Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 250.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 19 Dekabr 2024
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Biologiya

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

7 Sotish

O‘zbekistonda tarqalgan halqali chuvalchanglar xilma-xilligi, ularning tuzilishi, tarqalishi, biologik xususiyatlari va amaliy ahamiyati

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ 1 Mavzu: O‘zbekistonda tarqalgan halqali chuvalchanglar xilma-xilligi, ularning tuzilishi, tarqalishi, biologik xususiyatlari va amaliy ahamiyati. MUNDARIJA: Kirish………………………………………………………………………..2 I.BOB.Halqali chuvalchanglar( Annelida) tipi sistematikasi……………4 1.1 Kam tukli halqali chuvalchanglar. (Oligachaeta) sinfi ………………….4 1.2 Kam tukli halqali chuvalchanglar(Oligachaeta sinfining) vakillari va tarqalishi… ……………………………………………………………….......7 1.3 .Ko‘p tukli halqali chuvalchanglar (Polychaeta) sinfi… ………………..10 II.BOB. Halqali chuvalchanglar tipi tuzilishi,xilma-xilligi, tabiat va inson hayotidagi ahamiyati… ……………………………………………………14 2.1 . Ko‘p qillilarning tuzilishi va hayotidagi ba’zi xususiyatlar………...…14 2.2 Sodda halqali chuvalchanglar… ……………….……………………….17 2.3 Zuluklar (Hirudinea) sinfi vakillari va tarqalishi… ………….…….……18 Xulosa………………………………………………………………………24 Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………….27 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi :Halqali chuvalchanglar tipi to’g’risida dala amaliyoti vaqtida ularning O’zbekistonda tarqalgan turlari haqida ko’plab ma’lumotlarga ega bo’ldik. Xususan kam tukli halqali chuvalchanglar sinfiga mansub yomg’ir chuvalchangi haqida ma’lumot yig’dik. Yomg’ir chuvalchanglari yerning meliorativ holatini ,hosildorligini oshirishga ijobiy ta’sir ko’rsatishi qadimdan ma’lum.Chuvalchanglarning tuproq unumdorligini oshirishdagi rolini dastlab ingliz tabiatshunosi Gilbert Uvayt aniqlagan va bu borada ko’plab tadqiqotlar olib borgan. O’zbekiston hududida ham aynan ularning shu boradagi ahamiyati e’tiborga olingan holda ,ularni ko’paytirish ishlari olib borilmoqda.Ma’lum qilinishicha,O’zbekistonda Kaliforniya chuvalchanglarini boqish,bu orqali yer uchun foydali tabiiy o’g’it-gumus ishlab chiqarish o’tgan asrning 80-yillarida Andijon viloyatining Xonobod shahrida amalga oshirilgan va hozirgacha ularni boqish, ko’paytirish ishlari olib borilmoqda.Maqsad yer unumdorligini oshirish,tabiiy o’g’itlar olish . Bugungi kunda O’zbekistonda boqib ko’paytirilayotgan Kaliforniya chuvalchangi haqida ham bir qancha ma’lumotga ega bo’ldik.Hozirda bu tur Surxondaryo viloyati Termiz shahar va Denov tumanida ham boqib ko’paytirilmoqda .Ularning umumiy tuzilishiga ,yashash tarziga keladigan bo’lsak. Halqali chuvalchanglar tanasi ko‘p sonli bo‘g‘imlar, ya’ni halqalardan tashkil topgan hayvonlardir. Suvda erkin harakat qilib hayot kechiradigan halqalilarning har bir tana bo‘g‘imida bir juftdan parapodiylari rivojlangan. Tuproqda yashaydigan turlarida esa parapodiylar yo‘qolib ketgan, ularning o‘rnida qilchalar saqlanib qolgan. Ayirish sistemasi har bir bo‘g‘imda bir juftdan joylashgan naychalardan iborat. Bunday ayirish sistemasi metanefridiy (meta bo‘g‘im, nefridiy buyrak) deb ataladi. Halqali chuvalchanglarning hazm qilish, nerv sistemalari yassi va to‘garak chuvalchanglarnikiga nisbatan ancha murakkab tuzilgan. Qon aylanish sistemasi bitta tutash doiradan iborat. YUragi bo‘lmaydi. Ko‘ptuklilar suvda erkin suzib yuruvchi yoki suv tubida yopishib o‘troq 3 hayot kechiradigan halqali chuvalchanglardir. Ularda harakatlanishga ixtisoslashgan birmuncha murakkab tuzilgan harakatlanish sistemasi parapodiylari rivojlangan. Bosh bo‘limi esa tanadan aniq ajralib chiqqan ixtisoslashgan maxsus bo‘limdan iborat. Bosh bo‘limida har xil organlari: paypaslagichlar, ko‘zchalar va hidlov chuqurchalari joylashgan. o‘ptuklilar baliqlar va boshqa bir qancha hayvonlar uchun oziq bo‘lib hisoblanadi. Bu sinfga 8000 ga yaqin tur kiradi. tanasining oldingi uchidagi og‘iz teshigidan boshlanadi. Og‘iz muskulli halqumga, halqum esa qizilo‘ngachga ochiladi. Halqum muskullari yordamida chuvalchang chirindili tuproqni yutadi. Qizilo‘ngachning keyingi qismi kengayib, jig‘ildonga aylanadi. Jig‘ildondagi bezlarning suyuqligi chirindi oziq tarkibidagi gumus kislotani neytrallaydi. Jig‘ildondan keyin oshqozon joylashgan. Oshqozon devoridagi muskullar yordamida oziq eziladi. Oziq ichakda hazm shirasi ta’sirida hazm bo‘ladi. Ichakning devori orqa tomondan ichak bo‘shlig‘iga chuqur botib kirib, tiflozolni hosil qiladi. Tiflozol ichakning ichki hazm qilish yuzasini kengaytiradi. Ichakda hazm bo‘lgan oziq qonga so‘riladi. Oziqning hazm bo‘lmagan qismi tuproq bilan birga orqa chiqaruv teshigidan chiqarib yuboriladi. Kurs ishining maqsadi: O’zbekiston hududida uchrovchi halqali chuvalchanglar tipining biologik xilma-xilligini, ekologik, geografik, taksonomik va zoogeografik aspektlarini o’rganish, shu jumladan ko’p uchrovchi turlarning o’zgaruvchanligini tahlil qilish. Kurs ishi ning vazifalari: -O’rganilgan hududlardagi halqali chuvalchanglar tipining taksonomik hilma-xilligini o’rganish -Tadqiqot olib borilgan hududlar malakofaunasining zoogeografik strukturasini o’rganish 4 I.Bob.Halqali chuvalchanglar( Annelida) tipi sistematikasi 1.1 Kam tukli halqali chuvalchanglar. (Oligachaeta) sinfi Halqali chuvalangchanglar tipiga 8000 ming tur kirib dengizlarda, chuchuk suvlarda va tuproqda yashaydi. Ular tanasi birin – ketin joylashgan aniq halqalar – bo‘g‘imlarga bo‘lingan. S h uning uchun ham ularni halqali chuvalchanglar deb aytiladi. Bu tip uchta sinfga bo‘linadi. 1. Ko‘p tukli chuvalchanglar sinfi. 2. Kam tukli chuvalchanglar sinfi. 3. Zuluklar sinfi. Kam tukli yoki oz qilli halqali chuvalchanglar – chuchuk suvlarda, chirindi ko‘p zax joylar, ekinzorlar, yaylovlar tuprog‘ida hamda dengizlarda tarqalgan. 3000 ga yaqin turi bor. Qilchalar soni kam. Hammasi deyarli qo‘sh jinsli, jinsiy organlari tanasining bosh qismida joylashgan, pilla qo‘yib ko‘payadi. 1 Y o mg‘ir chuvalchangi tuzilishi va hayoti. Yomg‘ir chuvalchangi: chirindilari ko‘p zaxroq joylarni, ko‘pincha ariqlarning atrofi yoki nam ko‘p bo‘lgan tuproq ostini kovlab hayot kechiradi. Gavdasi 10-30 sm uzunlikda bo‘lib, qizg‘ich shilimshiqli (buni shilimshiqli) teridagi maxsus ho‘jayralar ajratib chiqaradi. Y o mg‘ir chuvalchangini bahor va yoz oylarida ko‘plab uchratish mumkin. Y o mg‘irdan so‘ng y er yuziga chiqqani uchun shu nom berilg a n. Yomg‘ir chuvalchangini yelka (orqa) tomoni qoramtir, qorin tomoni esa oqishroq, bosh va dum tomonlari bir oz ingichkalashgan bo‘ladi. Bosh tomoni yo‘g‘onlashgan kamar segmentlari bor. Bu kamar ko‘payish vaqtida rol o‘ynaydi. Gavdasi (100-120 ta) segmentga bo‘lingan. Gavdasining 1 S.Dadayev,O.Mavlonov “zoologiya” Toshkent 2008 46-50 betlar. 5 birinchi segmentida og‘iz teshigi, o x irgi segmentida esa chiqaruv teshigi joylashgan. Har qaysi bo‘g‘imda sakkiztadan tuklar mavjud. Y o mg‘ir chuvalchangining gavdasi bir-biriga zich yondashgan bir qavat ho‘jayralar bilan qoplangan. Chuvalchang terisining ustki qismi, kutikula bilan qoplanib, uning ostidagi bir qavatli epiteliyaga halqali muskullar, ularga esa juda yaxshi rivojlangan cho‘ziq muskullar rivojlangan. Kutikulada bir ho‘jayrali shilimshiq bezlar juda ko‘p bo‘ladi. Kutikula yomg‘ir chuvalchangini ichki organlarini tashqi muhitdan saqlasa, shilimshiq modda terini qurishdan saqlaydi. Ovqat hazm qilish sistemasi – uzun naydan iborat bo‘lib, oldingi uchida og‘iz teshigi joylashgan. Og‘izdan- halqum boshlanadi. Halqum – qizilo‘ngachga , qizilo‘ngach oxiri kengayib jig‘ildon hosil qiladi. Bu yerda oziq namlanadi va yumshaydi. Oziq jig‘ildondan muskulli “oshqozoncha” ga tushadi, bu yerda eziladi, bundan so‘ng ichakka tushadi, ichakning oxirgi qism orqa chiqaruv teshigi anal bilan tomomlanadi. Qon aylanish sistemasi – Y o mg‘ir chuvalchangi – qon aylanish sistemasi bo‘lishi bilan yassi va yumaloq chuvalchanglardan farq qiladi. Agar yomg‘ir chuvalchangining ustki (yelka) tomoniga diqqat bilan qaralsa teri ostiga uzunasiga ketgan ingichka qizil naychani ko‘rish mumkin. Bu y elka qon tomirlaridir. U hazm sistemasining ustida yotadi va butun gavda bo‘ylab cho‘ziladi . S h unday tomir chuvalchang tanasi qorin tomonida ovqat hazm qilish sistemasining ostida ham bor. Bu qorin qon tomirlaridir. Bu tomirlardan qizil rangli suyuqlik – qon oqadi. Yelka qon tomiridan qorin qon tomiriga ichakni o‘rab turadigan halqasimon qon tomirlar o‘tgan. Halqasimon qon tomirlarining yo‘g‘onroq va yirikroqlari qizilo‘ngach atrofida bo‘lib, ular “yurak” deb ataladi va urib turish xususiyatga ega. 6 Nafas olish sistemasi – Maxsus nafas olish sistemasi yo‘q teri orqali nafas oladi. S h ilimshiqli teri tuproq ostida harakatlanish va kislorodni o‘zlashtirishga yordam beradi. Ayirish organlari – Har bir segmentda bir juftdan ochilgan kiprikli voronkasimon nefridiyalardan iborat bo‘lib, ularning juda uzun buklangan naychalari dissepiment pardalarga yopishib joylashgan. Naychaning uchi esa pastdagi segment orqali tashqariga ochilgan. Nerv sistemasi – bosh segmentida halqumning ustida joylashgan bir juft halqum usti nerv tuguni (“bosh miya”) va o‘zaro bir-biri bilan tutashgan nerv tugunidan va shu tugunlardan ketadigan nervlardan iborat. Qorin tomonida gavdaning har qaysi bo‘g‘imida bir juftdan nerv tuguni bor. Ko‘payishi – Y o mg‘ir chuvalchangi – germofradit hayvon. Uning ko‘payish organlari gavdaning oldingi qismiga joylashgan, erkaklik jinsiy organlarida – urug‘donda spermatazoidlar, urug‘ochilik jinsiy organlarida – tuxumdonlarda tuxum etishadi. 2 Erta ko‘klamda, ko‘payish davri kelishi bilan chuvalchang belbog‘i shilimshiq modda ishlab chiqaradi, belbog‘ atrofida shu moddadan muftacha hosil bo‘ladi. Muskullarning qisqarishi tufayli muftacha chuvalchang gavdasining oldingi qismida sirg‘anib boradi.tuxum yo‘li va urug‘ yo‘li belbog‘ tashqarisiga ochilgan bo‘lib, belbog‘ ustida hosil bo‘lgan murtacha ichiga urug‘ va tuxum ho‘jayra chiqadi. Muftacha ichiga urug‘ va tuxum ho‘jayra urug‘lanadi va chuvalchangdan urug‘lab tushgan ichida urug‘langan tuxum ho‘jayra bo‘lgan muftacha pillaga aylanadi. Y o mg‘ir chuvalchangi jinssiz yo‘l bilan ko‘paymaydi. Ammo chuvalchangni ikkiga bo‘lsak uning ayrim qismlari o‘sib, butun organizmga aylanishi mumkin. 2 O.Mavlonov “Umurtqasizlar zoologiyasi”Toshkent 1998 7 1.2 Kam tukli halqali chuvalchanglar(Oligachaeta sinfining) vakillari va tarqalishi. Kam tukli halqali chuvalchanglar Yer yuzida eng ko‘p tarqalgan bo‘lib, 3000 ga yaqin turi ma’lum. Bularning tuproqda yashaydigan va yomg‘ir chuvalchanglar nomi bilan yurgiziladigan turlari mazkur guruhining ko‘pchiligini tashkil etadi. Mazkur guruh 7-8 oilaga mansub bo‘lib, 200 dan ortiq turini birlashtiradi. Limbritsidalar yoki haqiqiy yomg‘ir chuvalchanglari oilasi 200 ga yaqin turdan tarkib topgan. Bular o‘rtasida 1-2 mm , 2-3 sm li mayda chuvalchanglardan tortib 30-50 sm li katta formalar uchraydi. Ko‘p tarqalgan 30-40 sm gacha uzunlikdagi katta “qizil chuvalchang” (Lumbricus terresfris) O‘rta Osiyo va Qozog‘iston territoriyasida keng tarqalgan. Bu chuvalchang turli chirindi va tuproq chirindilari bilan oziqlanganidan ichagi hamma vaqt deyarli “tuproq” bilan to‘lgan bo‘ladi. U kechalari ko‘pincha tashqariga tuproq chiqarib tashlaydi. Tuproqning uski va oski qavatlarini 8 aralashtirib va unda havo o‘tadigan g‘ovak yo‘llar hosil etish bilan bular tuproq hosildorligini ortdirishda katta o‘rin tutadi. Dalalardla ekinzorlar va qo‘riq yaylov yerlarda ko‘p tarqalgan oqish chuvalchang – allobofora (Allobophora) o‘rtacha 15-16 sm uzunlikda bo‘lib, nihoyatda ko‘p tarqalgan. 1 m 3 tuproqda 400-500 ta va undan ham ko‘p bo‘lishi mumkin. Qurg‘oqchilikka chidamli bu chuvalchang, ayniqsa, tuproq “hayotida” katta ahamiyatga ega. Mazkur oilaga mansub va ko‘p tarqalgan gigant allobofora (40-50 sm gacha bo‘ladi ) va go‘ng solingan y erlarda ko‘plab ko‘payadigan go‘ng chuvalchang (Eisenia) lar ham foydali hisoblanadi. 3 Janubiy Osiyo, Avstraliya, Afrikada va boshqa janubiy tropik mamlakatlarda to‘rtta oilaga mansub 1800 turga yaqin tuproq halqali chuvalchanglari tarqalgan. Bularning ba’zilari daraxt qavzagidagi chirindilarga yopishib yashaydi. Bir qancha turlari kichik havzalarda yashashga moslashgan. Halqalilarning shu xildagi janubiy turlari o‘rtasida megaskolitsidalar alohida o‘rin tutadi. Mazkur oilaning Avstraliyada uchraydigan gigant vakili Avstraliya megoskolitsidasi 2,5 – 3 m gacha uzunlikda bo‘lib, uzoqdan ilonga o‘xshab ko‘rinadi. Bu chuvalchanglar ham er ostida yashab, tashqarida tuproq uyumlari hosil etadi. Megaskolitsida chuvalchanglari o‘rtasida tropik o‘rmon daraxtlarga chiqib yashaydigan turlari ham uchraydi. Yomg‘ir chuvalchanglarning tuproq hosil bo‘lishida va tuproq hosildorligini ortdirishdagi ahamiyatini birinchi bo‘lib mashhur olim Charlz Darvin ko‘p yillar mobaynida tekshirdi. Darvinning ko‘rsatishicha chuvalchanglar tuproqning ustki bilan ostki qavatlarini aralashtira borib, undagi chirindi va boshqa organik birikmalarning minerallanishi (o‘simlik o‘zlashtiradigan holga kelishi)ni muttasil ravishda muvofiqlashtiradi va 3 Jon G.Houseman, Digital Zoology, Version 1,0 Student Workbook And, CD-ROM, University of Ottawa, 2000. - 162 pag. 9 tuproqdagi “yo‘llari” orqali undagi foydali mikroblarni ko‘payishi va tuproqda havo kirib turishiga katta yordam ko‘rsatadi. Darvindan keyingi tadqiqotlar bu fikrlarin to‘la to‘g‘ri ekanligini tasdiqladi. Kuzatishlardan ma’lum bo‘lishicha 1 ga y er maydonida 400-500 mingtadan to 2 mm tagacha, (go‘ng solingan y erlarda esa 7-8 mln dan 20 mln tagacha) chuvalchang bo‘lishi aniqlandi. Ularning faqat 1 m 2 y erdagi uyalari ni ng uzunligi 1-8 km gacha boradi. Keltirilgan faktlar asosida mazkur chuvalchanglar tuproq hosildorligi va shakldorligi tiklanishida qanchalik muhim o‘rin tutganligini tasavvur etish mumkin. Kam tukli haqalilarning 500 dan ortiqroq turlari chuchuk suv havzalari – ko‘llar, daryolar, kichik havzalar va sun’iy ko‘l va sholipoyalarda yashaydigan formalar bo‘lib, eolosomalar, naydidalar, qil qorinlilar, naychalilar (tubifitsidalar) lumbrikulidalar kabi oilalardan tarkib topgan. Ba’zi suv havzalarida bularning tubefikslar kabi yirik yoki stelariyalar kabi mayda turlari nihoyatda ko‘plab uchraydi. Suv tubidagi chirindi va mikroblar bilan ovqatlanib havzalardagi moddalar almashinuvi va foydali elementlarning tabiatdagi aylanishida bu chuvalchanglar g‘oyat muhim o‘rin tutadi. S h u bilan bir qatorda bular baliq ozig‘i sifatida katta ahamiyatga molikdir. 1.3 .Ko‘p tukli halqali chuvalchanglar (Polychaeta) sinfi. 10 Ko‘p tukli halqalilar yoki polixetalar – turli dengizlarda nihoyatda ko‘p tarqalgan o‘rtacha kattalikdagi chuvalchanglardir. Bir qanchalari erkin suzib yurib, ko‘p turlari dengiz tubida, ba’zilari qum yorib hayot kechiradi. Dengiz hayotida g‘oyat muhim o‘rin tutuvchi mazkur sinf 5000 ga yaqin turni birlashtiradi. 4 Ko‘p tukli halqalilar – annelidalar tipining hamma asosiy xususiyatlarini o‘zlarida mujassamlashtirgan. Bularda gavda-bosh, tana va dum qismga ajralgan; bosh qismida og‘iz oldi va og‘iz segmentlari, palpilar (kimyoviy sezuvorganlari), paypaslagichlar (teri sezuv organlari) va ko‘zlar joylashgan. Tanasi juda ko‘p bir xildagi segmentlardan tarqalib topgan. Ularning ikki yon tomonida tik joylashgan parapodiyalar bo‘lishi, ularda esa bir qancha uzun qilsimon o‘simtalar va nafas olish organi-jabralar joylashganligi xarakterlidir. Teri – muskul xaltasi ikkilamchi tana bo‘shlig‘i va hamma ichki organlari ayniqsa nerv sistemasi yaxshi rivojlangan. Ayrim jinsli. Gonadalari ko‘plarida hamma tana segmentlarida bo‘ladi. Traxofora lichinkasi orqali rivojlanadi. Bir qancha turlari bo‘linish yo‘li bilan ham ko‘payadi. Suzib yuruvchi neris (Nereis pelagica) ning tuzilishi va hayoti Suzib yuruvchi neris – ko‘p qilli halqalilarning eng ko‘p tarqalgan nerendalar oilasiga mansub bo‘lib, dengizlarning sohil (littoral) zonasida, ko‘pincha dengiz tubiga yaqin joylarda suzib yurib hayot kichiradi. Ularning ko‘p qilli halqalilar uchun xarakterli bo‘lgan hamma organlari yaxshi rivojlangan. O‘rtacha 8-15 sm uzunlikdagi nerisning bosh qismi tanadan aniq ajralib turadi. Bosh segmenti – prostoma va og‘iz oldi segmenti-peristomalardan tuzilgan. Bosh segmenitining ustki tomonida 2 juft ko‘z, bir juft palpi va bir 4 Mavlonov O., Xurramov Sh. Umurtqasizlar zoologiyasi.T., Mehnat, 1998, -438b. 5. Mavlonov O., Xurramov Sh., Norboev Z. Umurtqasizlar zoologjyasi. Т ., 11 juft kalta “mo‘ylov” o‘simtasi bo‘lib, og‘iz oldi segmentining qorin tomonida og‘iz, ikki yon tomonida 4 juft uzunroq paypaslagichlar joylashgan. Nerisning tana qismi bir xildagi 200 tacha segmentlardan tuzilgan bo‘lib,har bir segmentning ikki yon tomonida tanaga nisbatan tik joylashgan kattagina paradopodiyalar joylashgan. Har bir parapodiyada ustki (yelka) tomoniga yo‘nalgan orqa o‘simta (notopodiya) va pastki qorin tomon o‘simtasi (nevropodiya) lar bo‘lib, bulardan yon tomonga o‘sgan juda ko‘p va har xil yo‘g‘onlikdagi “qillar” joylashgan. Bundan tashqari parapodiyaning ustki va ostki qismida ancha uzun ingichka (ba’zilari ayri shoxlangan) o‘simtalar bo‘ladi; bular jabralar-nafas olish organlaridir. Bir oz ingichkalashgan dum segmentlarining oxirida, ko‘pincha, bir juft o‘simta bo‘lib, anal teshigi qorin tomoniga ochilgan. Terining ustki qismi qalin kutukula bilan qoplanib teri muskul xaltasi yaxshi rivojlangan. Epiteliyasidagi pigment ho‘jayralari nerislar (va boshqa ko‘p qillilar) ning tanasini yashil, sarg‘ish, qizg‘ish va boshqa ranglarda bo‘lishini muvofiqlashtiradi. To‘rt qator cho‘ziq muskullari yaxshi taraqqiy etgan. Har bir segmentning ikkilamchi tana bo‘shlig‘i dissepiment pardalari bilan ajralib turadi. Hazm organlarining tuzilishida katta halqum, oshqozoning ostki qismidan ajralib, pastga yo‘nalgan bir juft ko‘richak o‘simtalarning bo‘lishi harakterlider. Qon aylanish sistemasi ichak ustida va ichak ostida (qorin tomonda) joylashgan katta tomirlar va ularni tutashtiruvchi ichak atrofidagi 6-7 ta halqa tomirlardan tarkib topgan. Ayirish organlari - yaxshi taraqqiy etgan metanefridiya “voronka”laridan iborat bo‘lib har bir naychalari pastdagi segment orqali tashqariga ochilgan. Nerv sistemasi- nerislarda sezuv organlari yuqori darajada rivojlanganligi sababli bosh yoki halqum usti nerv tuguni (“bosh 12 miya”) halqum osti nerv tuguni va qorin nerv zanjirini yaxshi taraqqiy etgan. Masalan: nerislarda ko‘zlar ma’lum darajada umurtqalilarning ko‘z tuzilishini eslatadi. H i d va teri sezuv organlari ham yaxshi rivojlangan. Ba’zilarida bulardan tashqari muvozanat organi-statotsitlar yoki to‘lqin sezuv (“eshituv”) organi ham bo‘ladi. Jinsiy sistemasi - nerislar ayrim jinsli. Gonada (tuxumdon yoki urug‘don)lari segmentlarida va tana bo‘shlig‘ining ichki devorida joylashgan. Yetilgan jinsiy hujayralar terini teshib suvga chiqib otalanadi (bir qancha ko‘p qillilarda jinsiy mahsulot metanefridiya voronkalari orqali chiqariladi). Suzib yuruvchi neris suv o‘tlari jumladan “dengiz karami” va boshqalar bilan ovqatlanadi. Rivojlanishi - Otalangan tuxum spiral maydalanish orqali meroblastlar hosil etib, blastula va gastrula davrlarini o‘tib rivojlanadi. Gastrula davrida ko‘p qillilar uchun juda xarakterli kiprikli troxofora lichinkasi etishadi. Troxofora halqali chuvalchanglarga o‘xshamaydi. Bu mayda lichinka tanasining ustki qismi ikki qator – og‘iz usti va og‘iz osti kiprik halqalari bilan o‘ralgan. Tananing ustida bir tutam – ancha uzun “sulton kiprikchilari” bo‘ladi. Oldingi (qorin) tomonidagi og‘iz qisqa ichak bilan tutashib, u orqa tomonga anal teshigi orqali ochilgan. Ularda birlamchi tana bo‘shlig‘i, bir juft yoki bitta protonefridiya tipidagi ayirish naychalari bo‘ladi. (Mazkur belgildar ularni kiprikli yassi chuvalchanglar – turbellariyalarga juda yaqinlashtiradi.) Shu xildagi troxoforalar ma’lum muddat suzib yurib hayot kechiradi va rivojlanib voyaga etadi. Ba’zi ko‘p qillilarda troxofora lichinkalari sal boshqacharoq (masalan kam kiprikli yoki bir necha – yon o‘simtali va b.lar) bo‘lishi mumkin. Lekin hammasida yu qorida ko‘rsatilgan asosiy xususiyatlar saqlanadi. Troxoforaning so‘nggi rivojlanishi pastki qismidan bo‘g‘imlar hosil qilishdan boshlanadi. Ba’zan 5 - 7 yoki 10 – 15 ta segment etishib ichak 13 va boshqa ichki organlar shu tomonga yo‘nalgan holda o‘sadi. Mazkur rivojlanishda ichakning ikki yon tomonida mezoderma qavati - solitlar va ularning ichki qismida, har bir segmentda alohida ikkilamchi tana bo‘shlig‘i – selomlar paydo bo‘ladi. S h uning uchun ham ikkilamchi tana bo‘shlig‘ining ichki devori – mezodermal hujayralar – seloteliyalar bilan qoplangan. Mezoderma va ikkilamchi tana bo‘shlig‘i paydo bo‘lishi bilan qon aylanish sistemasi, metanefridiya (ayirish organlar), jinsiy organlar, parapodiyalar va boshqa organlar rivojlanadi. Dastlab 5 – 6 yoki 10 – 15 segmentli bu yosh chuvalchang davrini “nektoxeta” deb nomlangan. Ko‘pincha uning har bir segmenti atrofida kiprikchalari bo‘ladi. Troxofora va nektoxetalar suv o‘tlari yoki mayda hayvonlar bilan oziqlanadi. Aksari ularning so‘nggi rivojlanishi dengiz tubida sodir bo‘ladi. 14 II.Bob.Halqali chuvalchanglar tipi tuzilishi,xilma-xilligi, tabiat va inson hayotidagi ahamiyati 2.1 . Ko‘p qillilarning tuzilishi va hayotidagi ba’zi xususiyatlar Dengiz va okeanda suzib yurib hayot kechiruvchi ko‘p qilli halqalilarning turlari juda ko‘p. Bular nerieda, alsionida va tomopterida oilalariga mansub chuvalchanglardir. Ularning bir qancha turlari dengizning sohil doirasidan uzoq joylarda, ochiq dengiz va okeanlarda ko‘p tarqalgan. Ba’zan okean oqimi (golfstetrim va boshqa oqimlar) ularni juda keng tarqalishiga sabab bo‘ladi. Bularning hammasida parapodiyalar va ulardagi katta-kichik qil- tikanchalar uzun va yaxshi rivojlangan. C h uvalchang mana shu harakatchan organlari yordamida va butun gavdasini chaqqon egib harakatlantirib erkin suzadi. Bu guruh halqalilar o‘rtasida yuqorida ko‘rib o‘tilgan o‘simlikxo‘r nerislar va juda xilma-xil tuzilgan yirik yirtqich turlar uchraydi. Yirtqichlari mayda hayvonlar, boshqa chuvalchanglar, hatto, baliq chavoqlari bilan oziqlanadi. 5 Ko‘p qillilarning nerisda, afrodita, amfinomida va boshqa oilalarining ko‘pchiligi dengiz tubida o‘rmalab yashovchilar guruhini tashkil etadi. Bular nihoyatda ko‘p va xilma-xil bo‘lib, ko‘pchiligida parapodiyalar yaxshi rivojlanmagan. Bular dengiz tubidagi chirindi va mikroblar yoki o‘simlik mahsuloti, bir qanchasi esa yirtqichlik bilan hayot kechiradi. Masalan “dengiz sichqoni” degan afroditalar turli chuvalchanglar, mollyuskalar, k o vakichaklilar bilan oziqlanadi. Qumyorarlar (arinikola) deb nomlanuvchi hamda boshqa bir necha oilaga mansub halqalilar sohil doirasida – dengiz tubida qum va balchiq 5 Mavlonov O., Xurramov Sh., Eshova X. Umurtqasizlar zoologiyasi. Т ., “0 ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2006. - 464 b.7. Dadaev.S, Safarov.K umurtqasizlar zoologiyasi. 2019-yil. 15 ichida uya yasab yashashga moslashgan. Bu ancha yirik ( 20 sm atrofida) chuvalchangning bosh tomoni yo‘g‘onlashib, parapodiyalarining kichrayganligi, boshdagi sezuv organlarining yo‘qolganligi xarakterlidir. Ular hazm qilish organlari orqali qum va baliqni o‘tkazib, undagi chirindi, mikroblar va o‘simlik qoldiqlari bilan oziqlanadi. Bulutlar, qorinli poliplar (marjonlar) va turli koloniyalarining oraliqlarida halqali chuvalchanglar (silidalar oilasi va boshqalar) ham ko‘p yashaydi. Bu ko‘pincha mayda va rangdor halqalilar, ko‘pincha gidroid poliplar va mayda hayvonlar bilan oziqlanadi. Bularning bir necha turlari bulutlarning tanasiga kirib yoki “bo‘shab qolgan” mollyuska chig‘anoqlari ichiga kirib yashashga moslashgan. Naychalarning ichida yashovchi halqalilar. Xetoptridalar, sabellida va serpulidalar oilalariga mansub bu chuvalchanglar o‘z tanasi atrofida naycha hosil qilib, shu naycha ichida hayot kichiradi. Naycha chuvalchanglarning maxsus bezlari faoliyati natijasida hosil bo‘lgan organik modda, ohak yoki aralash dengiz tubidagi qum zarrachalari va chig‘anoq parchalari kabi moddalardan foydalandi.naycha ichida yashovchi chuvalchanglarning bosh qismida juda ko‘p popuksimon paypaslagichlar va jabra o‘simtalari hosil bo‘lib, bular nafas olish, suvni yangilash, oziq olish kabi vazifalarni o‘taydi. Qisqargan parapodiyalar esa naycha devoriga mahkam yopishishga xizmat qiladi. Bular suv tubidagi o‘simlik yoki hayvon qoldig‘i va chirindilar, ba’zilari esa mayda hayvonlar bilan oziqlanadi. Naychalar ba’zi turlariga to‘g‘ri, egilgan va boshqa shakllarda bo‘ladi. Naycha-himoya vazifasini o‘taydi. Ko‘p qilli halqalilarning bir qancha turlari bo‘linib ko‘payadi. Sillidalar oilasiga kiruvchi halqalilar kurtaklanib ham ko‘payadi. Yetishgan kurtagi ajralib, voyaga etadi. Mirionidalar oilasiga mansub chuvalchanglar 16 dum tomonida tomonida bir qancha bir-biriga tutashgan kurtaklarni olib yuradi. Dengiz tubida o‘rmalab yashovchi halqalilarning bir qancha turlarida bo‘linib ko‘payish- epitokiya hodisasi mavjud. Ulug‘ okeanning ba’zi orollari sohillarida yashovchi pallolo nomli ancha yirik chuvalchang har yili oktyabrda tanasining pastki (gonadalari va jinsiy mahsuloti bo‘lgan) qismini ajratib yuboradi. 40 sm gacha uzunlikdagi epitok deb ataluvchi bu qismida paraportiya va qillari uzun bo‘lib, suzishga moslashgan; unda tuxum yoki spermalar etiladi. S h u xildagi epitoklar oydin kechalarda millionlab dengiz betiga ko‘tarilib, jinsiy ko‘payadi va shundan so‘ngra o‘ladi. Ularning mahalliy aholi ovlab ovqatga ishlatadi. Paloloning dengiz tubida qolgan bosh tomoni – atok qismi esa hayoti va bo‘linib ko‘payishini davom etiradi. Atlantik okeani va dengizlarida yashovchi boshqa palolo (Eunice fucata) esa shu zailda iyulda ko‘payadi. Oq dengiz tubida yashovchi bir xid neris (N. virens) ham pastki jinsiy epitok qismini ajratib ko‘payadi. Dengiz halqali chuvalchanglari dengizdagi turli hayvonlar va xususan baliqlar hayotida g‘oyat katta ahamiyatga molikdir. Shuning uchun ham akademik A. L. Zenkevich rahbarligidagi Rus zoologlari Kaspiy dengizidagi baliq ozuqasini ko‘paytirish maqsadi bilan neris chuvalchanglarini shu dengizda iqlimlashtirdilar. Okean va dengizlarning deyarli hamma biotoplarini egallagan juda ko‘p tur va xilma-xil formalardan tashkil topgan halqalilar aksari nihoyatda ko‘plab ko‘payish xususiyatiga ega (Barensev dengizida yashovchi sars maldaniyasi degan tur 1m 2 joyda 90 mingtagacha ko‘payadi). 6 2.2 Sodda halqali chuvalchanglar. 6 . A.R.Qo‘shoqov, M.M.Qurbonova Paleontologiya Toshkent “Go To Print” 2020 17 Birlamchi halqalilar – eng sodda tuzilgan, mayda (2-3 mm dan 2-3 sm gacha) chuvalchanglar bo‘lib, hamma turlari dengizning sayoz sohil doirasida, turli o‘simlik yoki o‘troq mayda hayvonlarning oraliqlarida o‘rmalab yurib hayot kechiradi. Bularni n g mayda formalarida segmentlar 7-8 tadan kattalarida esa 15-20 tadan oshmaydi. Hamma turlarida asosiy harakat organlari-tana atrofidagi bir necha qator kipriklar hisoblanib, ba’zi avlodlarida kichkina parapodiyalar bo‘lishi xarakatlidir. Yirikroq avlodlarining bosh qismida bir juft paypaslagichlar bo‘ladi. Ko‘pchilik turlarida segmentlar ichki – dissepiment pardalar bilan ajralgan; qon aylanish sistemasi metanefridiyalar tipidagi ayirish organlari rivojlangan. Nafas olish organlari yo‘q. Teri orqali nafas oladi. Ayirish jinsli, troxofora lichinka bilan rivojlanadi. Protodrilus (Protodrilus) sodda halqalilarning yirikroq turlaridan 2-3 sm uzunlikdagi bu chuvalchang Qora dengizining Qrim soxillarida, sayoz joylarda ko‘p uchraydi. Protodrilusning tanasi bosh, 20-30 tacha segmentlar va dum qismidan tuzilgan. Boshchasida ancha uzun paypaslagichlari joylashgan. Bu teri va hid sezish organi. Ko‘zi yo‘q uning o‘rnida muvozanat organi bo‘lib, boshning qorin tomonida og‘iz joylashgan. Dum tomonda anal teshigi bor. Terisining usti, segmentlarning oralig‘i mayda kipriklar bilan qoplangan. Qorin tomoni bo‘ylab o‘tgan tarnovsimon botiqliqning ichida ham kiprikchalar joylashagan. Bular hammasi o‘rmalab harakat etishga yordam beradi. Protodrilusning teri – muskul xaltasida 4 qator cho‘ziq muskullar va qiyasiga joylashgan. Ikkilamchi tana bo‘shlig‘i, qon aylanish sistemasi rivojlangan. Nerv sistemasi bir juft xalqum usti nerv bo‘g‘inlari (“bosh miya”) va u bilan komissura orliq tutashgan halqum osti nerv bo‘g‘inlaridan ham qorin nerv zanjiridan tuzilgan. 18 Jinsiy mahsuloti oxirgi segmentlarda etiladi. Protodriluslar bir nechta otalangan tuxumlarini maxsus pillaning ichiga qo‘yadi. Pillada tuxumrivojlanib, ni h oyatda mayda troxofor lichinkasiga aylangach, suvga tarqaladi. Ularning troxoforlarida daslab 1-2 keyinchalik esa bir necha qator ko‘ndalang joylashgan kipriklar etishib, erkin harakat qiladi va bir oziqlanib o‘sadi. Bu oziqlanishda troxoforadagi katta-voronkasimon “lablar” yordamida beradi. Protodriluslardan boshqa ko‘pchilik mayda sodda halqalilar dngiz sohil doirasida qum ichida kechiradi. Nerillidalar oilasiga mansub turlaridan bittasi S h veysariyaning g‘or suvlarida topilgan. Sodda halqalilar ko‘p qilli chuvalchanglarning kelib chiqishini o‘rganishda katta nazariy ahamiyatga ega. 2.3 Zuluklar (Hirudinea) sinfi vakillari va tarqalishi. Zuluklar halqali chuvalchanglar tipigning o‘ziga belgilariga ega bo‘lgan avlodlaridan. Qon so‘rib yoki mayda hayvonlar bilan ovqatlanadi. Ularda halqalilarning bir qancha asosiy xarakatli belgilari – ichki segmentlar, metanefridiyalar, bosh nerv guguni va qorin nerv zanjiri, yaxshi rivojlangan qon aylanish sistemasi va boshqalar saqlangan. Shu bilan birga qadimgi (qisman hozirgi) avlodlarining qon yoki tana syuqligini so‘rib – ektoparazitlik bilan hayot kichirishga layoqatlanishi natijasida, ma’lum darajada o‘zgarib boshqacha xususiyatlar hosil etgan. Yirtqich formalari ham bor. Chunonchi, bularda boshqa hayvon tanasiga yopishadigan ikkita so‘rg‘ich hosil bo‘lib, tashqi segmentlari yo‘qolgan yoki ozaygan; gavdasi yassilashgan, teri – muskul xaltasida muskullar eng kuchli rivojlanib, ikkilamchi tana bo‘shlig‘i mezenxema ho‘jayralari bilan qoplangan va shu 19 munosabat bilan qon aylanish sistemasi va metanefridiyalar tuzilishida bir qancha o‘zgarishlar vujudga kelgan. Shular bilan birga ular uchun maxsus sezuv organlari-kuzlarning bo‘lishi hazm organlarining kuchli rivojlanganligi, ichidagi katta yon o‘simtalar paydo bo‘lganligi, ikki jinsli organlari yaxshi rivojlanganligi va pilla qo‘yib, lichinkasiz taraqqiy etishi xarakatlidir. Zuluklar bir qancha organlarining tuzilishi, jumladan bir necha avlodlarida qilsimon o‘simtalarning saqlanganligi va boshqa belgilari qtlsimon o‘simtalarning saqlanganligi va boshqa belgilari bilan oz qilli halqali chuvalchanglarga ko‘p jihatdan yaqinlashadi. Hozirgi vaqtda zuluklarning 400 ga yaqin turi mavjud; ularning ko‘pchiligi ko‘llar kichik suv havzalari, daryolar qisman dengizlarda yashaydi. Hozirgi zoologiya sistemasiga ko‘ra zuluklar sinfi qadimgi zuluklar (Archihirudinea) va haqiqiy zuluklar (Euhirudinea) kichik (kenja) sinflardan tarkib topgan. Q u yida O‘zbekistonda ko‘p tarqalgan so‘nggi sinf vakillarining tuzilishi ko‘rib o‘tiladi. 7 Meditsina zulugi (Hirudo medicinalis) ning tuzilishi va hayoti Meditsina zulugi ba’zi sayozroq ko‘llar, kattoroq havza va botqoqliklarda ko‘p uchraydi. 8-15 sm uzunlikdagi bu chuvalchangning ancha yo‘g‘onlashgan ko‘kimtir-yashil tanasining esa bundan 2-3 marta kattaroq anal so‘rg‘ichi joylashgan. Bular hayvon tanasiga yopishishga va harakatlanishga yordam beradi. Bosh tomoni ingichkalashgan, dum tomoni yo‘g‘onroq bo‘lib, tanasi juda ko‘p mayda “halqalar” hosil qiladi. Lekin bu soxta halqalardir. Aslida zulukning haqiqiy-ichki segmentlari 33 ta bo‘lib, bu son ko‘pchilik zuluklar uchun xarakterlidir. 7 Шарова И.Х. Зоология беспозвоночних. М:,”Владос”, 2002.-590 с. 20 Zulukning shilimshiqli yashil tusli terisida jigarrang qoramtir chiziqlar bilan birga orqasida sarg‘ish yoki qizg‘ish yo‘li “guldor” shakllar ravshan ko‘zga tashlanadi. Bosh tomonida har xil kattalikdagi 10 ta ko‘zchalar joylashgan (bular shunday qaraganda ko‘rinmaydi). Terining ustki yupqa kutikula bilan qoplangan bo‘lib, uning ostidagi epiteliya oralig‘ida shilimshiq modda ajratuvchi bezlar ko‘p. Epiteliyaning ostiga halqali va cho‘ziq muskullarning tolalari tutashgan. Zuluklarda qorin-orqa yo‘nalishidagi va qiya joylashgan muskul tolalari kuchli taraqqiy etgan. Bular hammasi zulukning suvda tez va chaqqon harakatlanishini muvofiqlashtiradi. Og‘iz so‘rg‘ichining ostidagi voronkasimon botiqlikda og‘iz, dum so‘rg‘ichining ustida esa anal teshigi joylashgan. Hazm va boshqa ichki organlari parenxema tipidagi ho‘jayralarning oralig‘ida joylashgan. Hazm organlari. Og‘iz so‘rg‘ichining ostidagi og‘izoldi botiqligi devorida 3 ta bir-biriga qarama-qarshi joylashgan yassi yarimshar shaklidagi organi- jag‘larining bo‘lishi xarakterlidir. Qattiq va muskulli jag‘larining ustki qirrasida o‘tkir-arrasimon tishchalar bor. Zuluk birorta sut emizuvchi hayvon yoki odam terisiga yopishgan vaqtda mazkur jag‘lar arraga o‘xshab ishlandi va terisida uchta kesik hosil qilgach, u qon so‘rishga o‘tadi. Og‘iz-katta muskulli halqumga ochilgan. Halqum devoridagi bezlardan hosil bo‘luvchi girudin moddasi qonni ivib qolishdan saqlab, so‘rishni muvofiqlashtiradi. Oshqozoni juda katta va u 12-13 ta yon o‘simtalar hosil qiladi. Eng uzun oxirgi yon o‘simtalar ichakning ikki yon o‘simtalar ichakning ikki yon tomonida joylashgan. Oshqozonining bu o‘simtalarda zapas qon ivimagan holda uzoq vaqt saqlanadi. Dum tomonida joylashgan kaltagina ichak bir oz yo‘g‘onlashgan, u orqa ichak va anal teshigi orqali tashqariga ochilgan. So‘rib olingan qon ichakda hazm bo‘ladi. Qon aylanish sistemasi . Qon tomirlari yo‘qolib ikkilamchi tana bo‘shlig‘ining qoldig‘i-lakunlar qon tomirlari siqatida xizmat qiladi. Katta 21 tomir (lakun)lar to‘rtta bo‘lib, orqada, qorin tarafda va ikki yon tomonda joylashgan. Selom bo‘shlig‘ining suyuqlig‘i bilan aralashgan qon mazkur lakunlar va ularninng bir-biriga tutashtirgan mayda tomirlarda harakat etiladi. Maxsus nafas olish organlari bo‘lmagani uchun qon teridan o‘tgan kislorodni va hazm bo‘lgan oziqni tarqatishga xizmat qiladi. Ayirish organlari 17 juft metanefridiylardan tuzilgan. Tana bo‘shlig‘i bo‘lmaganligi uchun bularning voronkasimon qismi yopiq (osti o‘ralgan) – pufaksimon shaklda. Ayirish naychalarining har biri pastda kengayib, siydik pufakchalari hosil qiladi. Bularining har biri alohida tashqariga ochilgan. Zuluklar ikki jinsli 10-12 juft urug‘donlari ikkita uzun urug‘ yo‘liga tutashgan. Ikkita urug‘ yo‘lining har biri oldingi tomondagi buklang a n urug‘ qopchiqlariga ochiladi (bularda sperma saqlanadi). Naychasimon urug‘ qopchiqlariga o‘z navbatida urug‘ chiqarish kanaliga, ular esa bitta-muskulli qo‘shilish organiga tutashgan. Bu organ qo‘shilish vaqtida tashqariga qayrilib chiqadi. Tuxumdonlari bir juft. Kalta tuxum yo‘li bitta tuxum chiqarish naychasi orqali qinga ochilgan. Qin teshigi tananing oldingi-qorin tomonida, qo‘shilish organining pastrog‘ida joylashgan. Bularda ham jinsiy yo‘llarga yaqin, tananing oldingi qismida “kamar segmentlari” bo‘lishi harakterlidir. Bular ham “kamar” vositasida pilla yasab o‘z tuxumini pilla ichiga qo‘yishadi. Nerv sistemasi “bosh miya” (halqum usti nerv tugunlari), u bilan komissuralar orqali tutashgan halqum osti nerv tugunlari va qorin nerv zanjiridan tarkib topgan. Qorin nerv zanjiri bir nechta bir-biri bilan tutashgan tugun (gangliya) lar shaklida tuzilgan bo‘lib, qoirn tomonidagi lakun bo‘shlig‘ida joylashgan. Terisida juda ko‘p mayda sezuv bo‘rtmalari joylashgan bo‘lib, bular terisi sezuv va hid sezuv vazifalarini bajaradi. Bundan tashqari boshning ustki tomonida 4-5 juft mayda ko‘zchalar bo‘ladi. 22 Ko‘payishi va rivojlanishi. Zuluklar, jumladan meditsina zulugi ham jinsiy yo‘l bilan ko‘payadi. Ichdan otalanadi, almashinib urchiydi. Ko‘payish vaqtida kattalashgan “kamar” qismidagi bezlar ajratgan suyuqlik qotib, qalin- xitin qobiqli kattagina (2 sm li) “pilla” hosil qiladi. Otalangan tuxumlarini oziqni suyuqligi bilan shu xildagi “pilla” ning ichiga qo‘yadi. Zuluklar o‘z pillasini suv havzalari atrofidagi zax tuproq oralig‘iga, ba’zan er pilladan 5- 10 tagacha yosh zuluk etishib, suvga tarqaladi va 2-3 yilda voyaga etadi. Umuman zuluklar 15-20 yilgacha umr ko‘radi. 8 Exiuridalar (Echiuroidea) sinfi Exuridalar dengiz va okeanlarning tubida, sohil doirasidan tortib okeanning katta chuqurliklari – abissal zonasida qum va baliq yorib hayot kechiruvchi chuvalchanglardir. Bularning tashqi ko‘rinishi yuqorida ko‘rib o‘tilgan halqalilarga o‘xshamaydi. Tanasi qopchiqsimon, bosh tomonda uzun xartumchasi bor. Tanasida segmentlar saqlanmagan, ikkilamchi tana-selom bo‘shlig‘i umumiy ichki bo‘shliqni tashkil etadi. Lekin, exiuridalarning hamma avlodlarida teri qilchalarining oz bo‘lsada, mavjudligi, bir necha juft nefridiya “voronkacha” larining bo‘lishi, qon aylanish sistemasining tuzilishi va xususan troxofora lichinkalari shaklida rivojlanishi bularning halqalilar avlodi ekanligini dalolat beradi. Exiuridalarning 20-30sm gacha kattalikdagi qopchiqsimon tanasi hamma vaqt deyarli qum yoki balchiqli dengiz tubida maxsus “joy”ga botgan holda joylashib ko‘pincha kam harakat bo‘ladi. Tananing bosh tomonidagi uzun “xartum” o‘simtasi esa juda harakatchan; bu exiuridaning oziq oluvchi va nafas oluvchi organidir. Bonsila viridis degan turda 1 m uzunligidagi 8 Эдвард Э.Рупперт, Ричард С. Фокс, Роберт Д. Барнс, “Зоологии беспозвоночных функциональные и эволюционные аспекты”, седьмое издание, М:, Издательский центр -Академия- 2008. 1870 стр. 23 xartumning uchi ayri-ikkiga ajralgan bo‘lsa, exiurus, talassema kabi avlodlarida xartum kalta, ba’zilarida bu organ bo‘lmaydi. Xartumning ichki (qorin) tomoni ariqchalik, u mayda kiprikchalar bilan qoplangan, uning pastki qismi og‘izga tutashgan. Exiuridaning qoirn tomonida “bosh”dan pastigacha cho‘zilgan ariqcha chizig‘iga qarab, qorin tomonini aniqlash oson. Shu tomonda og‘izga yaqin qorin qilchalari va jinsiy yo‘llarining teshikchalari joylashgan. Tananing nastki qismida anal teshigi, uning atrofida-anal qilchalari bor. Exiuridalarining teri-muskul xaltasi sirtqi kutikula, epiteliya qavati, halqali va cho‘ziq muskullar ham ichki seloteliya hujayra qavatlaridan tarkib topgan. Bundan boshqa ularda ko‘ndalang-qiya muskullar ham bo‘ladi. Ikkilamchi tana bo‘shlig‘i bitta katta selomdan iborat bo‘lib, u maxsus tana suyuqligi bilan to‘lgan. Mazkur bo‘shliqning oldingi qismida bir-ikki juft nefridiya voronkachalari bor; ular jinsiy mahsulotni chiqarishga xizmat qiladi. 24 Xulosa Halqali chuvalchanglar tipi sistematikasini o’rganar ekanmiz . Bu tipning barcha sinflari vakillarining tuzilishi ,yashash tarzi, tarqalgan hududlari inson va tabiatdagi ahamiyati haqida to’liq ma’lumotga ega bo’lib boraveramiz . Bu tip vakillari nihoyatda xilma-xil va keng tarqalgan.Biz asosan maktab darsliklarida kam tukli halqali chuvalchanglar sinfiga mansub yom’g’ir chuvalchangi haqida o’rganganmiz va u haqda qisman bo’lsada ma’lumotga egamiz. Lekin bundan tashqari mimglab hayvonlar bor va biz ular haqida hali bilmaymiz. Ushbu kurs ishi davomida biz halqali chuvalchanglar tipiga chuqurroq yondoshdik.Halqali chuvalchaglar barcha sinflariga mansub vakillari bilan tanishdik .Ular haqida ma’lumot to’pladik. Amaliy ahamiyati borasida esa olimlar olib brogan tadqiqot namulari ,ilmiy maqolalar bilan tanishdik. Hammamizga ma’lumki yomg’ir chuvalchangi yer unumdorligini oshiradi . Bundan tashqari yer unumdorligini oshirishda , gumus olishda foydalaniladigan Kaliforniya chuvalchangi ham bugungi kunda kata ahamiyatga ega.Zuluklar sinfi vakillari asosan tibbiyot sohasida keng qo’llaniladi. Bularga meditsina zulugini misol qilishimiz mumkin . Ular og’iz so’rg’ichlari qon so’rishga moslashgan .Zuluklar sutemizuvchilar va odam qonini so’rib yirtqichlik bilan hayot kechiradi.Zuluklar sinfiga kiruvchi Hirudo medicinalis yagona shifobaxsh tur hisoblanadi.Dorivor zulukning sifobaxsh ta’siri uning so’lagiga asoslagan –unda bioaktiv moddalar mavjud.Asosiy tarkibiy qism girudin moddasi va u qon ivishini oldini oladi. Girudin va so’lakning boshqa bioaktiv tarkibiy qismlari bakteritsid(pathogen mikroblarni o’ldiradi), shuningdek bakteriyalar ko’payishi va rivojlanishini oldini olish kabi ta’sirlarga ega.Shu sababli bugungi kunda tibbiyot sohasida zuluklar ahamiyati katta . Halqali chuvalchanglar tipi to’g’risidagi qadimgi ma’lumotlar va ular ustida ishlagan olimlar haqida ma’lumotlarga 25 keladigan bo’lsak.Halqali chuvalchanglar o‘rtasida eng qadimgilari birlamchi halqalilar (Archiannelidae) ekanligi ularning morfologik tuzilishi va boshqa xususiyalaridan ravshandir. Ko‘p qilli halqali chuvalchanglar (Polychaeta) mazkur sinfining avlodlaridan rivojlangan (yoki shular bilan bir vaqtda, bir xildagi daslabki avloddan paydo bo‘lgan) va hozirgi davrda nihoyatda xilma-xil ravshda dengiz layoqatlashgan va shu munosabat bilan juda ko‘p turlar hosil qila olgan sinfdir. Ayni vaqtda ko‘p qillilar- halqalilarga xos bo‘lgan eng xarakterli va qadimgi tuzilish xususiyatlarini saqlab qolgan guruhdir. Yaqinda fanga ma’lum bo‘lgan paleozoy erasida yashagan ko‘p qillilarning qazilma qoldiqlarining tuzilishi ham mazkur fikrni to‘la tasdiqlaydi. Oz qilli halqalilar (oligjchaeta) ning ko‘p qillilarning avlodlaridan kelib chiqqanligi ham ravshandir. Mazkur ikki sinf turlari tuzilishini qiyosiy o‘rganish, hamda ozqillilarning daslabki rivojlanishida troxoforasimon davrning mavjudligi, bu fikriga dalil bo‘la oladi. O‘tgan asrning o‘rtalarida mashhur rus tabiyotshunosi A. F. Mid dendorf tomonidan topilgan va keyinchalik Grube va N. A. Livanov tomonidan tekshirilgan qadimgi yoki qilli zuluklar-umuman zuluklarni oz qilli halqalilarning avlodlaridan kelib chiqqanligi to‘g‘risidagi nazariyani isbot etishga yordam berdi. Bundan tashqari zuluklar bilan oz qillilar tuzilishi va rivojlanishini qiyosiy o‘rganish mazkur fikrni shubhasiz tasdiqlaydi. Exiuridalarning sirtqi va anatomik tuzilishi ko‘p jihatdan halqali chuvalchanglarga o‘xshamaydi. Chunki, ular million yillar davomida qum va baliq yorib yashashga layoqatlanish evolyutsiyasi natijasida kuchli darajada o‘zgarib, segmentlar tuzilishi – metamerlik xususiyatlarini yo‘qotgan, soddalashgan sinfdir. Shunday bo‘lsa ham ularda halqalilarga xos bir qancha organlar sistemasining saqlanganligi, xususan mazkur sinf uchun eng xarakterli bo‘lgan tarxofora lichinkasi shaklida rivojlanishi va shuningdek, 26 lichinka taraqqiyoti davrida dastlabki segmentlarning hosil bo‘lishi exiuridalarni halqalilarga mansub ekanligini yaqqol ko‘rsatadi. Aftidan, exiuridalar dastlabki halqalilarning eng qadimgi avlodlaridan paydo bo‘lgan va faqat ma’lum hayot sharoitiga layoqatlanish tufayli ko‘p turlar hosil qila olmagan guruhdir. Umuman halqali chuvalchanglarning qanday dastlabki formalaridan paydo bo‘lishi masalasi, professor S.V. Averensev va V.F. Natalilar ta’kidlagani kabi, hozirgacha aniqlangan emasdir. Bu sohada bayon etilgan bir necha xil faraziyalar mazkur masalani ravshan hal etib bera olmaydi. Umurtqasizlar filogeniyasi masalasi bilan ko‘p shug‘ullangan Rus zoologi S. V. Averensav, E. Meyer va A. Langlarning faraziyalariga yondashadi.Mashhur rus zoologi V.N. Beklemishevning fikricha annelidalarning paydo bo‘lishi masalasi – umuman tananing segmentlardan tarkib topishi (metameriya tuzilishi) ning paydo bo‘lishi masalasi bilan bog‘liqdir. Metamer tuzilishning qaysi dastlabki guruhda va qaysi yo‘l bilan paydo bo‘lganligi hozirgacha ravshan hal etilgan emas. 27 Foydalanilgan adabiyotlar 1.S.Dadayev,O.Mavlonov “zoologiya” Toshkent 2008 46-50 betlar. 2.O.Mavlonov “Umurtqasizlar zoologiyasi”Toshkent 1998 3. Jon G.Houseman, Digital Zoology, Version 1,0 Student Workbook And, CD- ROM, University of Ottawa, 2000. -162 pag. 4. Mavlonov O., Xurramov Sh. Umurtqasizlar zoologiyasi.T., Mehnat, 1998, - 438b. 5. Mavlonov O., Xurramov Sh., Norboev Z. Umurtqasizlar zoologjyasi. Т ., “0‘zbekiston”, 2002. -462 b. 6. Mavlonov O., Xurramov Sh., Eshova X. Umurtqasizlar zoologiyasi. Т ., “0 ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2006. - 464 b.7. Dadaev.S, Safarov.K umurtqasizlar zoologiyasi. 2019-yil. 7. Mavlonov О ., Saparov К ., Toshmanov N. ZOOLOGIYA (umurtqasiz hayvonlar) / darslik / Т .: “NAVRO‘Z”, 2018. - 402 b. 8. . A.R.Qo‘shoqov, M.M.Qurbonova Paleontologiya Toshkent “Go To Print” 2020 9. Шарова И.Х. Зоология беспозвоночних. М:,”Владос”, 2002.-590 с. 10. Эдвард Э.Руперт, Ричард С. Фокс, Роберт Д. Барнс, “Зоологии беспозвоночных функциональные и эволюционные аспекты”, седьмое издание, М:, Издательский центр -Академия- 2008. 1870 стр . Qo‘shimcha adabiyotlar. 12.Mavlonov O., Najimova S., Nishanbaeva M. Zoologiyani o'qitish metodlari va texnologiyalari. T.,”0 ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2005.-160,b. 13. Mavlonov O. Zoologiya. Т ., “0 ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2006. -320 b. 14. Mavlonov O., Azimov J. Zoologiya.T., 0 ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2009,- 320 b. 15. Mavlonov O. Biologiya (botanika, zoologiya, odam va uning salomatligi, umimiiy biologiya). 0 ‘quv qoilanma. T. “Nihol” nashriyoti, 2008 -512 b. Internet manbalari. www.arxiv.uz www.aim.uz www.fayllar.uz www.twripx.uz www.5baho.uz 28

O‘zbekistonda tarqalgan halqali chuvalchanglar xilma-xilligi, ularning tuzilishi, tarqalishi, biologik xususiyatlari va amaliy ahamiyati

MUNDARIJA:

Kirish………………………………………………………………………..2

I.BOB.Halqali chuvalchanglar( Annelida) tipi sistematikasi……………4

1.1  Kam tukli halqali chuvalchanglar. (Oligachaeta) sinfi………………….4

1.2 Kam tukli halqali chuvalchanglar(Oligachaeta sinfining) vakillari va tarqalishi………………………………………………………………….......7

1.3.Ko‘p tukli halqali chuvalchanglar (Polychaeta) sinfi…………………..10

II.BOB. Halqali chuvalchanglar tipi tuzilishi,xilma-xilligi, tabiat va inson hayotidagi ahamiyati………………………………………………………14

2.1 . Ko‘p qillilarning tuzilishi va hayotidagi ba’zi xususiyatlar………...…14

2.2  Sodda halqali chuvalchanglar………………….……………………….17

2.3 Zuluklar (Hirudinea) sinfi vakillari va tarqalishi…………….…….……18

Xulosa………………………………………………………………………24

Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………….27

Sotib olish