O’zbekistonda ta’limni rivojlantirishning zamonaviy masalalari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	85.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Noyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Qunduz Alimova

Ro'yxatga olish sanasi 14 May 2024

1 Sotish

O’zbekistonda ta’limni rivojlantirishning zamonaviy masalalari

Sotib olish

KURS ISHI
M avzu : O‘zbekistonda ta’limni rivojlantirishning zamonaviy masalalari
1

MUNDARIJA
I BOB. O‘ZBEKISTONDA TA’LIMNI RIVOJLANTIRISHNING ZAMONAVIY
MASALALARINING NAZARIY-METODOLOGIK ASOSLARI ........................................................ 5
1.1. O‘zbekistonda ta’limni rivojlantirishning mazmun mohiyati ............................................................ 5
1.2. O‘ZBEKISTONDA TA’LIM TIZIMINI KASBIY RIVOJLANTIRISHDA XORIJ
TAJRIBALARINING MAZMUNI ......................................................................................................... 9
II BOB. O‘ZBEKISTONDA TA’LIM TIZIMINI RIVOJLANTIRISHNING ZAMONAVIY
TENDENSIYALARI ............................................................................................................................. 16
2.1. O‘zbekistonda ta’lim tizimini rivojlantirishda ta’sir etuvchi omillar .............................................. 16
Madaliev A. Boshqaruv tizimida inson omilini faollashtirishva inson taraqqiyoti indeksini baholash
mexanizmlarini takomillashtirish. I.f.d.dissertatsiyaT. 2021 187 b. ................................................... 19
XULOSA ............................................................................................................................................... 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................................................ 33
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasida ta’lim sohasidagi
davlat siyosatining mazmuni ta’lim taraqqiyotini yuqori bosqichlar eng ilg‘or
xorijiy mamlakatlar ta’limi darajasiga ko‘tarish, jahon tajribasini o‘rganish
asosida barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga yetkazishdan
iboratdir.
Ta’limni boshqarish tizimi shakli va mazmuni jihatidan davlat-jamoatchilik
tusida bo‘lishi – eng ilg‘or, va fuqarolik jamiyati yutuqlariga kiruvchi
yo‘nalishligini tan olish kerak.Ta’lim tizimi boshqaruv jarayonining mohiyati va
qonuniyatlarini aniqlash, bu jarayonda sodir bo‘ladigan munosabatlarni ochib
berish, baholash va boshqaruv sub’ektining asosiy tamoyillarni ishlab chiqish
ta’limni boshqarish jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi.
Keyingi yillarda mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlarda ta’lim sifatiga
alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, 2022–2026 yillarga mo‘ljallangan yangi
O‘zbekistonning Taraqqiyot Strategiyasida: Oliy ta’lim bilan qamrov darajasini 50
foizga yetkazish va ta’lim sifatini oshirish uchun k adrlar buyurtmachilari takliflari
asosida qabul parametrlarini 2022 yilda oshirish, 2022 yilda yoshlarni oliy ta’lim
bilan qamrov darajasini 38 foizga yetkazish, to‘lov-kontrakt asosida o‘qishga qabul
qilish parametrlarini oliy ta’lim muassasalari tomonidan mustaqil belgilash
tartibini joriy etish, 2026 yilda qabul ko‘rsatkichini kamida 250 mingga yetkazish
vazifasi ko‘rsatib berilgan. 1
Ta’limni boshqarish tizimining sifat jihatidan yangi darajasi an’analar,
boy tarixiy va ma’naviy merosni hisobga olgan holda rivojlangan mamlakatlar
tajribasidan ham keng foydalanish lozim. Ta’limni boshqarish tizimi shakli va
mazmuni jihatidan davlat-jamoatchilik asosida eng ilg‘or, va fuqarolik jamiyati
yutuqlariga kiruvchi yo‘nalishligini tan olish kerak. Zamonaviy
mutaxassislarning umri davomida egallayotgan bilimlari poydevori oliy ta’lim
muassasalarida yaratilayotganligi nuqtai nazaridan oliy ta’lim sifatini oshirish
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvar, PF-60-son 2022 — 2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida Farmoni . Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 29.01.2022 y.,
06/22/60/0082-son).
3

masalasi kompleks hal qilinishi zarur bo‘lgan muammo hisoblanadi.
Iqtisodiy islohotlar sharoitida ta’lim tizimini boshqarish ta’lim tizimi
organlari va ularning vazifalari, ish faoliyatining mazmuni, metodlarini belgilab
beradi, shuningdek, ta’lim muassasalariga rahbarlik qilish tiziminii asoslaydi.
Bu esa ta’lim tizimini miqdor va sifat jihatidan rivojlantirishda ijtimoiy-tarixiy
jarayonda tarkib topgan, ma’lum tamoyillar asosida boshqariladigan hamda bir-biri
bilan bog‘langan barcha tipdagi o‘quv-tarbiya muassasalari yig‘indisini sifat
jihatidan takomillashtirishni talab qiladi, bu esa tanlangan mavzuning dolzarbligini
yanada oshiradi.
Kurs ishi maqsadi : O‘zbekistonda ta’limni rivojlantirishning zamonaviy
masalalari bo‘yicha nazariy asoslarini o‘rganish va tahlil qilish.
Kurs ishi vazifalari : O‘zbekistonda ta’lim tizimini rivojlantirishning
zamonaviy masalalarini hamda xorij tajribalari asosida asoslab berish.
Kurs ishi ob’ekti : O‘zbekistonda ta’limni rivojlantirishning zamonaviy
masalalari .
Kurs ishi predmeti : O‘zbekistonda ta’limni rivojlantirishning zamonaviy
masalalari samarali shakl, metod va vositalari.
Kurs ishining metodologik asosi: O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim
to’g’risida”gi qonuni, “Oliy ta’lim, fan va innovatsiya vazirliklari tomonidan qabul
qilingan qarorlar, me ’ yoriy hujjatlar, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
asarlarida ta’lim sohasida ilgari surilgan g’oyalar, pedagogika, psixologiya va
metodika bo’yicha ta’limni modernizatsiyalash bo’yicha xorijiy tajribalar,
nazariyalar va konsepsiyalar, shuningdek respublikamiz olimlarining qarashlaridan
iborat.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi: K irish, asosiy qism, umumiy xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati dan iborat.
4

I BOB. O‘ZBEKISTONDA TA’LIMNI RIVOJLANTIRISHNING
ZAMONAVIY MASALALARINING NAZARIY-METODOLOGIK
ASOSLARI
1.1. O‘zbekistonda ta’limni rivojlantirishning mazmun mohiyati
O‘zbekistonda ta’lim tizimi davlat tomonidan to‘g‘risidagi qonunlar,
qarorlar va tadqiqotlar asosida amalga oshiriladi. Ta’lim tizimining nazariy qismi,
oliy o‘quv yurtlari, xususiy o‘quv yurtlari, xalq ta’limi, maktab ta’limi va oliy
o‘quv yurtlari bo‘yicha tartibga solingan.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ta’limning bepul va har hafta 5
kun davomida olib borilishi zarurati bilan shaxsiy ta’limni ta’minlashni
ta’minlaydi. Konstitutsiyada shuningdek, qiynaluvchan talabalarning o‘qishiga
yordam berishga mo‘ljallangan qonunchilik, o‘qish uchun ma’yus uchun
majburiyat stavkalari va xalqaro mazkur majburiyatni yozish inson huquqlarini
himoya qilishni talab qiladi.
Jahon iqtisodiyotining intensiv rivojlanishi va raqobatning tobora kuchayib
borishi sharoitida ta’lim sohasining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotdagi strategik
sohalardan biri sifatidagi ahamiyati tobora ortib bormoqda.“Hozirga kelib, ta’lim
xizmatlari xalqaro bozorining hajmi 100 milliard AQSh dollarni tashkil etmoqda.
«Inson kapitali» dunyo milliy boyligining 64 foizini tashkil etadi. Bu ko‘rsatkich
rivojlangan mamlakatlarda 70 foiz, o‘rta daromadli mamlakatlarda 58 foiz, quyi
daromadli mamlakatlarda 41 foizni tashkil etmoqda”. Bugungi kunda oliy
ta’limning innovatsion taraqqiyotning yetakchi omiliga aylanib borishi sharoitida
ta’lim xizmatlari bozorini rivojlantirishga muhim vosita sifatida qaralmoqda. 2

Boshqaruv faoliyatining mohiyati to‘g‘risida g‘oyalar, tushunchalar,
mulohazalar, uni madaniy tarzda amalga oshirish tamoyillari, shakllari va
usullari haqida tizim mavjuddir. Insoniyat tomonidan fan-texnika, iqtisodiyot
va ijtimoiy muvaffaqiyatlar tobora oshirilib borishiga ko‘ra boshqaruv
faoliyatining ilmga bo‘lgan talabi ham to‘xtovsiz o‘sib boradi. Bir tomondan,
2
https://cyberleninka.ru/article/n/mirovoy-rynok-obrazovatelnyh-uslug-vysshey-shkoly ; http://www.m-economy.ru/
art.php?nArtId=3649
5

ta’lim boshqaruv faoliyatini konseptual boyitishdan manfaatdor bo‘lsa,
ikkinchi tomondan amaliyotchi boshqaruvchilar o‘z faoliyatini ilmiy idrok
etish, uni nazariy asoslashga intiladilar.
Shu o‘rinda ta’lim faoliyatining jamiyat rivojlanishining muhim komponenti
ekanligini ta’kidlab bu borada olimlarning qarashlariga e’tibor qaratamiz.
Akademik S.S.G‘ulomovning e’tirof etishicha “Ta’lim shunchaki jamiyat
hayotining tomonlaridan birigina emas, balki umuman jamiyat rivojlanishining
yetakchi, tizim hosil qiluvchi omili bo‘lmoqda”. 3
Bu fikrni davom ettirgan iqtisochi olim Sh.R.Xolmuminov, “Zamonaviy
sharoitlarda o‘zbek ta’lim siyosatining asosiy vazifasi – ta’limning zamonaviy
xususiyatlarini uning asosliligi va davlat, jamiyat va shaxsning faol va istiqbolli
ehtiyojlariga muvofiqligi asosida ta’minlashdan iborat. Shunday qilib, ta’limni
modernizatsiyalash - bu faqat mamlakat ta’lim majmuini rivojlantirishning
muammolari majmui emas, balki ham siyosiy, ham umummilliy masaladir; u
biror idoraga mansub loyiha bo‘lishi mumkin emas. Respublika fuqarolari,
davlat organlari institutlari, mahalliy o‘zini boshqarish organlari, professional-
pedagogik jamoatchilik, ilmiy, madaniy, tijorat va ijtimoiy institutlar ta’lim
siyosatining faol sub’ektlari bo‘lishlari lozim”. 4
Boshqa olimlarning ta’kidlashicha, ta’lim “O‘zbekiston Respublikasining
“Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuniga muvofiq, bu, inson, jamiyat, davlat
manfaatlari yo‘lidagi aniq maqsadga yo‘naltirilgan ta’lim va tarbiya jarayoni;
fuqarolar (ta’lim oluvchilar) davlat tomonidan belgilangan ta’lim darajasi (ta’lim
mezoni)ga erishuvini ta’minlaydi. YUNESKO ma’lummtiga muvofiq “ta’lim”
termini o‘zida ta’limga bo‘lgan ehtiyojni qondirish maqsadlarida amalga
oshiriladigan aniq maqsadga yo‘naltirilgan va muntazam faoliyatning barcha
turlari ma’nosini o‘zida ifoda etadi. Ta’lim deganda o‘quvni yuzaga keltiradigan
tashkiliy va barqaror aloqa jarayoni tushuniladi”. 5
3
Gulyamov S.S. Obrazovanie v Uzbekistane : den segodnya щ niy. M.// Alma mater . 2002. №7 8 S.
4
Xolmuminov Sh.R. O konsepsii modernizatsii obrazovaniya // Obrazovanie i sotsialno–ekonomicheskoe
razvitie v nachale tretego tыsyacheletiya. Tez. dokl. konf. «XIX-Mejdunarodnыe Plexanovskie chteniya», po-
svyashennoy 10–letnemu yubileyu Filiala REA im. G.V. Plexanova v g. Tashkente. 2 fevralya 2006 goda. –T.,
2006. – I. – S. 17-19
5
Oliy ta’lim: (lug‘at–ma’lumotnoma) / Tuz: M.X. Saidov, L.V. Peregudov, Z.T. Tohirov. – T.: Moliya, 2003. – 456
6

Mamlakatimizda ta’lim tizimiga quyidagi asosiy xususiyatlar ta’sir
ko‘rsatadi:
1. Bilim olishga nisbatan ta’lim tizimi tushunchasining kengayib
borayotganligi.
2. Ta’lim funksiyasini faqatgina maktab, institut, universitet bajarmaydi
balki ijtimoiy institutlar ham alohida o‘rin egall ash i.
3. Ta’lim funksiyalarini oshirishda korxonalar kasb ta’limini berishni o‘z
zimmmalariga olishi.
4. Bozor iqtisodiyoti mexanizmlarining qaror topishi, ta’lim mahsulotlari
va xizmatlar bozorining shakllanishi va rivojlanishida o‘ziga xoslik kasb etishi.
5. Global lashuv yangi ta’lim tizimi g a uning qaror topishi jarayonlari ga
bog’liqligi
6. Yangi ta’lim tizimi insonning butun umri mobaynida ta’lim olish
tizimi sifatida shakllan ishi .
Yuqoridagi fikrlarga qo‘shilgan holda quyidagi mualliflik ta’rifini ilgari
suramiz: O‘zbekistonda ta’lim tizimida yagona davlat siyosatini yuritishda ta’lim
majmuasini davlat tomonidan boshqarish muhim ahamiyatga ega. Ta’lim
ustuvorligi yuqori darajada davlat siyosatida ta’lim tizimini boshqarishning zarur
darajasini ta’minlash nuqtai – nazaridan ta’lim tizimini boshqarishda ishtirok
etuvchi kadrlarni tayyorlash tizimining joriy etilishi ta’lim tizimini muntazam
rivojlantirib borishni ifodalaydi.
Ta’lim tizimining rivojlanishi uning ziddiyatliligi va murakkabligini
ko‘rsatadiki, uni boshqarishda samarali usullardan foydalanish globallashuv
sharoitida raqobatbardosh kadrlar tayyorlashda ta’limning insonlarning shaxsiy
va kasbiy rivojlanishdagi ahamiyatini yanada oshiradi.
Ta’lim tizimini tubdan yangilash ta’limni boshqarish davlat organlari va
ta’lim tizimi ob’ektlari o‘rtasida tegishli kadrlar tayyorlash shartnomalarini
rivojlantirish, unda ta’lim sifati va samaradorligi talablarini belgilash va ushbu
talablarning bajarilishi ustidan qat’iy nazorat yuritish mexanizmini yuritish talab
b.
7

qilinadi. Mamlakatimizda ta’lim tizimi xizmatlari sifatiga tegishli bo‘lgan talablar
davlat ta’lim standartlarini rivojlantirishni ifodalaydi. Asosiy ta’lim dasturlari
mazmunining majburiy minimumi, yuklama hajmi, boshqa talablar belgilanadigan
ushbu standartlar ta’lim tizimida olingan ta’lim darajasini va uning sifat darajasini
baholash negizi bo‘lib qolmoqda.
8

1.2. O‘ZBEKISTONDA TA’LIM TIZIMINI KASBIY
RIVOJLANTIRISHDA XORIJ TAJRIBALARINING MAZMUNI
Mamlakatimizda ta’lim tizimini rivojlantirish bo‘yicha davlat siyosatining
mazmuni ta’lim taraqqiyotini yuqori bosqichlar eng ilg‘or xorijiy mamlakatlar
ta’limi darajasiga ko‘tarish, jahon tajribasini o‘rganish asosida barkamol shaxs va
malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iboratdir. Bu borada
rivojlangan xorijiy mamlakatlar ta’lim tizimidagi ba’zi jihatlarni tahlil qilishga
e’tibor qaratilgan. Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlarning kompaniya va
firmalarda kadrlarni kasbiy tayyorlashva ishchi kuchi sifatini oshirishga alohida
ahamiyat berilmokda. Hozirgi globallashuv, jahon bozoridagi o‘ta keskin
raqobat personalning yuqori malakaga ega bo‘lishini talab qilmoqda.
Ta’lim tizimini rivojlantirish bo‘yicha Xitoy, Yaponiya va boshqa
davlatlarning tajribalarini o‘rganishni maqsad qildik. Xitoy mehnat bozorida
kasbiy ta’lim tizimi kadrlar tayyorlash bo‘yicha samaradorlik va yuqori sifatga
erishishdek strategik maqsadlar belgilangan.
AQSh, Yaponiya va Fransiya xodimlarni kasbiy rivojlantirish sohasida
katta va bir vaqtning o‘zida o‘xshash tajribaga ega mamlakatlar
hisoblanadi (1. 1 -jadval).
1. 1 -jadval
Rivojlangan mamlakatlarda kasbiy rivojlanish imkoniyatlarini tashkil etish
Mamlakatlar Kasbiy rivojlanish imkoniyatlarini tashkil
etish
Germaniya, Gollandiya, Daniya Finlyandiya,
Shvesiya, Xitoy Malaka oshirish kurslari uchun odatda ish
joyida vaqt ajratiladi yoki ish joyi
o‘zgartiriladi
Belgiya, Buyuk Britaniya,Malta, Finlyandiya
va Shvesiya Ish joyini o‘zgartirmasdan malaka oshiriladi
Islandiya, Ispaniya,Luksemburg Kasbiy rivojlanish ijodiy ta’til orqali bajariladi
AQSh, Yaponiya, Fransiya O‘quv yuklamalari va boshqa majburiyatlari
ko‘pligi sabab ular kurs uchun vaqt ajrata
olmaydalar, qisqa kurslar tashkil qilinadi va
9

qat’iy davlat nazoratida
“ Bular qatoriga kasbiy ta’lim tizimi boshqaruvining demarkazlashuvi va
muassasalarni restrukturalash kiradi. Xitoyda kasbiy ta’limni rivojlantirish
samaradorligiga xorijiy mamlakatlarda kasbiy tayyorgarlikning tashkil etilishini
o‘rganish va ushbu tajribalarning ijobiy jihatlarini amaliyotga qo‘llash orqali
erishiladi .
Hozirgi vaqtda Xitoy hukumati “fan va ta’lim orqali mamlakat taraqqiyotiga
erishish” tamoyili va uzoq muddatli rivojlanish strategiyasidan kelib chiqib,
ta’limni modernizatsiyalashga va aholining madaniyati darajasini oshirishga
ustuvor vazifa sifatida qaramoqda. Ta’limni mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishi uchun strategik ahamiyatga ega ekanligini e’tiborga olib, Xitoy
hukumati ta’lim sohasida “Ta’limni rivojlantirish – modernizatsiyalashuv va
kelajakni belgilab beruvchi omil” mazmunidagi yangi yo‘nalish bo‘yicha
islohotlarni amalga oshirmoqda” 6
.
Mazkur davlat ta’lim tizimi tarkibiga universitet, kollej , kasbiy oliy
maktablar i biriktirilgan. Ta’lim nazorati ham qat’iy tartib bilan belgilangan ya’ni
universitet va kollejlar ta’lim vazirligi nazoratida bo‘lsa, mahalliy munitsipalitetlar
tomonidan boshqariladigan oliy ta’lim muassasalari ham faoliyat yuritadi.
Mamlakatning oliy ta’lim muassasalari oliy ta’limning uch bosqichini ta’minlaydi:
1 - bosqich – 4–5 yil davom etuvchi bakalavr darajasini beruvchi ta’lim.
2- bosqich – 2–3 yil davom etuvchi, magistr darajasini berish bilan
yakunlanadi.
3- bosqich – 3 yil ta’lim olishni nazarda tutadi va doktor darajasini (PhD)
berish bilan yakunlanadi. Ushbu unvonni olish o‘quv kursining asosiy fanlaridan
imtihonlar topshirish va mustaqil ravishda ilmiy tadqiqot ishini amalga oshirishni
nazarda tutadi. Olimlarning fikricha “Kadrlar salohiyatini innovatsion
rivojlantirish borasidagi yapon tajribasi diqqatga sazovor. Yaponiyaning mehnat
unumdorligi borasida dunyoda eng yuqori ko‘rsatkichlardan biriga erishishi,
6
Otaxonov A., Xitoy Xalq Respublikasida oliy ta’lim tizimini rivojlantirish istiqbollari. Zamonaviy ta’lim. 2014. №7
9 b.
10

innovatsion mahsulotlar sifatining yuqoriligi, yuqori texnologiyali mahsulotlar
ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda yetakchilik qilishi, mamlakat yalpi ichki
mahsulotining hajmi bo‘yicha dunyoda uchinchi o‘rinni egallashi buning
natijasi hisoblanadi”. 7
Yapon korporatsiyalarida kadrlar salohiyatini innovatsion
rivojlantirish yo‘nalishlarini uch guruh bilan ifodalash mumkin (1. 2 -jadval).
1. 2 -jadval
Yapon korporatsiyalarida kadrlar salohiyatini innovatsion
rivojlantirish yo‘nalishlari
Kasbiy rivojlanish imkoniyatlari Kasbiy rivojlanishning mohiyati
Kasbiy rivojlanishning ijtimoiy-siyosiy
jihatlari Davlat tomonidan boshqaruvning mohiyati,
xalqaro va ichki munosabatlardagi manfaatdorlik
xususiyatlari bilan belgilanadi.
Kasbiy rivojlanishning tarkibiy-
funksional jihatlari Boshqaruv tizimi tuzilishi, vazifalari va maqsadi,
real faoliyat jarayonida faoliyat yuritish tartibi bilan
belgilanadi.
Rahbarning boshqaruv faoliyatini
takomillashtirish Yapon korporatsiyalarida kasbiy rivojlanishning
normativ hujjatlar va uslubiy tavsiyalarda
innovatsion ji-atlarini ifodalaydi va boshqaruvning
me’yoriy-huquqiy asoslari, boshqaruv faoliyatining
motivatsiyalash va rag‘batlantirishning щziga xos
xususiyatlarini belgilaydi.
“Kadrlar salohiyatini innovatsion rivojlantirish doirasida inson
resurslarini boshqarish har qanday ijtimoiy-iqtisodiy tizimga xos bo‘lgan eng
asosiy funksiyalardan hisoblanadi. Masalan, Yaponiyada kadrlar salohiyatini
innovason rivojlantirish sharoitlarini shakllantirish uchun zarur bo‘lgan
rahbarning quyidagi o‘n ikki qoidasi juda ommalashgan 8
:
1. Rahbar haydovchi bo‘lmasligi lozim. Haydovchi oldiga solib
7
Votyakova I. V. Innovatsionnoe razvitie kadrovogo potensiala organizatsii v usloviyax restrukturizatsii // J.
Ekonomika stroitelstva. – 2011. - № 2 (8). – S.23
8
Akbarov A.M.Shakirova N.A. Kadrlar salohiyatini innovatsion rivojlantirish modeli (Yaponiya tajribasi misolida)
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2019 yil 1 2/2019 (№ 00040)
www.iqtisodiyot.uz . 7 B.
11

haydaydi, rahbar esa o‘z ortidan ergashtiradi. Haydovchi o‘z hokimligiga,
rahbar esa unga ergashuvchilar yordami va ko‘magiga tayanadi. Haydovchi qo‘l
ostidagi xodimlarni mish-mishlar, taxminlar, farazlar va fikr-mulohazalar olamida
yashashga majbur qiladi. Rahbar vaziyat bilan tanishtiradi, turli muammolarni hal
etishga jalb qiladi.
2. Rahbar o‘z ishiga ishonishi, jasur, sobitqadam, dadil bo‘lishi va bu
xislatlarni qo‘l ostidagi xodimlarga ko‘rsata olishi lozim. To‘g‘ri va dadil
qadam tashlash, boshni tik tutish o‘ziga ishonch hissini shakllantirishga yordam
beradi.
3. Rahbar boshqarish haqidagi fanni bilishi lozim.
4. U qo‘l ostidagi xodimlar vaqtini qadrlashga o‘rganishi lozim.
5. Rahbar jiddiy va talabchan bo‘lishi lozim. Lekin jiddiylik va
talabchanlik hech qachon qo‘pollik, injiqlik va tirnoq ostidan kir izlashga aylanib
ketmasligi lozim.
6. Tanqid qila olish va tanqidni qabul qilish.
7. Jazolay olish va kechira olish. Bunda birinchi hayfsan yolg‘iz holda
e’lon qilinishi lozim.
8. Rahbar xushmuomala va ochiq ko‘ngil bo‘lishi lozim.
Hozirgi davrda Yaponiya ilmiy tadqiqotlarga ketgan sarmoya miqdori
bo‘yicha dunyoda 2-o‘rinda turadi. Yaponiya ta’limining shakllanishi 1867-1868
yillarda boshlangan. Yaponiya o‘z oldiga 2 vazifani: 1-boyish, 2-g‘arb
texnologiyalarini Yaponiya ishlab chiqarishiga kiritish masalasini qo‘ydi va bu
ishni amalga oshirish uchun birinchi galda ta’lim tizimini tubdan o‘zgartirish
kerakligini angladi.
Maktabgacha ta’limga Yaponiyada katta e’tibor beriladi, Yaponiya
bog‘chalarida bolalarni 8 kishilik kichik guruhlar-“xan”larga bo‘ladi. Bu bolalarga
bog‘chada “o‘z ish o‘rni” ajratiladi, ular o‘z xanlariga nom tanlaydilar. Shu tariqa
eng kichik yoshdan jamoada ishlashni o‘rgatadilar. Bu guruhdagi har bir o‘quvchi
guruhda o‘z o‘rniga ega bo‘lishi lozim. Bunday xanlar keyingi ta’lim bosqichida
ham qo‘llaniladi.
12

O‘rta maktabda xanlar doimiy emas, ular yangi sharoitlarga tezroq
ko‘nikish uchun 3 har 5 oyda o‘zgartirib turiladi. Yaponiya bog‘chalariga 3-5
yoshdagi bolalar qabul qilinadi. Bolalar bog‘chalarining maqsadi bolalarning aqliy
va jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish, mustaqillik va ichki tartib ko‘nikmalarini
tarbiyalash, jamiyat hodisalariga to‘g‘ri munosabatda bo‘la olishni o‘rgatishdan
iborat.
Maktablar quyidagicha bo‘lingan:
1. Boshlang‘ich maktab 6 yil.
2. O‘rta maktab 3 yil.
3. Yuqori maktab 3 yil.
4. Boshlang‘ich maktab ta’limning ilk 6 yilini qamrab oladi va uning asosiy qismi
hisoblanadi.
Kichik o‘rta maktab 3 ta sinf 7,8,9-sinflarni o‘z ichiga oladi va majburiy
ta’limning oxirgi bosqichi bo‘lib hisoblanadi. O‘quvchilar yoshi 12 yoshdan 15
yoshgacha bo‘ladi. Xuddi boshlang‘ich maktabdagiday, o‘rta maktabning asosiy
qismi davlat tasarrufida, 5% xususiy. Yuqori (o‘rta) maktab-kotogakko. Yuqori
(o‘rta) maktab majburiy emasligiga qaramay, unda 94% o‘quvchilar tahsil oladilar.
Yuqori o‘rta maktab soni 55%ni tashkil etadi, shunga qaramay davlat va xususiy
katta maktablar pullik. Yuqori maktab dasturlari o‘rta maktab va boshlang‘ich
maktab dasturlariga ko‘ra xilma-xil, lekin o‘quvchilarga bilimning u yoki bu
sohasiga ixtisoslanishi bo‘yicha imkoniyatlar yaratiladi. Yaponiyada yuqori o‘rta
maktablarning kunduzgi (o‘qish -3yil), kechki va sirtqi (o‘qish 4 yil) turlari bor.
Kechki va sirtqi maktabni bitirganlik haqidagi guvohnomasi xuddi kunduzgi
yuqori maktabnikiday bo‘lsa ham, 95% o‘quvchilar maktabning kunduzgi
bo‘limida tahsil olishadi.
Yuqori maktablarga qabul qilish kichik maktabni tugatganlik va kirish
imtihonlari natijalari bo‘yicha konkursdan o‘tganligi haqidagi hujjat asosida
amalga oshiriladi. Yuqori o‘rta maktabda yapon tili, matematika, tabiiyot,
jamiyatshunoslik va b. majburiy umumta’lim fanlariga qo‘shimcha holda
o‘quvchilar tanlov bo‘yicha fanlarni taklif qiladilar, bu ingliz tili, yoki boshqa chet
13

tillar, shuningdek, texnik va maxsus fanlar bo‘lishi mumkin.
Yaponiyada kasb-hunar ta’limi. Yaponiyada yuqori o‘rta maktabda o‘qishni
hohlamaganlar 5 yillik “texnik kollej”lar-kasbiy texnika bilim yurtlariga kirishlari
mumkin. Lekin bu o‘qishlarga kirish shunchalik oddiy emas, eng yaxshilaridan
juda katta konkurs asosida qabul qilinadi, chunki Yaponiyada yuqori malakali
ishchilar juda ham zarur. Universitet o‘rniga 2 yillik kollejga kirish mumkin, unda
maxsus ta’lim beriladi. Bu kollejlarda yapon qizlarining 90% o‘qiydilar va ayollar
kasbini egallaydilar ya’ni: tibbiyot hamshirasi, bolalar bog‘chasi tarbiyachisi,
boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi, yuqori malakali uy xonimlari, aktrisa.
Oliy ta’lim bakalavr darajasini olish uchun 4 yillik o‘qish belgilangan.
Ba’zan ma’lum kasbiy darajani egallash uchun 6 yillik dastur tavsiya qilinadi. 2
tipdagi universitetlar mavjud: milliy universitetlar davlat universitetlari.
Yaponiyada kuchli 20talikka kirgan eng zo‘r Osiyo universitetlari: Tokio
universiteti, Osako universiteti, Kioto universiteti, Toxoku universiteti, Nagoya
universiteti, Tokio texnologiya instituti, Kyusyu universiteti, sukuba
universitetlaridir.
Universitet tanlashda birinchi mezon-uning nufuzliligida. Bunday nufuzli
oliy o‘quv yurtini bitirgan yosh yigit-qizlar darhol ishga olinadi. Yaponiya
universitetlarida o‘quv jarayonini tashkil qilishning o‘ziga xos xususiyati shundaki,
umumilliy va maxsus fanlar aniq bo‘lib o‘qitiladi.
Birinchi ikki yillikda barcha talabalar umumta’lim tayyorgarligini oladilar.
Bunda umumilliy fanlar: tarix, falsafa, adabiyot, jamiyatshunoslik, chet tillari
o‘tiladi, shuningdek, bo‘lajak kasbi bo‘yicha maxsus kurslarni eshitadilar. Ilk ikki
yillikda talabalar tanlagan kasblari mohiyatiga chuqurrok kirish imkoniyatiga ega
bo‘ladilar, o‘qituvchilar esa-talabaning kasblarining to‘g‘ri tanlaganliklariga
ishonch hosil qiladilar va ilmiy salohiyatini aniqlashga erishadilar.
Oliy ta’limda ta’limning asosiy yo‘nalishlari va mutaxassisliklari bo‘yicha 4
yil o‘qitiladi. Tibbiyot xodimlari, stomatolog va veterinarlar 6 yil o‘qishadi. Asosiy
kursni tugatgach, bakalavr darajasi beriladi: gakushi. Ayrim mustasno holatlardan
tashqari bitta universitetdan ikkinchisiga o‘tish amalda yo‘q. Lekin ba’zi
14

universitetlar chet ellik talabalarni 2 yoki 3-kursga qabul qiladilar, shunda
talabalarni o‘tkazish bo‘yicha maxsus imtihonlar o‘tkaziladi.
Oliy o‘quv yurtining tadqiqot ishlariga layoqati bor talabalari o‘qishni
magistraturada davom ettiradi. Ko‘plab universitetlar o‘quv jarayonini semestr
tizimi bo‘yicha tashkil qiladi.
15

II BOB. O‘ZBEKISTONDA TA’LIM TIZIMINI RIVOJLANTIRISHNING
ZAMONAVIY TENDENSIYALARI
2.1. O‘zbekistonda ta’lim tizimini rivojlantirishda ta’sir etuvchi omillar
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev ta’kidlaganidek:
“Yoshlarimizga munosib ta’lim berish, ularning ilm-fanga bo‘lgan intilishlarini
ro‘yobga chiqarishimiz kerak. Shu maqsadda, maktabgacha ta’lim tizimini
rivojlantirishimiz, o‘rta va oliy o‘quv yurtlarining moddiy-texnik bazasini, ilmiy va
o‘quv jarayonlari sifatini tubdan yaxshilashimiz kerak”. 9
Iqtisodiyotni innovatsion
talablar asosida taraqqiy ettirishda aholining bilimlilik darajasini oshirish, ishlab
chiqarishning intellektual salohiyati, chet el investitsiyalari ko‘lamini kengaytirish,
tadbirkorlik, kichik va xususiy biznesni rivojlantirish, o‘z navbatida, yangi
iqtisodiy yo‘nalishdagi kasb-hunar va mutaxassisliklar bo‘yicha kadrlar, shu
jumladan, ta’lim tizimida kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning
malakasini oshirish bugungi kunning dolzarb vazifalari hisoblanadi.
Ta’limni boshqarishning bevosita tizimliligi, yaxlitligi ta’lim sifatining
nazariy-amaliy uslublarining rivojlantirish bilan bog‘liq. Mazkur xususiyatlar
O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasida oliy ta’lim muassasalarini tizimli rivojlantirish va boshqaruv
faoliyatini yanada takomillashtirish zarurligini ko‘rsatadi.
Bu borada zamonaviy ta’lim texnologiyalarini va sifatli ta’lim berishni,
ta’lim tizimidagi tashkiliy tuzilmalarni takomillashtirish, ijtimoiy-iqtisodiy
mexanizmlarni takomillashtirish orqali yangi ta’lim tizimining sifat darajasini
oshirishga erishiladi (1-rasm).
9
1
Mirziyoev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti matbuot xizmati davlat rahbarining 2019 yil uchun
mo‘ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar haqidagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi // www.lex.uz, 2019 yil 28
dekabr.
16

1-rasm. Oliyta’lim muassasalarida ta’lim sifati va samaradorligiga ta’sir
ko‘rsatuvchi omillar
Mamlakatimizda keyingi bir necha o‘n yilliklarga mo‘ljallangan talab va
ehtiyojdan kelib chiqib, oliy ta’lim tizimini rivojlantirishga qaratilgan strategik
maqsad va vazifalar belgilangan. Yangi O‘zbekistonnning ta’lim tizimiga quyidagi
asosiy xususiyatlar xos:
- ta’lim tushunchasining iqtisodiy-ijtimoiy ahamiyati bilim olishga nisbatan
o‘zgarib bormoqda va ta’lim xizmatlari sifatining buyurtmachilar talabi asosida
ortib borishi;
- ta’lim funksiyasini maktab-kasb hunar ta’limi-oliy ta’lim-oliy ta’limdan
keyingi ta’limdan tashqari ijtimoiy institutlar ham bajaradi;
- raqamlashtirish va masofaviy individual ta’lim shakli ustunlik va
imkoniyatlaridan foydalanish bevosita ta’lim tizimiga ta’sir ko‘rsatadi;
- sifatli ta’lim insonning butun umri davomida ta’lim olish tizimi sifatida
shakllanadi. 10
Oliy ta’lim muassasalari boshqaruv jarayoni samaradorligini
erishilgan amaliy natijalarni tahlil qilish asosida baholash, ya’ni quyidagi
muammolarni hal etish orqali ularni takomillashtirish lozim bo‘ladi:
- muassasadagi boshqaruv jarayoni va amaliy faoliyat natijalari
o‘rtasidagi bog‘liqlik jihatlarini aniqlash;
10
ZaynutdinovSh . N ., OchilovA . O . Oliyta ’ limmuassasalariniboshqarishsamaradorliginibaholash //
Iqtisodiyotvata ’ lim . – 2010. – 2. – 83-87- b .;
17 Raqobat natijasida OTM
boshqaruv tizimining funksional
vazifalarini qayta ko‘rib chiqishOTMlarning o‘z-o‘zini
moliyalashtirish
tizimiga o‘tishiOTM boshqaruv
tizimining yangi
tamoyillar asosida tashkil
etish OTM boshqaruv tizimini
rivojlantirish

- oliy ta’lim muassasasi tashkiliy tuzilmasidagi kafedralar misolida
faoliyat natijalariga ko‘ra boshqaruv jarayoni samaradorligini baholashni
amalga oshirish, bunda boshqaruv jarayoni bilan bog‘liq mezonlarni ajratish;
- kafedralar faoliyatini natijalari asosida boshqaruv samaradorligini
baholashda ko‘p mezonli kompleks baholash usullarini qo‘llash va
olingan natijalarni tahlil qilish.
Ushbu masalalarni hal qilish ularning ilmiy jihatdan asoslash uchun
quyidagilar ilgari suriladi:
- oliy ta’lim muassasalarida boshqaruv jarayoni samaradorligi erishilgan
amaliy natijalarda bevosita aks etadi;
- boshqaruv jarayoni bilan bog‘liq mezonlar to‘g‘ri tanlanganda
erishilgan amaliy natijalarini tahlil qilish asosida samaradorlikni
baholash hamda natija va boshqaruv qarorlarini qabul qilish orasidagi
teskari aloqani samarali yo‘lga qo‘yish mumkin;
- boshqaruv jarayoni samaradorligini baholash yo‘llari amaliy faoliyat
natijalarini baholashning ko‘p mezonli va kompleks baholash usullari
qo‘llanganda boshqaruv jarayoni samaradorligini baholash ishonchli
natijalarni beradi;
- kafedralar, fakultetlar amaliy faoliyat natijalarini tahlil qilish asosida
boshqaruv jarayoni samaradorligini baholash ular faoliyatining
faollashuviga, samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilish, raqobat
muhitining kuchayishiga ijobiy ta’sir qiladi.
Hozirgi davr har bir mamlakat ijtimoiy rivojlanish tamoyillari zamonaviy
kasbiy bilimga ega bo‘lish shart-sharoitlarini yaratishning yangi bosqichiga
o‘tishni zarurat etmoqda. Jahon davlatlari aholisi o‘rtasida kambag‘allikni bartaraf
etishdan tortib, barqaror iqtisodiy rivojlanishgacha bo‘lgan muammolarni hal
etishda bilimlarni shakllantirishda oliy ta’limning o‘rni beqiyosdir.
Ta’lim – inson omilini faollashtirish va inson taraqqiyotini rivojlantirish
bilan bog‘liq masala. Lekin bunda tengsizlik mavjud bo‘lib, barcha ham birday
18

ta’lim olish imkoniyatiga ega bo‘lavermaydi. Bundagi asosiy harakat mavjud
tengsizlikni bartaraf etishga qaratilishi zarur. 11
Boshqaruv tizimining tashqi samaradorligi jamiyat, davlat va ish
beruvchilarning maqsadiga erishuvni nazarda tutadi. Boshqaruv jarayoni
samaradorligini baholash qarorlar qabul qilishning asosiy mezoni hisoblanadi.
Shu tufayli iqtisodiyot va boshqaruvda samaradorlik tushunchasiga katta
e’tibor qaratiladi. Umuman ta’lim tizimida boshqaruv jarayonida yuqori
natijalarga erishish uchun kuzatish, suhbat, modellashtirish, tahlil, sintez,
ekspert baholash, ierarxik tahlil usullaridan foydalaniladi.
Tavsiya qilingan ta’lim muassasalari boshqaruv jarayoni samaradorligini
baholashda ko‘p mezonli tahlil usulini qo‘llash oliy ta’lim muassasalari,
akademik litsey va kasb-hunar kollejlari boshqaruvini yangicha usullar bilan
boyitadi. Ta’lim muassasalari boshqaruvi samaradorligini baholashda
ierarxiyalar tahlili usuli asosidagi yondashuv maqsadga muvofiq qarorlar
qabul qilishda muhim vosita sifatida namoyon bo‘ladi va boshqaruv
jarayonining takomillashuviga olib keladi. Bu uning ham nazariy, ham amaliy
ahamiyatga ega ekanligini ifodalaydi.
Ta’lim muassasasidagi boshqaruv jarayoni samaradorligiga ta’sir etuvchi
omillarga to‘xtalib o‘tamiz. Boshqaruv jarayoni samaradorligi juda ko‘p
omillarga bog‘liq. Biz ularni shartli ravishda ichki va tashqi omillarga ajratamiz.
O‘z-o‘zidan ma’lumki, ichki omillar faqatgina ta’lim muassasasining ichki
shart-sharoitlari bilan bog‘liq. Ularga xodimlar va professor-o‘qituvchilarning
malakasi, muassasaning moddiy ta’minlanganligi, tashkilot madaniyati kabilar
kiradi. Ta’lim muassasasi boshqaruv samaradorligiga tashqi omillar ham ta’sir
qilishi mumkin. Ushbu omillarga muassasaning joylashgan o‘rni, mahalliy
boshqaruv organlarining siyosati, ijtimoiy muhit va boshqalar kiradi.
Muassasaga ko‘rsatadigan ta’siriga ko‘ra ijobiy va salbiy omillarni ajratish
mumkin. Ijobiy omillar o‘quv muassasining boshqaruv samaradorligining ortishiga
11
Madaliev A. Boshqaruv tizimida inson omilini faollashtirishva inson taraqqiyoti indeksini baholash
mexanizmlarini takomillashtirish. I.f.d.dissertatsiyaT. 2021 187 b.
19

xizmat qilsa, salbiy omillar samaradorlikning ijobiy o‘zgarishiga to‘sqinlik
qiladi.
Shunday omillar borki, ular istalgan ta’lim muassasining boshqaruv
samaradorligiga bir xilda ta’sir qiladi. Bunday universal omillar qatorida
quyidagilarni sanab o‘tish mumkin:
- quyilgan maqsadlarning sifati;
- maqsadlarni real amalga oshirish imkoniyati, ya’ni, ularning qo‘yilgan
maqsadga erishish vositalari bilan muvofiq kelishi;
- joriy holatni to‘g‘ri baholash;
- muassasa rahbari va xodimlarini qo‘yilgan maqsadlar yo‘lida
motivatsiyalash;
- o‘quv muassasasi rahbarining salohiyati va shaxsiy sifatlari;
- qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun ajratilgan resurslarning miqdori
va sifati;
- boshqaruv qarorlarini qabul qilishda davlat va jamiyat hamda kollegial
boshqaruv organlarining ishtiroki. 12
Shuningdek, ta’lim muassasalari boshqaruv tizimida boshqaruv jarayoni
to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi, uning samaradorligi tushunchalarini aniq ajratilishi,
uning mazmuni va mohiyati ochib berilishi, ta’lim muassasalarida ierarxiyalar
ta hlili usuli asosidagi kafedralar reytingi modeli ishlab chi qilishi, uning
boshqaruv jarayoni samaradorligini baholash usullariga asoslanishi ta’lim
muassasasi boshqaruv samaradorligini baholashda yuqori natijalarga erishishda
ta’sir etuvchi omillar hisoblanadi.
Ta’lim tizimini rivojlantirishni davlat tomonidan boshqarish va tartibga
solishda bizningcha, quyidagi bosqichlarga e’tibor qaratish lozim:
1-bosqich. Oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasida
belgilangan strategik maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda oliy ta’lim
muassasasi missiyasi va uzoq muddatli maqsadlarni belgilab olish, ya’ni bunda,
12
ZaynutdinovSh . N ., OchilovA . O . Oliyta ’ limmuassasalariniboshqarishsamaradorliginibaholash //
Iqtisodiyotvata ’ lim . – 2010. – 2. – 83-87- b .;
20

mehnat bozori talablari doirasida yuqori malakali kadrlarni tayyorlash sifatini
oshirish, ilmiy tadqiqotlarning istiqbolli yo‘nalishlarini aniqlash va ilmiy
natijalarni tijoratlashtirish mexanizmlarini ishlab chiqishga e’tibor qaratilishi
lozim.
2-bosqich. Belgilangan missiya va uzoq muddatli maqsadlarni amalga
oshirish imkoniyatini yaratuvchi faoliyatni tashkil etish modelini tanlash.
Bunda, oliy ta’lim muassasasining tarixiy an’analari, uning ixtiyoridagi moddiy va
nomoddiy resurslarni ob’ektiv baholanishi muhim ahamiyat kasb etadi.
3-bosqich. Belgilangan missiya va uzoq muddatli maqsadlarni
qo‘shimcha moliyaviy qo‘yilmalar, tashkiliy o‘zgarishlarni talab etmagan holda
amalga oshirish imkoniyatini beruvchi boshqaruv tuzilmasi tashkil qilinadi.
4-bosqich. Oliy ta’lim muassasasi boshqaruv tizimining samarali faoliyatini
tashkil etish uchun gorizontal, vertikal hamda teskari aloqa mexanizmlarini
tartibga soluvchi me’yoriy-huquqiy hujjatlar majmuasi ishlab chiqiladi.
2.2. O‘zbekistonda ta’lim tizimini rivojlantirishning zamonaviy
tendensiyalari
Hozirgi zamonda rivojlanish tendensiyalarini tushunish, ta’lim tizimini
harakatlantiruvchi kuchlarni va omillarni tushunib yetish uchun ba’zi bir umumiy
sharoitlarni va qonuniyatlarni o‘rganib chiqish kerak. Bunday qonuniyatlarga
quyidagilarni kiritish mumkin:
- ilm talab ishlab chiqarish tarmoqlarining tobora rivojlanib, kengayib
boryotganligi. Bunday tarmoqlar uchun xodimlarning 50 foiz va undan ortiq
qismini oliy yoki o‘rta-maxsus maxlumotli kishilar tashkil etishi zarur. Bu o‘z
navbatida oliy ta’lim rivojlanishini talab qiladi.
- ilmiy va texnik ma’lumotlarning intensiv o‘sishi, bu o‘z navbatida bunday
ma’lumotlarning o‘rtacha har 7-10 yilda 2 karra ortishiga olib keladi. Bu soha
mutaxassislari uzuluksiz ta’lim tizimiga qo‘shilgan holda o‘z-o‘zini
takomillashtirib, malakasini oshirib borishni taqoza etadi.
- texnikaning tez-tez almashinib turishi, ishlab chiqarish quvvatlarining har
21

8-10 yilda ma’nan eskirishiga olib kelmoqda, bu o‘z navbatida mutaxassislardan
yaxshi fundamental tayyorgarlikni hamda tor mutaxassisliklarga xos bo‘lgan tarzda
yangi texnologiyalarni tezda samarali o‘zlashtirib olishni ko‘nikmalarini talab
qiladi.
- yurli yo‘nalishlardagi fanlar (biofizika, molekular genetika, nanoximiya va
h.k.) tutashligini olib boriluvchi ilmiy tadqiqotlarning birinchi darajaga chiqib
olishi. Bunday yo‘nalishalarda yutuqqa faqat keng qamrovli va fundamental
bilimlarga ega bo‘lgan holda jamoa bilan ishlash qobiliyati ila erishish mumkin.
- o‘ta kuchli ilmiy qobiliyatli tashqi muhitning mavjudligi nafaqat insonning
jismoniy mehnatini, balkim hatto uning aqliy faoliyatini ham avtomatlashtirishga
olib kelmoqda. Natijada ijodiy, algoritmlanmaydigan faoliyat turlarining qadri
oshdi hamda shu faoliyatni amalga oshira oladigan mutaxassislarga talab otmoqda.
- ilmiy va shunga o‘xshash qiyin yo‘nalishlardagi faoliyatga ko‘plab
kishilarning jalb qilinishing ortib borishi ayrim tadqiqotchilar tomonidan
olimlarning o‘rtacha evristik salohiyatining pasayishiga sabab bo‘lishi sifatida
ko‘rsatilmoqda. Bunday pasayishni kompensatsiyalash uchun mutaxassislarni
ilmiy va amaliy faoliyat metodologiyalari bilan qurollanirishni talab qiladi.
- sanoat va qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligining ortib borishi moddiy
ishlab chiqarishdagi insonlar sonini qisqartiradi hamda aholining ko‘proq madaniy,
ma’rifiy va boshqa xizmat ko‘rsatuvchi sohalarda bandligi miqdorini ortishiga olib
keladi. Bu o‘z navbatida an’anaviy mutaxassisliklar o‘rniga yangi zamonaviy
sohalar, ayniqsa postindustrializm sohasi mutaxassislariga talabni oshiradi.
- aholining daromadlari ortib turmush tarzi yaxshilanib borishi oliy ta’liga
talabning ortishiga sabab bo‘luvchi omillardan sanaladi. Vaqtning bunday
talablarigi rivojlangan davlatlarning oliy ta’lim tizimi qanday javob qildi hamda
shu orqali rivojlanib bordi. Shiddat bilan o‘zgarib borayotgan, ko‘p rejali
jarayonlarda mutaxassislar jahon oliy ta’lim tizimining rivojlanishida quyidagi
tendensiyalarni ajratib ko‘rsatmoqdalar. 13
1.Oliy ta’limning demokratlashuvi . Bu tendensiya oliy ta’limning umumiy
13
ZaynutdinovSh . N ., OchilovA . O . Oliyta ’ limmuassasalariniboshqarishsamaradorliginibaholash //
Iqtisodiyotvata ’ lim . – 2010. – 2. – 83-87- b .;
22

ochiqligi, ta’lim olish shakli, turi, muhiti va mutaxassisliklarni tanlashning
erkinligi, ta’lim jarayonlarinin boshqarishda avtoritarizm va
ma’muriybuyruqbozlik usullaridan kechilayotgani kabi xususiyatlarni namoyon
bo‘layotganligi bilan xarakterlanadi.
2.Fan-ta’lim-ishlab chiqarish integratsiyasi va uning oqibatida ilmiy-
o‘quv-ishlab chiqarish komplekslarining yaratilayotganligi. Mazkur
integratsiyada markaziy o‘rinda, asosiy kuch sifatida ta’lim tizimi turibdi, uning
bosh bo‘g‘ini esa universitetlardir. Universitetlar atrofida bu tizimda tayanch
kollejlar, ixtisoslashgan maktablar, oliy ta’limdan keyingi ta’lim muassasalari
birlashgan. Ilmiy tadqiqot markazlari ilmiy o‘sishga asos sifatida, kompleks
ishlanmalar, fanlararo ishlanmalar bilan ham o‘qituvchilar ishtiroki ham talabalar
ishtirokini ta’minlashni nazarda tutuvchi majmualar sifatidaishtirok etmoqda.
Ishlab chiqarish sektori o‘zlaridagi vaziyatdan shakllangan muammolarni oliy
ta’lim va ilmiy tadqiqot muassasalariga yetkazish bilan ham o‘zlaridagi
konstruktorlik bo‘limlari orqali ham yechishga ishtirok etib jarayonda
qatnashishmoqda.
3.Oliy ta’limning fundamentallashuvi . Mutaxassisliklar doirasida umumiy
va keng profilli, majburiy fanlar, yo‘nalishlarni qisqartirish evaziga, mutaxassislik
fanlari, fundamental, ixtiyoriy fanlarni ko‘paytirish. Fundamentallashuvning o‘ta
chuqurlashuvi ham ko‘pincha ta’limga bo‘lgan qiziqishning so‘nishiga olib keladi,
tor ixtisoslik doirasida shakllanishni nazarda tutadi.
4.Ta’limning individuallashuvi. Bunda talabaning ta’lim olishi va mehnati
individuallashuvi kuzatilmoqda. O‘qish shakllari va muddatlarini, usullarini
tanlashda talabaning individual yondoshuvlari, uning tahsil olishdagi rejalari
individual tuzilishi, tahsil olishda talabaning individal psixofiziologik
xusususiyatlarining inobatga olib kurslarning tashkil qilinishi kabilarni ko‘rsatish
mumkin. Bu o‘z navbatida fakultati va elektiv kurslarni tashkil etish, kuproq
mustaqil shug‘ullanish soatlari hisobidan shakllantirilmoqda. Bu o‘z navbatida
auditoriya soatlarini kamaytirib, mustaqil ta’lim soatlarini oshirishga olib
kelmoqda.
23

5.Ta’limning insonparvarlashuvi. Bunda tabiiy, texnik sohalardagi
yo‘nalishlardan ko‘ra ijtimoiy, gumanitar, iqtisodiy yo‘nalishlardagi fanlarni
tarmoqlari kengaymoqda. Bundaylarning ulushi eng yetakchi oliy ta’lim
muassasalarda hozirda 30-40 foizga yetadi. Talabaning madaniy dunyoqarashini
kengaytirish, ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirishni treninglar orqali kuchaytirish,
turli diskussiyalar, rolli o‘yinlar va boshqalar orqali ijtimoiy, madaniy
munosabatlarni yaxshilashga yo‘naltirish. Ta’limning insonparvarlashuvi
o‘qituvchining va talabaning shaxs sifatida o‘z-o‘zini namoyon qilishga qulay
imkoniyatlarni yaratadi, insonlar bilan muloqot qilishda insoniylik xususiyatlarini
oshiradi, boshqalar fikrini hurmat qilish, jamiyat oldida mas’uliyatni oshirish
bo‘yicha malakasini rivojlantiradi.
6. Oliy ta’limning kompyuterlashuvi. Ayrim yetakchi oliy ta’lim
muassasalarda personal kompyuterlar soni talabalar sonidan oshib ketgan. Bunday
ta’lim muassasalarida butun jarayonlar avtomatlashtirilgan. Ulardan
avtomatlashgan ta’lim resurslari sifatida ham axborot manbasi sifatida ham, texnik
vositalar sifatida ham foydalaniladi. Ta’limni kompyuterlashtirilishi kasbiy
faoliyatning xususiyatlarini o‘zgartiradi. Bunda yangi kasbiy ko‘nikmalar
shakllanib boradi.
7.Oliy ta’limning ommaviylashuvi . Buni eng asosiy ikkita yo‘nalishda
yaqqol kuzatish mumkin, birinchisi, oliy ta’limga sarflanayotgan moliyaviy
resusrlarning oshib borayotganidan ko‘rsak, ikkinchisi, talabalar sonining ortib
borishida ko‘rishmiz mumkin. 2009-yilda butun dunyo bo‘yicha 153 million talaba
bo‘lgan bo‘lsa, 2016-yilda bu raqam 516,7 million kishini tashkil qildi. 2016-yilda
oliy ta’lim jahon yalpi mahsulotida 1198,3 milliard AQSH dollariga teng miqdorni
tashkil qildi. 14
Bu miqdor 2015-yilga nisbatan 1 foiz ortganini ko‘rish mumkin.
YUN Е SKOning Ta’limni rejalashtirsh Xalqaro instituti tayyorlagan “Har kimni
oliy ta’lim bilan ta’minlashning olti usuli” yangi dokladi oliy ta’limni yanada
ommaviy va moliyaviy jihatdan hammabop bo‘lishiga olib kelishini nazarda
14
Аleks Muur. Tа’lim berish vа tа’lim оlish: pedаgоgikа, tа’lim dаsturi vа tаrbiyа. - Rutledj. Ikkinсhi nаshr. 2012.
202-bet.
24

tutadi. Bu dokladda talabalarning oylik o‘qish summasi ularning oyltk
daromadining 15 foizidan oshirmaslikni belgilab qo‘yishgan. O‘zbekistonda ham
oliy ta’limning qamrovi so‘nggi 3 yilda avvalgi 9 foizdan hozirda 12 foizga
yetganini ko‘ramiz. Bu raqam 2020- yilda 20 foiz, 2025-yilda 35 foiz, 2030-yilda
70 foizdan ortiqni tashkil etishi rejalashtirilgan.
8.Oliy ta’lim muassasalarning mustaqilligining ortishi. Rivojlangan
mamlakatlarda oliy ta’lim muassasalarning mustaqilligi so‘nggi yillarda ortib
bormoqda. Ular akademik, moliyaviy, siyosiy jihatdan mustaqilligini oshirib
borishmoqda. Yevropa davlatlarida oliy ta’lim muassasalari avtonomlashuvi
kuchayib bormoqda. Ular ma’muriy va moliyaviy o‘z o‘zini boshqarish,
rahbarlarni o‘zlari saylash kabi yo‘nalishlarda mustaqil hisoblanishadi.
Respublikamizda ham yangi O‘zbekiston sharoitida oliy ta’lim muassaslarining
mustaqilligi oshirib borish rejalashtirilgan. 2020-yildan dastlab 10 ta OTM
moliyaviy jihatdan mustaqil bo‘lib o‘z resurslarini mustaqil idora qilishadi.
9.Professional o‘qituvchiga talab ortishi. Jahon ta’lim va ilmiy sohasidagi
qo‘nggi yillar rivoji oliy ta’lim muassasalarda nafaqat o‘qituvchini, balki o‘z
kasbining professional darajadagi ustasi, mukammal soha vakilini talab qilmoqda.
O‘qituvchi ham ilmiy xodim, ham tadbirkor bo‘lib ishlashi talab etilmoqda.
Shuningdek, pedagogika va psixologiyaning o‘rni ortib bormoqda, bunga sabab
ta’lim jarayonlarining o‘zgarishlaridagi xususiyatlar. Bundan tashqari
professoro‘qituvchilar mahalliy ijtimoiy muhitda ziyoli qatlam sifatida ijtimoiy
faolligi ortishi ham tendensiya bo‘lib bormoqda.
10. Oliy ta’lim tizimi faoliyatining jamoatchilik tomonidan doimiy
baholanishi . Oliy ta’lim tizimi faoliyati raqobat jihatidan rivojlanib borar ekan,
ular atrofdagilar tomonidan muntazam baholanib borishadi. Hozirda jahon oliy
ta’lim muassasalari xalqaro agentiliklar tomonidan turli ko‘rsatkichlar asosida
reyting baholanib bormoqda. Bundan tashqari oliy ta’lim muassasalar
jamoatchilikning boshqa institutlari tomonidan ham doimiy baholab, kuzatib
boriladi.
11. Oliy ta’lim muassasalarnig xalqarolashuvi. Dunyoning yetakchi oliy
25

ta’lim muassasalari talabalarni o‘zlariga jalb qilish bo‘yicha turli yo‘nalishlarda
ishlarni olib borishadi. Bu bilan ular o‘zlarinng asosiy faoliyatiga resurs yig‘ishi
bilan birga, dunyoning eng sara aqllarini yig‘ib olishga harakat qiladi. Xorijda
ta’lim olishning ortib borishi munosabati bilan mobil talabalarning ham soni ortib
bormoqda. 2000- yilda xorijda tahsil olgan talabalarning soni 2 million bo‘lgan
bo‘lsa, 2012-yilda ular 4 million, 2018-yilda esa 7 millionni tashkil etdi. Bu
raqamlar dunyo talabalari sonining o‘rtacha 2-3 foizini tashkil etmoqda. 15
Markaziy Osiyda ham yoshlar sonining ko‘pligi bois talabalarning mobilligi
yuqori darajada kuzatilayotgan mintaqalar qatoriga kiradi. Markaziy Osiyoda
mobil talabalar soni jahon o‘rtacha ko‘rsatkichlaridan 2 karra yuqori bo‘lib, jami
talabalarning 7,5-8 foizini tashkil etadi (2003-yilda 67,3 ming talaba, 2018-yilda
200 mingdan ortiq talaba). Xalqaro talabalrning eng katta qabul qiluvchi davlatlar:
AQSH-jami xalqaro talabalarning 18%ini, Buyuk Britaniya-11%. Fransiya-7%,
Avstrali-6%, Germaniya-5% (2012 yil ma’lumotlari). 2015-2020-yillar orasida
xalqaro talabalar uchun yangi yo‘nalishlar Sharqiy Osiyo va Tinch okeani
mintaqasi, Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlari – Malayziya, Xitoy, Koreya,
Singapur, Yangi Zelandiya kabi mamlakatlar jozibadorligi ortib bormoqda.
12. Oliy ta’limning globallashuvi . Jahon iqtisodiyoti globallashuv jarayonini
amalga oshirayotgan ekan, o‘z o‘rnida oliy ta’lim tizimi ham obyektiv zarurat
tufayli globallashuv jarayonlarida ishtirok etmoqda. Yuqorida sanab o‘tilgan
tendensiyalar tufali oliy ta’lim tizimi globallashuvni boshdan kechirmoqda. Bu
obyektiv jarayondir. Chunki kuchli, raqobatbardosh, mobil va ilg‘or bo‘lish uchun
soha vakillari bilan hamkorlikni kuchaytirish talab etiladi. United Nations
Development Programme: Education Index 2019 indeksida 2019-yil yakunlari
bo‘yicha O‘zbekiston ta’lim darajasi bo‘yicha 188 davlat ichida 0,718 ko‘rsatkich
bilan 73 o‘rinni egalladi. Bu reytingda 1-Germaniya (0,946), 2-Avstraliya (0,923),
3-Yangi Zelandiya (0,923) yetakchi o‘rinlarni olishdi. O‘zbekiston bu borada
Malayziya (0,713), Turkiya (0,712), Xitoy (0,649), Indoneziya (0,625) kabi
15
Saito, Y. (2008). Yaponiyada universitet-sanoat kooperativ tadqiqot dasturi: hozirgi holat va muammolar. Asia
Paсifiс Journal of Сooperative Eduсation, 9(2), 115-129.
26

davlatlardan oldingi o‘rindaligini ta’kidlash mumkin 16
.
Jahonda oliy ta’limni rivojlanishidagi yana bir muhim tendensiyalardan biri
ta’lim migratsiyasi oqimlarining ortib borayotganligidir. Ba’zi mamlakatlar
talabalarning xalqaro mobilligini o‘zlarining tashqi siyosatidagi muhim
yo‘nalishlardan biri sifatida qarashmoqda. Talabalarning xalqaro mobilligi
mamlakatlar o‘rtasidagi ham iqtisodiy ham siyosiy hamkorliklarning
elementlaridan bo‘lib bormoqda. Ta’lim xizmatlarini ko‘rsatish, birinchi galda
qo‘shma dasturlar, til kurslari, kasbiy ta’lim, stajirovkalarni tashkil etish va
boshqalar mamlakatlar eksport tushumi manbalarida salmoqli hissaga ega bo‘lib
bormoqda. Har yili boshqa mamlakatlarga ta’lim olish uchun boruvchi qo‘shma
dasturlarda ishtirok etayotgan hamda stajirovkalarda ishtirok etayotgan talabalar
soni 5 millionni tashkil emoqda. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti
(OECD)ning statistik ma’lumotlariga ko‘ra xorijiy talabalarning soni oshib
borishini uzoq yillik tendensiyalar ko‘rsatib turibdi.
So‘nggi 30 yilda xorijiy talabalarning soni 5 barobarga o‘sdi. 1975-yildagi
800 ming nafar talaba soni 2015-yilda 4,7 millionga, hozirda 5 millionga yetganini
ko‘rsatmoqda. 2015-yilda xorijda tahsil olayotgan talabalarning yarmisi 5 ta
mamlakatda tahsil olishni avzal ko‘rishgan. Dunyoda eng ko‘p xorijiy talabalar
quyidagi mamlakatlarda tahsi olishadi: AQSHda – 18 %, Buyuk Britaniyada – 10
%, Avstraliyada – 7 %, Germaniyada – 7 %, Fransiyada – 7 %, Kanadada – 5 %,
Rossiyada – 4 %, Ispaniyada – 2% 17
Xorijda tahsil oluvchi talabalar sonining ortishini quyidagi omillar bilan
bog‘lashadi: birinchidan, mamlakatlarning davlatlararo olib borayotgan siyosiy va
ijtimoiy aloqalarini saqlabqolish hamda rivojlantirishga qaratilgan strategiyalari.
Ayniqsa, yagona Yevropa hududini shakllantirishni nazarda tutuvchi Erasmus
dasturlari orqali. Ikkinchidan, oliy ta’lim olish istagidagi talabalarning, yoshlar
sonining sezilarli o‘sib borishi. Uchinchidan, transport tizimidagi globalizatsiya
natijasida narxlarning erkinlashganligi, arzonlashganligi, yoshlar uchun maxsus
16
https://hdr.undp.org/ Education Index 2019.
17
Тулаганов А.А., Явмутов Д.Ш., Жураев А.Т. Соответсвие высшего образования и его гарантия качества в
рамках региональных и международных тенденций. Бухоро давлат университети илмий ахборотлари. №4,
2018. – Б. 210-214.
27

tariflarning paydo bo‘layotganligi, loukasterlarda uchish georgafiyalarining
kengashi va boshqalar bilan bog‘liq.
Xuddi shunday tendensiyalar Markaziy Osiyo mamlakatlari mintaqasida ham
kuzatilmoqda. O‘zaro iqtisodiy, savdo-sotiq hamkorlari hisoblanmish mintaqa
mamlakatlari oliy ta’lim sohasida ham yaqin hamkorlikda o‘zaro manfaatdordir.
Mamlakatlar oliy ta’limni rivojlantirish uchun yetarli sharoitlar yaratishga harakat
qilishmoqda, shu bilan birga ular bitiruvchilarning o‘z vaqtida kasbiy,
mutaxassisligi bo‘yicha ishga joylashishiga e’tibor qaratishgan. Aholi sonining
o‘sishi hamda yangi ish o‘rinlariga talabning ortishi oliy ta’lim tizimi oldida
ma’lum bir vazifalarni qo‘ymoqdaki, bu vazifalar iqtisodiy rivojlangan
davlatlardagi oliy ta’limni oldidagi vazifalardan farq qiladi.
Bugungi kunda respublikadagi ko‘pgina oliy ta’lim muassasalarning
rahbarlari oliy ta’limning zamonaviy tendensiyalaridan bexabar yoki bunday
jarayonlarga qo‘shilishga tayyor emas. Muallifning o‘zining kuzatuv tadqiqotlariga
asosan bu rektorlarda kuzatilayotgan kamchiliklarni quyidagicha ro‘yxatda
shakllantirdi. 18
- oliy ta’lim tizimida xalqaro tendensiyalardan to‘la xabardor emasligi;
- menejerlik bo‘yicha amaliy ko‘nikmalarning yetishmasligi;
- muammoni tahlil qilish va yechish amaliyotining kamligi;
- guruh va jamoa bilan ishlashda pedagogik va psixologik yondoshuvning
sustligi;
- mashg‘ulotlarda va izlanishlarda innovatsiyalarni qo‘llash tajribasining
yetishmasligi;
- muomala madaniyatining pastligi;
- tashkilotchilik va guruhlarni boshqaruvchilik (menejerlik) ko‘nikmasning
kamligi;
Muallif bunday muammolarning ichida eng asosiy omil sifatida ta’lim
muassasasi rahbarining boshqaruv qobiliyatining kamligini ko‘rsatadi. Sababi, har
bir rahbar jamoani boshqarar ekan, ushbu jamoaning barcha jabhalardagi
18
Yavmutov D. Yuldosheva M. Oliy ta’limda sifat ta’minoti masalalari. Turizm ta’lim va iqtisodiyot sohalarida
strategik islohotlar dolzarbligi. Xalqaro ilmiy amaliy konferensiya maqolalari to‘plami. Buxoro. 2018. – B. 296-298.
28

rivojlanishi, taraqqiy etishi uchun mas’uldir. Biroq, bugungi kunda oliy ta’lim
muassasalarida ishlayotgan ko‘pchilik rahbar xodimlar (rektor, prorektor, dekan)
o‘z mansablarining lavozim vazifalariga zamonaviy talablardan kelib chiqib javob
bera olishmayaptilar.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yildagi “Oliy ta’lim
muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga
oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3775-sonli qarori qabul qilinishi
bilan O‘zbekistoda tahsil olishni xoxlovchi xorijiy fuqarolardan konsullik
yig‘imlari undirish bekor qilindi, talabalarning o‘zaro kelishuvlarga asosan
qo‘shma dasturlarda tahsil olishi hamda ularga O‘zbekiston oliy ta’lim
muassasalari hamda xorijiy ta’lim muassasalari o‘rtasida o‘zaro ikki tomonlama
tan olinuvchi diplomlarni berish bo‘yicha maqsadli ishlar boshlandi.
Shunga o‘xshash ta’lim islohotlari Markaziy Osiyoning boshqa
mamlakatlarida ham olib borilmoqda. Markaziy Osiyo mamlakatlarida oliy
ta’limning rivojlanishida hozirda quyidagi hududiy xususiyatlar namoyon bo‘lib
bormoqda:
- oliy ta’limning xalqarolashuvi;
- oliy ta’limda sifat ta’minotining kuchayishi va unga e’tiborning ortishi;
- mintaqa ichkarisida ham uning tashqarisida ham talabalar va pedagoglar
mobilligining ortishi;
- oliy ta’limning ommalashishi, qamrovi kengayishi;
- AKT va xalqaro tajribaning keng joriy qilinishi;
- ta’lim metodikalaridagi o‘zgarishlar;
- bitiruvchilarning ish bilan ta’minlanishidagi yondoshuvlarning o‘zgarishi;
- oliy ta’limda yangi ta’lim yo‘nalishilari va mutaxassisliklarining tezkor
paydo bo‘lishi;
- ta’lim muassaslari o‘rtasida raqobatning vujudga kelishi;
- mintaqaviy miqyosdagi oliy ta’lim muassasalari ilmiy tadqiqot muassasalari
tashkil etish uchun harakatning boshlangani;
29

- oliy ta’limda yangi texnologiyalarning qo‘llanilishi;
- ta’limning uzviyligi va uzuluksizligini ta’minlash;
- faoliyatning intensivlashib borayotganligi;
- masofaviy va elektron ta’lim (e-learning)tobora keng joriy qilinib
borayotganligi.
Oliy ta’limning yuqorida sanab o‘tilgan xalqaro va mintaqaviy tendensiyalari
albatta O‘zbekistonda ham o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda. Mamlakat oliy ta’lim
muassasalari bu tendensiyalardan kelib chiqib, O‘zbekistonda oliy ta’lim tizimini
2030-yilgacha rivojantirish konsepsiyasiga asosan o‘z strategiyalarini ishlab
chiqqanlar. 19
19
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil oktyabrdagi PF-5847-son “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’li
tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasin tasdiqlash to‘g‘risida”gi farmoni.
30

XULOSA
O‘zbekistonda ta’lim tizimida yagona davlat siyosatini yuritishda ta’lim
majmuasini davlat tomonidan boshqarish muhim ahamiyatga ega. Ta’lim
ustuvorligi yuqori darajada davlat siyosatida ta’lim tizimini boshqarishning zarur
darajasini ta’minlash nuqtai – nazaridan ta’lim tizimini boshqarishda ishtirok
etuvchi kadrlarni tayyorlash tizimining joriy etilishi ta’lim tizimini muntazam
rivojlantirib borishni ifodalaydi.
Bugungi kunda O‘zbekistonda ta’lim tizimini rivojlanishining zamonaviy
zamonaviy masalalari doim dolzarbligicha qoladi chunki har bir tadqiqot ishlarida
ushbu masala muhim obekt sifatida quyiladi. Xususan, so‘nggi yillarda ta’lim
tizimida turli xil o‘zgarishlar, innovatsiyalar bo‘ldi bu esa albattaki ta’lim sifatini
rivojlanishida muhim hisoblanadi.
Innоvаtsiоn fаоliyаtni tаshkil qilish bо yiсhа аmаlgа оshirilаyоtgаn qаtоrʻ
сhоrа-tаdbirlаr ilm-fаn vа ishlаb сhiqаrishni integrаtsiyаlаshtirishni yаnаdа
сhuqurlаshtirish, ilmiy-texnik sаlоxiyаtdаn sаmаrаli fоydаlаnish, mаmlаkаtimiz
ilm-fаnining ilg оr yutuqlаri vа istiqbоlli ilmiy texnоlоgiyаlаrni ishlаb сhikаrishgа
ʻ
tаtbiq etish, pirоvаrdidа О zbekistоndа innоvаtsiоn iqtisоdiyоtni shаkllаntirishgа
ʻ
xizmаt qilаdi 20
.
Ta’limdagi innovatsion jarayonlar - bu ta’lim g‘oyasini aniq innovatsiyaga
aylantiradigan protseduralar va vositalarning kombinatsiyasi. Jarayonning asosiy
elementlari izсhillik, yaxlitlik va yaxlitlik bilan birgalikda innovatsiyalarni yaratish
va ulardan foydalanishdir.
Shunday qilib, g‘oyalarni amalga oshiradigan va jarayonlarni boshqarish
tizimini shakllantiradigan faoliyat shakl jihatdan yangi va mazmunan progressivdir
Ta’lim tizimini tubdan yangilash ta’limni boshqarish davlat organlari va
ta’lim tizimi ob’ektlari o‘rtasida tegishli kadrlar tayyorlash shartnomalarini
rivojlantirish, unda ta’lim sifati va samaradorligi talablarini belgilash va ushbu
talablarning bajarilishi ustidan qat’iy nazorat yuritish mexanizmini yuritish talab
20
“ Ta ’ limmuassasalaridaboshqaruvjarayoniva о‘ quvsifatinitakomillashtirishmuammolari ”
mavzusidagirespublikailmiy – amaliykonferensiyamateriallarito ' plami (2022- yil 6- dekabr )
31

qilinadi. Mamlakatimizda ta’lim tizimi xizmatlari sifatiga tegishli bo‘lgan talablar
davlat ta’lim standartlarini rivojlantirishni ifodalaydi. Asosiy ta’lim dasturlari
mazmunining majburiy minimumi, yuklama hajmi, boshqa talablar belgilanadigan
ushbu standartlar ta’lim tizimida olingan ta’lim darajasini va uning sifat darajasini
baholash negizi bo‘lib qolmoqda.
Ta’lim tizimining modernizatsiyalashda quyidagi ustuvor vazifalar hal qilinadi:
- har bir shaxsning to‘laqonli ta’lim olishida boshqalar bilan teng huquqliligi
va ta’lim olishning ochiqligini ta’minlash;
- uzluksiz ta’lim tizimida yangi sifat ko‘rsatkichlariga erishish;
- yangi ta’lim resurslarini jalb qilish va ulardan samarali foydalanish asosida
uzluksiz ta’lim tizimida samarali me’yoriy-huquqiy va tashkiliy- iqtisodiy
mexanizmlarni shakllantirish.
- davlat va jamiyatning qo‘llab-quvvatlashi negizida ta’lim tizimi
xodimlarining ijtimoiy maqomi va kasbiy kompetentligini rivojlantirish;
- ta’lim tizimining davlat va jamoatchilik boshqaruviga asoslanganlik
tamoyiliga muvofiq ta’lim jarayoni ishtirokchilari – talabalar, pedagoglar, ota-
onalar va ta’lim muassasalarining rolini oshirish.
O‘zbekistonda oliy ta’lim tizimini yaqin kelajakdagi istiqboli bugungi kunda
oliy ta’lim tizimida malakali va raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash dolzarb
ijtimoiy-iqtisodiy masala bo‘lib hisoblanadi. Oliy ta’lim tizimida mutaxassislarni
tayyorlash jarayonida o‘quv tarbiya faoliyatini tashkil etishning yangicha
yondashuvlarini joriy etish, kadrlar tayyorlash va uzluksiz ta’lim tizimi davlat va
nodavlat ta’lim muassasalarining rivojlanish dinamikasi va tarkibiy o‘zgarishlarini
davlat tomonidan tartibga solinishi amalga oshirilmoqda.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Normativ-huquqiy hujjatlar
1. О zbekistоn Respublikаsi Prezidentining “Ilm-fаnni 2030-yilgасhа rivоjlаntirishʻ
kоnsepsiyаsini tаsdiqlаsh tо g risidа” PF-6097-sоn fаrmоni 29.10.2020-yil
ʻ ʻ
2. O ‘ zbekistonRespublikasiPrezidentining 2019- yil 11- iyuldagi « Oliy vao ‘ rta maxsus
ta ’ lim tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora - tadbirlar
ito ‘ g ‘ risida » gi qarori
3. O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti 06.11.2020 yildagi PF-6108-son
“ O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” farmoni.
Qonunhujjatlarima ’ lumotlarimilliybazasi , 07.11.2020 y ., 06/20/6108/1483- son
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 - yil 28 - yanvar, PF-60-son 2022 —
2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi
to‘g‘risida Farmoni . Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 29.01.2022 y.,
06/22/60/0082-son).
5. Mirziyoyev Sh. M. Tanqidiy tahlil, q at’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik -
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016-
y ilda ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga
mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017-
yil 14 yanvar.Toshkent: «O‘zbekiston», 2017. - 104 b.
II. Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar
1. Аleks Muur. Tа’lim berish vа tа’lim оlish: pedаgоgikа, tа’lim dаsturi vа tаrbiyа. -
Rutledj. Ikkinсhi nаshr. 2012. 202-bet.
2. Zaynutdinov Sh, N. Innovatsion menejment.. - Т .: А kademiya, 2006. - С .267.
Зайнутдинов Ш.Н Теория пять «И» нан новая система факторов процветания
государства.
3. LAPLAMBERTA с ademi с PublishigRU , 2018. -С. 49; Расулев А.Ф. Алимов Р.
Стимулирование инновационной активности в экономике // .
33

4. “Ta’lim muassasalarida boshqaruv jarayoni va о‘quv sifatini takomillashtirish
muammolari” mavzusidagi respublika ilmiy – amaliy konferensiya materiallari
to‘plami (2022-yil 6-dekabr)
5. Saito, Y. (2008). Yaponiyada universitet-sanoat kooperativ tadqiqot dasturi:
hozirgi holat va muammolar. Asia Paсifiс Journal of Сooperative Eduсation, 9(2),
115-129.
6. ZaynutdinovSh . N ., OchilovA . O .
Oliyta ’ limmuassasalariniboshqarishsamaradorliginibaholash // Iqtisodiyotvata ’ lim .
– 2010. – 2. – 83-87- b .;
7. Рахимов Б.Х., Мажидов И.У. Роль профессионального образования в
модернизации страны // Подготовка образованного и интеллектуально
развитого поколения – как важнейшее условие устойчивого развития и
модернизации страны. Сборник статей международной конференции. – Т.,
2012. – С. 41–43.;
III. Interrnet saytlari
https://lex.uz/dосs/-5607138 ...
О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining Fаrmоni, 21.09.2018 yildаgi PF-5544-
sоn https://lex.uz/dосs/ -3913188
https://www.natlib.uz/searсh/media/img 326848648
www.unesсo.org
https://www.mext.go.jp/en/poliсy/sсienсe_teсhnology/poliсy/title01/detail01/
sdetail01/1374034.htm
World Premier International Researсh Сenter Initiative (WPI)
www.stat.uz
34

O’zbekistonda ta’limni rivojlantirishning zamonaviy masalalari

Sotib olish