O’zbekistonda quyosh energiyasining salohiyati va iqlim - Energetika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	3.2MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	29 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Energetika

O’zbekistonda quyosh energiyasining salohiyati va iqlim

Sotib olish

O’zbekistonda quyosh energiyasining salohiyati va
iqlim
Mundarija
Kirish
O’zbekistonda quyosh energiyasining salohiyati va iqlim
Quyosh konsentratorlari va pechlari
Quyosh konsentratorlari, energetik xususiyatlari va parametrlari
Paraboloid quyosh konsentratorlari
Parkent katta quyosh pechi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Paraboloid Quyosh Konsentratori
Kirish
Muqobil energiya manbalaridan keng foydalanish har bir mamlakatning
ustuvor maqsadlari hamda energetika havfsizligi vazifalariga muvofiq keladi va
energetika sohasining jadal rivojlanayotgan yo’nalishlaridan hisoblanadi. Kelajakda
O’zbekiston Respublikasida energetik, ekologik, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda
hamda energetika sohasini barqaror rivojlanishi uchun qayta tiklanadigan energiya
manbalaridan foydalanish, shak-shubhasiz zarurdir. Kelgusi avlodlar uchun tabiiy
boyliklarni saqlab qolish va ekologiyani muhofaza qilishning zaruriy sharti qayta
tiklanadigan va muqobil energiya manbalarini o’zlashtirish hisoblanadi.
Ushbu maqolada uy ro’zg’or ishlari uchun mo’ljallangan ayniqsa choy
qaynatish yoki ko’p sonli bo’lmagan oilaga ovqat pishiradigan quyosh oshxonasi
to’risida ma’lumotlar berilgan. qurilma paraboloid shakldagi konsentratordan iborat
bo’lib u ko’p sonli ko’zgularlardan tashkil topgan. Quyosh konsentratorning asosi
gipsdan (alebastr) yasalgan. Gips suvga aralashtirib qorilgandan so’ng 1-2 minut
ichida qotib qolish xususiyatiga yega bo’lgan modda bo’lganligi sababli unga
paraboloid shaklini hosil qilish uchun ishlatiladigan qolib sodda,
yengil va harakatlantirishga qulayroq qilib metal plastinkadan kesib olindi. Buning
uchun metall plastinkaga fokus masofasi 70 sm ga teng bo’lgan parabolaning
chizmasi tushiriladi. Parabola chizmasi bo’yicha metall plastinkadan parabola
shakldagi qolipni kesish jarayonida millimetr tartibda aniq ishlash talab etiladi, aks
holda qolip talabga javob bermasligi mumkin.
O’zbekistonda quyosh energiyasining salohiyati va iqlim
Quyosh energetikasi qayta tiklanadigan energetikaning eng istiqbolli
tarmoqlaridan biridir. U butun dunyodagi neft, gaz, ko’mir va boshqa energiya
resurslarining energiyasidan ortiq bo’lgan ulkan energetik salohiyatga ega. AQSH,
Yaponiya, Xitoy va Evropa mamlakatlarida amalga oshirilayotgan turli xil dasturlar
ham ushbu sohaning rivojiga o’z hissasini qo’shmoqda.

Quyosh fotoelektrik bozori 20 yildan ortiq vaqt davomida tez suratlarda o’sib
bormoqda. Fotoelektrik tizimlarning jamlanma quvvati 1992-yilda 0,1 GVt dan 2010-
yilda 40 GVtgacha oshdi. Bu o’sish asosan xarajatlar va narxlarning sezilarli darajada
qisqarishi bilan bog’liq bo’lib, bu o’z navbatida ishlab chiqarish ko’lamining oshishi,
texnologiyaning yaxshilanishi va Quyosh elementlarining samaradorligini oshishi bilan
bog’liq. Ushbu sohada bozor rivojlanishini prognoz natijalariga ko’ra, 2014 yilda jahon
fotoeletrik bozorining rivojlanishini 46,3-96,8 milliard dollar atrofida bo’ldi. Turli
rivojlanish ko’rsatkichlariga ko’ra 2014-yilda salohiyat talabi 49 GVtga oshdi, bu
2009-yilga nisbatan olti barobar ko’pdir.
Jahonda Quyosh kollektorlari, shuningdek, fotoelektrik qurilmalar bozorida
ishlab chiqarishning o’sishi ortib bormoqda. Xitoy Quyosh kollektorlari ishlab
chiqarish va qo’llash bo’yicha jahonda etakchi o’rinda turadi. Quyosh suv isitgichlari
Isroilda keng rivojlanish topdi, chunki bu yerda qonunchilik asosida Quyosh suv
isitgichlar bilan jihozlangan turar-joy binolari qurish amalga oshirilmoqda.
So’nggi yillarda respublikamizning iqtisodiyot tarmoqlarida va ijtimoiy sohasida
energiya samaradorligini oshirish va qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan
foydalanishni kengaytirish bo’yicha keng ko’lamli ishlar amalga oshirildi. Jumladan,
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining «Muqobil energiya manbalarini
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2013 yil 1 martdagi Farmoni va
«2015 — 2019 yillarda iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya sarfi hajmini
qisqartirish, energiyani tejaydigan texnologiyalarni joriy etish chora-tadbirlari Dasturi
to’g’risida»gi 2015 yil 5 maydagi Qarori ijrosini ta ’ minlash yuzasidan keng ko ’ lamli
ishlar olib borilmoqda.
Namangan viloyatining Pop tumanida Koreya Respublikasining Savdo, sanoat va
energetika vazirligi ko’magida 2014 yilning dekabr oyida quvvati 130 kVt bo’lgan
quyosh fotoelektrik stansiyasi qurildi va ishga tushirildi, ushbu stansiya yagona elektr
energetikasi tarmog’iga ulangan va yiliga 234,3 ming kVt·soat elektr energiyasi ishlab
chiqarish quvvatiga ega.
Surxondaryo, Namangan va Navoiy viloyatlarida yirik quyosh fotoelektrik

stansiyalarini qurish bo’yicha loyihalar tayyorlanmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoevning 2017 yil 26 mayda
qabul qilingan №3012 sonli “2017 — 2021 yillarda iqtisodiyot tarmoqlarida va ijtimoiy
sohada qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishni rivojlantirish va
energiya samaradorligini oshirish chora-tadbirlari” to’g’risidagi Qarorlari ijrosida
gidroenergetikaning quvvatini 601,9 MVt, Quyosh energetikasi quvvatini 300 MVt,
shamol energetikasining quvvatini 102,0 MVt, umumiy holatda qayta tiklanuvchi
energiya manbalaridan foydalanish quvvatini 1003,9 MVt ga oshirish ko’zda tutilgan
va amalga oshirilmoqda.
Hamma qayta tiklanuvchi energiya turlarining ichida quyosh energiyasidan
foydalanish O’zbekiston mintaqasida juda qulay bo’lib uning yalpi salohiyati 98,6% ni
tashkil etadi. Bu energiyadan unumli foydalanish azaldan ajdodlarimizdan bizgacha
etib kelib qon-qonimizga singib ketgan, chunki uzoq tumanlarimizda hanuzgacha
quyosh energiyasidan meva-sabzavotlarni quritishda, qishga chorva mollari uchun em-
xashaklarni quritishda, suvni oftobda qizitish va boshqa maqsadlarda foydalanib
kelinadi.
Olib borilgan tadqiqot natijalariga ko’ra O’zbekiston Respublikasida qayta
tiklanuvchi energiya manbalarining texnik salohiyati 180 million tonna neft
ekvivalentini tashkil etib yillik energiya resurslariga bo’lgan talabdan uch marta ortib
ketadi.
Mamlakat iqtisodiyoti sohasida quyosh energiyasidan keng va samarali qulay
bo’lgan foydalanish sohasi bu yarimo’tkazgichli o’zgartirgichlar orqali quyosh
nurlanishini to ’ g ’ ridan-to ’ g ’ ri elektr energiyasiga o’zgartirish va aholi kommunal-
turmush ob ’ ektlaridagi issiq suv ta ’ minoti tizimlarida quyosh kollektorlari yordamida
past potensialli issiqlikdan suv qizitish maqsadlarida foydalanish maqsadga muvofiq
sanaladi..
M a’lumotlarga k o ’ ra, umumiy aholi yashaydigan uylarga nisbatan ko ’ p qavatli
bo’lmagan aholi uylari 76 % ni tashkil etib ularga umumiy tabiiy gaz chiqimi (15100
million m 3
) dan faqatgina issiq suv ta ’ minoti uchun 3000 million m 3
tabiiy gaz sarf

etiladi. Toshkent shahrining Mirobod tumanida 2016 yil dekabr oyida “Oybek ko’chasi
40”, “Oybek ko’chasi 42” da 2 ta ko’p qavatli aholi turar joylarining tom qismida
geliokollektorlar bilan individual gaz qozonlari tizimini tajriba sinovi uchun o’rnatildi.
Issiqlik ta’minoti tizimining hisobi “Quyoshli issiq suv ta’minoti” va КМК2.04.16-98
“Suv ta’minoti va kanalizatsiya” loyihasiga binoan olib borildi. Issiq suv ta’minotiga
maksimal suv sarfi 3,5 m 3
/soat, o’rtacha soatlik sarf 1,4 m 3
/soat, aholi yashash joyiga
200,0 кVt issiqlik quvvatini tashkil etardi. Loyihada issiq suv ta’minotida suvni
tayorlash bino tomida o’rnatilgan Quyosh kollektorlari yordamida amalga oshirish
ko’zda tutilgan edi. Issiqlik ta’minotining ikkilamchi manbai bo’lib issiqlik quvvati 306
kVt bo’lgan tomdagi mahalliy qozon hisoblanadi.
Quyosh konsentratorlari, energetik xususiyatlari va parametrlari
Paraboloidning geometrik shakliga kelsak, biz avval uning dumaloq ekanligini
(na elliptik, na giperbolik), ya'ni sferik paraboloidni o'z o'qi atrofida parabola
aylanishi natijasida hosil bo'lishi mumkinligini aniqlaymiz. Qolgan yagona parametr
fokus uzunligi bo'lib, u dumaloq paraboloidni parametrlarini belgilashga xizmat
qiladi. Qanchalik keng yoki tor ekanligini belgilab beradi. Tahliliy dumaloq
paraboloidni Dekard koordinatalari sistemasida tasvirlash mumkin, bu yerda ƒ −
fokus uzunligi yagona parametrdir.
??????2 + ??????2 = 4ƒ ?????? (1)
Yagona simmetriya o’qiga ega bo’lgan turli fokus uzunlikdagi turli
parabolalarning chizmalarini ko’ramiz[1-rasm].

1-rasm: Turli fokus uzunlikdagi parabolalar garfigi
Taklif etilayotgan qurilma uy ro’zg’or ishlari uchun mo’ljallangan bo’lib
ayniqsa choy qaynatish yoki ko’p sonli bo’lmagan oilaga ovqat pishirish maqsadida
yaratildi. Qurilma paraboloid shakldagi konsentratordan iborat bo’lib u gipsdan
quyildi. Gips suvga aralashtirib qorilgandan so’ng 1-2 minut ichida qotib qolish
xususiyatiga ega bolgan modda bolganligi sababli unga paraboloid shaklini hosil
qilish uchun ishlatiladigan qolib sodda, yengil va harakatlantirishga qulayroq qilib
metal plastinkadan kesib olindi. Markaziy F nuqta berilganda koordinatalari bilan
parabola chizish tenglamasi bizga ma’lum.?????? =
??????2
4ƒ
X ning qiymatlari Y ning qiymatlariga mos qilib olinsa to’g’ri burchakli
koordinatalar sistemasida X va Y qiymatlarining har bir juftlariga o’rinli nuqtalarni
belgilash mimkin. Metall plastinkaga fokus masofasi 70 sm ga teng bo’lgan
parabolaning chizmasi tushiriladi. Bu parabola quyidagi 2-rasmda keltirilgan.
2-rasm. Fokus masofasi 70 smga teng bo’lgan parabola
chizmasi .

Parbola chizishning bir necha usuli mavjud bolib ulardan bazilarini ko’rib
chiqamiz. Faraz qilaylik M nuqta L
p parabola chizig’ida yotibdi. Bunda MF= MD. 3-
rasm
3-rasm. Parabola chizig’ini chizish jarayoni.
Parabola focus masofasini aniqlash tenglamasidan[7]X 2 = 4ƒ · ?????? (3)
yoki
?????? 2
= 2 ?????? · ?????? (4)
Bunda, p=FQ, parabola fokus nuqtasidan o’tkazilgan standart chiziqqacha
masofa; ƒ = ???????????? = ??????/2, parabolaning focus masofasi; ?????? –parabolaning markaziy
nuqtasi; ?????? - parabolaning uchi.
Markaziy nuqta bo`ylab to’g’ri chiziq va parabolaning
uchi parabolaning asosiy o`qi hisoblanadi.
?????? =
??????2
4ƒ

(5)tan† = ??????0

ƒ −4ƒ (5)
4-rasm: Paraboloidning kesishish doirasidagi
burchakning tasviri
Kollektorning diafragma diametri 2 ??????
0 = ?????? qayerda ekanligini inobatga olgan
holda (5) tenglama quyidagicha o'zgarishi mumkin:
tan† =
???
???

ƒ
1
?????? 2
(6)
2− ( )

?????? ƒbu aylanish burchagi va diafragma diametrining fokus uzunligiga nisbati o'rtasidagi
munosabatni anglatadi.
(6) tenglamani aylana burchagi funktsiyasi sifatida d-f nisbatini ifodalash uchun
o'zgartirish mumkin:
?????? = − 4 + √ 16
+ 16 (7)
ƒ tan ƒ tan 2 ƒ
Katta halqali burchagi bo'lgan oynaning sirt maydoni bir xil diametrga va
kichikroq halqali burchakka ega oynaning sirt maydonidan kattaroqdir. Bu moddiy
talabga va kollektorning og'irligiga ta'sir qiladi.
A = ?????? f
2
3
Bu yerda A-ko’zgu yuzasi maydoni
3
((1 + d2
)2
16f 2
− 1) (8)
8

Reflektor quyidagi xususiyatlarni birlashtirishi kerak:
1. Yuzaning sirti: eng muhimi, reflektor juda samarali sirt bo'lishi kerak.
Quyoshning spektral diapazonidagi oyna materiallari uchun odatda o'rtacha nur
qaytarish qiymatlari orasida va bundan tashqari, qaytarish koeffitsienti yuqori bo'lishi
kerak, ya'ni oyna sirtining yorug'lik hodisasi burchagidan tashqari burchakka
tarqalmasdan aks ettirishi kerak. Yoritadigan sirt zanglamaydigan po'latdan yasalgan
yoki alyuminiy yoki kumush bilan qoplangan shisha yoki plastik plyonkalar bo'lishi
mumkin.
2. Iqlimga chidamlilik: kontsentrator va uning qoplamasi
yuqori darajada aks ettirishni ta'minlash uchun tegishli joyda
joylashgan iqlim sharoitlariga chidamli bo'lishi kerak. Odatda iqlimiy o’zgarish
omillari yuqori harorat o'zgarishlari, ayniqsa yuqori tez-tez kundalik o'zgarishlardir.
Shuningdek, qum bo'ronlari omili bo'lishi mumkin. Materiallar va konstruktsiya
haroratning o'zgarishiga va shamol va cho'kib ketadigan qumning mexanik ta'siriga
qarshi turishi kerak.
3. Og'irligi: tashishga oson, nisbatan yengilroq va topish oson mahalliy
materiallardan yasash.
Quyidagi materiallar ko'rsatilgan talablarni juda yaxshi birlashtiradi:
1. Yuzasini sirt bilan ta'minlashning oddiy imkoniyati, qaytarish koeffitsienti
kattaroq bo’lgan metall, alyuminiy yoki zanglamaydigan po'latdir. Biroq, ushbu
usulning asosiy kamchiliklari shundaki, iqlim o’zgarishlari va boshqa tasirlar tufayli
aks ettirish qobiliyati tez pasayadi.
2. Yuzasini sirt bilan ta'minlashning yana bir variant - bu orqa tomondan
qoplangan shisha nometalldan foydalanish. Qoplama odatda kumush yoki
alyuminiydir (ichki oynalarga o'xshash). Shuni e’tiborga olish kerakki shisha qancha
qalinlashsa qaytarish koeffitsienti kamayadi. Kumush quyosh spektri uchun har qanday
metall sirtning eng yuqori qaytarish xususiyatiga ega. Kumush deyarli 98% nurni
qaytarish xususiyatiga yetadi. Agar kumush oyna sirtiga qoplansa yorug’lik oynadan
ikki marta o'tishi kerak, shunda taxminan 95% umumiy nurlanish ko'rsatkichiga

erishiladi. Alyuminiy qoplamali nometall biroz pastroq aks ettirish xususiyatiga ega.
Shisha oynalar o'zgaruvchan ob-havo sharoitlariga juda chidamli, eng bardoshli
sotiladigan kollektorlarda kumush shisha nometall ishlatiladi. Shisha nometalllarning
kamchiliklari nisbatan yuqori og'irlik va har xil berilgan shakllarga moslashuvchanligi
yo'qligidir.
Agar parabola asosiy optik o`qi bo`ylab burulsa, bunda paraboloid hosil bo’ladi
(4-rasm).
Plastinkaga parabola shakli tushirilganda so’ng manashu shakl bo’ylab plastinka
qirqib olinadi. Qirqish jarayonida iloji boricha yengilroq va boshqarilishi qulay
qirquvchi asbobdan foydalanish parabola shaklining aniq va sifatli chiqishini
ta’minlaydi. Qolibning materialini esa yog’och va yana boshqalardan yasash mumkin.
Plastinkadan yasalgan qolib 5-rasmda tasvirlangan.
5-rasm. Parabola
shakldagi
qolibning
haqiqiy
ko’rinishi.
1. Qolibning o’qi (parabola o’qi), 2. parabola shakli, 3.
Qolibning tayanch qismi.
Qolib gorizontal tekislikda 5-rasmda ko’rsatilgan o’qi yordamida magkamlandi.
Gorizontal tekislikda o’z o’qi (1) atrofida aylantirilganda qolibning parbola shakldagi
qismi (2) gipsda paraboloid shaklini hosil qiladi [6-rasm].

6-rasm. Gipsdan quyilgan paraboloid.
Hosil bo’lgan paraboloidning fokus masofasi 70 sm ga teng. Gipsdan quyilgan
paraboloid xona haroratida (20-30 0
) yaxshilab quritildi. Aslini olganda qolib
yasashning boshqa bir necha usullari mavjud. Hozirda yasalgan qolib paraboloidni
gipsdan quyish uchun eng qulay bo’lgan qoliblardan biri bo’lib hisoblanadi.
Qurish jarayonida haroratni keskin oshirib yubormaslik kerak. Aks holda
paraboloidning shakli o’zgarib qoladi. Qurigandan so’ng paraboloid yuzasi silliqlanib
unga usti alyuminiy bilan qoplangan polietilen teraftalat (folga) qoplab chiqish
maqsadida sirtiga bo’yoq surtiladi.
7-rasm. Yuzasi folga qoplamasi bilan qoplangan praboloidning korinishi.
Bo’yoq bilan qoplangan sohaga usti alyuminiy bilan qoplangan polietilen
teraftalat (folga) juda yaxshi yopishadi. Yuzasi folga qoplamasi bilan qoplangan
paraboloid 7-rasmda berilgan.

Folga bilan qoplangan paraboloidning natijalari unchalik yaxshi bo’lmaganligi
sababli paraboloid yuzasi 5x5 sm o’lchamdagi mayda ko’gular bilan qoplandi.
Ko’zgularning umumiy soni 256 ta. Bu ko’zgularga tushayotgan quyosh nuri har bir
ko’zgudan qaytib konsentrator fokus masofasida joylashgan nur qabul qilgichda
yig’iladi. Yuzasi mayda ko'xgular bilan qoplangan paraboloidning haqiqiy ko’rinishi
8-rasmda tasvirlangan.
8- rasm. Sirti 5x5 sm o’lchamdagi ko’zgular bilan qoplangan parboloidning haqiqiy
ko’rinishi.
Quyosh yo’nalishi bo’ylab harakatlantirish maqsadida qurilmaga metal trubadan
taglik yaratildi. Quyosh yo’nalishi bo’ylab olam tomonlariga qaratib harakatlantirish
yanada qulay bo’lishi uchun taglikning uchta tayanch qismiga g’ildiraklar o’rnatilgan.
O’rnatilgan g’ildiraklar qurilmani burish va boshqa uzoq bo’lmagan joylarga
ko’chirish uchun xizmat qiladi. Qurilmaning paraboloid qismini gorizontalga nisbatan
kerak bo’lgan burchakga og’dirish qulay
bo’lishi uchun maxsus ozgartirgich o’rnatilgan. O’zgartirgichning
ko’rinishi 9-rasmda keltirilgan.

9- rasm. Paraboloidni gorizontalga nisbatan vaziyatini ozgartirgich
moslamaning
ko’rinishi
Olingan Natijalarning Tahlili
Qurilmada 0,5 litr suvni qizdirib qaynaguncha ketgan vaqti va
temperaturasining o’zgarish dinamikasi tahlil qilindi. Bu holda suv solingan idishning
og’zi yopiq holda natija olindi.
11-rasm. Qurilmadagi 0,5 litr suv temperaturasining o’zgarish dinamikasi.
1. Natijalar olish va tahlil qilish uchun yaratilgan paraboloid quyosh
oshxonasining yaratish texnologiyasi haqida malumotlar taqdim etildi. Qurilmani
yasash jarayonda unga ishlatilgan xomashyolar haqida malum darajada malumotlar

berilib takliflar kiritildi. Adabiyotlardan foydalanib qurilmani yaratish texnologiyasi
haqida qo’shimcha ma’lumotlar keltirib o’tildi.
2. Yartilgan qurilmada tajribalar olib boorish jarayonida
qurilmaning issiqlik texnikaviy parametrlari tahlil qilindi. 0,5 litr
suvning qaynaguncha ketgan vaqti va haroratining bog’lanish dinamikasi grafiklarda
keltirilib tahlil qilindi.
Qurilmani yanada takomillashtirish va qishloq xo’jaligida qo’llashni yo’lga qo’yish
uchun ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish tafsiya etiladi.
Quyosh konsentratorlari va pechlari
Quyosh nurlanishi konsentratorlari – quyosh nurlarini yo’nalishini
o’zgartirib ularni biror nur yutgichga tushiradigan optik tizimlardir.
Konsentratorlarni yasash uchun botiq ko’zgular va linzalardan foydalanish
mumkin. Ammo texnologik va iqtisodiy nuqtayi nazardan ko’zgular
linzalarga nisbatan ancha afzal hisoblanadi. Shu sababli ham biz asosan
ko’zguli konsentratorlarga to’xtalamiz (61-rasm). Konsentrator sirtining
quyosh nurlariga tik tekislikga proeksiyasini S
k , nur yutgich sirtini S
p va
nurning konsentrator sirtidan oynaviy qaytish koeffitsiyentini R
oyn bilan

belgilaylik. S
k >S
p holda konsentratsiyalash mavjud bo’ladi. Bu holda nur
yutgichdagi E
qr o’rtacha oqim zichligi:Eqr  Eq Sk
Royn
p
(1)
ga teng bo’ladi. Bundan, o’lchamsiz o’rtacha oqim zichligi yoki
konsentratsiya K quyidagicha bo’ladi:
K  E
qr
E R (2)
yoki (1) ni e’tiborga
olsak, q
K 
Eqr
E R oyn

SK
S
(3)
q oyn p
S

51- rasm. Quyosh nurlanishi konsentratorining ishlash sxemasi.
Konsentratsiya tushunchasi nur yutgichdagi butun quyosh dog’iga
nisbatan ishlatilganda S bilan, uning qismlariga nisbatan ishlatilganda K bilan
belgilanishi kelishilgan. Konsentratorlarga oid hisoblash usullari geometrik
optika va fotometriya tushunchalariga asoslanadi. Konsentratorning
konsentratsiyalash darajasi va fokal dog’da hosil bo’luvchi temperaturani
hisoblash usullaridan biri optik-geometrik usul bo’lib, unda dastlab
energiyaning balans tenglamasiga murojaat qilinadi:

Ф
p = Ф
k · R
oyn. (4)
bu yerda, Ф
p va Ф
k – mos ravishda nur yutgich va konsentratorga tushuvchi
nur oqimi; Nur yutgich konsentratordan yo’nalgan nur oqimini butkul qabul
qilib oladigan o’lchamga ega deb qaraymiz. U holda asosiy tenglama:
C
m  E
qr
E R (5)

q oyn
ko’rinishda bo’ladi. Bu usul asosida E
qr o’rtacha oqim zichligi aniqlanadi va
konsentrator gabariti bilan nur yutgich orasidagi bog’liqlik o’rnatiladi.
Paraboloid konsentrator–yassi nur yutgich (nur yutgich fokal tekislikda
joylashgan) tizimi uchun (4) bog’lanish ko’rinishini qarab chiqaylik.
Ma’lumki, markazi parabolaning cho’qqisida joylashgan Dekart
koordinatalari bo’yicha parabola tenglamasi
R 2
= 2pz (6)
edi. Bu yerda, r – paraboloidning fokal parametri (p = 2f ).
paraboloid sirt uchun R 2
= x 2
+ y 2
; x, y, z – sirt nuqtalari koordinatlari;
markazi F fokusda joylashgan qutb koordinat sistemasida
ρ = p (1+ cosU) (7)
52- rasm. Yassi nur yutgichi fokal
tekislikda joylashgan paraboloid
konsentrator sxemasi.
Quyosh nurlari parabolaning optik o’qiga parallel holda tushayotgan

0bo’lsin. Ma’lumki Quyosh Yer uchun φ
o =16' burchak radiusli yorug’lik
manbasi hisoblanadi.
Paraboloid proeksiyasining yuzasi S
k = πR 2

Nur yutgichning yuzasi S
p = πr 2

Shuningdek, 62-rasmdan R = ρ sinU

r 
cos ( U   )
bu yerda γ = φ
o +2α . Buni (5) ga qo’yib, quyidagini hosil qilamiz:
sin 2
U cos 2
( U    2  )
C  0 0 0
m
(   2  ) 2
(8)
Shunga mos ravishda parabolosilindrik konsentrator (PSK) uchun

U
0
 0  2  
C
m  sin U
0 cos 

0  2 
 (9)
tenglamani olamiz.
Konsentratsiyaning eng katta qiymati C
m ni aniqlash uchun
tenglamadan foydalaniladi. C
m
 0
U
0

Misol sifatida uni parabolosilindrik konsentrator uchun qo’llaylik.
Aniqlik uchun cos(U
0 + φ
o +2α) ifodani ochamiz:
cos(U
0 + φ
o +2α) = cosU
0 – γ sinU
0
(9) ni difrensiallab va U
0 > 0 ekanligini e’tiborga olib,
tgU
0 =(1+γ 2
) 0,5
– γ
ga ega bo’lamiz. γ ning kichikligini hisobga olsak, tgU
0 = 1 bo’ladi yoki
optimal burchak U
0 = 45 0
. Demak, parabolosilindrik konsentrator (PSK)
uchun

C m Q o
4
0 4 9,25 10 6
W
/
m
2
5,672 10 8 W
/ m 2 K
4
1
Cm  1
 107,5
2 
Shunga o’xshash, paraboloid konsentrator (PK) uchun U
0 = 45 0
va
C
m  (
2  ) 2
 11562
Konsentrator sirtiga yo’nalgan to’g’ri quyosh radiatsiyasining intensivligi
Q
0 = 800 W/m 2
bo’lganda, fokal dog’dagi intensivlik
Q = C
m · Q
0 =11562 · 800 W/m 2
= 9,25 ·
10 6
W / m 2
bo’ladi. Stefan-Bolsman qonuniga ko’ra absolut qora jismning nurlanish
energiyasi absolut temperaturaning 4-darajasiga to’g’ri mutanosibdir:
Q = ε
·σ
0 · T 4
Absolut qora jism uchun ε = 1; Stefan-Bolsman doimiysi σ
0 =5,672· 10 -8
W/
(m 2
K 4
); Yuqoridagilarni inobatga olib,
C
m · Q
0 == ε
·σ
0 · T 4
deb yozamiz. Bundan nur yutgichdagi absolut temperatura
T    3573 K
bo’lishligi kelib chiqadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, ideal holatda ham konsentratorlarning fokal
tekisligidagi nur yutgich temperaturasini Quyosh sirtining temperaturasiga
ya’ni 5800 K ga yetkazib bo’lmaydi.
Quyosh nurlarini qaytaruvchi sirtining geometrik tuzilishiga ko’ra

konsentratorlar paraboloid, parabolosilindrik, ellipsosilindrik va konussimon
bo’lishi mumkin. Lekin, amalda paraboloid va parabolosilindrik shakldagi
konsentratorlar ko’proq ko’lamga ega. Ko’zgular sirti nihoyatda silliqlangan
va yupqa kumush yoki aluminiy qatlami bilan qoplangan shishadan, A95
markali sof aluminiy va hatto polimer materiallardan termik, mexanik va
kimyoviy ishlov berish yo’li bilan tayyorlanadi. Bunday ko’zgularning nur
qaytarish koeffitsiyenti ρ= 0,85÷0,90 atrofida bo’ladi. Quyosh nurlanish
konsentratorlarini undagi ko’zgular soniga qarab bir ko’zguli va ko’p ko’zguli
turlarga ajratish mumkin. Bir ko’zguli konsentratorlarni qo’llanishiga xos
optik sxemalar 63-rasmda ko’rsatilgan.

53- rasm. Bir ko’zguli quyosh nurlanish konsentratorlarining optik
sxemasi: a)– konsentrator va nur yutgich o’zaro bog’langan va quyoshning
ko’rinma harakati bo’yicha harakatlanadi; b– konsentrator
qo’zg’almas, nur yutgich siljuvchan ; c)–
konsentrator siljuvchan, nur yutgich qo’zg’almas ; d)– konsentrator va nur
yutgich qo’zg’almas.
Paraboloid quyosh konsentratorlari
Ancha yuqori ishchi tamperaturani hosil qilish uchun mukammal texnika
yordamida bevosita Quyoshning ko’rinma harakati bo’yicha siljib turuvchi bir
ko’zguli sxemalardan foydalanish talab etiladi. Bunday sxema fransuz
olimlari tomonidan Jazoirda qurilgan 8,4 m diametrli “Geliodin” quyosh
pechida qo’llanilgan. a- sxemadan foydalanganda konsentratorning nur
qaytaruvchi sirtidan eng katta samara olinadi, ammo uni katta o’lchamda
tayyorlashda texnik chegaralanishlar mavjud. b- sxemada konsentrator

o’lchamlariga chegara qo’yilmaydi, lekin bunda konsentratsiyalash darajasi
past va konsentratorning qaytaruvchi sirtidan unumli foydalanib bo’lmaydi. c-
sxema prinsip jihatidan yaxshi ko’rsatkich berishi mumkin, lekin bunda ham
a- sxemadagi kabi gabaritga cheklovlar mavjud. Amalda u jamlangan
nurlanishni umumiy qo’zg’almas nur yutgichga yo’naltiruvchi alohida
konsentratorlardan iborat tizim sifatida yasaladi. d- sxema konsentratorni
Quyoshning ko’rinma harakati izidan ergashtiruvchi tayanch – burovchi
moslamalarga zarurat yo’qligi bilan eng maqbul konstruksiya hisoblanadi.
Ammo, bu sxemada ishlovchi tizimda erishiladigan konsentratsiya darajasi
past (3–5 atrofida) bo’lib, nurlar dog’i nur yutgich sirti bo’ylab siljib turadi.
Bu tizimlar past temperaturali quyosh qurilmalarining samaradorligini va eng
asosiysi ulardagi ishchi temperaturani oshirishda (100 0
Сgacha) asqotadi.
Tashqi o’lchamlarga nisbatan cheklovlarni yo’qotish va yuqori

konsentratsiya-larni hosil qilish uchun ko’p ko’zguli optik sxemalar
qo’llaniladi. Bunday sxemalarning tipik bir misoli sifatida ikki ko’zguli
“Geliostat- paraboloid” tizimining optik sxemasi 64-rasmda ko’rsatilgan.
54- rasm. Ikki ko’zguli quyosh nurlanish konsentratorining optik
sxemasi.
Konsentratorlarni yaxlit va fatsetli turlarga ajratish mumkin. Yaxlit
tipdagi konsentratorlarning quyosh nurlarini qaytaruvchi silliq sirti yaxlit
holatda bo’lib, uning barcha nuqtalaridan qaytuvchi nurlar nur yutgichning
aniq bir geometrik sohasiga yo’naladi. Ma’lumki, fokal tekislikda
to’planadigan energiyaning miqdori konsentratorni nur qaytaruvchi sirtining
o’lchamlariga bevosita bog’liq bo’ladi. Ko’proq miqdordagi energiya
to’planishi uchun diametri kattaroq konsentratorlarni yasash talab etiladi.
Lekin, katta diametrli yaxlit ko’zgular yasash uchun ko’p vaqt (elektr
pechlarda bukilgan ko’zgu optik va mexanik jihatdan pishiq bo’lishi uchun bir
necha oy davomida sekin sovitiladi) va mablag’ni talab qiladi. Yaxlit

konsentratorning o’lchami kattalashib borgan sayin uni o’rnatish va
boshqarish qiyinlashadi, shamol ta’sirida zo’riqishlar va deformatsiyalanishlar
yuzaga keladi, ta’mirlash ishlari qiyin va qimmat kechadi.
Fatsetli konsentratorlarda quyosh nurlarini yig’uvchi sirt bir qancha yaxlit
sirtli kichik elementlardan (fatsetlardan) tashkil topadi. Bunda barcha fatsetlar
quyosh nurlarini qaytarib nur yutgichning birta geometrik sohasiga yoki
alohida fatset yoki fatsetlar guruhi nur yutgichning belgilangan turli
geometrik sohalariga yo’naltiradi. Fatsetli konsentratorlarni yasashdagi asosiy
qiyinchilik fatsetlarni to’g’ri joylashtirish va har bir fatsetni Quyoshga tomon
yo’naltirib, qaytgan nurni fokusga to’g’rilash- yustirovka etishdir.

1946-yilda G. M. Krjijanovskiy nomidagi Moskva energetika instituti ilmiy
xodimi F.Molaro loyihasi asosida Toshkentdagi konserva zavodi binosining
tomida 10 metr diametrli paraboloid konsentrator ishga tushirildi.
a) b)
55- rasm. a) Quyosh oshxonasining sinovi (Moskvalik geliotexniklar
Yu. N. Malevskiy va B.A. Garf. Toshkent. 1970-y.); b) Yig’ilgan quyosh
nurlari bilan o’simlik urug’larini nurlantirish qurilmasi (O’zFA FTI).
O’z davrida o’lchami va nurlarni to’plash aniqligini yuqoriligi bo’yicha
dunyoda tengi bo’lmagan ushbu quyosh nurlanishi konsentratorining asosi
temir-beton bo’lib, uning sirtiga ko’p sondagi shisha ko’zgu bo’laklari
yelimlangan edi. Qurilma fokusidagi temperatura 1000 0
Cdan ortardi. Ammo,
shisha ko’zgu va yelimlarning issiqlikdan chiziqli kengayish koeffitsiyentlari
turlichaligi sababli ko’zgularning temir-beton asosdan ko’chishi va sinishi
ro’y berdi. Bunday kamchiliklarni e’tiborga olgan holda O’zbekiston FA
fizika-texnika institutida G’. Yo. Umarov rahbarligida 1960–1967 yillarda
diametrlari 1,50, 2 va 5 metrdan bo’lgan bir nechta metall asosga ega fatsetli
quyosh nurlanish konsentratorlari bunyod etildi va sinovdan o’tkazildi (66-
rasm). Bu konsentratorlarda maxsus elektr pechlarda shishadan tayyorlangan

doira, olti qirrali, trapetsiya va tasmasimon shakldagi fatsetlar o’rnatilib,
qiyosiy tajribalar o’tkazildi. Bir xil sharoitda o’tkazilgan tajribalar quyosh
nurlari tushuvchi yuza bir xil (19,63 m 2
) bo’lgani holda, doira shaklidagi 60
dona fatset o’rnatilib yasalgan 5 metr diametrli konsentratorning issiqlik
quvvati 7,7 kW va f.i.k. 0,69 ni, xuddi shunday, lekin 6 qirrali fatsetlar
o’rnatilgan boshqa konsentratorning quvvati 9 kW va f.i.k. 0,71 ni tashkil
etishini ko’rsatgan. Chunki birinchi holda foydali sirt 14,25 m 2
ni,
ikkinchisida esa 16,2 m 2
ni tashkil etgan. Demak, 6 qirra fatsetli

konsentratorlar doiraviy fatsetli konsentratorlarga nisbatan texnologik va
iqtisodiy jihatdan afzalroqdir.
56- rasm. Fatsetli quyosh konsentratorlari (O’zFA FTI).
Parabolik konsentratorlar quyosh nurlarini fokal tekislikda bir necha
ming marta jamlash imkonini beradi. Ular alohida qurilma sifatida,
shuningdek birta iste’molchini ta’minlash uchun guruhlarga birlashgan holda
qo’llanilishi mumkin. Parabolik konsentrator alohida ishlaganida uning
fokusida energiyani issiqlik dvigateliga (Stirling dvigateliga) uzatuvchi nur
yutgich o’rnatiladi. Kaliforniyada tushlik paytdagi quyosh radiatsiyasi
sharoitida bunday qurilmaning f.i.k. 40 foizdan yuqori bo’lishiga erishilgan.
Bunday qurilmalarning birlik quvvati konsentrator aperturasi diametriga
bog’liq. Hozirgi paytda tajribaviy qurilmalarda apertura diametri 15
metrgacha bo’lgan konsentratorlar qo’llanilmoqda. 800 W/m 2
quyosh
nurlanishi sharoitida bu qurilmalarning quvvati 50 kW gacha etmoqda. Bu
qurilmalarga xos asosiy kamchilik shuki, ularni doimiy ravishda Quyoshning
ko’rinma harakatiga mos ravishda ikki koordinat bo’yicha siljitish talab
yetiladi. Shu bilan birga Stirling dvigateli ancha murakkab mashina bo’lib,
unga xizmat ko’rsatuvchilar yetarli malakaga ega bo’lishlari kerak.
AQSh va Ispaniyada parabolik konsentratorli guruhlashtirilgan qurilmalar
mavjud. Har bir parabolik konsentratorning fokal dog’ida ichidan issiqlik
tashuvchi modda oqib o’tuvchi gelio nuryutgich o’rnatilgan. Alohida

paraboloidlar issiqlik tashuvchi bo’yicha ketma-ket va parallel ulangan.
Qizigan va yig’ilgan issiqlik tashuvchi modda issiqlikni bug’-kuch siklining
ishchi jismiga beradi. Guruh qurilmalarning samaradorligi yetarlicha yuqori,
ammo shu bilan birga paraboloidlarni fokuslash jarayonida ichidan issiqlik
tashuvchi modda oquvchi quvurlarni ham siljishini ta’minlash bilan bog’liq
o’ziga xos qiyinchiliklar mavjud.
Kichik diametrli quyosh konsentratorlaridan suv va sut qaynatish, ovqat
pishirish, kofe tayyorlash, sho’r suvni bug’latish yo’li bilan chuchuk suv
olish, o’simlik urug’larini impulsli nurlantirish (65-rasm) kabi ishlarda
foydalanish mumkin bo’lsa, katta diametrli konsentratorlar metallarni
payvandlash, qiyin eruvchi moddalarni eritish va boshqa texnologik

jarayonlarni amalga oshirish uchun yuqori temperaturali pech vazifasini
bajaradi.
57- rasm. QQ-7F tipidagi “quyosh qozoni” sxemasi: 1–uch oyoqli taglik;
2–quyoshga tomon burish mexanizmi; 3–idish tutqich moslama; 4–aluminiy
fatsetlar; 5–idish (qozon, metall choynak, tova va h.k.).
Konsentratorlarni yasash uchun ko’p miqdorda metall talab etiladiki, bu
albatta uning vazni va narxiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Shu sababli ham
nurlarni qaytaruvchi sirt sifatida metallashtirilgan lavsan plyonka va asos
sifatida penoplast, penopolistirol, penopoliuretan kabi polimer materiallardan
foydalanib konsentratorlar yaratishga e’tibor berilmoqda. O’zFA fizika-
texnika institutida metallashtirilgan polietilenterafitelat plyonkadan yasalgan
2 metr diametrli konsentratorning massasi bor-yo’g’i 3 kg bo’lib, yoz
kunlarida uning fokal tekisligida energiya zichligi 4,3 kW/m 2
ga, temperatura
esa 1700 K ga yetadi. 1,5–2 m diametrli paraboloid konsentratorlardan choy
qaynatish va ovqat pishirishda foydalanish mumkin. MSK-1, MSK-3, SFK-

1, KS-8 va O’zFA fizika-texnika institutida yaratilgan QQ-7F kabi “quyosh
qozon”lari shular jumlasidandir. 67-rasmda QQ-7F tipidagi “quyosh qozoni”
sxemasi keltirilgan. Qurilma metall asosga biriktirilgan va burish mexanizmi
vositasida gorizontal va vertikal tekislik bo’ylab siljiydigan 7 dona aluminiy
fatsetga ega (chizmada mexanizmlarning yaqqolroq ko’rinishi uchun barcha
fatsetlar ko’rsatilmagan). Fatsetlarning yuzasi 1,72 m 2
(har biriniki 0,246 m 2
)
bo’lib, ularning barchasi quyosh nurlarini qaytarib fokal tekislikda o’rnatilgan
qopqoqli idish tubiga yo’naltiradi. Qurilma har 10–15 minutda burish
mexanizmi vositasida Quyoshga tomon yo’naltirilib turiladi. Yoz kunlarida
qurilma yarim soatda 3–3,5 litr suvni qaynatishi va taxminan 1–1,5 soatda

ovqat tayyorlash imkonini beradi. Bitta quyosh qozonidan foydalanilganda
har yili 350–400 kg shartli yoqilg’iga teng miqdorda yoqilg’i tejaladi.
Parabolosilindrik konsentratorlarning quyosh nurlarini jamlash darajasi
70 gacha bo’lib, uning bo’ylama fokal tekisligida joylashgan quvurlar orqali
o’tuvchi issiqlik tashuvchi moddaning temperaturasini 400 0
С gacha yetkazish
mumkin.
58- rasm. Parabolosilindrik konsentrator (O’zFA FTI).
Parabolosilindrik konsentratorlarni qo’llab barpo etilgan ulkan
inshootlardan biri sifatida Shuman-Boyzning 1913-yilda Midi (Misr) aholi
yashash joyidagi suv chiqarish qurilmasini ko’rsatish mumkin. Qurilmadagi
ko’zguli kollektorning umumiy sathi 1277 m 2
bo’lib, u uzunligi 62,5 metr va
eni 4,1 metrdan iborat 5 ta yirik parabolosilindrik konsentratorlardan tashkil
topgan.
Yuqori temperaturali tadqiqotlar uchun quyosh pechlari yordamida yuqori
zichlikli oqimlarni olish va foydalanish XX asrda asos solingan yangi bir
ilmiy yo’nalishdir. Quyosh pechlarida texnologik jarayonlarni amalga
oshirishda ishchi temperatura 3000 K tartibida bo’ladi. Quyosh pechlari
odatda “paraboloid ko’zgu + geliostat” dan iborat ikki ko’zguli sxema asosida

barpo etiladi (64-rasm). Bunday holda fokaldagi ishchi soha qo’zg’almas
joylashuvga ega bo’lib, unda ishlash yoki tajribalar o’tkazishga qulaylik
tug’iladi. Quyosh pechi ilmiy tadqiqotlar va texnologiyalarga mo’ljallangan
yuqori darajada mujassamlashgan nurlanishli asbob sifatida muhim
ahamiyatga egadir.
Parkent katta quyosh pechi
Quyosh pechlarini yaratish sohasida fransuz olimi Feliks Tromb va uning
shogirdlarini xizmatlari kattadir. Ular tomonidan Mon-Odeyoda (Sharqiy
Pireneya) issiqlik quvvati 1000 kW bo’lgan. Katta Quyosh pechi qurildi (bu
qurilma haqida 6-§ da so’z yuritildi).
1981–1987-yillar mobaynida xuddi shunday issiqlik quvvatiga ega
bo’lgan, ammo texnologik va optik jihatdan ancha takomillashtirilgan loyiha
asosida Katta Quyosh Pechi O’zbekistonda (Toshkent viloyatining Parkent
tumanida) barpo etildi.

59- rasm. Katta Quyosh Pechining optik sxemasi.
Toshkent shahridan 50 km uzoqlikda, 41 0
20 '
geografik kenglikda,
Tyanshan tog’ tizmalarida dengiz sathidan 1050 m balandlikda barpo etilgan
bu noyob inshoot avtomatik boshqaruv tizimli yuqori aniqlikdagi murakkab
optik-energetik qurilma bo’lib, uning asosiy qismini texnologik minoradagi
fokal sohada yuqori darajada mujassamlashgan nur oqimini shakllantiruvchi
geliostatlar maydoni va paraboloid konsentrator tashkil etadi (69-rasm).
Geliostatlar maydoni gorizontdan qiyaligi 13 0
bo’lgan tepalikda shaxmat
tartibida joylashtirilgan va Quyoshning ko’rinma harakati bo’yicha uzluksiz
siljib kun davomida konsentratorning barcha ko’zguli sirtini yorituvchi 62
dona geliostatdan tashkil topgan. Geliostatlarning barchasini konstruksiyasi
va o’lchamlari bir xil. Har bir geliostatning qaytaruvchi sirti yassi shaklda
bo’lib 7,5 m x 6,5 m (48,75 m 2
) o’lchamga ega va 195 dona 6 mm qalinlikli
0,5 m x 0,5 m o’lchamli yassi ko’zgular-fatsetlardan tashkil topgan.
Fatsetlarning umumiy soni 12090 dona. Fatsetlarning nur qaytaruvchi qatlami
vakuumda aluminiyni changlatish yo’li bilan hosil qilingan. Fatsetlar orqa
tomonidan EM AK- 5164 markali akril bo’yog’i bilan himoyalangan.
Geliostatlar maydonining 3022,5 m 2
li qaytaruvchi sirtlariga tushuvchi quyosh

nurlari shimolga qaratib qurilgan 1840 m 2
yuzali paraboloid konsentrator
tomon yo’naladi. Paraboloid konsentrator esa bu nurlarni 1 metr diametrli
fokal sohada yuqori darajada mujassamlashgan oqim holida yig’ilishini
ta’minlaydi (fokal soha bino poydevori sathidan 18 metr balandlikda
joylashgan).
60- rasm. Katta Quyosh Pechi va undagi geliostatlar
maydonining umumiy ko’rinishi (Toshkent
viloyatining Parkent tumani).
Fokal soha joylashgan texnologik minorada moddalarda yuqori

temperaturalar ta’sirida ro’y beradigan fiziko-kimyoviy jarayonlarni tadqiq
qilish uchun maxsus asbob-uskunalar o’rnatilgan. Katta Quyosh Pechi
joylashgan hudud atmosferaning tiniqligi va quyoshli kunlarning ko’pligi
(250–270 kun) bilan ajralib turadi. Bu yerda 1977-yildan boshlab to’g’ri
quyosh radiatsiyasining zichligini (W/m 2
) aktinometrik usulda o’lchash ishlari
muntazam olib boriladi.

Katta Quyosh Pechidagi geliostatlarni avtomatik boshqarish tizimi
(GABT) geliostatlarni avtomatik tarzda Quyoshga qarab turishini ta’minlaydi.
Konsentratorlar Obeskur kamerasi yordamida yustirovka qilinadi.
Geliostatlarni yustirovka qilish uchun konsentratorning yuqori qismida
refleksion marka va 195 dona qizil projektorlar o’rnatilgan. Shu usul bilan
geliostat fatsetlari tezkor nazoratdan o’tkaziladi va yustirovka qilinadi.
9-jadvalda nurlanish oqimi zichligining turli qiymatlarida bevosita
konsentrator midelida joylashgan absolut qora jismning qizish temperaturasi
keltirilgan.
9-jadval
Konsentratorning fokal tekisligidagi nurlanish oqimi zichligi va
qizishda erishilgan temperatura
t/r Yer sirtida
oqim
zichligining
o’rtacha
qiymati, W/m 2 Konsentratornin
g fokal
tekisligidagi nur
oqimi zichligi,
kW/m 2 Konsentratorning fokal
tekisligida joylashgan
moddaning qizish
temperaturasi, 0
C;
Absolut qattiq
jism Aluminiy oksidi
1 600 5250 2081 1539
2 650 5690 2254 1667
3 700 6120 2430 1798
4 750 6560 2601 1924
5 800 7000 2775 2053
6 850 7440 2948 2181
7 900 7880 3122 2310
8 950 8310 3295 2438
9 1000 8780 3469 2567
Katta Quyosh Pechi quyidagi muhim afzalliklarga ega:

– Nihoyatda toza qizitish manbasi bo’lib, qizitilayotgan moddaga hech
qanday yot moddalar aralashmaydi;
– Fokal dog’dagi polixromatik spektr moddada nurlanishni
monoxromatik lazer nurlanishiga nisbatan 10 baravar ko’proq yutilishini
ta’minlaydi;
– Moddaning qizish tezligi yuqori (100–800 0
C/min.);
– Moddaga termik ishlov beriladigan sohaning ochiqligi shu yerni o’zida
qo’shimcha texnologik usullarni (ultratovush yoki elektromagnit maydonda
ishlov berish, toblash va h.k.) ham qo’llashga imkoniyat tug’diradi;
– Moddalarning elektromagnit xossalariga maxsus talablar qo’yilmaydi;
– Fokal dog’ning markazida nurlanish oqimi zichligining 1300 W/sm 2
gacha yetishligi havo muhitida amalda barcha yuqori temperaturali materiallar
bilan ishlash imkonini beradi;
– Fokal dog’da kvazitekis nurlanishni hosil bo’lishi va oqim zichligini

boshqarish mumkinligi tez moslashuvchan texnologik jarayonlarni amalga
oshirishga xizmat qiladi.
Bu ilmiy-texnologik markazda birinchi bo’lib yuqori temperaturali
materiallarni eriganidan so’ng erkin sovitilish sharoitida bug’larni bo’sag’aviy
kondensatsiyalanish hodisasi aniqlandi, kondensatsiyalanish
temperaturasining qizish rejimiga bog’liqligi o’rganildi. Yuqori temperaturali
spestroreflektometriyaning jahonda tan olingan yangi yo’nalishi –
“zondlovchi chaqnash usuli” ishlab chiqildiki, bu usul yuqori temperatura
sharoitida zamonaviy materiallarning spektral optik xususiyatlarini aniqlash
uchun o’lchovlar o’tkazish imkonini beradi.
Katta Quyosh pechi turli mamlakat olimlari bilan xalqaro ilmiy
hamkorlikda ilmiy tadqiqotlar olib boriluvchi zamonaviy ilmiy markazga
aylangan. Bu yerda ko’p yillardan buyon materiallarga, ayniqsa o’tga
chidamli, qiyin eriydigan materiallarga quyosh nuri ta’sirida yuqori
temperaturali termik ishlov berish yo’li bilan ularning fizik va kimyoviy
xossalarini o’rganish bo’yicha keng ko’lamli ilmiy-tadqiqot va amaliy ishlar
olib borilmoqda. Fokal dog’ markazida quyosh nurlarining oqim zichligi 1300
W/sm 2
ga, temperatura esa 3500 0
Cga yetadi. Kun davomida fokal sohada 80–
90 kg aluminiy oksidini (AlO, erish temperaturasi 2050 0
C), 40–50 kg shpinel
qotishmasini (AlO+MgO, erish temperaturasi 2350 0
C), 5–7 kg sirkoniyning
barqaror oksidini (ZrO, erish temperaturasi 2500 0
C) eritish mumkin.
Qurilmada eriyotgan modda tarkibining o’ta tozaligi ta’minlanadi, chunki bu
yerda odatdagi pechlardagidek mahsulotni toza chiqmasligiga asosiy
sababchi bo’lgan na yoqilg’i va na ko’mir elektrodlar mavjud. Keyingi
yillarda bu yerda 160 dan ortiq oksid materiallar sintez qilindiki, ular
issiqlikdan kengayish va elektr o’tkazuvchanligining kamligi, o’tga
chidamliligi bilan diqqatga sazovordir. Ayni paytda bunday materiallar
kosmik va yuqori tozalikni talab qiluvchi o’ta nozik texnologik jarayonlarda
qo’llanilmoqda. Shuningdek, qurilma kechki paytda astrofizik tadqiqotlar olib

boriluvchi ulkan teleskop vazifasini ham bajaradi.
Katta Quyosh Pechidek yirik inshootga ega O’zR FA “Fizika-Quyosh”
ilmiy ishlab chiqarish birlashmasida quyosh nurlarini konsentratsiyalovchi
ko’zguli tizimlarni yaratish va ishlatish, temperaturalarni kontaktsiz o’lchash
va zamonaviy materiallarni termoradiatsion xossalarini yuqori va o’tayuqori
temperaturalar sharoitida tadqiq qilish bo’yicha katta tajriba to’plangan. Bu
yerda o’tkazilgan ko’p yillik tadqiqotlar asosida geliomaterialshunoslikga oid
ilmiy-tadqiqotlar o’tkazishga mo’ljallangan issiqlik quvvati 1500 W bo’lgan
Kichik Quyosh Pechi yaratildi. Mamlakatlar orasidagi savdo-iqtisodiy va
ilmiy-texnikaviy hamkorlik sohasidagi kelishuvlarga muvofiq bunday pechlar
1999-yilda Hindistonning Haydarobod shahridagi kukunli metallurgiya
xalqaro markazida va 2000-yilda Misrdagi Tabbin metallurgiya institutida
o’rnatildi (71 va 72-rasmlar). Bu qurilmalar 2,8 m x 2,8 m o’lchamli bitta
yassi geliostat, 2 m diametrli yaxlit parabolid konsentrator, quyosh datchigi

va qo’shimcha o’lchov asboblari hamda uni ishlatish uchun kerakli asbob-
uskunalardan tashkil topgan. Geliostat kun davomida Quyoshning ko’rinma
harakatiga mos holda siljiydi va sirtiga tushuvchi quyosh nurlarini paraboloid
ko’zguga yo’naltiradi. Konsentrator fokal tekisligidagi ishchi sohada
temperatura 2500 0
Cdan yuqori bo’ladi. Bunday sharoit yuqori temperaturali
materiallarga ishlov berish uchun yetarlidir. Masalan, erish temperaturasi
2500 0
C bo’lgan sirkoniy oksidini sintez qilish mumkin. Shuningdek, institut
mutaxassislari Germaniyadagi Keln aerodinamik institutida barpo etilgan
Kichik Quyosh Pechi uchun gabarit va energetik hisoblarni bajardilar va
ikkilamchi konsentratorni yaratish va tayyorlash bo’yicha ishlarda hamkorlik
qildilar.
61- rasm . 1500 W issiqlik quvvatiga ega Kichik Quyosh Pechi (Hindiston,
Haydarobod).

62- rasm. Kichik Quyosh Pechi (Misr, Qohira).
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, quyosh energiyasidan foydalanish
sohasiga e’tiborni kuchaytirish, yoshlar orasidan kelajakda shu soha bilan
shug’ullanuvchi yetuk mutaxassislarni yetishib chiqishiga ko’maklashish
maqsadida 2000-yildan buyon Katta Quyosh Pechi bazasida “Quyosh
energiyasidan foydalanish va geliomaterialshunoslik” xalqaro ilmiy-o’quv

markazi faoliyat ko’rsatmoqda. Ayniqsa, Respublika maktab o’quvchilarining
“Umid nihollari”, Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o’quvchilarining
“Barkamol avlod” va oliy o’quv yurtlari talabalarining “Universiada” sport
musobaqalari mash’alasining aynan tog’ tizmalarida qad rostlab turgan
ulug’vor Katta Quyosh Pechining fokusida o’t oldirilishi bilan bog’liq
tantanali madaniy tadbirlar barkamol avlod tarbiyasida katta rol o’ynamoqda.
Shunday qilib, Katta Quyosh Pechi materiallarni yuqori temperaturali
sintez qilish va ularning xususiyatlarini o’rganish, fan va texnikaning talablari
asosida turli materiallar va texnik detallarda yuqori temperaturali tadqiqotlar
va sinovlar o’tkazish, shuningdek vodorod, elektr va issiqlik energiyasi hosil
qilish sohasida keng miqyosda tadqiqotlar olib boriluvchi texnologik va
energetik ahamiyatga ega bo’lgan yagona yirik inshootdir.
63- rasm. Respublika maktab o’quvchilarining “Umid nihollari”,
Akademik litsey va kasb- hunar kollejlari o’quvchilarining “Barkamol avlod”
va oliy o’quv yurtlari talabalarining “Universiada” sport musobaqalari
mash’alasi aynan Katta Quyosh Pechida tantanali ravishda o’t oldiriladi.
Quyosh pechlari quyosh energiyasidan foydalanishning yangi va samarali

yo’nalishlarini ochilishiga olib kelmoqda. Agar avvallari biz quyosh
energiyasidan foydalanish deganda asosan suv isitgichlar, suv chuchitgichlar,
quritgichlar, fotoelektrik stansiyalarga o’xshash qurilmalarni tasavvur qilsak,
endilikda quyosh pechlari quyosh energiyasidan zamonaviy texnologik
maqsadlarda foydalanish imkoniyatlari benihoya kattaligini ko’rsatmoqda.
Quyosh energetikasining kelajagi Quyoshning yuqori energetik potensialidan
to’laroq foydalanishga imkon beruvchi yanada samaraliroq konsentratorlarni
yaratish va foydalanishga bog’liqdir
ILOVA
1- jadval
Osmon musaffoligida vertikal sirtga tushuvchi to’g’ri quyosh
radiatsiyasining eng yuqori miqdori (kkal/m 2
soat)
Geograf
ik
kenglik,
grad.Iyun (  = +23 0 27' ) Dekabr (  = ־23 0
27 ' )
Sirt qaratilgan tomon Sirt qaratilgan tomon
Shimo
l Shimo
l-
sharq,
shimo
l-
g’arb Shar
q,
g’ar
b Janub
-
sharq
,
janub
-
g’ar
b Janub Shar
q,
g’ar
b Janub
-
sharq
,
janub
-
g’ar
b Janu
b
32 130 43
0 51
0 378 126 380 550 565
36 126 42
6 51
0 384 186 365 565 585
40 122 42 51 404 210 345 570 605

0 0
44 126 42
4 51
3 442 258 325 570 620
48 128 42
8 51
7 442 303 295 550 600
52 135 43
2 52
5 464 348 255 505 564
56 157 43
4 53
7 489 395 212 450 510
60 175 44
0 55
0 520 440 166 340 410
64 192 47
0 57
0 548 488 100 180 220
2- jadval
Osmon musaffoligida vertikal sirtga tushuvchi tarqoq quyosh
radiatsiyasining eng yuqori miqdori (kkal/m 2
soat)
Iyun ( 
= +23 0
27)
Geografik
kengli
k,
grad Sirt qaratilgan
tomon
Shimo
l Shimol-
sharq,
shimol-
g’arb Sharq,
g’arb Janub-
sharq,
janub-
g’arb Janu
b
40 77 144 134 109 82
44 79 114 135 111 86
48 87 122 145 122 104
52 81 119 142 123 104
56 80 116 142 127 104

60 75 108 132 117 101

3- jadval
Osmon musaffoligida Yerning 1 m² yuzasiga tushuvchi to’g’ri va
tarqoq quyosh nurlanishi energiyasi (kkal/m²)
Iyun oyida
Geogr.
kengli
k, grad To’g’r
i Tarqoq
vertikal
sirtga Gorizont
al
sirtgajanubiy shimoliy g’arbiy va
sharqiy
kun
davo
-
mida bir
soatd
a,
mah. kun
davo
-
mida bir
soatd
a,
mah. kun
davo
-
mida bir
soatd
a,
mah. kun
davo
-
mida bir
soatd
a
mah. kun
davo
-
mida bir
soatd
a,
mah.
38 843 187 51
0 120 2450 50
4 594
0 711 1180 10
8
40 1020 210 51
0 122 2480 50
7 589
0 705 1240 10
8
42 1182 234 51
0 123 2530 51
0 582
0 696 1280 10
8
44 1342 258 52
0 126 2580 51
3 582
0 675 1300 10
8
46 1519 280 53
0 126 2640 51
5 579
0 658 1310 10
8
48 1680 303 54
0 128 2705 51
7 577
0 645 1340 11
4
4- jadval
Quyosh yig’indi radiatsiyasining ehtimol tutilgan miqdorlari, MJ/

(m 2
·kun)
Oylar Geografik kenglik,
grad.
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
Yanva
r 27,9
7 24,9
9 21,4
6 17,2
2 12,1
8 6,67 2,43 0,04 0 0
Fevral 28,5
9 27,3
0 14,7
8 21,3
7 16,8
8 11,34 5,96 2,14 0 0
Mart 29,6
9 29,1
9 27,8
4 25,7
4 22,5
9 18,39 13,6
5 8,31 2,89 0,16
Aprel 28,2
2 29,3
1 30,0
2 29,5
2 28,0
5 25,53 22,0
9 18,0
6 14,8
6 13,7
7
May 25,2
8 28,0
1 31,6
8 30,6
6 32,0
8 31,33 29,6
9 28,3
5 29,6
8 30,2
4
Iyun 25,9
5 29,0
6 31,5
0 32,3
6 33,1
8 32,76 31,6
2 32,5
0 34,7
7 35,8
5
Iyul 26,3
3 29,1
4 31,2
0 32,3
8 32,4
2 31,16 29,5
2 29,4
0 30,6
6 32,7
6
Avgus
t 26,6
2 28,5
6 29,7
7 30,1
9 28,9
5 26,37 23,1
0 20,1
6 18,4
3 17,8
0

Sentab
r 29,31 29,31 28,26 26,3
7 23,47 19,90 15,8
2 10,4
1 5,58 3,27
Oktabr 29,23 27,76 25,53 22,2
6 18,18 13,35 8,40 3,78 0,63 0
Noyab
r 28,32 25,02 22,26 18,0
0 13,35 1,98 3,57 0,67 0 0
Dekab
r 27,55 24,15 20,32 15,8
7 1,092 5,50 1,55 0 0 0
5- jadval
Har oyning 21-sanasida Quyoshning og’ishi (δ), grad.
oy oy  oy 
Yanvar –19 0
57' May +20 0
09' Sentabr +0 0
48'
Fevral –10 0
38' Iyun +23 0
27' Oktabr –10 0
38'
Mart –0 0
09' Iyul +20 0
32' Noyabr –19 0
53'
Aprel +11 0
47' Avgust +12 0
12' Dekabr – 23 0
27'

Quyosh temperaturasining taqsimlanish sxemasi.
Katta quyosh pechı
Germaniya Federativ Respublikasida 2019-yil ishlab chiqilgan jami elektr energiyaning 47%
qayta tiklanuvchi energiya manbaalaridan hosil qilinganligi ham ushbu sohaning o’ta yuqori
istiqbolga ega ekanligidan dalolat bermoqda. “O’zbekiston Respublikasida qayta tiklanuvchi
energiya manbaalaridan foydalanish to’g’risida” gi qonunning qabul qilinishi ham, ushbu
sohada aniq huquqiy me’yorlarni belgilab berdi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
qaroriga muvofiq Energetika vazirligiga qayta tiklanuvchi energiya manbaalarini
rivojlantirish sohasidagi loyihalarni muvofiqlashtirish hamda ilmiy tadqiqot ishlarini
tashkillashtirish vazifalari yuklatilgan. Energetika vazirligi maxsus shtabi tomonidan
O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi “Materialshunoslik” institutining “Katta
Quyosh sandoni” hamda O’zbekiston Respublikasi Quyosh energiyasi xalqaro institutida
olib borilayotgan istiqbolli loyihalar o’rganildi. Osiyo mintaqasida yagona bo’lgan “Katta
Quyosh sandoni” Toshkent viloyati Parkent tumani Tyan-Shan tog’ tizmasi yon bag’rida
joylashgan. Bunday “Katta Quyosh sandoni” dunyoda ikkita bo’lib, ularning yana biri
Fransiyaning Odeyo shahrida joylashgan. “Katta Quyosh sandoni” fokusida issiqlik 3000℃
dan oshishi natijasida, undan ko’plab istiqbolli loyihalarni amalga oshirishda foydalanish
mumkin. Xo’sh, bugungi kunda institut tomonidan aholi, iqtisodiyot tarmoqlari, ijtimoiy
soha muassasalari hamda qishloq xo’jaligida an’anaviy uglevodorodli energiya resurslarini
tejab, quyosh energiyasidan keng foydalanishni yo’lga qo’yish borasida qanday ilmiy
tadqiqotlar olib borilmoqda?
So’nggi yillarda dunyo fanini oldida ikkita dolzarb masala bor. Dunyo olimlarining

intellektual salohiyati ana shu ikkita muammoni bartaraf etishga yo’nalitirilgan. Bulardan
biri “ energetika masalalari ”. Yildan-yilga uglevodorodli yoqilg’ilar kamayib bormoqda va
bu uglevodorodlarning yoqilishi natijasida ekologiya va atrof-muhitga zarari ham oshib
bormoqda. Shu nuqtai nazardan muqobil energetikani rivojlantirish, ekologik sof
energetikani rivojlantirish dolzarb masala hisoblanadi. Materialshunoslik instituti ham aynan
shu masalaga qaratilagn tadqiqotlar olib boradi. Bu institutning asosiy vazifalari quyoshdan
kelayotgan juda katta

miqdordagi issiqlik energiyasidan yangi texnologiyalarni qo’llagan holda tadqiqotlar olib
borishadn iborat. Materialshunoslik insitutidagi “Katta Quyosh sandoni” ni qurish 1981-yilda
boshlanib 1987-yilda ishga tushirilgan. “Katta Quyosh sandoni” quyoshdan kelayotgan
issiqlik energiyasi orqali yangi materiallarni kashf etish, uglevodorodli yoqilg’ilar va shunga
o’xshash ekologiya uchun zararli moddalarni ishlatish orqali atrof- muhitga “ta’sir”
ko’rsatmasdan ekologik toza, sof energiyani olish borasida samarali ishlanmalar mavjud.
Sanoatimizning bugungi kundagi muammolaridan biri oxirgi yillar davomida yig’ilib qolgan
texnogen chiqindilar tarkibida bor bo’lgan qimmatbaho rangli metallarni ajratib olishdir.
Umuman bu metallarni ajratib olish uchun yangi korxona yoki yangi energiya manbaalarini
jalb etishga to’g’ri keladi. Shu kabi ovvoragarchilikni bartaraf etish maqsadida “Katta
Quyosh sandoni” da quyoshning issiqlik energiyasini bir nuqtaga jamlab, sanoat
chiqindilarini eritish orqali rangli metallarni ajratib olish va uni ishlab chiqarishda
foydalanishni taklif etish kabi vazifa bajariladi. Olmaliq kon-metallurgiya kombinatida yiliga
1 mlrd 300 mln tonnadan ortiq texnogen chiqindi chiqaradigan bo’lsa, shu chiqindilarning
tarkibida 20% dan ortiq rangli metallar mavjudligi aniqlangan. Bu chiqindilarni “Katta
Quyosh sandoni” dan eritilib, uning tarkibidagi rangli metallarni ajratib olish natijasida
chiqindilar tarkibidan 25% gacha rangli metal ajratib olishga erishilgan. Shu ajratib olingan
mahsulotning tarkibida 50% sof temir, 20% dan ortig’i mis hamda boshqa mahsulotlar
hajmiga to’g’ri kelmoqda. Misol uchun ishlab chiqarishda 1 tonna mis ajratib olish uchun
560 m 3
gaz yoqilishi kerak. “Katta Quyosh sandoni” qurilmasida shuncha gazni sarflamasdan
tabiiy quyosh energiyasidan foydalanish orqali rangli metallarni ajratib olish mumkin.
Katta Quyosh Sandoni (KQS) avtomatlashtirilgan boshqarish sistemasiga ega bo lganʻ
murakkab optik kompleks bo lib, geliostat maydoni, paraboloid formasidagi konsentrator va
ʻ
texnologik minoradan iboratdir. Qurilmaning konsentratori yuqori va pastdan kesilgan va
fokus masofasi 18 m bo lgan paraboloid bo lib,
ʻ ʻ uning mideli 54×42 m o lchamga ʻ ega. U
geliostat maydonidan optik o qiga
ʻ paralel kelayogan quyosh nurlarini o z ʻ fokus zonasiga
to plab
ʻ beradi. Fokusda 10000 ta Quyosh aksini beradigan mujassamlangan quyosh nurlari
oqimi hosil qilinadi.

Katta Quyosh Sandonining umumiy ko rinishi.ʻ
Paraboloid konsentratorning nur qaytaruvchi sirti 214 ta paraboloid formasidagi blokdan
tashkil topgan. Har bir blokda 50 tadan romb ko rinishidagi nur qaytaruvchi oyna (fatseta)
ʻ
bor. Fatsetalarning egriligi 5 mm qalinlikdagi oynalarni deformatsiya qilish yo li bilan
ʻ
tayyorlanib, o lchamlari 45×45 smni tashkil qiladi.
ʻ Fatsetalarning umumiy soni 10700 ta,
umumiy yuzasi 2268 m 2
. Oynalarning nur qaytarish koeffitsiyenti 0,72, sirt xatoligi 3-4
minut. Paraboloidning optik o qi shimol-janub yo nalishida gorizontal joylashgan. Geliostat
ʻ ʻ
maydonining vazifasi kun bo yi konsentratorni uning optik o qi yo nalishidagi quyosh
ʻ ʻ ʻ
nurlari bilan to ldirib
ʻ turishdan iborat bo lib, 62 ta geliostatdan tashkil topgan. Kun ʻ
davomida geliostatlar quyoshning ko rinma
ʻ harakatiga mos holda harakat qilishadi. Har bir
geliostat 7,5×6,5 m o lchamga ega bo lib, qalinligi 6 mm
ʻ ʻ bo lgan ʻ 195 ta 50×50 sm
o lchamdagi
ʻ fatsetadan tashkil topgan. Fatsetalarning umumiy soni 12090 ta, yuzasi 3022
m 2
.

Konsentrator fokal tekisligida to planadigan energiya zichligi taqsimotiniʻ
o lchash yordamida qurilmaning
ʻ umumiy optik-energetik xarakteristikasini
aniqlash mumkin. Bunda kalorimetrik, radiometrik, fotometrik va texnikaviy
ko rish tizimi (TKT) uslublaridan
ʻ foydalaniladi .
1.
Quyosh Sandoni konsentratori va geliostatlar maydonining old tarafdan
ko rinishi.
ʻ
Kalorimetr uslubini qo llaganimizda fokusdagi nur oqimi zichligi taqsimotini
ʻ
absolyut qiymatlarda o lchash
ʻ mumkin. Lekin bu uslubda o lchash katta xatolik ʻ
(15-20 %) berishi bilan bir qatorda ko p mehnat va vaqt
ʻ talab qiladi.
Radiometrik uslubni qo llash
ʻ uchun radiometrni oldindan kalibrovka qilish
kerak bo ladi,
ʻ shuning uchun konsentrator fokal zonasidagi energiya taqsimotini
tez va yuqori aniqlikda o lchash uchun TKT ishlab
ʻ chiqilgan va KQSda doimiy
ravishda foydalanib kelinadi. TKTning afzalliklari shundan iboratki, u sanoqli
videokamera va zamonaviy komp’yuterlar bilan uzviy bog langan. KQSning
ʻ
fokal zonasidagi energiya taqsimotini bir zumda (20 ms) komp’yuter xotirasiga
joylaydi, natijalar maxsus algoritmik dasturlar yordamida tahlil qilinadi.
Olimlarimiz tomonidan yaratilgan “Katta Quyosh Sandoni” konsentratorini
yustirovka qilishning yangi “linzasiz teleskop” (kamera obskur) usuli bir qancha
afzalliklarga ega. Chunonchi, konsentrator nur qaytaruvchi yuzasi holatini tez

baholash, yustirovka yuqori aniqligi, fokusda nurlanganlikning oshishiga olib
kelishi, yustirovka qilish vaqtining kamayishi kabi ko rsatkichlarga ega.ʻ
Yuqorida aytganimizdek, bunday qurilma dunyoda 2 dona. Biroq yaqin-
yaqingacha yurtimizdagi ushbu noyob ob’yektga kirish uchun maxsus
ruxsatnoma kerak edi. Endi bo’lsa mazkur ob’yekt barcha uchun o’z eshiklarini
ochdi. “Katta Quyosh pechi”ni ko’rish maqsadida kelayotgan sayyohlar kun
sayin ko’paymoqda. Ular orasida maktab o’quvchilari, talabalar ko’pchilikni
tashkil etadi. Bizni xursand qilayotgani keyingi paytda chet ellik tadqiqotchilar
ham kelishmoqda. Toshkent viloyati turizmni rivojlantirish departamenti
tomonidan viloyat hokimligi hamda Turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi
ko’magida tashkil etilgan info- turda “Katta Quyosh sandoni” qurilishi bo’yicha
qiziqarli ma’lumotlarni taqdim etishdi. Mazkur qurilma uchun dengiz sathidan
1100 metr balandlikdagi hozirgi joyi tanlanib, yer maydoni portlatiladi. So’ngra
30 metr chuqurlikdan temir-beton asosli poydevori qo’yiladi. Konsentrator va
texnologik minora joylashgan inshoot 60 metr balandlikda barpo etiladi. Uning
tepasiga lift yordamida, chiqiladi. Qurilma yaqinida besh yulduz mehmonxona
qurilgani mahalliy va xorijiy sayyohlar, ayniqsa, ilmiy turizm vakillari uchun
qo’shimcha qulayliklar yaratmoqda.
Xulosa
Hozirgi kunda texnika va texnologiyalar shunchalik rivojlandiki, hech qanaqa
yoqilg’i ishlatmasdan metallarni eritish, termik ishlov berish mumkin. Bunga
yorqin misol bo’lib, Toshkent viloyati Parkent tumanida joylashgan “Katta
Quyosh sandoni” hisoblanadi. Bu qurilma metallarni eritish uchun hech
qanqangi birlamchi yoqilg’i yoki yonilg’i talab etmaydi. Sababi esa oddiy, bu
agregatda birlamchi energiya manbai sifatida quyoshning issiqlik energiyasi
talab etiladi xolos. Quyoshdan kelayotgan issiqlikni parabolasimon ko’zgular
orqali bir nuqtaga, minoraga mujassamlashtirib, metal eritish qozonlariga
yo’naltirish orqali kerakli haroratga erishiladi. Bu qurilmada harorat 3000
℃
gacha ko’tariladi. Bu kabi loyiha energiya materiallarni eritish orqali ularning

tarkibidagi qimmatbaho rangli metallarni ajratib olishda ekologik jihatdan
toza, sof energiya sarflanadi. Katta miqdordagi uglevodorodli yoqilg’ilarning
yonishi orqali atmosferga zararli gazlar chiqarilishi oldi olinadi. Shu va shu kabi
loyihalarni ko’proq amaliyotga joriy etish kerak.

Xulosa
Dunyo yangi asrga qadam qo’yganiga ham 12 yil bo’ldi. XX asrda
jahonda barcha soha, jumladan texnika va sanoat sohalarida mislsiz
yutuqlarga erishildi. Lekin, shu barobarida insoniyatni o’ylashga va
amaliy chora-tadbirlar ko’rishga chorlovchi birqancha global
muammolar ham yuzaga keldi. Bu muammolarning asosiysi-iqlim
iliqlashuvi hamda tabiiy, jumladan energetik resurslarning
qashshoqlashuvi hisoblanadi.
Bugungi kunda dunyoda ishlab chiqarilib, u yoki bu sohalarda
foydalanilayotgan yalpi energiya miqdorida an’anaviy yoqilg’ilarning
ulushi 86, gidroenergetikaniki 7, yadro yoqilg’isiniki 6 va boshqa tur
resurslarniki 1 foizni tashkil etmoqda. An’anaviy yoqilg’ilarga bo’lgan
ehtiyoj tobora ortib borishi bilan birga, ularning manbalari aksincha
kamayib bormoqda, boshqacha qilib aytganda energiya ishlab chiqarish
uni iste’mol qilish darajasidan ortda qolmoqda. Texnosferaning atrof
muhitga ta’siri tez sur’atlarda ortib bormoqda.
Bularning barchasi tag-zamini bilan bir-biroviga bog’liq
muammolardir. Dunyo mamlakatlari, jumladan Xitoy, Hindiston,
Rossiya va shu kabi yirik mamlakatlarning iqtisodini rivojlanib borishi
Yer qa’ridan katta miqdordagi tabiiy resurslarni qazib olishni taqozo
etmoqdaki, bu holat ularni qazib olish, tashish va foydalanish
jarayonida biosferaga juda ko’p miqdorda zaharli moddalarni
qo’shilishiga olib kelmoqda. Ekspertlarning xulosalariga ko’ra, har yili
Yer atmosferasiga 200 mln.t atrofida qattiq zarrachalar, 200 mln. t
oltingugurt gazi, 700 mln.t uglerod va 150 mln.t azot oksidlari
tashlanmoqda. Natijada, tabiatda turli-tuman anomal hodisalar
(“kislotali yomg’irlar”, “iqlimning iliqlashuvi”, “ozon qatlamining
qashshoqlashuvi”, “cho’llanish” va h.k. ) va ofatlarning yuz berishi,
shuningdek biologik modda almashinuvlar tufayli kishilarning
tanalariga zaharli kimyoviy moddalarni o’tib qolishi bilan bog’liq

kasalliklarning ko’payishi yuzaga kelmoqda.
Neft yoqilganidan ko’ra hayot uchun o’tamuhim mahsulotlar ishlab
chiqarishga sarflanishi oqilona yo’l ekanligi olimlar tomonidan ko’p
bora ta’kidlangan. Balki, vaqti kelib hayotiy muhim xomashyo sifatida
neftdan hech bo’lmaganda isitish maqsadlarida foydalanishni taqiqlash
ehtimoldan xoli emas, lekin bunga siyosiy yo’llar bilan emas, sog’lom
aql-idrok orqali o’tilishi kerak.
Insoniyatning hayot darajasi uning nechog’li darajada energiya
bilan ta’minlanganiga bevosita bog’liq bo’lib bormoqda. Energiyani
isrof qilish gunohga, yangi turdagi energiyalarni izlab topish esa muhim
vazifaga aylanib bormoqda.
Hozirgi kunda texnika va texnologiyalar shunchalik rivojlandiki, hech
qanaqa yoqilg’i ishlatmasdan metallarni eritish, termik ishlov berish mumkin.
Bunga yorqin misol bo’lib, Toshkent viloyati Parkent tumanida joylashgan
“Katta Quyosh sandoni” hisoblanadi. Bu qurilma metallarni eritish uchun hech
qanqangi birlamchi yoqilg’i yoki yonilg’i talab etmaydi. Sababi esa oddiy, bu
agregatda birlamchi energiya manbai sifatida quyoshning issiqlik energiyasi
talab etiladi xolos. Quyoshdan kelayotgan issiqlikni parabolasimon ko’zgular
orqali bir nuqtaga, minoraga mujassamlashtirib, metal eritish qozonlariga
yo’naltirish orqali kerakli haroratga erishiladi. Bu qurilmada harorat 3000℃
gacha ko’tariladi. Bu kabi loyiha energiya materiallarni eritish orqali ularning
tarkibidagi qimmatbaho rangli metallarni ajratib olishda ekologik jihatdan
toza, sof energiya sarflanadi. Katta miqdordagi uglevodorodli yoqilg’ilarning
yonishi orqali atmosferga zararli gazlar chiqarilishi oldi olinadi. Shu va shu kabi
loyihalarni ko’proq amaliyotga joriy etish kerak.

Foydalanilgan Adabiyotlar
1. Абдурахманов А.А. Высокотемпературные солнечные
установки. Курс лекций летней школы по возобновляемым
источникам энергии. – Т. АН РУз.НПО «Физика-Солнце». 2007.
стр. 224–255.
2. Абдурахманов А.А. Высокотемпературные солнечные
зеркально- концен- трирующие системы (ЗКС) энергетического и
технологического назначения. Web material – Sci/ fan. Uz. 2011.
3. Авакян А.Б., Санин М.В., Эльпинер Л.И. Опреснение воды в
природе и народном хозяйстве. Москва, «Наука», 1987.
4. Авезов Р.Р., Орлов А.Ю. Солнечные системы отопления и
горячего водоснабжения. – Т.: «Фан», 1988.
5. Авезов Р.Р. Тепловое преобразование солнечной энергии и
солнечные тепловые установки. Курс лекций летней школы по
возобновляемым источникам энергии. – Т.: АН РУз.НПО «Физика-
Солнце». 2007.стр. 58– 62.
6. Авезова Н.Р. Исследование абсорбционных солнечных
коллекторов с ёмкими приемниками полуцилиндрической формы.
Автореферат канд диссер. Т. 2004.

O’zbekistonda quyosh energiyasining salohiyati va iqlim

Sotib olish