Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	535.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	20 Июль 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

O‘zbekistonda soliq tizimining o‘ziga xos xususiyatlari kurs ishi

4G‘aniev, T. Toshmatov kabi iqtisodchi olimlar soliq tizimi va uning
iqtisodiyotga ta’sirini o‘z tadqiqotlarida keng yoritib berganlar. Ularning ilmiy
ishlari orqali soliq tushunchasi, soliq siyosatining vazifalari, soliq yuki va
imtiyozlar, hamda soliqni boshqarish masalalari chuqur tahlil qilingan. Bundan
tashqari, Soliq qo‘mitasi, Moliya vazirligi, Iqtisodiyot va moliya vazirligi
tomonidan e’lon qilinayotgan statistik tahlillar, tahliliy byulletenlar va
hisobotlar mavzuning amaliy jihatdan o‘rganilganligini ko‘rsatadi. Shuningdek,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va qarorlari, Soliq kodeksi va
boshqa normativ-huquqiy hujjatlar ilmiy manba sifatida xizmat qiladi. Biroq
mavjud tadqiqotlarning aksariyati umumiy nazariy masalalarga qaratilgan
bo‘lib, O‘zbekistonda soliq tizimining ayni amaliy holati, raqamlashtirish
jarayonidagi yangiliklar, soliq madaniyati va soliq yuki tengligiga oid
muammolar to‘liq qamrab olingan emas. Shu sababli, bu kurs ishi mavzuning
chuqur o‘rganilmagan jihatlarini yoritib berishga xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining
nazariy ahamiyati – soliq tizimining iqtisodiy mohiyatini, uning turlari,
funksiyalari va davlat iqtisodiyotidagi o‘rnini ilmiy asosda tushuntirish bilan
bog‘liqdir. Tadqiqot davomida soliq tizimining nazariy modellari, rivojlanish
bosqichlari, iqtisodiy qonuniyatlarga asoslangan tamoyillari chuqur o‘rganiladi.
Bu esa nafaqat soliq siyosatining nazariy asoslarini yoritishga xizmat qiladi,
balki bu sohaga oid boshqa ilmiy ishlarga tayanch bo‘lishi mumkin.
Shuningdek, bu ish orqali talaba iqtisodiy tahlil qilish, qonunchilik hujjatlarini
o‘rganish va soliq siyosatini nazariy jihatdan tahlil qilish ko‘nikmalarini
mustahkamlab oladi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati esa bevosita O‘zbekiston soliq tizimining
bugungi holatini o‘rganish, mavjud muammolarni aniqlash va ular yuzasidan
aniq takliflar ishlab chiqish bilan namoyon bo‘ladi. Bu takliflar amaliyotchi
mutaxassislar, soliq organlari xodimlari va siyosat ishlab chiquvchilar uchun
foydali bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, so‘nggi yillarda soliq tizimining

5raqamlashtirilishi, soliq yukining teng taqsimlanishi, kichik biznesga
berilayotgan imtiyozlarning iqtisodiyotga ta’siri kabi amaliy jihatlar keng tahlil
qilinadi. Tadqiqot natijalari orqali soliq siyosatini takomillashtirish,
soddalashtirish va uning samaradorligini oshirish bo‘yicha foydali tavsiyalar
shakllantiriladi. Shu bois, mazkur kurs ishi ilmiy-nazariy bilimlar bilan bir
qatorda amaliy yondashuvlarni ham o‘zida mujassam etadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasining amaldagi
soliq tizimi va unga oid iqtisodiy munosabatlardir. Jumladan, davlat va soliq
to‘lovchilar o‘rtasidagi munosabatlar, soliq siyosatining ijrosi va uning
iqtisodiyotga ta’siri asosiy o‘rganish obyekti sifatida tanlangan.
Kurs ishi mavzusining predmeti — O‘zbekistonda amal qilayotgan soliq
turlarining yig‘ilish tartibi, soliq imtiyozlari, islohotlar, ularning iqtisodiy
samaradorligi hamda mavjud tizimning o‘ziga xos jihatlaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — O‘zbekiston Respublikasida
shakllangan soliq tizimini nazariy va amaliy jihatdan tahlil qilish, uning o‘ziga
xos xususiyatlarini aniqlash, mavjud muammolarni ko‘rsatib berish hamda
takomillashtirish bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Soliq tizimi va uning asosiy tushunchalarini nazariy jihatdan o‘rganish;
 O‘zbekistonda soliq tizimining shakllanishi va rivojlanish bosqichlarini
tahlil qilish;
 Amaldagi soliq turlarining yig‘ilish tartibi va ularga oid qonunchilikni
o‘rganish;
 Soliq imtiyozlarining iqtisodiyotga ta’sirini aniqlash;
 Soliq sohasidagi islohotlar, mavjud muammolar va ularni hal qilish
yo‘llarini tavsiflash;
 Soliq tizimini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab
chiqish.

222021 85.6
2022 91.3
2023 98.7
2024 106.4
2025 114.8
Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 2020-yildan 2025-yilgacha bo‘lgan
davrda soliq tushumlari 36.6 trln so‘mga oshgan. Bu esa o‘rtacha har yili 6–8
trln so‘m hajmida o‘sish bo‘layotganini bildiradi. Soliq tushumlarining bunday
barqaror o‘sishi bir necha omillar bilan izohlanadi:
Yangi Soliq kodeksining joriy etilishi (2020) – bu kodeks soliqlarning
stavkalari, imtiyozlari va hisoblash tartiblarini soddalashtirdi.
QQS stavkasining pasaytirilishi – bu yuridik shaxslarni ko‘proq qonuniy
ishlashga undadi.
Elektron hisob-faktura va soliq deklaratsiyalari – soliq bazasini kengaytirdi
va yashirin iqtisodiyot qisqardi.
Tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash – soliq yengilliklari va imtiyozlar
berilishi orqali soliq to‘lovchilar soni ko‘paydi.
2023-yil ma’lumotlari asosida soliq turlari kesimida eng katta tushumni
ta’minlayotgan soliqlar quyidagilardir:
Jadval 2. 2023-yil soliq turlari bo‘yicha tushumlar
Soliq turi 2023-yil tushumi (trln so‘m)
Jismoniy shaxslar daromad
solig‘i 13.5
Yuridik shaxslar foyda solig‘i 18.2
Qo‘shilgan qiymat solig‘i
(QQS) 28.9
Aksiz solig‘i 9.4

14bankining 2023-yil hisobotida O‘zbekiston “soliq to‘lash qulayligi” bo‘yicha
reytingda 10 pog‘onaga yuqorilagan.
Soliq tizimi rivojlanish bosqichlari jadvali
Bosqich Bosqichning asosiy xususiyatlari
I bosqich (1991–1997) Mustaqillikdan keyingi soliq tizimi asosi
yaratildi, dastlabki qonunlar qabul qilindi
II bosqich (1997–2004) Soliq stavkalari soddalashtirildi, Yagona
soliq to‘lovi joriy etildi, islohot konsepsiyasi
qabul qilindi
III bosqich (2005–2016) Elektron soliq boshqaruvi bosqichma-
bosqich joriy qilindi, soliqlar pasaytirildi
IV bosqich (2017–2019) Yangi Soliq kodeksi qabul qilindi, elektron
nazorat va hisob-faktura tizimlari joriy qilindi
V bosqich (2020–2024) Raqamlashtirish to‘liq joriy etildi, mobil
ilovalar, onlayn kassa, QQS stavkasi
kamaytirildi
O‘zbekiston soliq tizimining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari
mamlakatning umumiy iqtisodiy strategiyasi bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, u
mustaqillikdan to hozirgi kungacha bosqichma-bosqich takomillashib
kelmoqda. Har bir bosqichda mavjud sharoit va ehtiyojlarga mos islohotlar
amalga oshirilgan. Ayniqsa, so‘nggi yillarda soliq tizimi soddalashgani,
raqamlashtirilgani va xalqaro standartlarga yaqinlashgani uni yanada barqaror,
ochiq va samarali tizimga aylantirmoqda. Kelgusida bu yo‘nalishdagi islohotlar
davom etib, soliq tizimi yanada raqobatbardosh, investorlar uchun qulay va
ijtimoiy adolatga asoslangan bo‘lishi kutilmoqda.
1.3. O‘zbekiston soliq tizimining me’yoriy-huquqiy asoslari
Soliq tizimi samarali ishlashi uchun u chuqur va puxta me’yoriy-huquqiy
asosga ega bo‘lishi kerak. Har qanday davlatda, shu jumladan O‘zbekistonda

19shaxslardan undiriladi. Soliqlar turlari, ularning to‘lovchilari, hisoblash usullari
va to‘lov muddatlari O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida belgilangan.
Bugungi kunda O‘zbekistonda amalda bo‘lgan soliqlar quyidagilarga
bo‘linadi:
1. Jismoniy shaxslarning daromad solig‘i
Bu soliq jismoniy shaxslarning olgan daromadlari asosida hisoblanadi.
Asosiy manbalar – ish haqi, mukofot pullari, ijara daromadlari va boshqa
daromadlardir. Soliq stavkasi yillik daromadga qarab progressiv yoki
belgilangan stavka asosida olinadi. Hozirgi paytda eng ko‘p ishlatiladigan
stavka – 12%. Soliq to‘lovchi har oyda ish beruvchi orqali soliq ushlab
qolinishini ta’minlaydi.
2. Yuridik shaxslarning foyda solig‘i
Yuridik shaxslar, ya’ni korxonalar, o‘z faoliyati natijasida olgan foydasi
uchun foyda solig‘i to‘laydi. Soliq summasi daromaddan xarajatlar ayrilgach
qolgan sof foydaga nisbatan hisoblanadi. Hozirda yirik korxonalar uchun
umumiy foyda solig‘i stavkasi 15% ni tashkil etadi. Boshqa turdagi soliq
to‘lovchilarga esa alohida stavkalar qo‘llaniladi.
3. Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS)
QQS tovarlar va xizmatlarning har bir bosqichida qo‘shilgan qiymatga
solinadi. Bu soliq bilvosita soliq turi bo‘lib, tovar narxiga qo‘shib
iste’molchidan olinadi. QQS stavkasi hozirda 12% ni tashkil etadi. QQS
to‘lovchilar har oyda elektron hisob-faktura taqdim etadi va to‘lovlarni “E-
Soliq” tizimi orqali amalga oshiradi.
4. Aksiz solig‘i
Aksizlar ijtimoiy zararli yoki alohida nazoratga olinadigan mahsulotlarga
solinadi. Masalan: alkogol, tamaki, benzin, dizel yoqilg‘isi, gaz va boshqalar.
Aksiz stavkalari mahsulot turi, miqdori yoki narxiga bog‘liq holda belgilanadi.
Ularning yig‘ilishi QQSga o‘xshash tarzda yuritiladi, lekin aksiz belgilari
(markalar) orqali nazorat kuchliroq.

35Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

26O‘zbekistonda so‘nggi yillarda soliq imtiyozlari tizimi sezilarli darajada
takomillashtirildi. 2019-yildan boshlab yangilangan Soliq kodeksi asosida
imtiyozlar berish tartibi “maqsadli, vaqtinchalik va iqtisodiy samarali”
tamoyillar asosida boshqarila boshlandi. Bu esa soliq tizimining
soddalashtirilishiga va byudjet intizomini mustahkamlashga yordam berdi.
Imtiyozlar asosan quyidagi toifadagi soliq to‘lovchilarga beriladi:
Yangi tashkil etilgan korxonalar (ayniqsa, sanoat zonalari va innovatsion
hududlardagi)
Kichik biznes subyektlari
Ayollar, yoshlar va nogironlar mehnati bilan band bo‘lgan korxonalar
Eksportyor tashkilotlar
Iqtisodiyotning ijtimoiy ahamiyatga ega sohalari (ta’lim, sog‘liqni saqlash,
ekologik texnologiyalar)
Masalan, "Yangi O‘zbekiston" investitsiya dasturi doirasida 2021–2024
yillarda 5000 dan ortiq korxona soliq yengilliklaridan foydalangan.
Shuningdek, 2023-yil davomida 2,1 trln so‘mlik soliq summasi imtiyoz sifatida
berilgani iqtisodiyotni qo‘llab-quvvatlash choralari samarali bo‘layotganini
ko‘rsatadi.
Quyidagi jadval 2020–2024 yillar oralig‘ida berilgan soliq imtiyozlari hajmi
haqida qisqacha ma’lumot beradi:
Jadval 1. Soliq imtiyozlari hajmi (2020–2024-yillar, trln so‘mda)
Yil Soliq imtiyozlari hajmi
2020 1.2
2021 1.5
2022 1.7
2023 2.1
2024 2.4
Soliq imtiyozlarining iqtisodiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi bir necha
yo‘nalishda kuzatiladi:

27Investitsiya faolligining oshishi – imtiyozlar investorlar uchun qulay muhit
yaratadi. Ayniqsa, xorijiy investorlar soliqlardan ozod etish yoki muddatli
kechiktirish siyosatini ijobiy baholaydi. Bu esa ishlab chiqarish hajmini
oshiradi, yangi ish o‘rinlari yaratilishiga zamin yaratadi.
Kichik va o‘rta biznesning rivojlanishi – soliqlarning vaqtincha yengillatilishi
bu sektor vakillariga o‘z kapitalini ushlab qolish, texnologiyalarni
modernizatsiya qilish va raqobatbardosh bo‘lish imkonini beradi. Ayni paytda
mikrobiznes subyektlari uchun yagona soliq stavkasi sezilarli darajada
kamaytirildi.
Innovatsiyalar va “yashil” iqtisodiyot rivoji – ekologik toza texnologiyalar,
qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanadigan korxonalarga
berilayotgan soliq imtiyozlari ularning faoliyatini faollashtirmoqda. Bu esa
ekologik xavfsizlikni ta’minlash bilan birga iqtisodiyotni diversifikatsiya qiladi.
Hududiy iqtisodiy barqarorlik – soliq imtiyozlari ayniqsa, oraliq
rivojlanishdagi yoki uzoq hududlardagi korxonalar uchun muhim. Erkin
iqtisodiy zonalarda tashkil etilgan 1500 dan ortiq korxona soliq imtiyozlari
orqali yirik loyihalarni amalga oshirdi.
Shu bilan birga, soliq imtiyozlarining ijobiy jihatlaridan tashqari ayrim
muammolari ham mavjud. Jumladan, noto‘g‘ri asoslangan yoki siyosiy
sabablarga ko‘ra berilgan imtiyozlar davlat byudjetining yo‘qotilishiga olib
kelishi mumkin. Bu esa moliyaviy intizomga putur yetkazadi. Shu bois, oxirgi
yillarda imtiyozlarni raqamli monitoring qilish, har chorakda ularning iqtisodiy
samaradorligini baholash amaliyoti joriy qilindi.
2024–2025-yillarda soliq imtiyozlarini berishda quyidagi ustuvor
yo‘nalishlar belgilangan:
Faqat iqtisodiy asoslangan, investitsion loyihalar doirasida berish;
Vaqtincha (maksimal 3 yilgacha) va maqsadli imtiyozlar berish;
Soliq yuki kamaytirilgan hududlar ro‘yxatini shakllantirish;
Imtiyozdan foydalanuvchi subyektlar faoliyatini monitoring qilish.

28Bu yondashuvlar orqali soliq siyosatining rag‘batlantiruvchi va barqaror
mexanizmlariga erishish, iqtisodiy faollikni oshirish va samarasiz yengilliklarni
kamaytirish maqsad qilingan.
Soliq imtiyozlari O‘zbekiston iqtisodiyotining turli sohalarini qo‘llab-
quvvatlash, investitsiyalarni jalb qilish, innovatsiyalarni rag‘batlantirish va
ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda muhim vositadir. Ammo bu imtiyozlar aniq
strategik maqsadlarga qaratilgan, vaqtincha va iqtisodiy jihatdan asoslangan
bo‘lishi lozim. Shundagina ularning samarasini oshirish, byudjet intizomini
saqlash va barqaror iqtisodiy o‘sishga erishish mumkin bo‘ladi.
Soliq imtiyozlarining iqtisodiy samaradorligini baholashda ularning miqdori,
nisbiy og‘irligi va yo‘naltirilgan tarmoqlar kesimidagi taqsimoti muhim
ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasida 2020–2024 yillar davomida
davlat tomonidan soliq imtiyozlari hajmi yildan-yilga oshib borgan. Bu
tendensiya pandemiya sharoitidagi iqtisodiy rag‘batlantirish choralaridan tortib,
keyingi yillarda investitsiya loyihalarini qo‘llab-quvvatlashga qadar bo‘lgan
siyosatni o‘z ichiga oladi.
2020-yilda mamlakatda umumiy soliq imtiyozlari hajmi 1,2 trillion so‘mni
tashkil qilgan bo‘lsa, 2021-yilda bu ko‘rsatkich 1,5 trillion so‘mga, 2022-yilda
esa 1,7 trillion so‘mga yetdi. 2023-yilda yillik imtiyozlar hajmi 2,1 trillion
so‘mni tashkil qildi. 2024-yil uchun prognozlangan ko‘rsatkich esa 2,4 trillion
so‘m atrofida baholanmoqda.
Ushbu raqamlar shuni ko‘rsatadiki, soliq imtiyozlari o‘sish sur’ati yillik
o‘rtacha 15–18% atrofida bo‘lib, bu iqtisodiy rag‘batlantirish siyosatining izchil
davom etayotganini tasdiqlaydi.
2023-yilda ajratilgan 2,1 trillion so‘mlik imtiyozlarning yirik qismi
quyidagicha taqsimlangan:
Eksport faoliyatiga ega korxonalar: 600 mlrd so‘m
Ayollar va yoshlar bandligini ta’minlaydigan subyektlar: 380 mlrd so‘m
Axborot texnologiyalari va innovatsion sohalar: 310 mlrd so‘m

17to‘lovchilar uchun qulay huquqiy imkoniyatlar yaratildi. Bu esa me’yoriy-
huquqiy bazaning zamonaviy tendensiyalarga mosligini ko‘rsatadi.
Yana bir muhim jihat — xalqaro soliq bitimlari bilan bog‘liq huquqiy
bazadir. O‘zbekiston bir qator davlatlar bilan ikki tomonlama soliqdan
qochishni oldini olish to‘g‘risidagi bitimlarni imzolagan. Bu hujjatlar xorijiy
investorlar va transmilliy kompaniyalar uchun soliqlarning takroriy solinishini
bartaraf etadi.Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasining
o‘zi ham normativ-huquqiy faoliyat yurituvchi organ sifatida, reglament,
metodika va ko‘rsatmalar orqali huquqiy bazani kengaytiradi. Ularning rasmiy
saytida (soliq.uz) yuridik shaxslar va jismoniy shaxslar uchun yo‘riqnomalar,
me’yoriy hujjatlar muntazam yangilanib boriladi.
Alohida ta’kidlash lozimki, yangi Soliq kodeksida soliq to‘lovchilarning
huquqiy maqomi aniqroq belgilanib, soliq tekshiruvlarining huquqiy chegarasi
ham doiraviy qilib ko‘rsatib berilgan. Har qanday soliq inspeksiyasi yoki ko‘rik
faqat qonun asosida, dalolatnoma tuzilgan holda va muddatlar belgilangan
holda amalga oshirilishi shartligi qat’iy belgilangan.
O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimining me’yoriy-huquqiy asoslari izchil
va tizimli shakllangan bo‘lib, u davlat va soliq to‘lovchilar o‘rtasidagi
munosabatlarni qonuniy, shaffof va adolatli tarzda tartibga soladi. 2020-yilda
kuchga kirgan yangi Soliq kodeksi va unga asoslangan normativ-huquqiy
hujjatlar soliq siyosatining zamonaviy ehtiyojlariga javob beruvchi asosiy
huquqiy manba hisoblanadi. Shuningdek, xalqaro tajribaga mos ravishda ishlab
chiqilgan qonunlar, raqamlashtirilgan soliq nazorati va soliq to‘lovchilar
manfaatlarini himoya qiluvchi mexanizmlar mamlakatda soliq tizimining
barqaror ishlashini ta’minlaydi. Kelgusida ushbu me’yoriy asoslar xalqaro
standartlarga yanada yaqinlashtirilishi va soliq tartibotlarining soddalashtirilishi
orqali yanada takomillashadi.

15ham soliq siyosatini yuritish va soliq munosabatlarini tartibga solish
qonunchilik asosida amalga oshiriladi. Me’yoriy-huquqiy baza soliq
to‘lovchilarning huquq va majburiyatlarini, soliq organlarining vakolatlarini,
soliq stavkalari va yig‘imlar mexanizmini aniq belgilab beradi.
O‘zbekiston Respublikasida soliq munosabatlarini tartibga soluvchi asosiy
huquqiy hujjat bu — Soliq kodeksi hisoblanadi. Dastlabki Soliq kodeksi 1997-
yilda qabul qilingan bo‘lib, u o‘z vaqtida soliq munosabatlarini huquqiy
jihatdan tartibga solishning asosiy hujjati bo‘ldi. Ammo o‘tgan yillar davomida
iqtisodiy muhitda sodir bo‘lgan keskin o‘zgarishlar, tadbirkorlik faoliyatining
kengayishi, xalqaro standartlarga moslashtirish zarurati yangi yondashuvni
talab qildi.
Shu sababli, 2019-yil 30-dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
tomonidan qabul qilingan va 2020-yil 1-yanvardan boshlab kuchga kirgan yangi
tahrirdagi Soliq kodeksi bu boradagi tub islohotlarning natijasi sifatida qabul
qilindi. Yangi kodeks 13 ta bo‘lim, 65 ta bob va 470 dan ortiq moddalarni o‘z
ichiga oladi.
Yangi Soliq kodeksi quyidagi tamoyillarga asoslangan:
 Soddalik va tushunarlilik – soliq to‘lovchilarga qulay, huquqiy normasi aniq
yozilgan;
 Adolatlilik – soliq yukining daromadga mutanosib taqsimlanishi;
 Soliq tizimining barqarorligi – qonunchilikning tez-tez o‘zgarishidan
himoya;
 Ochiluvchanlik va shaffoflik – soliqlar ochiq va qonuniy asosda undirilishi;
 Soliq to‘lovchining manfaatlarini himoya qilish – nizo yuzaga kelganda
soliq to‘lovchi foydasiga talqin qilish.
Kodeksda quyidagi asosiy soliq turlari bo‘yicha huquqiy tartiblar ko‘rib
chiqilgan:
 Jismoniy shaxslarning daromad solig‘i
 Yuridik shaxslarning foyda solig‘i

10ushbu yo‘nalishdagi islohotlarning izchil davom etishi mamlakatimiz iqtisodiy
salohiyatini yanada mustahkamlashi shubhasizdir.
1.2. Soliq tizimining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari
O‘zbekistonda
O‘zbekiston Respublikasining soliq tizimi mustaqillik yillarida chuqur
islohotlar va tub o‘zgarishlar yo‘lini bosib o‘tdi. Mustaqillikka erishgan
dastlabki yillarda iqtisodiyotda keskin o‘zgarishlar, inflyatsiya, ishlab chiqarish
quvvatlarining pasayishi va byudjet taqchilligi davlatning moliyaviy boshqaruv
tizimiga yangicha yondashuvni talab qildi. Ana shunday sharoitda soliq tizimi
davlat moliyasining asosiy manbai sifatida shakllana boshladi. Ushbu bo‘limda
O‘zbekistonda soliq tizimining shakllanish va rivojlanish bosqichlari

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Har qanday taraqqiy topayotgan davlat
uchun soliq tizimi iqtisodiy boshqaruvning eng muhim vositalaridan biri
sanaladi. Soliq — davlat byudjeti daromadining asosiy manbai bo‘lib, ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishning barqarorligini ta'minlashda katta ahamiyatga ega.
O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish jarayonida soliq
tizimining takomillashtirilishi dolzarb masalaga aylandi. Soliqlarning turlari,
ularning to‘lov tartibi, nazorat mexanizmlari va soliq yuki bo‘yicha olib
borilayotgan islohotlar nafaqat tadbirkorlik faoliyatiga, balki aholi
farovonligiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Ayniqsa, raqamli iqtisodiyot
sharoitida elektron soliq hisoboti, avtomatlashtirilgan nazorat tizimlari, ijtimoiy
tenglikni ta’minlaydigan soliq siyosati dolzarblik kasb etmoqda. Mavzuning
dolzarbligi shundan iboratki, soliq tizimidagi har qanday o‘zgarish mamlakat
iqtisodiy muvozanatiga va investitsion muhitga bevosita ta’sir qiladi.
Davlatning fiskal siyosatida soliqlar strategik vosita bo‘lib, ular orqali
makroiqtisodiy barqarorlikka erishiladi 1
. Bugungi kunda O‘zbekistonda
soliqlarni soddalashtirish, imtiyozlarni optimallashtirish, soliq bazasini
kengaytirish orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish rejalashtirilgan. Shu bois,
soliq tizimidagi o‘ziga xos xususiyatlarni o‘rganish kurs ishining aktual
muammolarini tashkil etadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi O‘zbekiston Respublikasida
soliq tizimi bilan bog‘liq masalalar ko‘plab iqtisodiy va huquqiy tadqiqotlar
mavzusi bo‘lgan. Jumladan, G‘. Po‘latov, X. Abduqodirov, A. Xodjiev, Sh.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

31iqtisodiyoti” tomon og‘moqda. Bu esa davlat byudjeti uchun salbiy ta’sir
ko‘rsatadi.
Yana bir muammo – soliq imtiyozlarining adolatsiz taqsimlanishi. Ba’zida
yirik korxonalar imtiyozlardan ko‘proq foyda ko‘radi, kichik va o‘rta biznes esa
soliq yukining katta qismini ko‘taradi. Bu esa bozor raqobatida tengsizlikka olib
keladi. Bundan tashqari, ayrim hollarda soliq to‘lovchilarning raqamli
tizimlardan foydalanishdagi savodxonligi past bo‘lishi elektron hisobotlarda
xatoliklar va kechikishlarga sabab bo‘lmoqda.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2020–2023-yillar davomida soliqlar bo‘yicha
tushumlar 78 trln so‘mdan 98 trln so‘mgacha ortgan bo‘lsa-da, “soya
iqtisodiyoti” hali ham 35–40% darajasida baholanmoqda. Bu esa katta hajmdagi
iqtisodiy faollikning soliq bazasidan chetda qolayotganini anglatadi.
Soliq tizimini takomillashtirish yo‘nalishlarida quyidagi ustuvor choralar
muhim deb hisoblanadi:
Soliq stavkalarini sektoral tahlil asosida qayta ko‘rib chiqish – kichik va o‘rta
biznes uchun soddalashtirilgan va arzon soliq rejimlarini kengaytirish;
Soliq imtiyozlarini berish mezonlarini qat’iylashtirish – har bir imtiyoz
iqtisodiy samaradorlikka asoslanishi shart;
Soliq ta’limini rivojlantirish – tadbirkorlar va jismoniy shaxslar uchun bepul
onlayn o‘quvlar, yo‘riqnomalar va maslahat xizmatlarini kengaytirish;
“Soya iqtisodiyoti”ni legallashtirishga qaratilgan choralar – QR kodlar,
onlayn kassalar, naqd pulsiz hisob-kitoblarni rag‘batlantirish;
Hududlar kesimida differensial soliq yondashuvini joriy qilish – orqada
qolayotgan hududlarga soliq yengilliklari berish orqali ularni rivojlantirish.
Shuningdek, xalqaro tajribani inobatga olib, soliq nazoratining
samaradorligini oshirish, sun’iy intellekt asosida risklarni baholovchi tizimlar
joriy qilish, soliq to‘lovchilar bilan “raqamli muloqot”ni kengaytirish kabi
innovatsion mexanizmlar zarur.

3611) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : O‘zbekistonda soliq tizimining o‘ziga xos xususiyatlari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

33 Xulosa
Men ushbu kurs ishida O‘zbekiston Respublikasida shakllangan soliq
tizimining nazariy va amaliy jihatlarini chuqur o‘rganib chiqdim. Tadqiqot
davomida soliq tushunchasi, uning turlari, asosiy funksiyalari, rivojlanish
bosqichlari, me’yoriy-huquqiy asoslari, amaldagi soliq turlari, soliq imtiyozlari
hamda mavjud muammolar va ularni takomillashtirish yo‘nalishlari tahlil
qilindi. O‘rganishlarim shuni ko‘rsatdiki, O‘zbekistonda soliq tizimi bozor
iqtisodiyoti talablariga mos tarzda rivojlanib bormoqda.
Soliq tizimi davlat moliyaviy siyosatining yuragi bo‘lib, uning adolatli,
shaffof va soddalashtirilgan bo‘lishi byudjet barqarorligi, tadbirkorlik faolligi
va ijtimoiy tenglikka bevosita ta’sir qiladi. O‘zbekiston mustaqillikka
erishgach, soliq tizimini bosqichma-bosqich isloh qilishga kirishdi. Dastlabki
yillarda asosiy qonunchilik hujjatlari qabul qilinib, 1997-yilda birinchi Soliq
kodeksi, 2020-yilda esa yangi, takomillashgan kodeks amaliyotga joriy etildi.
Amaldagi soliq turlari, jumladan, QQS, foyda solig‘i, daromad solig‘i, yer va
mulk soliqlari kabi to‘lovlar davlat byudjetining asosiy manbalaridan biridir.
Ayniqsa, so‘nggi yillarda raqamli texnologiyalarning soliq yig‘ilish jarayoniga
joriy qilinishi, elektron hisob-fakturalar, QR-kodli kassa apparatlari, mobil
ilovalar orqali to‘lov tizimining soddalashgani soliq to‘lovchilarga qulaylik
yaratdi.
Shuningdek, soliq imtiyozlari va yengilliklari orqali davlat iqtisodiyotning
ustuvor yo‘nalishlarini qo‘llab-quvvatlamoqda. Soliq imtiyozlarining eksport
faoliyati, startaplar, “yashil” texnologiyalar va innovatsion korxonalarni
rag‘batlantirishdagi roli katta bo‘lib, ularning iqtisodiy samaradorligi statistik
ma’lumotlar bilan ham tasdiqlanmoqda.
Biroq soliq tizimida hal etilishi lozim bo‘lgan ayrim muammolar mavjud:
soliq yukining ayrim sohalarda og‘irligi, “soya iqtisodiyoti”ning keng
tarqalganligi, imtiyozlarning adolatsiz taqsimlanishi va soliq madaniyatining
yetarlicha rivojlanmagani kabi. Shu bois men taklif qilgan takomillashtirish

32Bugungi kunga kelib soliq tizimining isloh qilinayotgan jihatlari nafaqat
davlat darajasida, balki har bir tadbirkor va fuqaroning kundalik iqtisodiy
hayotiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ushbu yo‘nalishdagi tizimli islohotlar
natijasida O‘zbekistonning “Doing Business” reytingida soliq to‘lov qulayligi
bo‘yicha o‘rni yildan-yilga yaxshilanmoqda.
Soliq tizimidagi islohotlar O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning yuragi
sifatida faoliyat yuritmoqda. Ushbu tizimda amalga oshirilayotgan o‘zgarishlar,
ayniqsa, raqamlashtirish, ochiqlik, soliq yuki adolati va samaradorlik
tamoyillariga asoslanmoqda. Biroq mavjud muammolarni bartaraf etish va soliq
siyosatini yanada takomillashtirish orqali tizim yanada barqaror, odilona va
raqobatbardosh bo‘lishi mumkin. Kelgusida aynan shu yo‘nalishdagi islohotlar
iqtisodiy o‘sishning asosi bo‘lib xizmat qiladi.

13tarkibiy jihatdan mustahkamlandi, soliq xodimlarining malakasini oshirish,
korrupsiyaga qarshi chora-tadbirlar kuchaytirildi.
IV bosqich (2017–2019 yillar): Raqamli islohotlar va ochiq soliq
siyosatiga o‘tish
2017-yildan keyin O‘zbekistonda soliq siyosatida tub burilish yuz berdi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida soliq tizimi soddalashtirildi, yangi
bosqichdagi islohotlar boshlandi. 2018-yilda yangi Soliq islohotlari
konsepsiyasi ishlab chiqildi va uning asosida 2019-yilda yangi tahrirdagi Soliq
kodeksi qabul qilindi. Kodeks xalqaro standartlarga yaqinlashtirilib, unda soliq
stavkalari soddalashtirildi, soliq imtiyozlari qisqartirildi, soliq yukining teng
taqsimlanishiga e’tibor qaratildi.
Aynan shu davrda “E-Soliq” axborot tizimi, elektron hisob-fakturalar, QR-
kod asosidagi kassa apparatlari va soliq to‘lovchilarning shaxsiy kabineti kabi
raqamli mexanizmlar joriy qilindi. Bu esa davlat va soliq to‘lovchilar
o‘rtasidagi aloqani soddalashtirdi va ochiqlikni ta’minladi.
V bosqich (2020–2024 yillar): Ochiq iqtisodiyotga mos soliq tizimini
joriy qilish
So‘nggi yillarda O‘zbekiston ochiq iqtisodiy modelga o‘tishni boshladi. Bu
soliq tizimi oldiga yangi talablarni qo‘ydi. 2020-yilda pandemiya sharoitida
kichik biznes va aholiga ko‘plab soliq yengilliklari taqdim etildi. Soliq
stavkalari bo‘yicha yana bir necha islohotlar amalga oshirildi:
QQS stavkasi 20 foizdan 12 foizgacha kamaytirildi;
Ijtimoiy soliq yuki pasaytirildi;
Soliq to‘lov muddatlarini kechiktirish yoki bo‘lib-bo‘lib to‘lash
mexanizmlari joriy qilindi.
2022–2024-yillarda soliq boshqaruvi avtomatlashtirilgan — “Soliq mobil
ilovasi”, “Onlayn nazorat-kassa apparatlari”, “Axborot integratsiyasi” kabi
tizimlar joriy qilindi. Bu o‘zgarishlar natijasida soliq bazasi kengaydi, “soya
iqtisodiyoti” qisqardi, soliqlarni ixtiyoriy to‘lash ko‘rsatkichlari oshdi. Jahon

34yo‘nalishlariga soliq stavkalarini sektorlar kesimida optimallashtirish, soliq
imtiyozlarini faqat iqtisodiy asosda berish, elektron tizimlarni kengaytirish va
aholining soliq savodxonligini oshirish kiradi.
Xulosa qilib aytganda, men ushbu kurs ishim davomida O‘zbekiston soliq
tizimining nazariy asoslari bilan tanishibgina qolmay, uning amaliy faoliyati,
islohot yo‘nalishlari va real iqtisodiyotga ta’sirini tahlil qilishga harakat qildim.
Mavzuni o‘rganish natijasida soliq siyosatining jamiyat va iqtisodiyot
taraqqiyotidagi o‘rni juda muhim ekanligini angladim. Kelgusida ushbu
yo‘nalishda olib borilayotgan islohotlar orqali soliq tizimi yanada samarali,
shaffof va adolatli tizimga aylanishiga ishonch bildirdim.

18II BOB. O‘zbekistonda soliq tizimining amaliyoti va o‘ziga xos
xususiyatlari
2.1. Amaldagi soliq turlari va ularning yig‘ilish tartibi
O‘zbekiston Respublikasida soliq tizimi davlat byudjetini shakllantirishda,
iqtisodiy munosabatlarni tartibga solishda va ijtimoiy tenglikni ta’minlashda
muhim rol o‘ynaydi. Soliqlar davlatning eng asosiy moliyaviy manbasi
hisoblanib, ular qonunchilik asosida belgilangan tartibda yuridik va jismoniy

23Yer va mol-mulk solig‘i 7.6
Ijtimoiy soliq 21.1
Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, eng katta tushum QQS hisobidan
shakllangan (28.9 trln so‘m). Bu esa iste’mol va tovar ayirboshlash hajmining
yuqori ekanini ko‘rsatadi. QQS iste’molchilarning xarid qilgan mahsulot va
xizmatlari orqali bilvosita to‘lanadi, ya’ni u narxga qo‘shilgan tarzda olinadi.
Ijtimoiy soliq (21.1 trln so‘m) va yuridik shaxslar foyda solig‘i (18.2 trln so‘m)
ham davlat byudjetining asosiy qismini ta’minlab kelmoqda. Aynan shu soliqlar
orqali pensiya, tibbiy sug‘urta, ijtimoiy nafaqalar kabi muhim yo‘nalishlar
moliyalashtiriladi.
Jismoniy shaxslar daromad solig‘i (13.5 trln so‘m) ham muhim manba bo‘lib,
ish haqi, ijara, xizmat haqi kabi daromad turlaridan olinadi. Bu soliqni asosan
ish beruvchilar ushlab qolib, soliq organlariga o‘tkazadilar.
Aksiz solig‘i (9.4 trln so‘m) esa asosan tamaki, spirtli ichimliklar, avtomobil
yoqilg‘isi va boshqa maxsus mahsulotlardan undiriladi. Aksiz stavkalari yuqori
bo‘lib, davlatga katta daromad keltiradi, shu bilan birga ijtimoiy zararli
mahsulotlar iste’molini cheklash vositasi sifatida ham xizmat qiladi.
Yer va mol-mulk solig‘i (7.6 trln so‘m) esa ko‘proq mahalliy byudjet
daromadlarini shakllantiradi. Bu soliqlar infratuzilma va hududiy rivojlanish
uchun moliyaviy manba bo‘lib xizmat qiladi.
O‘zbekiston soliq tizimi 2020–2025-yillar davomida tubdan yangilandi va
bu jarayon ijobiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan tasdiqlanmoqda. Ayniqsa,
raqamli texnologiyalar asosida soliq yig‘ish tizimining avtomatlashtirilishi,
soliq to‘lovchilarning huquqlarini kafolatlovchi mexanizmlarning
kuchaytirilishi, soliq yukining adolatli taqsimlanishi kabi omillar byudjetga
tushumlarning ortishiga olib keldi.

252.2. Soliq imtiyozlari va ularning iqtisodiyotga ta’siri
Soliq imtiyozlari — bu davlat tomonidan muayyan toifadagi soliq
to‘lovchilarga soliqlardan to‘liq yoki qisman ozod etish orqali beriladigan
iqtisodiy yengillikdir. Bu imtiyozlar O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining ajralmas
qismi hisoblanib, strategik maqsadlarga erishish, muayyan sohalarni
rivojlantirish, investitsiyalarni jalb qilish va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash
uchun keng qo‘llaniladi.
O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga ko‘ra, soliq imtiyozlari turli
shakllarda namoyon bo‘ladi: to‘liq yoki qisman soliqdan ozod qilish, soliq
stavkalarini pasaytirish, muddatli kechiktirish, nol stavka bilan belgilash va
boshqa yengilliklar. Bu imtiyozlar nafaqat moliyaviy yukni kamaytiradi, balki
iqtisodiy faoliyatni rag‘batlantirishga ham xizmat qiladi.

6Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB. Soliq tizimi va uning iqtisodiy asoslari
1.1. Soliq tushunchasi, turlari va funksiyalari
Bugungi globallashuv va iqtisodiy liberallashuv sharoitida har bir davlatning
iqtisodiy barqarorligi, ijtimoiy himoya tizimi va strategik rivojlanish rejalari,
avvalo, uning byudjet daromadlariga, ya’ni soliqlarga bevosita bog‘liq. Soliq —
bu davlat tomonidan jismoniy va yuridik shaxslardan majburiy tartibda, bir
tomonlama va qaytarilmas shaklda undiriladigan pul to‘lovidir. U davlatning
moliyaviy manbalarini shakllantirish vositasi bo‘lib, iqtisodiy siyosat
yuritishning muhim mexanizmidir.
Soliq to‘lovlari orqali davlat sog‘liqni saqlash, ta’lim, infratuzilma, mudofaa,
ijtimoiy himoya kabi jamoat ehtiyojlarini moliyalashtiradi. Shu bois, soliqlar
nafaqat fiskal funksiyani, balki iqtisodiyotni tartibga soluvchi, ijtimoiy adolatni
ta’minlovchi va rag‘batlantiruvchi funksiyalarni ham bajaradi. Soliq tizimi
adolatli, samarali va soddalashtirilgan bo‘lishi kerak. Bu tizimda barcha xo‘jalik
subyektlari va aholi qatlamlari uchun teng sharoitlar yaratilishi, soliq yukining
og‘irligi asosan yuqori daromadli guruhlar zimmasiga tushishi, ijtimoiy
himoyaga muhtoj qatlamlar esa imtiyozlardan foydalanishi maqsadga
muvofiqdir.
Soliq tushunchasi tarixan juda qadimgi davrlarga borib taqaladi. Qadimgi
Misr, Mesopotamiya va Rim imperiyalarida ham soliqqa o‘xshash to‘lovlar
mavjud bo‘lgan. O‘sha paytlarda soliq ko‘pincha natural to‘lov — hosil,
chorva, hunarmandchilik mahsulotlari shaklida undirilgan. Vaqt o‘tishi bilan
to‘lov tizimi murakkablashdi va zamonaviy pul iqtisodiyotiga mos ravishda
shakllandi. Hozirda esa soliq pul shaklida undiriladi va raqamlashtirilgan
tizimlar asosida boshqariladi.

29Erkin iqtisodiy zonalar va industrial parklar: 500 mlrd so‘m
Qayta tiklanadigan energiya manbalariga yo‘naltirilgan loyihalar: 210 mlrd
so‘m
Bundan tashqari, 2023-yil davomida jami 84 mingdan ortiq tadbirkorlik
subyekti soliq imtiyozlaridan foydalangan. Bu subyektlarning 35% kichik
biznes, 22% sanoat, 18% xizmat ko‘rsatish, qolganlari esa qishloq xo‘jaligi va
boshqa tarmoqlar hissasiga to‘g‘ri keladi.
Qiziqarli jihat shundaki, imtiyozlardan foydalangan korxonalar o‘rtacha 1,8
baravar ko‘proq ishlab chiqarish hajmini ko‘rsatgan, eksport hajmlari esa 1,5
baravarga oshgan. Bu esa soliq yengilliklarining iqtisodiy faollikni
rag‘batlantirishdagi bevosita samarasi borligini tasdiqlaydi.Shuningdek, 2020–
2024 yillarda soliq imtiyozlarining davlat byudjetiga bo‘lgan nisbiy ta’siri
yildan-yilga qisqargan. Ya’ni, 2020-yilda soliq imtiyozlari umumiy
tushumlarning 8,5% ini tashkil qilgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib bu ko‘rsatkich
6,2% atrofida bo‘lishi prognoz qilinmoqda. Bu imtiyozlar samaradorligining
oshgani va maqsadli ishlatilayotganining belgisi sifatida baholanmoqda.

8Hududiy qo‘llanishiga ko‘ra: umumdavlat (respublika) soliqlari va mahalliy
soliqlar;
Belgilanish uslubiga ko‘ra: qat’iy (fiksirlangan), nisbatli (foizda), progressiv
(daromad oshgan sayin ko‘payuvchi), regressiv (daromad oshgan sayin
kamayuvchi) soliqlar;
Soliqqa tortiladigan obyekt bo‘yicha: daromadga, mulkka, foydaga,
iste’molga solinadigan soliqlar.
Soliq tizimining amal qilishi jarayonida u quyidagi asosiy funksiyalarni
bajaradi:
1. Fiskal (moliyaviy) funksiya
Bu funksiya orqali davlat byudjeti daromadlari shakllantiriladi. Soliq
tushumlari sog‘liqni saqlash, ta’lim, ichki xavfsizlik, pensiya tizimi kabi
ijtimoiy sohalarni moliyalashtiradi. O‘zbekistonda 2024-yil yakuniga ko‘ra,
soliq tushumlari 103,5 trln so‘mga yetdi, bu esa umumiy byudjet
daromadlarining asosiy qismini tashkil etdi.
2. Tartibga soluvchi funksiya
Davlat soliqlar orqali bozor subyektlarining harakatlarini ma’lum darajada
boshqaradi. Masalan, ekologik ifloslantiruvchi faoliyatlar uchun yuqori aksiz
belgilash orqali ularni cheklash yoki qishloq xo‘jaligiga soliq imtiyozi berish
orqali bu sohani rag‘batlantirish mumkin.
3. Taqsimlovchi funksiya
Soliq tizimi orqali jamiyat a’zolari o‘rtasidagi moliyaviy resurslar qayta
taqsimlanadi. Yuqori daromadga ega bo‘lgan shaxslar ko‘proq soliq to‘laydi,
imtiyozli guruhlar esa kamroq. Bu orqali ijtimoiy adolat va iqtisodiy tenglikka
erishiladi.
4. Rag‘batlantiruvchi funksiya
Innovatsiyalar, eksport faoliyati, kichik biznes yoki startaplar uchun soliq
imtiyozlari orqali ularning faoliyati rag‘batlantiriladi. O‘zbekistonda IT sohasi,

9ayollar tadbirkorligi, “yashil” iqtisodiyot subyektlariga nisbatan soliq
yengilliklari joriy etilgan.
5. Nazorat funksiyasi
Soliq tizimi orqali davlat xo‘jalik subyektlarining daromadlarini, moliyaviy
hisobotlarini nazorat qiladi. Bu esa “soya iqtisodiyoti”ni qisqartirish, korrupsiya
xavfini kamaytirish va shaffoflikni ta’minlashga xizmat qiladi.
Amaliy jihatdan O‘zbekistonda soliq tizimining rivoji
O‘zbekiston Respublikasida mustaqillik yillaridan boshlab soliq tizimi
bosqichma-bosqich isloh qilinmoqda. Xususan:
2019-yilda yangilangan Soliq kodeksi kuchga kirdi.
Soliqlarni soddalashtirish, QQS stavkasini kamaytirish orqali iqtisodiy yuk
yengillashtirildi.
Soliq organlari faoliyati raqamlashtirildi — “E-Soliq” portali ishga tushdi.
Yagona soliq to‘lovi tizimi bekor qilinib, alohida soliq turlari joriy etildi.
Soliq imtiyozlari “maqsadli va vaqtinchalik” tamoyiliga asoslangan holda
belgilana boshlandi.
Yuqoridagi o‘zgarishlar soliq tizimining iqtisodiy va huquqiy mexanizmlarini
zamonaviylashtirishga, to‘lovchilarning ishonchini mustahkamlashga hamda
davlat byudjetiga tushumlar hajmini oshirishga xizmat qildi. Ayniqsa, raqamli
texnologiyalar asosida soliq monitoringi va hisoboti tizimi bu boradagi
islohotlarning eng muhim jihatlaridan biridir.
Soliq tizimi har bir davlat iqtisodiy siyosatining markazida turadi. U orqali
davlat o‘zining barcha ijtimoiy, iqtisodiy va ma’muriy funksiyalarini
moliyalashtiradi. Soliqlarni to‘g‘ri va adolatli tashkil etish iqtisodiy o‘sishni
ta’minlaydi, investitsiya muhitini yaxshilaydi va ijtimoiy barqarorlikka
erishishga yordam beradi. O‘zbekiston misolida soliq tizimining tubdan isloh
qilinishi, raqamlashtirilishi va soddalashtirilishi mamlakatning ochiq,
zamonaviy va barqaror iqtisodiyotga intilayotganidan dalolat beradi. Kelgusida

302.3. Soliq tizimidagi islohotlar, muammolar va takomillashtirish
yo‘nalishlari
O‘zbekiston Respublikasida soliq tizimi so‘nggi yillarda chuqur islohotlar
bosqichiga kirgan bo‘lib, bu islohotlar mamlakatda ochiq iqtisodiy siyosat
yuritish, sarmoya muhitini yaxshilash, tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-
quvvatlash va byudjet intizomini mustahkamlashga qaratilgan. Soliq siyosati —
bu nafaqat byudjetni daromad bilan ta’minlovchi, balki iqtisodiy jarayonlarga
ta’sir ko‘rsatuvchi muhim davlat mexanizmidir. Shu boisdan, so‘nggi yillarda
soliq tizimining yangilanishi umumiy iqtisodiy islohotlarning ajralmas qismi
bo‘lib xizmat qildi.
O‘zbekiston Respublikasining 2020-yilda kuchga kirgan yangi Soliq kodeksi
bu boradagi eng muhim huquqiy qadam bo‘ldi. Yangi kodeksda ilgari amalda
bo‘lgan murakkab, ko‘p hollarda tushunarsiz va adolatsiz deb topilgan ayrim
normativlar soddalashtirildi. Misol uchun, yuridik shaxslar uchun foyda solig‘i
stavkasi 20 foizdan 15 foizgacha tushirildi, QQS stavkasi esa 20 foizdan 12
foizgacha kamaytirildi. Bu esa soliq yukining pasayishiga, soliqlarning qonuniy
to‘lanishiga bo‘lgan rag‘batning ortishiga olib keldi.
Bundan tashqari, elektron hisob-faktura, raqamli soliq deklaratsiyalari, QR-
kodli nazorat kassa apparatlari kabi texnologiyalar amaliyotga joriy qilindi.
Bularning barchasi soliq to‘lovchilarga qulaylik yaratish, korrupsiya xavfini
kamaytirish va soliq nazoratini avtomatlashtirishga xizmat qilmoqda. Shu bilan
birga, soliq sohasidagi ma’muriy bosimni kamaytirish maqsadida
rejalashtirilmagan tekshiruvlar soni sezilarli darajada qisqartirildi.
Biroq soliq tizimining hozirgi amaliyotida hal etilishi zarur bo‘lgan
muammolar ham mavjud. Eng avvalo, ayrim hollarda soliq stavkalarining turli
tarmoqlar bo‘yicha nomutanosibligi kuzatiladi. Masalan, xizmat ko‘rsatish
sohasida QQS to‘lash mexanizmi kichik biznes uchun murakkab va moliyaviy
jihatdan og‘ir bo‘lib qolmoqda. Shu sababli, bu soha ko‘p hollarda “soya

21Ro‘yxatdan o‘tkazish – Yangi tashkil etilgan korxona yoki yakka tartibdagi
tadbirkor soliq organlarida ro‘yxatga olinadi.
Hisoblash – Har bir soliq turi uchun maxsus shakllar asosida hisob-kitob
amalga oshiriladi.
Hisobot topshirish – Belgilangan muddatlarda soliq deklaratsiyalari
“my.soliq.uz” orqali topshiriladi.
To‘lov – Bank orqali yoki shaxsiy kabinet orqali onlayn to‘lov amalga
oshiriladi.
Nazorat va monitoring – Soliq organlari tomonidan avtomatik va
rejalashtirilgan tekshiruvlar olib boriladi.
Raqamlashtirish jarayonlari natijasida bugungi kunda deyarli barcha soliq
turlari bo‘yicha elektron hisob-kitob tizimi joriy etilgan. Soliq to‘lovchilar o‘z
hisob-kitoblarini shaxsiy kabinet orqali yuritadi, hisobot topshiradi va
to‘lovlarni amalga oshiradi. Bu tizim “byurokratiyasiz xizmat” tamoyilini
amalda qo‘llashga zamin yaratdi.
O‘zbekistonda amaldagi soliq turlari diversifikatsiyalangan bo‘lib, ularning
har biri davlat byudjeti va iqtisodiy tartibni ta’minlashda o‘ziga xos o‘rin
egallaydi. Soliqlarni yig‘ish tartibi aniq me’yorlarga asoslanadi, soliq
to‘lovchilar esa elektron platformalar orqali o‘z majburiyatlarini
soddalashtirilgan tarzda bajarish imkoniyatiga ega. Soliq tizimidagi raqamli
islohotlar, yangi kodeks asosidagi huquqiy baza va zamonaviy yondashuvlar
O‘zbekistonda soliq yig‘imlarining oshishiga, soliqlarning adolatli
taqsimlanishiga va iqtisodiy muvozanatga xizmat qilmoqda.
2020–2025-yillar oralig‘idagi statistik ma’lumotlar asosida tahlil qilinadigan
bo‘lsa, soliq tushumlari har yili barqaror o‘sib borayotgani kuzatiladi. Quyidagi
jadvalda bu yillardagi soliq tushumlari (trln so‘mda) ko‘rsatilgan:
Jadval 1. Yillar bo‘yicha soliq tushumlari (trln so‘m)
Yil Soliq tushumlari (trln so‘m)
2020 78.2

121994-yilda ilk bor “O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimi to‘g‘risida”gi
qonun qabul qilinib, bu hujjat milliy soliq tizimi shakllanishining huquqiy
poydevorini yaratdi. Shu davrda Soliq qo‘mitasi tashkil etildi, soliq nazorati va
hisoboti joriy etildi. Biroq tizimning murakkabligi, iqtisodiy beqarorlik va
inflyatsiya soliq undirishda muammolarni keltirib chiqardi.
II bosqich (1997–2004 yillar): Soliq tizimini tartibga solish va asosiy
institutlarning shakllanishi
1997-yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni bilan “Soliq
islohotlari konsepsiyasi” tasdiqlandi. Unga ko‘ra, soliqlarning soni qisqartirildi,
ularning stavkalari qayta ko‘rib chiqildi, ayrim soliq turlari birlashtirildi. Bu
davrda soliq yukining kamaytirilishiga, iqtisodiy subyektlar faoliyatining
rasmiylashtirilishiga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Yagona soliq to‘lovi (YST) tushunchasi aynan shu davrda joriy qilinib,
kichik biznes subyektlari uchun soliq tartibi soddalashtirildi. Soliq imtiyozlari
keng joriy qilina boshladi, byudjet daromadlari tarkibida soliq tushumlarining
ulushi 80% dan ortiqni tashkil etdi. Ushbu bosqichda Soliq kodeksi loyihasi
ustida ilk ishlanmalar boshlandi.
III bosqich (2005–2016 yillar): Soliq boshqaruvining modernizatsiyasi va
elektron tizimlar
2005-yildan boshlab O‘zbekistonda iqtisodiyotni modernizatsiya qilish
siyosati bilan birga soliq boshqaruvini isloh qilishga ham alohida e’tibor
qaratildi. Shu davrda soliq deklaratsiyasi joriy qilindi, yuridik shaxslar uchun
elektron hisobot tizimi bosqichma-bosqich sinovdan o‘tkazildi. Banklar bilan
soliq organlari o‘rtasida axborot almashuvi mexanizmi yo‘lga qo‘yildi.
2010-yillarga kelib, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish uchun soliq stavkalari
bosqichma-bosqich pasaytirildi. Masalan, daromad solig‘i stavkasi 35 foizdan
12 foizgacha tushirildi. Kichik va o‘rta biznes uchun alohida yengilliklar,
eksportga yo‘naltirilgan korxonalar uchun imtiyozlar belgilandi. Soliq qo‘mitasi

11I bosqich (1991–1997 yillar): Mustaqillik va soliq tizimining asoslarini
yaratish
1991-yil 1-sentabrda O‘zbekiston o‘z mustaqilligini e’lon qilganidan so‘ng,
davlat iqtisodiyotini bozor munosabatlariga moslashtirish jarayonini boshladi.
Dastlabki bosqichda SSSR davrida amal qilgan soliq tartiblari saqlanib qolgan
bo‘lsa-da, ular tez orada bozor tamoyillariga moslashtirilishi lozim edi. 1991–
1992-yillarda ilk soliq to‘g‘risidagi qonunlar — “Foyda solig‘i to‘g‘risida”,
“Daromad solig‘i to‘g‘risida”, “Qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘g‘risida” kabi
normativ hujjatlar qabul qilindi. I bosqich (1991–1997 yillar): Mustaqillik va soliq
tizimining asoslarini yaratish
II bosqich (1997–2004 yillar): Soliq tizimini tartibga
solish va asosiy institutlarning shakllanishi
III bosqich (2005–2016 yillar): Soliq boshqaruvining
modernizatsiyasi va elektron tizimlar
IV bosqich (2017–2019 yillar): Raqamli islohotlar va
ochiq soliq siyosatiga o‘tish
V bosqich (2020–2024 yillar): Ochiq iqtisodiyotga
mos soliq tizimini joriy qilish

7Soliqning huquqiy jihatdan aniq va puxta asoslangan bo‘lishi juda muhim.
Soliq to‘lovchilarning huquqlari va majburiyatlari, soliq stavkalari, imtiyozlar,
hisob-kitob va to‘lov muddatlari Soliq kodeksida belgilab qo‘yilgan. Soliq
siyosatining shaffofligi va adolatliligi — davlatga nisbatan ishonch va fuqarolik
mas’uliyatini mustahkamlovchi muhim omillardandir.
Soliqlar turli mezonlarga ko‘ra tasniflanadi. Eng asosiy tasnif mezonlaridan
biri — undirish shakliga ko‘ra:
Bevosita soliqlar — to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliq to‘lovchining daromadiga yoki
mulkiga solinadigan soliqlar. Ular real moliyaviy ahvolga qarab undiriladi.
Bunga jismoniy shaxslarning daromad solig‘i, yuridik shaxslarning foyda
solig‘i, mol-mulk solig‘i, yer solig‘i kiradi.
Bilvosita soliqlar — narxlar orqali iste’molchiga yuklanadigan soliqlar. Ular
to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, balki mahsulot yoki xizmat narxi orqali to‘lanadi. Misol
uchun, qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS), aksiz solig‘i va bojxona bojlari
bilvosita soliqlardir.
Soliqlar boshqa mezonlarga ko‘ra ham tasniflanadi:

205. Yer solig‘i
Yer solig‘i jismoniy yoki yuridik shaxslar tomonidan foydalanilayotgan yer
maydonlariga nisbatan undiriladi. Bu soliq mahalliy byudjetga yo‘naltiriladi.
Yer solig‘i har yili soliq inspeksiyasi tomonidan belgilangan koeffitsientlar
asosida hisoblanadi. Soliq to‘lovchilar har chorakda yoki yil oxirida to‘lovni
amalga oshiradi.
6. Mulk solig‘i
Bu soliq jismoniy va yuridik shaxslarga tegishli binolar, inshootlar va boshqa
mol-mulk ob’ektlariga nisbatan qo‘llaniladi. Mulk solig‘i stavkasi odatda
ob’ektning kadastr qiymatiga bog‘liq bo‘ladi. Soliq yillik asosda hisoblanadi va
to‘lovlar bo‘lib-bo‘lib yoki bir martalik tarzda amalga oshiriladi.
7. Ijtimoiy soliq
Bu soliq ish beruvchilar tomonidan xodimlar soni va ish haqi fondiga qarab
to‘lanadi. U pensiya, ijtimoiy ta’minot, tibbiyot tizimiga yo‘naltiriladi. Yuridik
shaxslar uchun ijtimoiy soliq stavkasi odatda 12% ni tashkil etadi. Soliq oyma-
oy hisoblanadi va Soliq qo‘mitasiga elektron tarzda topshiriladi.
8. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq
Bu soliq suvdan foydalanuvchi yuridik shaxslar va ayrim hollarda jismoniy
shaxslarga nisbatan qo‘llaniladi. Soliq miqdori foydalanilgan suv hajmiga qarab
belgilanadi. Bunga ichimlik suvi, texnik suv, sug‘orish suvi kiradi. Hisobotlar
va to‘lovlar choraklik yoki yillik asosda amalga oshiriladi.
9. Bojxona bojlari va yig‘imlar
Bu yig‘imlar chetdan import qilinayotgan mahsulotlarga nisbatan qo‘llanadi.
Bojxona solig‘i bojxona qiymati asosida hisoblanadi. Bundan tashqari, bojxona
rasmiylashtiruvi uchun yig‘imlar, aksiz va QQS ham import bosqichida
undiriladi.
Soliqlarni yig‘ilish tartibi
Soliqlarni yig‘ish tartibi Soliq kodeksida aniq belgilab berilgan. Bu tartib
quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:

2Mavzu: O‘zbekistonda soliq tizimining o‘ziga xos xususiyatlari
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
I BOB. Soliq tizimi va uning iqtisodiy asoslari
1.1. Soliq tushunchasi, turlari va funksiyalari ……………………………………
1.2. Soliq tizimining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari O‘zbekistonda …….
1.3. O‘zbekiston soliq tizimining me'yoriy-huquqiy asoslari …………………….
II BOB. O‘zbekistonda soliq tizimining amaliyoti va o‘ziga xos
xususiyatlari
2.1. Amaldagi soliq turlari va ularning yig‘ilish tartibi …………………………..
2.2. Soliq imtiyozlari va ularning iqtisodiyotga ta’siri …………………………...
2.3. Soliq tizimidagi islohotlar, muammolar va takomillashtirish
yo‘nalishlari ….
Xulosa va
takliflar ……………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

16 Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS)
 Aksiz solig‘i
 Yer solig‘i
 Mulk solig‘i
 Ijtimoiy soliq
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq
Bundan tashqari, Soliq kodeksida soliq imtiyozlari, dekloratsiya topshirish
tartibi, soliq organlari tomonidan tekshiruv o‘tkazish tartibi, jarimalar va
sanktsiyalar, appeleatsiya huquqi, elektron hisob-faktura tizimi kabi muhim
institutlar nazarda tutilgan. Bu esa soliqqa oid barcha tartiblarning yagona
huquqiy hujjatda to‘liq aks etganini ko‘rsatadi.
Soliq kodeksidan tashqari, O‘zbekistonda soliq tizimiga oid quyidagi
normativ-huquqiy hujjatlar ham muhim o‘rin tutadi:
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari (masalan, 2018-yil 29-
iyundagi PF-5468-sonli “Soliq siyosatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi
farmon)
Vazirlar Mahkamasining qarorlari (soliqlarning yig‘ilishi, hisob-kitob
tartibiga oid)
Davlat soliq qo‘mitasi va Iqtisodiyot va moliya vazirligining qo‘shma
qarorlari va me’yoriy hujjatlari
Soliq to‘lovchilar va soliq organlari o‘rtasidagi munosabatlar, shuningdek,
soliq nizolarini hal qilish mexanizmlari ham qonun hujjatlari bilan tartibga
solinadi. Ayniqsa, “Ma’muriy tartibda soliq nizo(talab)nomasini ko‘rib chiqish
to‘g‘risida”gi me’yorlar, soliq to‘lovchilarning apellyatsiya berish huquqini
kafolatlaydi.
So‘nggi yillarda raqamlashtirish bosqichi soliq huquqida ham o‘z aksini
topdi. Masalan, Soliq kodeksiga muvofiq elektron hisob-fakturalar, elektron
deklaratsiyalar, QR-kodli kassa apparatlari va mobil ilovalar yordamida soliq

O‘zbekistonda soliq tizimining o‘ziga xos xususiyatlari

Купить