakdir. Aslini olganda, tadbirkorlik jamiyatdagi ijtimoiy va iqtisodiy muammolari bartaraf etishda hamda jamiyatni har tomonlama rivojlantirishda muhim ro’l o’ynaydi. Chunki ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish, yangi ish o’rinlarini yaratib, aholi bandligini ta’minlash hamda ishliksiz darajasini pasaytirishda umumiy hisobning yarmi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka to’g’ri kelmoqda. Xususiylashtirilgan korxonalarni qo’llab-quvvatlash orqali aholi turmush tarzini yaxshilash, hayot darajasi va farovonligini oshirishga erishiladi. Tadbirkor yanada rivojlanish natijasida mulkdorga aylanadi. Bu esa jamiyatdagi yangicha fikrlaydigan, harakat qiladigan yangi avlod – tadbirkorlar, mulkdorlar tabaqasining shakllanishiga olib keladi. Bunday shaxslar davlatning ijtimoiy tayanchi va iqtisodiy taraqqiyot manbai hisoblanadi. Xususiy tadbirkorlik sub’yektlari, fermer xo’jaliklari davlat buyurmasini bajarishda ham ishtirok etadilar. Ma’lumki o’zbekiston davlat buyurtmasi bo’yicha paxta va g’alla yetishtirishda fermer xo’jaliklari yetakchilik qiladilar.18 Bundan tashqari, kichik va o’rta korxonalar yirik korxonalarning ayrim buyurtmasini ham bajarib, ularni to’ldiradilar.19 Tadbirkorlik faqagina mulkdorga daromad keltiribgina qolmay balki, davlatning salmoqli daromad manbai hisoblanadi. Davlatga tushadigan tushumning asosiy qismi xususiy sektorga tegishlidir. Mamlakatimizda davlat mulkini sotishdan umumiy tushumlar haqida yuqorida aytib o’tgandik. Endi uni hududlar kesimida anday taqsimlangani, ya’ni yurtimiz iqtisodiyotida qaysi viloyatlar yetakchilik qilayotgani haqida axborot bermoqchimiz. 28  2003-yildan boshlab O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning 5-bosqichi boshlandi. Iqtisodiyotda davlat mulki ulushi ishtirokini kamaytirib, xususiy sektor salmog’ini faollashtirish hamda iqtisodiy nochor holatdagi tashkilotlarni ivestitsiya shartlarini qabul qilgan holda “nol” qiymatda tanlov asosida sarmoyadorlarga berish mexanizmi tasdiqlandi. Bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish vazifasi o‘tish davrida mulkchilikda davlat sektorining salmog‘i ancha yuqori bo‘lgan mamlakatlarda bu mulkning ma‘lum qismini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni taqozo qiladi. Shunga ko‘ra, O‘zbekistonda ham mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga muhim ahamiyat kasb etuvchi jarayon sifatida qaralib, «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida»gi qonunida (1991 yil 19 noyabr) quyidagicha ta‘rif beriladi: Davlat tasarrufidan chiqarish - davlat korxonalarini hamda tashkilotlarini jamoa, ijara korxonalariga, aksiyali jamiyatlarga, mas‘uliyati cheklangan jamiyatlarga, davlatga qarashli mulk bo‘lmaydigan boshqa korxonalar va tashkilotlarga aylantirishdir. Xususiylashtirish fuqarolarning va davlatga taalluqli bo‘lmagan yuridik shaxslarning davlat mulki ob‘yektlarini yoki davlat aksiyali jamiyatlarining aksiyalarini davlatdan sotib olishidir. Bundan ko‘rinadiki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishga qaraganda ancha keng tushuncha. Xususiylashtirish - davlat mulkiga egalik huquqining davlatdan xususiy shaxslarga o‘tishidir. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashiirishdan tashqari, bu mulk hisobidan boshqa nodavlat mulk shakllarining vujudga keltirishni ham ko‘zda tutadi. Xususiylashtirishning usullari ham turli-tuman bo‘lib, ularni 3 guruhga ajratish mumkin: 1) davlat mulkini bepul bo‘lib berish orqali xususiylashtirish; 2) davlat mulkini sotish orqali xususiylashtirish; 19 tiklashda, ichki va tashqi savdo bozorlarini topishda amaliy ko’mak berish bilan sust ishlayotganligi tanqid ostiga olindi. O’zbekiston Prezidentining 18-apreldagi farmoni bilan Xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo’mitasi etib qayta tashkil etildi. Qaror “xususiylashtirilgan davlat mulki negizida xususiy mulkchilik va tadbirkorlikni rivojlantirish sohasida davlat siyosatini sifat jihatdan o’zgartirishni ta’minlash, tadbirkorlik sub’yektlarini xususiylashtirilgandan keyin amaliy qo’llab quvvatlash, shuningdek, davlat mulkidan foydalanish samaradorligini oshirish maqsadida” qabul qilindi. Xususiylashtirilgan korxonalarning ishlab chiqarish faoliyatini tiklash va samaradorligini oshirishni har tomonlama keng qo’llab-quvvatlash, shu asosda aholi daromadlarini barqaror o’sishini ta’minlaydigan yangi ish o’rinlarini yaratish, ushbu maqsadlarda vakolatli davlat organlari, moliya hamda boshqa bozor tuzilmalarining Savdo-sanoat palatasi hamda mahlliy hokimiyati va boshqaruv organlari bilan mustahkam hamkorlikdagi faoliyatini muvofiqlashtirish O’zbekiston Respublikasi Xususiylashtirilgan korxonalarga ko’maklashish va raqobatni rivjlantirish davlat qo’mitasining g’oyat muhim vazifasi deb belgilandi. Farmonga muvofiq, 2018-yilning 1-yanvariga qadar mutassil yangilanib turuvchi quyidagi choralar amalga oshiriladi:  Soliq, statistika va kadastr organlarining ma’lumot bazasi bilan o’zaro elektron aloqani ta’minlaydigan tarmoqlar, hududlar va turli xususiylashtirish shakllari kesimida davlat malkining xususiylashtirilgan ob’yektlari bo’yicha ma’lumotlar bazasi;  Bo’sh yotgan va samarasiz foydalanilyotgan xususiylashtirilgan ob’yektlar, ishlab chiqarish maydonlari va qurilish tugallanmagan b’yektlardan xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun foydalanish maqsadida ularning hududiy reyeestrlari 30 tuzilmasiga xususiylashtirish katta ta’sir ko’rsatadi. Samarali xususiylashtirish iqtisodiyotni isloh qilish va zamonaviy bozor iqtisodiyotini barpo etishning umumiy jarayonidagi bosh bo’g’inidir. 2019-yil 12-yanvar kuni urbanizatsiya jarayonlarini tubdan takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risidagi Prezident farmoni qabul qilindi. Farmonga muvofiq, 2019-yil 1-iyuldan: - Yuridik shaxslar bino va inshootlari, sanoat infratuzilmasi obyektlari joylashgan yer uchastkalarini xususiylashtirish huquqiga ega; - Jismoniy shaxslar yakka tartibda uy-joy qurish va turar joyga xizmat ko’rsatish uchun ajratilgan yer uchastkalarini xususiylashtirish huquqiga ega; - Xususiylashtirish mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarori bilan amalga oshiriladi; - Jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan xususiylashtirilgan yer uchastkalari xususiy mulk hisoblanadi va daxlsizdir; - Xususiylashtirish faqatgina kadastr hujjatlari mavjud bo’lgan holda hamda Hukumat tomonidan belgilanadigan miqdorlarda pullik asosda amalga oshiriladi.14 O’zbekistonning agrar sektorida xususiy jamoa shirkat va xo’jaliklarining parallel rivojlanishi ta’minlanmoqda. Ayni paytda ulardagi ichki tuzilmaviy o’zgarishlar o’tkazilmoqda, mayda dehqon xo’jaligi jadal o’smoqda. Bugungi kunga kelib, xususiylashtirish bo’yicha qator qonun va loyihalar ishlab chiqilmoqda. Bunga misol qilib, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2019- yilning 13-avgust kuni “Qishloq xo’jaligiga mo’ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish to’g’risida”gi qonunni keltirishimiz mumkin. Qonunga ko’ra, yer uchastkalarini xususiylashtirish quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: doimiy foydalanish (egalik qilish) yoxud meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqlari asosida tegishli bo’lgan yer uchastkalarini yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan sotib olish; yer uchastkalarini online- auksion orqali sotish; 26 bog‘lanish, ishlab chiqarish omillari va mahsul(natija)laridan foydalanish shart-sharoitlarini belgilaydi. Ta‘kidlash zarurki,barcha mamlakatlardagi mulkchilik tizimi va undagi mulkiy munosabatlar modeli undagi jamiyat tanlagan taraqqiyot modeliga mos ravishda shakllanadi.2 Shunday ekan, Fuqarolik huquqlari ob’yektining ta‘minot turlari mulkiy munosabatlar bilan uyg‘unlikda ko‘riladi. Mulkiy munosabatlar har doim yuridik qonunlarda qayd etiladi. Busiz mulkchilik amal qilmaydi. Qonunchilik orqali mulkiy aloqa – bog’lanishlar boshqarib boriladi. O’zbekiston Konstitutsiyasida ,,O’zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi “, - deb yozilgan. Hozirgi davrgacha turli mulk shakllari paydo bo’ldi. Bular jumlasiga davlat mulki, shaxsiy mulk, xususiy mulk, jamoa mulki va aralash mulkni kiritishimiz mukin. Shu sababli ham hozirgi iqtisodiyotimizni ko’p ukladli iqtisodiyot deb ataymiz. Mulk shakllariga ta’rif bersak maqsadga muvofiq bo’ladi deb o’ylaymiz.  Davlat mulki – egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish davlat ixtiyorida bo’lgan mulk ob’yektlaridan iborat. Davlat mulki asosan ikki yo’l bilan hosil bo’ladi: 1) Xususiy mulkni milliylashtirib, davlat qo’liga olish; 2) Davlat mablag’lari hisobidan korxonalar qurish, davlatga qarashli korxona va tashkilotlarda investitsiyalarni amalga oshirish. Davlat mulki haqiqatda ham xalqqa qarashli bo’lgan, bo’linmaydigan yoki umumiy resurslardan foydalanish uchun mosdir. Bunga misol qilib, takror ishlab chiqarib bo’lmaydigan tabiiy resurslarni, yirik inshootlar va transport vositalari, yo’llar kabi iqtisodiy tuzilmaning kattagina qismini ko’rsatish mumkin.  Shaxsiy mulk – bu fuqarolar mulki bo’lib, ularning shaxsiy yoki oilaviy ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Bu mulk shakli asosan shaxsning yoki uning oila a’zolarining mehnati asosida ko’payadi va rivoj topadi. 7 2017-yilda hududlar kesimida davlat mulkini sotishdan tushunlarning asosiy qismi Toshkent shahriga (barcha tushumlarning 49,5%), Namangan (13,5%), Toshkent (12,5%), Farg’ona (4,8%), Qashqadaryo (3,6%), Buxoro (3,5%), Qoraqalpog’iston Respublikasi (2,9%), Andijon (2,2%), Samarqand (1,8%), Surxondaryo (1,8%), Xorazm (1,5%), Jizzax (1,5%), Sirdaryo (0,8%), Navoiy (0,5%) viloyatlariga to’g’ri keladi. 2018-yilda hududlar kesimida davlat mulkini sotishdan tushunlarning asosiy qismi Toshkent shahriga (barcha tushumlarning 58,6%), Namangan (5,2%), Toshkent (7,2%), Farg’ona (4,6%), Qashqadaryo (2,4%), Buxoro (4,1%), Qoraqalpog’iston Respublikasi (2,6%), Andijon (2,5%), Samarqand (4,2%), Surxondaryo (1,7%), Xorazm (2,6%), Jizzax (2,4%), Sirdaryo (1,0%), Navoiy (0,9%) viloyatlariga to’g’ri keladi. 2017-yil 18-aprelda “ Xususiylashtirilgan korxonalar bilan ishlash samaradorligini oshirish chora tadbirlari to’g’risi”da Prezident farmoni imzolandi. Qaroroda qayd etilishicha mamlakatimiz mustaqil rivojlanish davrida mulkni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish bo’yicha tizimli ishlar doirasida 30 mingdan ortiq davlat ob’yekti, shu jumladan 6,5 mimgta yirik va o’rta korxona xususiy mulk qilib sotilgan. Natijada hozir nodavlat sektoriga yalpi ichki mahsulotning 81foiz dan ko’prog’i, sanoat ishlab ishlab chiqarishning 94 foizi va barcha band aholining 82 foizidan ziyodi to’g’ri kelmoqda. Lekin xususiylashtirilgan barcha korxonalar kutilgan natijani bermayabdi. O’tkazilgan xatlov natijalariga ko’ra, avval xususiylashtirilgan korxonalar negizida 2 mingdan ortiq past rentabilli va zarar ko’rayotgan kam quvvatli xo’jalik ob’yekti, samarasiz foydalanilyotgan yer uchastkalari va ishlab chiqarish korxonalari aniqlangan, Davlat organlari xususiylashtirilgan korxonalarning asl holatini o’rganish, ularning ishlab chiqarish faoliyati va moliyaviy iqtisodiy ahvolini monitoring qilish, mavjud muammolarni tahlil qilish va sabablarini aniqlash, ularni kredit va moddiy resurslar bilan ta’minlashda, muhandislik-ishlab chiqarish infratuzilmasini 29 Bir tarafning ikkinchi tarafga ma‘muriy bo‘ysunishiga asoslangan mulkiy munosabatlarga, shu jumladan soliq, moliyaviy va boshqa ma‘muriy munosabatlarga nisbatan fuqarolik qonun hujjatlari qo‘llanilmaydi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Xulosa qilib aytganda, biz mulk va mulkdorlar masalasini yechishda umume’tirof etilgan tamoyillar bilan birga, o’zimizga xos milliy xususiyat va hayot tarzini inobatga olganmiz. Ayni shunday yondashuv va olib borayotgan siyosatimiz mamlakatimizda ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlash, iqtisodiyotimizning ishonchli poydevori va tez sur’atlar bilan o’sishini ta’minlashda mustahkam omil bo’lib kelmoqda. 16 davlat kadastri organlari hamda “Yagona darcha” markazlari bilan integratsiyalashgan, muntazam yangilanib boruvchi baza yaratildi. O’z biznesini yuritish uchun tadbirkorlarda bilim va ko’nikmani shakllantirish maqsadida qo’mita huzurida Tadbirkorlik faoliyati asoslarini o’qitish markazi tashkil etildi, uning Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida huduiy bo’limlari tashkil etildi. Shu kungacha 407 ta kursa tashkil etilib ularda 7 mingdan ortiq tadbirkorlik sub’yekti hodimlari o’qitilib kelinmoqda. Kurslarda o’qish bepul va ishtirok etish uchun hech qanday chelovlar yo’q ekanligi tadbirkorlikni rivojlantirishga e’tiborning yuksak darajadagi isboti desak adashmagan bo’lamiz. 32 3) davlat mulkini bepul bo‘lib berish hamda sotishni uyg‘unlashtirish orqali xususiylashtirish. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish mulkchilikning rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan davlatning monopol hukmronligiga chek qo‘yib, jamiyatda faollik ko‘rsatayotgan erkin tadbirkorlik tashabbusaga keng yo‘l va imkoniyatlar ochib berishdan iborat. Aslida xususiylashtirish iqtisodiyotning davlat zimmasidan soqit qilish yo‘llaridan biri bo‘lib, davlat mulkini ma‘lum darajada haqiqiy egalari - fuqarolarga berish demakdir. Ko‘pincha xususiylashtirish - bu davlat mulkini ishlovchilarga berish, deb talqin qilinadi. Aslida mamlakatning barcha aholisiga davlat mulkini bo‘lib berib bo‘lmaydi, bunda aholining hammasi mulkka ega bo‘lib, ishlab chiqarishni tashkil etish, uni boshqarish ishlab chiqarish hamda mahsulotni ayirboshlash kabi mashaqqatli ishlarni o‘z zimmasiga olavermaydi. Xususiylashtirishning muhim xususiyatlaridan biri uning manzilli (adresli) yo’naltirilganligidadir. Bu orqali jamiyatdagi barcha qatlamni qo’llab- quvvatlashda bevosita qatnashish imkonini beradi. Ya’ni uy-joylarning imtiyoz yoki bepul berilishida, ijtimoiy yordam uchun o’tkaziladigan tadbirlarni davlat byudjeti tomonidan qoplanishida hamda qishloq aholisi chek yerlar olishida o’z ifodasini topadi. O’zbekistonda xususiylashtirishning to’lovliligi navbatdagi zarur xususiyatlardan biri hisoblanadi. Davlat mulkini sotib olish orqali bepul taqsimlashning salbiy oqibatlarini bartaraf etadi. Shuningdek, mulk sotishdan tushgan daromadlar yeg’ilib, xususiylashtirilgan korxonalarni, ijtimoiy zaif qatlamni qo’llab-quvvatlash dasturlari uchun moliyaviy manba shakllanadi. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning yana bir muhim xususiyati shundaki, u aholini ijtimoiy kafolat bilan ta’minlaydi. Ijtimoiy kafolatlar bir butun imtiyozlar tizimi orqali yaratildi. Bular xususiylashtirilayotgan korxona mehnat jamoasiga aksiyalarni imtiyozli shartlar bilan sotish, yangi mulkdorga eskirgan asosiy fondlar hamda ijtimoiy infrastruktura ob‘yektlarini bepul topshirish, davlat korxonalarining mol-mulki, 20 2.1-rasm. O’zbekistonda mulkchilik shakllanishi bosqichlari  O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning 1-bosqichi 1992-1993-yillarni o’z ichiga oladi. Bu davrda savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko’rsatish korxonalari va qishloq xo’jaligini qaytash ishlash tizimi paydo bo’ldi. Transport, qurilish va yengil sanoat tarmoqlariga tegishli korxonalar jamoa korxonalari va yopiq aksionerlik jamiyatlariga aylantirish orqali xususiylashtirildi.  O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning 2-bosqichi 1994-1995-yillarda ro’y berdi. Bu bosqichda ko’plab yirik va o’rta korxonalar ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi. Ko’chmas mulk va qimmatli qog’ozlar bozorining yangi muassasalari paydo bo’ldi. Shu bilan birgalikda bu davrda davlat mulkiga tanlov yoki auksion orqali egalik qilish huquqi yuzaga keldi. Bu tashabbusning o’ziga xos xususiyati shundaki, xususiylashtirilgan kelgan samara orqali ham aholida bo’sh turgan mablag’ni jalb qilib, bozorga tazyiqini kamaytirish, ham yangi mablag’larni ishlab chiqarishga jalb qilib, raqobatni kuchaytirish maqsad qilib olingan edi.  Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan 3-bosqich 1996-1998- yillardan iborat. Bu bosqichda aksiyalarinig nazorat paketlari davlat mulki bo’lgan korxanalar xususiylashtirildi. O’zbekiston Respublikasi Davlat mulki Qo’mitasining statistik ma’lumotlariga ko’ra , 1996-yil 1915 ta, 1997-yil 899 ta, 1998-yilda esa 226ta tashkilotlar davlat tasarrufidan chiqarilgan.  O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayoni 1998-2002-yillarda 4-bosqichni boshidan o’tkazdi. Bu davrda davlat byudjetiga xususiylashtirishdan tushgan daromadni yo’naltirish asosiy vazifa etib belgilandi. Mulk ob’yektiga chet eldan investitsiyalar kiritish, boshqaruv tizimi samaradorligini oshirish hamda yangi mulkchilik munosabatlarni qo’llab-quvvatlash infratuzilmani yaratib berish amaliyotga tatbiq etildi. 18 asoslarini o’rganish; - O’zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini belgilovchi me’yoriy-huquqiy bazasini yoritib berish; - O’zbekistonda mulkchilik tizimini shakllanishining bosqichlari va xususiyatlarini tahlil qilish; - Mulkchilik shaklini o’zgartirish- ko’p ukladli tizimni yaratishning asosi ekanligini anglash; - Xususiylashtirilgan korxonalarni qo’llab-quvvatlash iqtisodiy taraqqiyotimizni muhim omili ekanligini ko’rsatib berish. 4 xo’jalik jamiyatlari va shirkatlarning, jamoat tashkilotlari va diniy tashkilotlarning mulki kiradi.  Aralash mulk – turli shalkdagi mulklarning birikib ketishi natijasida paydo bo’ladigan boylik. Bu mulk alohida olingan ob’yektning turli mulkdorlar ishtirokida o’zlashtirishini bildiradi. Davlatning demokratik negizlari barqarorligining iqtisodiy asosini – mulk shakllarining xilma – xilligi, birinchi navbatda xususiy mulk tashkil etadi. Davlatning demokratik negizlari barqarorligining siyosiy asosini – real ishlab chiqarish vositalarining o’rta mulkdorlaridan iborat kuchli qatlamlarning mavjud bo’lishi tashkil qiladi. Aholi orasida haqiqiy mulkdorlar o’rta qatlamning ko’pchilikni tashkil etishi mamlakatda ijtimoiy – iqtisodiy islohotlarni orqaga qaytarish imkoniyatlarini bartaraf etishning kafolati hisoblanadi. Mulkchilik munosabatlari yoki mulkiy tengsizlik haqida ham allomalarni fikrini keltirishni joiz deb bildik. Masalan, Abu Ali ibn Sino “ Odamlarning mulkiy tengsizligi, vazifasining bir xil emasligi, o’zaro farqlari, inson ijtimoiy faoliyatining sababidir”3 deb yozgan. Aniqroq qilib aytganda, inson o’zini moddiy ahvolini yaxshi qilishi uchun unga iqtisodiy erkinlik berish kerak. Barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlash uchun odamlarda haqiqiy mulkdorlik hissini paydo qilish kerak. Ya’ni, mulkka inson o’zini mulki sifatida qarasa, davlatni mulki deb qaraganga nisbatan unga ehtiyotkor munosabatda bo’ladi va ishlab chiqarish samaradorligi uchun kurashadi. Agar mulki o’ziniki ekanligini anglamasa, jamiyatda barqarorlikni saqlab qolish va uni himoya qilishga intilmaydi. Shundan kelib chiqqan holda odamlar ongidagi o’zgarishlar natijasida mulkka, mehnatga bo’lgan munosabat o’zgardi. Davlat tomonidan tadbirkor va fermerlarga yerlar xususiylashtirilib berildi hamda xususiy mulk iqtisodiyot poydevori mahsuli ekanligi e’tirof etildi. Yana Voiz Koshifiyning ta’kidlashicha, “ishlab chiqaruvchilar hokimiyatga so’zsiz itoat etishlari emas, balki keyingilari mehnatkash dehqon, kosib- hunarmand, bog’bonning tinch mehnati uchun shart-sharoit yaratib berishlari kerak, boshqacharoq aytganda, ularga xizmat qilishlari lozim.”4 Bu fikrlarni 9 5. Mulkiy huquqning amalga oshirilishi atrof-muhitga zarar etkazmasligi, jismoniy, yuridik shaxslarning va davlatning huquqlarini buzmasligi hamda qonun bilan muhofaza qilinadigan manfaatlariga putur yetkazmasligi kerak. Iqtisodiyotning nodavlat sektorini rivojlantirish va xususiylashtirish borasida mustaqillik yillarida davlat tomonidan sezilarli ishlar amalga oshirildi. 1991-yil 19- noyabrda qabul qilingan “Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasining qonuni “Mulkchilik haqida”gi qonunni ro’yobga chiqarish uchun shart-sharoitni ta’minladi. 1993-yil 7-mayda “Mulkchilik to’g’risidagi qonunga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi qonunda mustahkamlanib qo’yilgan qonunga muvofiq faqat jismoniy shaxslarga emas, balki nodavlat yuridik shaxslar ham mulk huquqining sub’yektlari deb e’tirof etiladi. Davlat mulkining xususiylashtirilishi va kichik biznes rivojining rag’batlantirilishi natijasida O’zbekistonda yangi ijtimoiy qatlam – mulkdorlar sinfi paydo bo’ldi. Xususiylashtirishning bir necha yo’llari mavjud: 1) Davlat korxonalarini aksionerlik jamiyatiga aylantirish; 2) Ijaraga olingan davlat korxonasini jamoa mulkiga aylantirish; 3) Davlat mulkini fuqarolarga bepul berish; 4) Davlat mulkini mas’uliyatini o’z zimmasiga oladigan mulk sohibiga berish; 5) Davlat mulkini chet el fuqarolariga berish; 6) Davlat mulkini auksionda sotish orqali amalga oshirish mumkin. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish- sho’rolar iqtisodiy tizimini sindirib, uning asoratlarini bartaraf etish va erkin bozor iqtisodiyotiga o’tishning eng samarali yo’llaridan biri. Bu tadbir xususiylashtirish jarayoni bilan mantiqan bog’langan tushuncha bo’lib, davlatga oid tashkilot, korxona, muassasalarni hamda birlashmalarni davlat tasarrufidan, ya’ni davlat ixtiyoridan chiqarib, xususiy mulk egalariga bo’lib berish, aniqrog’i uni sotish tushuniladi. 12 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIYʻ ʻ UNIVERSITETINING JIZZ А X FILI А LI “SIRTQI” F А KULTETI “IQTISODIYOT” YO N ʻ А LISHI 2-BOSQICH 551-22-GURUH TALABASI ULPANOV KAMOLNING “Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish” F А NID А N KURS ISHI Mavzu: O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning maqsadi, asosiy shakllari va usullari. Bajardi: Ulpanov K Ilmiy rahbar: Nizamitdinov A Jizzax-2024 1  Xususiy biznesni tashkil etish uchun tadbirkorlarga taklif etilayotgan bo’sh yotgan davlat mulki ob’yektlarining hududiy reyestrlari yaratiladi.21 Bularning barchasi 2018-yilga kelib o’z tasdig’ini topdi. Ya’ni 2018-yilda bo’sh turgan davlat mulki ob’yektlarini sotishda elektron tizim yaratildi. Mamlakatimizning barcha hududlarida ilgari xususiylashtirilgan va bo’shturgan korxona va ob’yrktlar xatlovdan o’tkazildi. Natijada 2 ming 800 tadan ziyod investitsiya loyihasi ishlab chiqildi. Avval xususiylashtirilgan korxona va ob’yektlardan 1 mimg 70 tadan ziyodi ishga tushirilib, 619,5 milliard so’m investitsiya mablag’lari jalb etildi. Buning natijasida tikuv, trikotaj, qurilish materiallari, oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash sohasida 7 mimgdan ortiq ish o’rni yaratiladi. Davlat qo’mitasiga 2017-2018-yillarda Xususiylashtirilgan korxonalarga ko’maklashish bo’yich “yo’l xaritalari”ni ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish vazifasi yuklatilgandi. Shuningdek, xususiylashtirilgan korxonalarga ko’maklashish va raqobatni rivojlantirish davlat qo’mitasi huzurida Davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar jamg’armasi negizida Xususiylashtirilgan korxonalarga ko’maklashihs jamg’armasi tashkil etildi. 2018-yilda xususiylashtirilgan, lekin faoliyat yuritmayotgan korxonalarda yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yo’lga qo’yish maqsadida mulkdorlar va tijorat banklari ishtirokida 1,3 mingdan ortiq investitsiya loyihasini amalga oshirishg bo’yicha “yo’l xaritalari” ishlab chiqildi va tasdiqlandi. 2018-yilda shu maqsadda 2 trillion so’mlk investitsiyalarni o’zlashtirish va 15 mingga yaqin ish o’rnini tashkil etuish ko’zlangandi va yil yakunida ko’zlangan natijalarga erishildi. Korxona yoki ob’yektning ishlamasdan bo’sh turishiga ko’p omillar sabab bo’lishi mumkin. Mulkdorning amaliy loyihasi bo’lmasligi, loyiha bo’lsa mablag’ bo’lmasligi, ikkalasi ham bo’lsa, kommunikatsiya tarmog’I mavjud bo’lmasligi yoki qaysidir davlat organidan ruxsat beruvchi hujjatlarni olishdagi muammolar shular jumlasidandir. Shu kabi muammolarni aniqlash va bartaraf etish, xususiylashtirilgan korxonalarning moliyaviy va ishlab chiqarish ko’rsatkichlarini tahlil qilish maqsdaida soliq, statistika, yer resurslari, geodeziya, kartografiya va 31

O'zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish

Купить