• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 461.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 18 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

O’zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi

5siyosatga oid tamoyillarni tahlil qilish, tashqi iqtisodiy faoliyat shakllari va ularning rivojlanish modellari haqida nazariy bilimlar shakllantiriladi. Shu bilan birga, kurs ishining amaliy ahamiyati shundaki, unda O‘zbekiston misolida tashqi iqtisodiy siyosatning real holati, mavjud muammolar va ularni bartaraf etish choralariga oid takliflar ishlab chiqiladi. O‘zbekistonning valyuta bozorini ochish, eksport-import operatsiyalarini soddalashtirish, savdo to‘siqlarini kamaytirish bo‘yicha so‘nggi yillardagi amaliy tajribasi tadqiq etiladi. Ushbu tahlillar natijasida amaliyotga yo‘naltirilgan tavsiyalar ilgari suriladi. Bu esa nafaqat ilmiy-nazariy asos yaratadi, balki iqtisodiy siyosat yurituvchi tashkilotlar, tadbirkorlar va mutaxassislar uchun foydali qo‘llanma bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Kurs ishi, shuningdek, talabalar va ilmiy izlanuvchilar uchun o‘quv-metodik material sifatida ham amaliy foyda beradi. Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etish tizimi va uning erkinlashtirishga qaratilgan siyosati hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti — tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish jarayonida amalga oshirilayotgan islohotlar, ularning iqtisodiy samaradorligi va mavjud muammolarni o‘rganishdir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishning nazariy asoslarini o‘rganish, amaliy islohotlarni tahlil qilish va mavjud muammolar yuzasidan ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Quyidagi vazifalarni amalga oshirish rejalashtirilgan:  Tashqi iqtisodiy faoliyatning mohiyatini va shakllarini aniqlash;  Erkinlashtirishning nazariy asoslarini tahlil qilish;  Jahon amaliyotidagi tajribalarni o‘rganish;  O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining bosqichlarini yoritish;  Erkinlashtirish doirasida amalga oshirilgan islohotlarni tahlil qilish; 3919) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 25“Made in Uzbekistan” brendi ostida eksport qiluvchilarga qo‘shimcha reklama yordami ajratildi.Investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish maqsadida Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi tarkibida “Investorlarni qo‘llab- quvvatlash agentligi” tashkil qilindi. Har bir loyiha bo‘yicha "case manager" tizimi joriy qilindi. Bu xorijiy sarmoyadorlar uchun soddalashtirilgan tizimlar yaratdi.Shuningdek, Toshkent xalqaro moliyaviy markaziga asos solindi. Bu platforma orqali moliyaviy texnologiyalar, sug‘urta va xalqaro hisob-kitob tizimlarini joriy etish bo‘yicha muhim qadamlar tashlandi. 5-BOSQICH: 2021–2025-yillar — Raqamli transformatsiya va xalqaro integratsiya 2021–2025-yillar O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining global integratsiya va raqamli transformatsiya konsepsiyasiga asoslangan yangi bosqichi hisoblanadi. Bu davrda mamlakat strategik sheriklik, raqamlashtirish va xalqaro standartlarga moslashishni ustuvor vazifaga aylantirdi. Jahon savdo tashkiloti (JST)ga a’zo bo‘lish tashabbusi kuchli sur’atlar bilan keyingi bosqichga ko‘tarildi. Tashqi iqtisodiy yo‘nalishlar bo‘yicha qonunchilik, texnologik infratuzilma, logistika va elektron savdo tizimlari tubdan isloh qilindi. JSTda barqaror a’zo bo‘lish maqsadida 2022–2023-yillarda bojxona kodeksi, intellektual mulkni himoya qilish qonunlari, import eksport tartib- taomillari xalqaro standartlarga moslashtirildi. Bu jarayon 2024-yilda o‘zining yakuniy bosqichiga yetib, O‘zbekistonning global iqtisodiy hamkorligi uchun huquqiy platformani yaratdi. Logistika va transport koridorlari kuchaytirildi. “Afrosiyob” va “Transkaspiy” loyihalari faol ishlaydi. 2023-yil oxiriga kelib O‘zbekiston Xitoy, Qirg‘iziston va Qozog‘iston bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri temiryo‘l aloqalarini tashkil etdi, bu esa markaziy geografik pozitsiya orqali savdo hajmini sezilarli oshirdi. 9soluvchi va himoyachi sifatida ishtirok etadi, iqtisodiy erkinlik esa taraqqiyot garovi sifatida qaraladi. Zamonaviy iqtisodiy nazariyalar, xususan, iqtisodiy integratsiya va globalizatsiya yondashuvlari tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishini milliy iqtisodiy xavfsizlik, innovatsion rivojlanish, hamda xalqaro ta’sir doirasini kengaytirish vositasi sifatida ko‘radi. Xalqaro iqtisodiy integratsiya nazariyasiga ko‘ra, erkinlashtirish orqali davlatlar o‘zaro savdo, sarmoya, texnologiya almashinuvi, xizmatlar ko‘rsatuvi va mehnat migratsiyasi sohalarida hamkorlik qilish imkoniga ega bo‘ladi. Bunday hamkorlik iqtisodiy samaradorlikni oshirish bilan birga, mintaqaviy va global barqarorlikni ham ta’minlaydi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish nazariy jihatdan bir nechta asosiy tamoyillarga tayanadi: 1. Erkin savdo tamoyili Erkin savdo tamoyili Kapital erkinligi Valyuta erkinligi Teng raqobat sharoitlari Xalqaro standartlarga moslik 384) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 113. Valyuta erkinligi Valyuta erkinligi tamoyili milliy va xorijiy valyutalarning bozordagi talab va taklif asosida erkin ayirboshlanishi, ularning konvertatsiyasi kafolatlangan tizimni anglatadi. Bu tamoyil tashqi savdo ishtirokchilari uchun o‘z valyutalarini bemalol sotish yoki sotib olish imkonini beradi. Valyuta bozorining ochiqligi – bu erkinlashtirishning asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, iqtisodiy ishonch va investorlar uchun qulay muhitni shakllantiradi. Valyuta erkinligi to‘lovlar muvozanatini yaxshilaydi, valyuta tushumlarining qonuniy aylanmasini oshiradi va “qora bozor”ni qisqartiradi. Bozor kursini shakllantirish orqali iqtisodiy sharoitlar real baholanishi ta’minlanadi. O‘zbekistonda 2017- yildagi valyuta siyosatini liberallashtirish to‘g‘risidagi qaror bu borada tub burilish yasadi — yuridik va jismoniy shaxslarga valyuta ayirboshlash, import- eksport uchun valyuta to‘lovlarini amalga oshirish imkoniyati berildi. Valyuta erkinligi iqtisodiy erkinlik indeksini oshirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. 4. Teng raqobat sharoitlari Tashqi iqtisodiy faoliyatning samarali ishlashi uchun bozor ishtirokchilarining barchasiga teng raqobat imkoniyatlari yaratish juda muhim. Teng raqobat tamoyili monopolistik cheklovlar va adolatsiz afzalliklarning oldini olishga qaratilgan. Barcha korxonalar – xoh mahalliy, xoh xorijiy – bir xil soliq, bojxona, litsenziyalash va ruxsatnomalar tizimiga bo‘ysunishi kerak. Teng raqobat ishlab chiqaruvchilarni narx, sifat, xizmat ko‘rsatish va innovatsiyalar bo‘yicha samarali faoliyat yuritishga undaydi. Bu esa umumiy iqtisodiy barqarorlik va raqobatbardoshlikni oshiradi. Erkin bozor sharoitida har bir korxona o‘z imkoniyatlari, mahsulot sifati va menejment salohiyati asosida harakat qiladi. Agar davlat ayrim korxonalarni himoya qilsa yoki imtiyozlar bersa, bu teng raqobatni buzadi va iqtisodiy samaradorlikka putur yetkazadi. Shu sababli, bojxona imtiyozlari, subsidiyalar, proteksionistik choralar qat’iy nazorat qilinadi. Bu tamoyil orqali tashqi iqtisodiy faoliyatdagi ishtirokchilar o‘rtasida sog‘lom iqtisodiy muhit yaratiladi. 33investitsiya qilish, kichik va o‘rta biznesni eksportga chiqarishga rag‘batlantirish zarur. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlashga alohida e’tibor berilishi kerak. 3. Raqobat muhitidagi nomutanosiblik Raqobat erkinligi ta’minlansa-da, yirik davlat kompaniyalari va monopoliyalarning ustunligi saqlanib qolmoqda. Bu holat xususiy sektorning tashqi bozorga chiqish imkoniyatlarini cheklaydi. Shuningdek, ayrim hollarda mahalliy hokimliklar tomonidan mahalliy ishlab chiqaruvchilar noto‘g‘ri imtiyozlar orqali proteksionistik siyosat yuritmoqda.Yechim sifatida: Raqobatni himoya qilish qo‘mitasining mustaqilligini kuchaytirish, davlat korxonalarining imtiyozlarini bosqichma-bosqich bekor qilish, xususiy eksportchilar uchun teng imkoniyatlar yaratish lozim. 4. Tashqi bozor talablariga moslashuvdagi muammolar Eksport qilinayotgan mahsulotlar xalqaro talablar va sifat standartlariga to‘liq mos emas. Masalan, G‘arbiy bozorlarda talab qilinadigan ekologik, texnik, xavfsizlik va ISO sertifikatlari ko‘plab korxonalarda mavjud emas. Bu esa O‘zbekiston mahsulotlarining yuqori talabli bozorlarga kirish imkoniyatini cheklaydi.Yechim sifatida: Mahsulot sifati va xalqaro sertifikatlashtirish tizimlariga sarmoya kiritish, korxonalarni xalqaro texnik reglamentlar bo‘yicha o‘qitish, sertifikat olish xarajatlarini davlat tomonidan qisman moliyalashtirish lozim. 5. Logistika va infratuzilmadagi to‘siqlar Eksport-importni qo‘llab-quvvatlaydigan logistika infratuzilmasi hali to‘liq rivojlanmagan. Ko‘plab viloyatlarda eksportga mo‘ljallangan mahsulotlar markaziy omborxona, konteyner terminali, xalqaro bojxona yo‘lagiga ulanish imkoniyatidan yiroq. Transport va tranzit xizmatlari narxi yuqori bo‘lib qolmoqda. Yechim sifatida: Hududiy logistik markazlar tarmog‘ini rivojlantirish, multimodal transport koridorlarini barpo etish, maxsus eksport terminallari 23Investorlarning katta qismi O‘zbekiston iqtisodiyotiga kirmasdan, boshqa mintaqalarga yo‘nalgandi. Shunga qaramay, bu bosqich ichki bozorni barqarorlashtirish, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash, tashqi savdo siyosatini bosqichma-bosqich liberallashtirish yo‘lida muhim o‘rin egalladi. Ayniqsa, yirik infratuzilmaviy loyihalar — temir yo‘llar, avtomobil yo‘llari, aerodromlar va sanoat zonalari qurilishi O‘zbekistonning logistika salohiyatini oshirdi. 4-BOSQICH: 2017–2020-yillar — Tub islohotlar va liberallashtirish siyosati 2017–2020-yillar O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining eng faol, ochiq va keskin liberallashtirilgan davridir. Bu bosqichda mamlakatda nafaqat tashqi iqtisodiy faoliyat, balki umuman iqtisodiy siyosat tubdan isloh qilindi. Bu islohotlarning markazida esa tashqi savdoni erkinlashtirish, valyuta konvertatsiyasini joriy etish, bojxona tartiblarini soddalashtirish va xorijiy sarmoyalarni faol jalb qilish turgan edi. Eng muhim tarixiy burilish 2017-yil 2-sentabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5177-sonli farmoni bilan boshlandi. Unga ko‘ra, so‘mning rasmiy kursi erkin bozor mexanizmi asosida shakllantiriladigan tizimga o‘tdi, ya’ni erkin valyuta konvertatsiyasi qonuniy joriy qilindi. Shundan so‘ng valyuta ayirboshlash bozorida narx erkin shakllana boshladi. Barcha jismoniy va yuridik shaxslarga xorijiy valyutani erkin sotib olish va sotish imkoniyati berildi. Buning natijasida norasmiy “qora bozor” amalda yo‘q bo‘ldi va korxonalar valyuta tushumlarini o‘z xohishlariga ko‘ra ishlatish huquqini oldilar. Bu esa eksportchilar uchun katta imkoniyatlar ochdi. Eksportchilarga valyuta tushumlarining 50 foizini erkin konvertatsiya qilishga ruxsat berildi, keyinchalik bu ko‘rsatkich 100 foizga yetkazildi. Statistik ma’lumotlar (2017–2020) Yil Eksport Import Tashqi Savdo Xorijiy 10Erkin savdo tamoyili tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishning eng muhim negizlaridan biri hisoblanadi. Uning asosida davlatlar o‘rtasida bojxona to‘siqlari, tarif va notarif cheklovlar, kvotalar va import litsenziyalari kabi sun’iy to‘siqlarni kamaytirish yoki bekor qilish yotadi. Bu esa tovar va xizmatlarning xalqaro bozorlarda erkin aylanishini ta’minlaydi. Erkin savdo amaliyoti dunyo miqyosida iqtisodiy o‘sish, raqobatbardoshlik va innovatsiyalarni rag‘batlantiruvchi omil sifatida qaraladi. Masalan, Yevropa Ittifoqi, NAFTA, ASEAN kabi mintaqaviy tashkilotlar aynan erkin savdo tamoyili asosida shakllangan. Tashqi savdoni liberallashtirish orqali ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini kengroq bozorga olib chiqish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, iste’molchilar esa sifatli va arzon tovarlarga ega bo‘lishadi. Shu bilan birga, erkin savdo tashqi bozorlarga kirishdagi to‘siqlarni kamaytiradi, raqobatni kuchaytiradi va resurslardan yanada samarali foydalanishga xizmat qiladi. 2. Kapital erkinligi Kapital erkinligi tamoyili iqtisodiy erkinlikning yana bir muhim yo‘nalishi bo‘lib, xorijiy va mahalliy investorlar uchun teng va adolatli sharoitlar yaratishni ko‘zda tutadi. Bu tamoyil bo‘yicha investitsiyalarni amalga oshirishda ma’muriy va huquqiy to‘siqlar minimallashtiriladi, investor huquqlari himoya qilinadi va kapitalni olib kirish-chiqarish erkinligi ta’minlanadi. Kapital erkinligi orqali mamlakat ichki rivojlanish uchun zarur bo‘lgan moliyaviy resurslarni jalb etadi, yangi ish o‘rinlari yaratiladi, innovatsion texnologiyalar kirib keladi va eksportga yo‘naltirilgan tarmoqlar rivojlanadi. Investorlarni himoya qilish bo‘yicha bitimlar (masalan, “Investitsiyalarni o‘zaro rag‘batlantirish va himoya qilish” bo‘yicha shartnomalar) kapital erkinligining huquqiy asosini tashkil qiladi. Shuningdek, erkin iqtisodiy zonalar va investitsion preferensiyalar kapital erkinligini yanada mustahkamlaydi. O‘zbekiston ham oxirgi yillarda kapital erkinligini ta’minlash bo‘yicha muhim huquqiy islohotlarni amalga oshirdi. 24(mln $) (mln $) savdo aylanmasi (mln $) balansi ($ mln) investitsiyalar (mlrd $) 2017 12 100 13 100 25 200 –1 000 2.5 2018 14 250 17 320 31 570 –3 070 4.2 2019 17 970 23 010 40 980 –5 040 6.6 2020 15 120 21 260 36 380 –6 140 7.5 Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, tashqi savdo hajmi bu yillarda sezilarli darajada oshdi. Garchi savdo balansida salbiy ko‘rsatkich saqlanib qolgan bo‘lsa-da, bu asosan texnologik uskunalar, yoqilg‘i, qurilish texnikasi va farmatsevtika mahsulotlarini import qilish bilan bog‘liq edi. Bu esa o‘z navbatida ichki ishlab chiqarishni modernizatsiyalash uchun zarur edi. 2018-yilda “Yagona bojxona oynasi” tizimi ishga tushirildi. Bu orqali eksport va import operatsiyalari uchun barcha hujjatlar yagona platformada raqamli shaklda rasmiylashtirila boshlandi. Bundan tashqari, “Yagona eksport reyestri” orqali eksportchilar onlayn ro‘yxatdan o‘tishi va ruxsatnomalar olishi mumkin bo‘ldi. 2019-yilda O‘zbekiston Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish uchun muzokaralarni faollashtirdi. Bojxona kodeksi xalqaro talablarga moslashtirildi. Eksport qiluvchilar uchun QQS qaytarish, logistik xarajatlarni subsidiyalash va soliq imtiyozlari taqdim etildi. Shu yillarda O‘zbekiston bir nechta yangi tashqi savdo sheriklari bilan aloqalarni yo‘lga qo‘ydi: Afg‘oniston, Pokiston, Hindiston, BAA, Saudiya Arabistoni va Vetnam kabi davlatlarga eksport hajmi oshdi. Xitoy, Rossiya, Qozog‘iston esa doimiy asosiy hamkorlar bo‘lib qoldi. Bundan tashqari, 2020-yilda COVID-19 pandemiyasiga qaramasdan, tashqi iqtisodiy faoliyat to‘xtab qolmadi. Hukumat “ekspress bojxona tartibi”, onlayn tranzit nazorati, va eksport kreditlar bo‘yicha kechiktirishlar joriy etdi. Shu yili 2Mavzu: O’zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. I BOB. TASHQI IQTISODIY FAOLIYAT VA UNING ERKINLASHTIRILISHI NAZARIY ASOSLARI 1.1. Tashqi iqtisodiy faoliyatning mazmuni, shakllari va ahamiyati ……………. 1.2. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishning nazariy asoslari ……………. 1.3. Dunyo tajribasida tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish yo‘llari ………. II BOB. O’ZBEKISTONDA TASHQI IQTISODIY FAOLIYATNI ERKINLASHTIRISH JARAYONLARI VA MUAMMOLARI 2.1. O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining bosqichlari ……………………….. 2.2. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishda amalga oshirilgan islohotlar ..… 2.3. Erkinlashtirish jarayonida yuzaga kelayotgan muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari ………………………………………………………………………. Xulosa …………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………... 8Tashqi iqtisodiy faoliyat xalqaro siyosiy va iqtisodiy munosabatlarning ajralmas qismi sifatida ham e’tirof etiladi. Chunki mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy hamkorlik nafaqat iqtisodiy foyda, balki siyosiy barqarorlik va geoiqtisodiy ta’sir doirasini ham belgilaydi. Bugungi kunda O‘zbekiston bir qator yirik xalqaro iqtisodiy tashkilotlar, xususan, Jahon savdo tashkiloti (JST), Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi, Islom taraqqiyot banki va boshqalar bilan hamkorlik aloqalarini kengaytirgan. Bular tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish uchun qo‘shimcha imkoniyatlar yaratmoqda. 1.2. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishning nazariy asoslari Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish – bu davlat tomonidan xalqaro iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish maqsadida cheklovlarning qisqartirilishi, byurokratik to‘siqlarning olib tashlanishi, erkin savdo va investitsiya muhitining yaratilishiga qaratilgan islohotlar majmuasidir. Ushbu jarayon milliy iqtisodiyotning jahon xo‘jaligiga integratsiyasini ta’minlovchi asosiy mexanizmlardan biri hisoblanadi. Erkinlashtirishning nazariy asoslari klassik va neoklassik iqtisodiy maktablar, shuningdek, zamonaviy iqtisodiy integratsiya nazariyalarida chuqur yoritilgan. Klassik iqtisodiy nazariyada erkin savdo va bozor iqtisodiyoti g‘oyalari Adam Smit, David Rikardo, Jon Styuart Mill kabi mutafakkirlar tomonidan ilgari surilgan. A. Smit o‘zining mashhur “Millatlar boyligi” asarida erkin tashqi savdoning zarurligini asoslab, har bir davlat o‘zida nisbiy ustunlikka ega bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi kerakligini ta’kidlagan. D. Rikardo esa nisbiy ustunlik nazariyasini ishlab chiqib, xalqaro savdoda barcha mamlakatlar manfaat ko‘rishini ilmiy asoslab bergan. Neoklassik yondashuvlar esa tashqi iqtisodiy erkinlikni raqobatbardoshlik, sarmoya oqimlari va valyuta konvertatsiyasi asosida izohlaydi. Bu maktab tarafdorlari (F. Hayek, M. Fridman) bozor mexanizmlarining erkin harakati orqali iqtisodiy resurslarning samarali taqsimlanishi va optimal foyda olish mumkinligini ta’kidlaydilar. Erkin bozor nazariyasida davlat faqat tartibga 32muddatli natijalarda esa erkin iqtisodiy makon va global savdo tarmog‘iga to‘liq integratsiya qilish strategiyasi yuzaga chiqmoqda. 2.3. Erkinlashtirish jarayonida yuzaga kelayotgan muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatini liberallashtirish borasida so‘nggi yillarda sezilarli yutuqlarga erishgan bo‘lsa-da, bu jarayon davomida bir qator tizimli muammolar va yangi vazifalar yuzaga chiqmoqda. Erkinlashtirish faqat qonunlar va qarorlar orqali emas, balki real iqtisodiy, institutsional, texnologik va inson kapitaliga oid muammolarning yechimi orqali amalga oshiriladi. Quyida erkinlashtirish jarayonida aniqlangan asosiy muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari tahlil qilinadi. 1. Valyuta erkinligining noaniq muvozanati Valyuta bozorining erkinlashtirilishi muhim islohot bo‘ldi, biroq bu sohada hali ham nomuvofiqliklar mavjud. Valyuta kursining erkin shakllanishi import xarajatlarining oshishiga olib kelmoqda. Bu, ayniqsa, xomashyo va texnologik uskunalarni xorijdan import qilayotgan ishlab chiqaruvchilarga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shuningdek, valyuta zaxiralarini boshqarish strategiyasi hali to‘liq ochiq va prognozli emas. Yechim sifatida: Markaziy bank valyuta kursini bozor orqali, ammo inflyatsiyani hisobga olgan holda, silliq tartibga soluvchi mexanizmlarni ishlab chiqishi lozim. Shuningdek, importga bog‘liq tarmoqlar uchun eksport yo‘nalishlarini kengaytirish orqali valyuta tushumini balanslashtirish zarur. 2. Savdo balansi salbiy bo‘lib qolmoqda 2020–2025-yillarda eksport o‘sayotgan bo‘lsa-da, import hajmining jadal o‘sishi natijasida tashqi savdo balansida salbiy tafovut saqlanmoqda. Bu O‘zbekistonning texnologiyalarga, energiya resurslariga, farmatsevtika va uskunalarga bog‘liqligi bilan izohlanadi. Shuningdek, eksport turlarining diversifikatsiyasi yetarli emas.Yechim sifatida: Eksport tarkibini sanoat, IT va xizmatlar sektoriga yo‘naltirish, innovatsion mahsulotlar ishlab chiqarishga 125. Xalqaro standartlarga moslik Tashqi iqtisodiy faoliyatda xalqaro standartlarga moslashish zamonaviy iqtisodiy tizimning ajralmas talabi hisoblanadi. Bu tamoyil tovar sifati, texnik reglamentlar, mehnat sharoitlari, ekologik me’yorlar, moliyaviy hisobotlar va xavfsizlik normalari bo‘yicha xalqaro talablarni qabul qilishni anglatadi. Xalqaro standartlarga mos mahsulotlar eksport bozorida ishonchli, sertifikatlangan va raqobatbardosh hisoblanadi. Shuningdek, bu tamoyil ichki ishlab chiqarishni zamonaviylashtirish, sifat tizimlarini joriy etish va texnologik darajani oshirishga turtki beradi. Masalan, ISO, HACCP, GMP kabi xalqaro standartlar ishlab chiqaruvchilardan yuqori javobgarlik va sifat talab qiladi. O‘zbekiston korxonalari uchun bu borada xalqaro akkreditatsiya, texnik reglamentlarni joriy etish va standartlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, xalqaro standartlar qabul qilinishi xorijiy investorlarda ishonch uyg‘otadi, chunki ular o‘z sarmoyalarining qonuniy va sifatli tizimda ishlashini biladi. Shu bois, har qanday tashqi iqtisodiy ishtirokchi davlat bu tamoyilga qat’iy amal qilishi lozim.Mazkur nazariy tamoyillar bugungi kunda Jahon savdo tashkiloti, Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Jahon banki va boshqa xalqaro moliyaviy institutlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi va a’zo davlatlar oldiga shunday talablar qo‘yiladi. O‘zbekiston ham tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishda ushbu tamoyillar asosida harakat qilmoqda. Tashqi iqtisodiy erkinlik nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham iqtisodiy barqarorlik, o‘sish va islohotlarning asosiy negizidir. Masalan, iqtisodiy erkinlik indeksi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda yalpi ichki mahsulotning o‘sish sur’atlari, sarmoya jalb qilish darajasi va eksport hajmlari yuqori bo‘lishi kuzatiladi. Shu sababli iqtisodiy siyosat yuritishda tashqi iqtisodiy faoliyatni liberallashtirish nazariy asoslariga tayangan holda qat’iy strategiyalar ishlab chiqish talab etiladi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish jarayonida davlatning roli ikki yo‘nalishda ko‘rinadi: birinchidan, cheklovchi va tartibga soluvchi 16Janubiy Koreya “Chaebol”lar qo‘llab- quvvatlandi, eksportga subsidiyalar, texnologik sohalarga sarmoya Texnologiya, sanoat, kredit siyosati Global brendlar, yuqori texnologik eksport Vyetnam “Doi Moi” siyosati, erkin iqtisodiy zonalar, soddalashtirilgan savdo rejimi SEZlar, valyuta konvertatsiyasi Yillik eksport hajmining tez o‘sishi, investor ishonchining oshishi Gruziya “Yagona oyna” tizimi, soliq soddalashtirish, investorlar uchun imtiyozlar Soliq, bojxona, raqamli tizimlar “Doing Business” reytingida yuqori o‘rinlar, xorijiy sarmoyaning oshishi Singapu r Soliq yengilliklari, korrupsiyaga qarshi qat’iy kurash, yuqori sud ishonchliligi Moliyaviy erkinlik, xizmatlar eksporti Dunyodagi eng erkin iqtisodiy muhitlardan biri Latviya, Estoniya Tariflar bekor qilindi, valyuta erkinlashtirildi, YI bilan integratsiya Tariflar, Yevro hududi, huquqiy islohotlar Yevro hududiga qo‘shilish, savdo hajmining ko‘payishi Erkinlashtirish yo‘llari nafaqat qonunchilik islohotlari, balki texnologik infrastrukturani yaxshilash, raqamli xizmatlarni joriy etish, bojxona tizimining avtomatlashtirilishi, “yagona oyna” tizimi, korrupsiyani kamaytirish va inson kapitalini rivojlantirish orqali amalga oshiriladi. Shu bois, zamonaviy dunyoda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish – bu faqat tariflarni bekor qilish emas, balki kompleks institutsional islohotlar majmuasi hisoblanadi. 14orqali mamlakat yillik YaIM o‘sishini ikki raqamli ko‘rsatkichlarda ushlab turdi. Turkiya ham 1980-yillardagi Turg‘ut O‘zal davrida tashqi savdo va valyuta bozorini liberallashtirishga kirishdi. Bojxona to‘lovlari kamaytirildi, eksportchilarni qo‘llab-quvvatlovchi dasturlar joriy qilindi, milliy valyuta bozor mexanizmlariga bog‘landi. Natijada Turkiya ishlab chiqarishda eksportga yo‘naltirilgan modelga o‘tdi va Yevropa Ittifoqi bilan bojxona ittifoqiga kirish orqali savdo hajmini bir necha barobarga oshirdi. Tashqi iqtisodiy faoliyatdagi erkinlik sanoat eksportining asosiy drayveriga aylandi. Janubiy Koreya esa tashqi iqtisodiy islohotlarni 1960–1980-yillar davomida bosqichma-bosqich amalga oshirdi. Dastlab hukumat yirik korxonalarni moliyaviy qo‘llab-quvvatladi, keyin esa tashqi bozorlarga chiqish uchun subsidiyalar, soliq imtiyozlari, qulay kreditlar ajratdi. Bu jarayonda texnologik eksportga urg‘u berildi. Koreya kompaniyalari “chaebol”lar sifatida shakllandi va global brendlar darajasiga ko‘tarildi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni liberallashtirish bu mamlakat uchun “iqtisodiy mo‘jiza” yaratdi. Vyetnam ham “Doi Moi” siyosati doirasida 1986-yildan boshlab iqtisodiyotni erkinlashtirishga kirishdi. Valyuta bozori, eksport-import siyosati, erkin iqtisodiy zonalar orqali tashqi savdo va investitsiyalarni jalb qilish ustuvor maqsad qilib olindi. Bugungi kunda Vyetnam dunyodagi eng tez rivojlanayotgan eksportchilar qatorida turibdi. Bu mamlakatning tajribasi shundan iboratki, liberallashtirishni qat’iy rejalashtirish, institutlarni isloh qilish va korrupsiyaga qarshi kurash bilan birga olib borildi. Latviya, Estoniya va Litva kabi Sharqiy Yevropa davlatlari sobiq SSSR tarkibidan chiqqach, tashqi iqtisodiy faoliyatni tezkor erkinlashtirish yo‘lini tanladilar. Ularda birinchi navbatda bojxona tizimi isloh qilindi, savdo tariflari minimallashtirildi, valyuta erkinligi joriy qilindi. Xalqaro moliya institutlari bilan faol hamkorlik olib borildi. Bu davlatlar qisqa muddat ichida Yevropa Ittifoqi bilan to‘liq integratsiyalashdi. 34tashkil qilish zarur. “Yagona logistika rejasi” asosida infratuzilmani modernizatsiyalash kerak. 6. Kadrlar va eksportchilar bilim darajasi Tashqi iqtisodiy faoliyatni yuritayotgan ko‘plab xususiy korxonalarda eksport yuritish qoidalari, bojxona tartibotlari, xalqaro huquqiy me’yorlar bo‘yicha malakali mutaxassislar yetishmaydi. Bu esa xatoliklar, jarimalar va samaradorlikning pasayishiga olib keladi.Yechim sifatida: Eksport bo‘yicha biznes-treninglar, “eksport-menejer” dasturlari, oliy o‘quv yurtlarida xalqaro savdo yo‘nalishlarini kuchaytirish lozim. Investitsiyalar va Tashqi savdo vazirligi huzurida eksportchilar uchun maslahat markazlarini kengaytirish tavsiya etiladi. 7. Me’yoriy-huquqiy barqarorlik Qabul qilinayotgan qarorlar va qonunlarda o‘zgarishlar tez-tez ro‘y bermoqda. Bu esa uzoq muddatli eksport rejalari tuzayotgan tadbirkorlar uchun noaniqlik keltirib chiqarmoqda. Bundan tashqari, ayrim qonunlar hududlarda bir xilda tatbiq qilinmasligi amaliy to‘siqlar keltirib chiqaradi.Yechim sifatida: Eksport siyosatida huquqiy barqarorlikni ta’minlash, “bir qaror – bir yil” tamoyiliga amal qilish, hujjatlarni yagona onlayn bazada jamlash kerak. “Ekspeditorlar palatasi” kabi mustaqil manfaat vakillarini rivojlantirish lozim.O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish sohasida erishilgan yutuqlarga qaramasdan, bu jarayon davomida qator tizimli va texnik muammolar vujudga kelmoqda. Ularning aksariyati institutsional, logistika, kadrlar salohiyati va xalqaro talablar bilan bog‘liq. Bu muammolarni bartaraf etish uchun uzluksiz islohotlar, xalqaro tajribani joriy qilish, strategik rejalashtirish va xususiy sektorni faol jalb qilish talab etiladi. 30“Investitsiyalar to‘g‘risida”gi (2003) hamda “Erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risida”gi (2008) qonunlar xorijiy sarmoya kirishini rag‘batlantirishga xizmat qildi. Har bir yirik eksportchi korxona uchun davlat kafolatlari va soddalashtirilgan bojxona rasmiylashtiruvi amaliyoti yo‘lga qo‘yildi. 2. Valyuta siyosatini liberallashtirish Eng muhim burilish nuqtasi 2017-yil 2-sentabrdagi PF-5177-sonli Prezident farmoni bilan amalga oshirildi. Unga ko‘ra, so‘m erkin konvertatsiyalanuvchi valyutaga aylandi, yuridik va jismoniy shaxslarga xorijiy valyutani erkin sotib olish huquqi berildi. Bu qaror xorijiy investorlar va eksport qiluvchilar uchun katta rag‘bat bo‘ldi. Eksportchilarga valyuta tushumlarini o‘z xohishiga ko‘ra ishlatish huquqi berildi. Shu bilan birga, banklararo valyuta bozorida real talab va taklif asosida narxlar shakllanishiga yo‘l ochildi. Valyuta ayirboshlash bozorlarining norasmiyligi yo‘qoldi, bu esa tashqi iqtisodiy faoliyatga ishonchni oshirdi. 3. Bojxona va soliq tartibotlarini soddalashtirish 2018-yildan boshlab bojxona tizimi to‘liq raqamlashtirildi. “Yagona bojxona oynasi” tizimi joriy etildi. Eksport va import rasmiylashtiruvi onlayn tarzda amalga oshirila boshlandi. 2021-yilga kelib, bojxona tartiblari o‘rtacha 3 kunga qisqartirildi, ilgari bu muddat 10–12 kunni tashkil etardi. Soliq sohasida esa eksportchilar uchun QQSni qaytarish mexanizmi joriy etildi. Eksport hajmiga qarab soliq imtiyozlari, subsidiyalar, logistika xarajatlarini qoplash bo‘yicha davlat dasturlari ishlab chiqildi. Masalan, 2022- yildan boshlab “Eksportchilarni rag‘batlantirish jamg‘armasi” faoliyat yurita boshladi. 4. Eksport faoliyatini rag‘batlantirish O‘zbekistonda eksportni diversifikatsiya qilish va eksport geografiyasini kengaytirish bo‘yicha qator dasturlar qabul qilindi. 2018–2023-yillar oralig‘ida eksport qiluvchilarga bank kafolatlari, arzon kreditlar, subvensiyalar ajratildi. “Made in Uzbekistan” brendi ostida mahsulotlarni xorijda targ‘ib qilish ishlari 31yo‘lga qo‘yildi.Eksportga mo‘ljallangan mahsulotlar bo‘yicha ISO, Halal, HACCP, GlobalGAP kabi xalqaro sertifikatlar olish xarajatlari davlat tomonidan qoplab beriladigan tizim yaratilgan. Bular eksport hajmini oshirishga sezilarli turtki berdi. Masalan, 2020-yilda eksport 15 mlrd dollar bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilda u 21 mlrd dollardan oshdi. 5. Raqamli xizmatlar va logistika sohasidagi islohotlar Raqamli transformatsiya doirasida eksport va import faoliyatida “SmartGo”, “Asl Belgisi”, “Tamozhennik.uz” kabi tizimlar ishga tushirildi. Bu xizmatlar orqali bojxona rasmiylashtiruvi, sertifikatlar, litsenziyalar olish onlayn tarzda amalga oshirilmoqda. 2020–2025-yillar davomida yirik logistika markazlari – Angren, Navoi, Termez xalqaro transport yo‘nalishlarida zamonaviy omborxona va terminal komplekslari qurildi. Ular xalqaro tranzit va tashqi savdo yuklari aylanishini tezlashtirdi. Xitoy–Qirg‘iziston–O‘zbekiston temiryo‘li va Transafg‘on yo‘lagi orqali eksport hajmi 30 foizga oshgan. 6. Xalqaro hamkorlik va JSTga integratsiya 2022-yildan boshlab O‘zbekiston JSTga a’zo bo‘lish jarayonini faol davom ettirdi. 2023-yilga kelib, bojxona kodeksi, investitsiya siyosati, intellektual mulk himoyasi JST talablari bilan moslashtirildi. Shuningdek, O‘zbekiston BAA, Turkiya, Janubiy Koreya, Qozog‘iston, Rossiya bilan erkin savdo bitimlarini tuzdi yoki muzokara bosqichiga kiritdi.Bular tashqi iqtisodiy siyosatni liberallashtirishda huquqiy, iqtisodiy va institutsional asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Xalqaro reytinglarda ham ijobiy natijalar qayd etildi. Masalan, 2024-yilda O‘zbekiston “Doing Business” indeksida “Tashqi savdo” yo‘nalishida 40-o‘ringa ko‘tarildi.Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish bo‘yicha amalga oshirilgan islohotlar O‘zbekistonni yopiq iqtisodiy modeldan ochiq va raqobatbardosh bozor iqtisodiyotiga yo‘naltirdi. Valyuta siyosatining erkinlashuvi, eksportni rag‘batlantirish, bojxona va soliq islohotlari, raqamli xizmatlarning joriy etilishi tashqi iqtisodiy aloqalarni jadallashtirdi. Uzoq 35 Xulosa Men ushbu kurs ishim davomida O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi jarayonini nazariy va amaliy jihatdan chuqur o‘rgandim. Tahlillarimdan kelib chiqib, shuni aytishim mumkinki, mamlakatimizda tashqi iqtisodiy siyosat so‘nggi yillarda tubdan isloh qilinib, global bozorga integratsiyalashuv yo‘lida muhim bosqichlarni bosib o‘tdi. Ayniqsa, 2017-yildan keyingi islohotlar davrida erkin valyuta siyosatining joriy etilishi, bojxona tizimining soddalashtirilishi, eksport va import tartib- taomillarining raqamlashtirilishi kabi yangiliklar tashqi iqtisodiy faoliyatda erkin muhit yaratishga asos soldi. Men kurs ishida tashqi iqtisodiy faoliyatning mazmuni, shakllari va asosiy tamoyillarini, jumladan, erkin savdo, kapital va valyuta erkinligi, teng raqobat sharoitlari va xalqaro standartlarga moslik kabi jihatlarni nazariy jihatdan tahlil qildim. Bu tamoyillar global iqtisodiy maydonga chiqish uchun zarur bo‘lgan 26Elektron savdo va raqamli bojxona tizimi joriy qilindi. 2021-yildan boshlanib bojxona jarayonlari butunlay elektron shaklga o‘tkazildi. “SmartGo” platformasi orqali eksport-import operatsiyalari avtomatlashtirildi, yuridik shaxslarning ruxsatnomalari onlayn tarzda berila boshlandi. Mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun eksport imkoniyatlari kengaydi. 2022- yildan boshlab "Made in Uzbekistan" brendi ostida xalqaro ko‘rgazma va media kampaniyalar tashkil qilindi. Bu tashabbuslar orqali yirik avtomotiv, tekstil, qishloq xo‘jaligi va farmatsevtika eksporti sezilarli darajada o‘sdi. Raqamli bank va moliyaviy xizmatlar sohasi rivojlandi. 2021–2024 yillarda xalqaro to‘lov tizimlariga ulanish, fintech startaplarining rivojlanishi, hamda O‘zbekiston Markaziy banki raqamli valyuta loyihasi bo‘yicha ilmiy izlanishlarni boshladi. Xorijiy sarmoyalarni jalb etish natijalari ham o‘zgardi. 2021–2025-yillarda mamlakatga kirib kelgan kapital hajmi o‘sdi — buning natijasida yangi sanoat korxonalari, logistika tarmoqlari va qishloq xo‘jaligi loyihalari tashkil etildi. Investorlar uchun “bitimni muhofaza qilish daftari” va onlayn murojaat platformalari joriy etildi. Statistik ko‘rsatkichlarda ham dinamik o‘sish kuzatildi. Tashqi savdo aylanmasi va investitsiyalar hajmi oldingi davrga nisbatan sezilarli darajada oshdi. Quyida 2021–2025-yillar uchun taxminiy asoslangan statistik ma’lumotlar jadvali keltirilgan: Statistik ma’lumotlar (2021–2025) Yil Eksport (mln $) Import (mln $) Savdo aylanmasi (mln $) Savdo balansi ($ mln) Xorijiy investitsiyalar (mlrd $) 2021 16 500 22 300 38 800 –5 800 8.7 2022 18 720 24 850 43 570 –6 130 10.1 2023 21 340 27 100 48 440 –5 760 12.4 2024 23 850 29 900 53 750 –6 050 14.8 272025 26 200 32 600 58 800 –6 400 17.2 Qarorlar asosida tuzilgan—rivojlanish sur’atlari davom etishi taxmin qilinmoqda. Bu ma’lumotlar ko‘rsatadiki, eksport hajmi barqaror o‘sishni davom ettirmoqda. Import nafaqat ichki ehtiyojni qondirish, balki ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish uchun zarur bo‘lgan texnika va texnologiyalarni jalb etish orqali oshmoqda. Savdo balansidagi manfiy tafovut tanlangan modernizatsiya strategiyasining bir qismi hisoblanadi va fuqarolik balansi hamda valyuta rezervlarini tejash hisobiga nazorat ostida ushlanmoqda. Tahliliy tahlil Global integratsiyaning kuchayishi: JSTga qo‘shilish jarayoni O‘zbekistonni xalqaro bozor iqtisodiyotiga chuqur integratsiya qildi va tashqi savdoda raqobat ustuvorligini keltirdi. Raqamli transformatsiyaning roli: Logistika, bojxona, bank va moliyaviy tizimlarda raqamli islohotlar savdo operatsiyalarini tezlashtirdi va shaffoflikni oshirdi. Infratuzilma investitsiyalarning roli: Temir yo‘l, transport koridorlari, raqamli infratuzilma investitsiyalari iqtisodiy o‘sish va tashqi savdo tarkibini modernizatsiya qildi. Eksport diversifikatsiyasi: “Made in Uzbekistan” markasi ostida yangi tovar turlari eksportga chiqarilib, importga qaramlik kamroq bo‘ldi. Sarmoya muhitining yaxshilanishi: Onlayn xizmatlar va institutlar investorlar ishonchini oshirdi, bunaqa muhitda chet el sarmoyasi ortdi. Savdo balansidagi siyosat: Biz balansni (manfiy) ichki strategiya hisobiga ushladik, ya’ni ishlab chiqarish modernizatsiyasi asosida – muhim investitsiyalar kirib kelmoqda. 2021–2025-yillar O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining eng strategik, raqamli va global integratsiyalashgan davri bo‘ldi. Raqamli transformatsiya, 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi globallashuv sharoitida davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy integratsiya jarayonlari tobora kuchayib bormoqda. Ayniqsa, milliy iqtisodiyotlarning jahon bozorlariga kirib borishi, xalqaro savdoda faol ishtirok etishi zamonaviy taraqqiyot mezoniga aylangan. O‘zbekiston uchun esa bu jarayon alohida ahamiyat kasb etadi, chunki tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish orqali mamlakat o‘zining iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlash, valyuta barqarorligini ta’minlash, eksport salohiyatini oshirish hamda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga erishmoqda. Bugungi kunda tashqi savdoni qulaylashtirish, bojxona va soliq sohalarida soddalashtirilgan tartiblar joriy etilishi, xalqaro standartlarga mos keluvchi huquqiy asoslarning yaratilishi bu yo‘nalishdagi muhim qadamlardan hisoblanadi. Xususan, valyuta bozorini erkinlashtirish, konvertatsiyani rasmiylashtirishdagi byurokratik to‘siqlarning bartaraf etilishi, eksportdan tushgan valyutani erkin tasarruf qilish huquqining berilishi mamlakatning tashqi iqtisodiy ochiqligini ta’minlamoqda. Bu esa ichki ishlab chiqaruvchilarning tashqi bozorlarga chiqish imkoniyatini kengaytirmoqda. Shu bilan birga, tashqi iqtisodiy faoliyatdagi erkinlik tadbirkorlik subyektlarining faolligini oshirib, milliy iqtisodiyotning xalqaro maydonda raqobatbardoshligini ta’minlashda muhim vositaga aylanmoqda 1 . Mazkur jarayonlarni chuqur tahlil qilish, nazariy asoslarni o‘rganish va amaliyotdagi holatni baholash bugungi kunda dolzarb masala sifatida namoyon bo‘lmoqda. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023- yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 28JST bilan integratsiya, infratuzilma va institutsional islohotlar orqali nafaqat iqtisodiy ochiqlik ta’minlandi, balki O‘zbekiston o‘zini jahon iqtisodiy maydonida jiddiy va raqobatbardosh aktyor sifatida o‘rnatdi. Bu bosqich keyingi yillarda iqtisodiy strategiyani yana kengaytirishga zamin yaratdi. 20notarif cheklovlar oshirildi. Import kvotalari joriy etildi, ayrim tovarlar faqat davlat korxonalari tomonidan olib kirilishi mumkin edi. Statistik ma’lumotlar (1996–2002) Yil Eksport hajmi (mln $) Import hajmi (mln $) Tashqi savdo aylanmasi (mln $) Savdo balansi ($ mln) Yalpi ichki mahsulot (YAIM, trln so‘m) 1996 1 720 2 180 3 900 –460 18,1 1997 1 880 2 450 4 330 –570 26,5 1998 2 100 2 370 4 470 –270 34,3 1999 2 250 2 110 4 360 +140 41,7 2000 2 420 2 190 4 610 +230 52,5 2001 2 680 2 310 4 990 +370 64,0 2002 2 850 2 470 5 320 +380 75,6 Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, dastlabki yillarda (1996– 1998) tashqi savdo balansida salbiy tafovut kuzatilgan. Ammo 1999-yildan boshlab eksport hajmining izchil o‘sishi hisobiga ijobiy savdo balansi ta’minlandi. Bunga metallurgiya, paxta tolasini qayta ishlash va oltin eksportining oshgani sabab bo‘ldi. Eksportda paxta, gaz, rangli metallar, oltin asosiy o‘rinni egallagan bo‘lsa, importda mashina, uskunalar, oziq-ovqat mahsulotlari va neft mahsulotlari ustuvor edi. Bu davrda mamlakat sanoatini modernizatsiya qilish uchun xorijdan texnologiyalar import qilish zarur bo‘lgan. Davlat tashqi iqtisodiy aloqalarni keskin markazlashtirdi. Eksportga chiqish faqat litsenziyaga ega yirik korxonalar orqali amalga oshirilar, xususiy sektorning roli cheklangan edi. Bu esa bozor munosabatlari va raqobat muhitining sust rivojlanishiga olib keldi. 36eng muhim elementlar hisoblanadi. Xususan, O‘zbekistonning Jahon savdo tashkilotiga qo‘shilish harakati ham bu borada muhim qadamlardan biri bo‘lib, respublikaning ochiq iqtisodiy siyosatga asoslangan yangi imijini yaratmoqda. Amaliy tahlillar davomida men mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi borasida olib borilgan bosqichma-bosqich siyosatni, xususan 1991–2025 yillar oralig‘ida amalga oshirilgan chora- tadbirlarni o‘rganib chiqdim. Jumladan, eksport hajmining yildan-yilga ortib borayotgani, xorijiy savdo sheriklarining geografiyasi kengayayotgani va investitsion muhitingiz tobora barqarorlashayotganini statistik ko‘rsatkichlar bilan asosladim. Biroq, erkinlashtirish jarayoni hali o‘z yakuniy nuqtasiga yetgani yo‘q. Men bu jarayonda uchrayotgan muammolarni ham tahlil qildim. Xususan, valyuta kursining beqarorligi, savdo balansining salbiyligi, xalqaro standartlarga mos mahsulotlar ishlab chiqarishdagi qiyinchiliklar, logistik infratuzilmaning yetishmasligi va kadrlar salohiyatining pastligi kabi muammolar mavjud. Shunga ko‘ra, bu sohalarda yanada izchil islohotlar olib borilishi zarur deb hisoblayman. Men kurs ishining yakunida quyidagi xulosalarga keldim: Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish – bu faqat tashqi savdoni yengillashtirish emas, balki butun iqtisodiy tizimni isloh qilishdir. Erkinlashtirishni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun institutsional barqarorlik, raqobatbardosh infratuzilma, xalqaro standartlarga mos ishlab chiqarish va yuqori malakali kadrlar tayyorlash muhimdir. Davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish orqali eksport salohiyatini oshirishga erishish mumkin. Global iqtisodiy integratsiyaga erishishda xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni kuchaytirish, xususan JSTga a’zo bo‘lish strategik maqsad bo‘lishi kerak. 6 Tashqi iqtisodiy faoliyatdagi muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llarini taklif etish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. TASHQI IQTISODIY FAOLIYAT VA UNING ERKINLASHTIRILISHI NAZARIY ASOSLARI 1.1. Tashqi iqtisodiy faoliyatning mazmuni, shakllari va ahamiyati Tashqi iqtisodiy faoliyat – bu davlatlar o‘rtasidagi tovar, xizmat, kapital, texnologiyalar va ishchi kuchi harakati orqali amalga oshiriladigan iqtisodiy munosabatlar tizimidir. U mamlakatlarning jahon bozorida o‘zaro ta’siri, iqtisodiy integratsiyasi va savdo-sotiq jarayonlari orqali amalga oshiriladi. Tashqi iqtisodiy faoliyat eng avvalo milliy iqtisodiyotlarning xalqaro mehnat taqsimotiga qo‘shilishi, resurslardan samarali foydalanish va raqobatbardoshlikni oshirish vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Ushbu faoliyat orqali mamlakatlar o‘z tovarlarini boshqa davlatlarga eksport qilib daromad oladi, zarur mahsulot va xizmatlarni esa import yo‘li bilan qondiradi. Tashqi iqtisodiy faoliyat mazmunan murakkab va ko‘p qirrali bo‘lib, unga bir nechta asosiy yo‘nalishlar kiradi. Bular jumlasiga eksport va import operatsiyalari, tashqi savdo, xorijiy investitsiyalar, xalqaro moliyaviy hamkorlik, valyuta ayirboshlash, texnologik transfer, litsenziyalash, franchayzing, xalqaro xizmatlar va ishchi kuchi migratsiyasi kiradi. Bularning har biri mamlakat iqtisodiyotiga muayyan darajada ta’sir ko‘rsatadi va milliy iqtisodiyotning rivojlanish sur’atini belgilaydi. Ayniqsa, O‘zbekiston kabi rivojlanayotgan davlatlar uchun tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish ichki bozorning cheklovlarini yengib o‘tishda, yangi sarmoya manbalarini jalb qilishda va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilishda muhim omil sanaladi. Tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy shakllari quyidagilardan iborat: birinchidan, tovar savdosi – eksport va import ko‘rinishida bo‘lib, bu eng an’anaviy va keng tarqalgan shakldir; ikkinchidan, kapital harakati, ya’ni 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : O’zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 18import shartnomalari, bojxona tartib-taomillari, xorijiy sarmoya to‘g‘risidagi hujjatlar ilk bor milliy asosda shakllantirildi. 1993-yil iyul oyida milliy valyuta – so‘m muomalaga kiritildi. Bu tashqi savdo munosabatlarida mustaqillikning iqtisodiy asosi bo‘ldi. Biroq dastlabki yillarda iqtisodiy beqarorlik, sanoat quvvatlarining pasayishi va ishlab chiqarish sur’atlarining sustlashuvi tashqi savdoga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Statistik ma’lumotlar (1991–1995) Yil Eksport hajmi (mln $) Import hajmi (mln $) Tashqi savdo aylanmasi (mln $) Ekspor t ulushi (%) Yalpi ichki mahsulot (mlrd so‘m) 1991 890 1 120 2 010 44% Ma’lumot yo‘q 1992 1 010 1 340 2 350 43% 0,7 1993 1 150 1 560 2 710 42% 1,9 1994 1 370 1 820 3 190 43% 6,1 1995 1 590 2 050 3 640 44% 13,5 Tahlil shuni ko‘rsatadiki, bu yillarda tashqi savdo doimiy o‘sishda davom etdi. Biroq import hajmining eksportga nisbatan ancha yuqoriligi savdo balansida manfiy tafovutga olib keldi. Eksport asosan paxta tolasi, oltin va tabiiy gazga tayanar, import esa asosan oziq-ovqat mahsulotlari, texnika va sanoat uskunalari bilan to‘ldirilgan edi. Shu bois tashqi iqtisodiy siyosatda import o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarishni rivojlantirish zarurati tug‘ildi. Bu davrda tashqi savdoni tartibga solish asosan markazlashgan boshqaruv orqali amalga oshirilgan. Ya’ni, eksport-import hajmlari davlat tomonidan belgilangan, yirik davlat korxonalari savdo operatsiyalarida asosiy rolni o‘ynagan. Xususiy sektor hali rivojlanmagan, norasmiy valyuta bozori keng tus olgan edi.Shuningdek, O‘zbekiston o‘zining dastlabki tashqi savdo sheriklarini 292.2. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishda amalga oshirilgan islohotlar O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyatni bosqichma-bosqich erkinlashtirish orqali jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvni o‘z oldiga strategik maqsad qilib qo‘ydi. Bu yo‘lda amalga oshirilgan islohotlar huquqiy bazani mustahkamlash, valyuta konvertatsiyasini joriy etish, bojxona va soliq tartiblarini soddalashtirish, eksport-import erkinligini ta’minlash, investitsion muhitni yaxshilash va raqamli xizmatlarni rivojlantirishni o‘z ichiga oladi. 1. Huquqiy-me’yoriy bazani mustahkamlash Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish bo‘yicha dastlabki islohotlar huquqiy asoslarni yaratish bilan boshlandi. 1992-yilda “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi qonun, 1997-yilda esa “Eksport-import faoliyatini tartibga solish to‘g‘risida”gi farmon qabul qilindi. Bu hujjatlar eksport va import operatsiyalarining qonuniy asosda amalga oshirilishini belgiladi.2005- yildan boshlab xorijiy investorlar uchun soddalashtirilgan tartiblar joriy qilindi. 4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Tashqi iqtisodiy faoliyat va uning erkinlashtirilishi masalasi iqtisodiy nazariyotda keng o‘rganilgan yo‘nalishlardan biri bo‘lib, bu borada ko‘plab xorijiy va mahalliy olimlar ilmiy izlanishlar olib borganlar. Jumladan, mashhur iqtisodchilar P. Krugman, M. Porter, A. Marshall, S. Fischerlarning asarlarida xalqaro savdo, raqobat ustunligi, tashqi iqtisodiy siyosat va liberalizatsiya jarayonlari keng tahlil etilgan. Ularning nazariy ishlanmalarida tashqi savdo rejimlarining liberallashuvi, milliy iqtisodiyotlarning ochiqligi, sarmoya oqimlari va valyuta bozorining erkinligi muhim jihatlar sifatida ta’kidlangan. O‘zbekiston misolida esa bu sohadagi o‘rganishlar so‘nggi yillarda sezilarli darajada faollashdi. Jumladan, iqtisodchi olimlar I. Umurzakov, B. Xodjayev, S. Inomov, N. Mavlonovlar tomonidan tashqi iqtisodiy faoliyatga oid bir qator ilmiy maqolalar, darsliklar va amaliy tavsiyalar e’lon qilingan. Ayniqsa, 2017-yildan so‘ng O‘zbekistonda valyuta siyosatini liberallashtirish bo‘yicha qabul qilingan Prezident farmonlari, hukumat qarorlari va vazirliklarning yo‘riqnomalari mavzuning amaliy tahliliga asos yaratgan. Shu bilan birga, Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi, JST, Eron, Xitoy, Rossiya va Turkiya bilan tuzilgan ikki tomonlama iqtisodiy bitimlar ham tashqi iqtisodiy faoliyatga oid o‘rganishlarda muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Statistik agentliklarning tahliliy hisobotlari, Davlat bojxona qo‘mitasi, Iqtisodiyot va moliya vazirligining ma’lumotnomalari mavzuni chuqur yoritishda asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish bo‘yicha olib borilayotgan siyosat nafaqat mamlakat iqtisodiy mustaqilligi va ochiqligini ta’minlashda, balki milliy iqtisodiyotning xalqaro integratsiyadagi o‘rnini belgilashda ham muhim nazariy ahamiyat kasb etadi. Mazkur mavzuni nazariy jihatdan chuqur o‘rganish orqali tashqi savdo, investitsiyalar, valyuta siyosati va bojxona tartibotlariga oid asosiy tushunchalar, qonuniyatlar va yo‘nalishlar aniqlanadi. Ayniqsa, liberal iqtisodiy 13funksiyalarni kamaytirish, ikkinchidan, erkinlikni rag‘batlantirish va himoya qiluvchi mexanizmlarni yaratish. Masalan, eksport qiluvchi korxonalarga soliq imtiyozlari berish, bojxona tartib-taomillarini soddalashtirish, valyutani erkin ayirboshlash imkonini yaratish – bularning barchasi nazariy jihatdan erkin iqtisodiy faoliyat tamoyillariga asoslanadi.Shuningdek, tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishda institutsional yondashuv ham muhim hisoblanadi. Bu yondashuv bo‘yicha davlat tomonidan samarali iqtisodiy institutlar – mustaqil markaziy bank, ochiq moliyaviy tizim, erkin savdo zonalari va investitsiya muhitini himoyalovchi qonunchilik asoslari yaratilishi zarur. Bunday muhitda erkin bozor iqtisodiyoti barqaror ishlaydi va tashqi iqtisodiy aloqalar tabiiy ravishda kengayadi. 1.3. Dunyo tajribasida tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish yo‘llari Jahon tajribasida tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish bo‘yicha amalga oshirilgan islohotlar davlatlarning iqtisodiy strategiyalarida muhim o‘rin tutgan. Dunyodagi ko‘plab davlatlar tashqi savdo va investitsiya siyosatini liberallashtirish orqali iqtisodiy o‘sish, raqobatbardoshlik, eksport salohiyatini kuchaytirish hamda sarmoya jalb qilish imkoniyatiga ega bo‘lganlar. Bunday muvaffaqiyatli amaliy tajribalar ayniqsa rivojlangan hamda rivojlanayotgan mamlakatlarda kuzatiladi. Har bir mintaqa o‘zining siyosiy-iqtisodiy xususiyatlariga ko‘ra erkinlashtirish jarayonini bosqichma-bosqich amalga oshirgan. Masalan, Xitoy Xalq Respublikasi 1978-yilda “ochiq eshik siyosati” orqali tashqi iqtisodiy faoliyatni liberallashtirishga kirishdi. Deng Syaopin tashabbusi bilan Xitoyda erkin iqtisodiy zonalar tashkil etildi, xorijiy investitsiyalarga yo‘l ochildi va eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish kuchaytirildi. Shu orqali Xitoy qisqa muddat ichida “dunyo fabrikasi”ga aylandi. Bu jarayonda eng muhim omillar: soliq imtiyozlari, arzon ishchi kuchi, infratuzilma rivoji va samarali eksport siyosati bo‘ldi. Tashqi iqtisodiy aloqalarni erkinlashtirish 22Yil Ekspor t (mln $) Impor t (mln $) Tashqi savdo aylanmasi (mln $) Savdo balansi ($ mln) Xorijiy investitsiya (mlrd $) 2003 3 150 2 720 5 870 +430 0.8 2005 4 410 3 970 8 380 +440 1.1 2008 6 830 6 230 13 060 +600 1.8 2010 8 770 7 730 16 500 +1 040 2.3 2013 10 720 10 110 20 830 +610 3.5 2016 12 050 11 540 23 590 +510 3.8 Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, bu davrda tashqi savdo aylanmasi va eksport hajmi izchil o‘sishda davom etdi. Eksportda oltin, rangli metallar, paxta tolasi, avtomobilsozlik mahsulotlari asosiy o‘rin egallagan. Import esa asosan texnika, energiya resurslari va oziq-ovqat mahsulotlari bilan to‘ldirilgan. Bu bosqichda eksport bilan shug‘ullanuvchi korxonalar uchun valyuta tushumining ma’lum qismini o‘zida saqlashga ruxsat berildi. Xorijiy kompaniyalar bilan qo‘shma korxonalar ochilishiga qulay huquqiy asoslar yaratildi. Bojxona kodeksi qayta ko‘rib chiqilib, “yagona oyna” tamoyiliga o‘tish bo‘yicha dastlabki bosqichlar amalga oshirildi. 2005-yildan boshlab O‘zbekistonning MDH davlatlari bilan tashqi savdo aloqalari kengayib bordi. Xitoy, Turkiya, Janubiy Koreya, Rossiya bilan ikki tomonlama iqtisodiy shartnomalar soni ortdi. Eksport geografiyasi 60 dan ortiq davlatga kengaytirildi. Xalqaro ko‘rgazma va biznes forumlarda ishtirok etish yo‘lga qo‘yildi.Biroq bu yillarda ham asosiy kamchiliklardan biri valyuta konvertatsiyasining cheklanganligicha qolganidir. Korxonalar uchun valyuta olish murakkab bo‘lib, tashqi savdo operatsiyalarida samaradorlik pasaygan. 19aniqladi. Asosan Rossiya, Qozog‘iston, Ukraina, Belarus, Turkiya, Eron va Xitoy bilan savdo aloqalari yo‘lga qo‘yildi. Ayni vaqtda, Jahon banki, MMF va boshqa xalqaro moliyaviy institutlar bilan ham hamkorlik boshlangan. Bu davrda xalqaro integratsiya jarayoni sekinlik bilan olib borilgan bo‘lsa- da, tashqi iqtisodiy aloqalarni bosqichma-bosqich yo‘lga qo‘yish strategik vazifa sifatida e’tirof etilgan. Eksport tushumining milliy iqtisodiyotni moliyalashtirishdagi roli sezilarli edi. Eksportga yo‘naltirilgan tarmoqlarni rivojlantirish orqali davlat byudjeti va tashqi savdo balansini muvozanatga keltirishga urinishlar boshlangan edi. 2-BOSQICH: 1996–2002 yillar — Valyuta siyosatini qat’iylashtirish va proteksionistik tashqi savdo bosqichi 1996–2002-yillar O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining muhim va murakkab bosqichlaridan biri bo‘lib, bu davrda iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash va milliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish maqsadida qat’iy proteksionistik yondashuv amalga oshirildi. Shu yillarda tashqi savdo faoliyati va valyuta siyosati ustidan kuchli davlat nazorati yo‘lga qo‘yildi. Bu, o‘z navbatida, tashqi iqtisodiy faoliyatni cheklashga olib keldi, biroq shu bilan birga milliy iqtisodiyotning mustahkam zaminini yaratish uchun tayanch bo‘lib xizmat qildi. 1996-yilda O‘zbekiston Markaziy banki tomonidan xorijiy valyutaning rasmiy kursi qat’iy nazorat ostiga olindi. Erkin konvertatsiya amaliyoti to‘xtatildi, natijada “qora bozor” shakllandi. Yuridik shaxslar valyuta olish uchun davlat banklari orqali ruxsatnoma olishi shart edi. Bu tizim ko‘p hollarda byurokratik kechikishlarga va valyuta konvertatsiyasi bo‘yicha cheklovlarga olib keldi. O‘zbekiston hukumati bu davrda “import o‘rnini bosuvchi sanoat” konsepsiyasiga e’tibor qaratdi. Ya’ni, ichki ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirish, mahalliy mahsulotlarga talabni oshirish, tashqi bozorlarga qaramlikni kamaytirish maqsad qilingan. Shuningdek, bojxona tariflari va 15Gruziyada 2004-yildan boshlab olib borilgan iqtisodiy islohotlar doirasida “yagona bojxona oynasi”, “soliq kodeksining soddalashtirilishi”, “investitsion mukofotlar tizimi” joriy qilindi. Gruziya “Doing Business” reytingida yuqori pog‘onalarga chiqdi va tashqi savdo ko‘rsatkichlari sezilarli o‘sdi. Erkin iqtisodiy mintaqalar tashkil etilib, xorijiy investorlar uchun barcha ma’muriy ruxsatlar onlayn tizimga o‘tkazildi. Singapur esa tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilgan modelini yaratgan eng muvaffaqiyatli davlatlardan biridir. U yerda hukumat tomonidan yuqori malakali ishchi kuchi tayyorlash, shaffof moliyaviy tizim, erkin valyuta muomalasi, eng kam byurokratiya va kuchli sud himoyasi bilan birga olib borilgan siyosat natijasida dunyodagi eng erkin iqtisodiy tizimlardan biri shakllangan. Singapur 60 dan ortiq mamlakat bilan erkin savdo kelishuvlariga ega.Bundan tashqari, Yevropa Ittifoqi doirasidagi erkin bozor zonalari va bojxona ittifoqlari ham tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishning muvaffaqiyatli modelidir. A’zo davlatlar o‘rtasida to‘siqlarning yo‘qligi, yagona valyuta – yevroning mavjudligi, standartlarning unifikatsiyasi tashqi savdo va sarmoya oqimlarini rag‘batlantirmoqda. Jadval: Turli davlatlar tajribasida tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish yo‘llari Davlat Erkinlashtirish choralari Asosiy yo‘nalishlar Natijalari Xitoy “Ochiq eshik siyosati”, eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish, SEZlar tashkiloti Eksport, investitsiyalar, sanoat Tezkor iqtisodiy o‘sish, dunyo sanoat markaziga aylanish Turkiya Bojxona islohotlari, valyuta liberallashuvi, eksportni rag‘batlantirish Savdo, valuta bozori Eksport hajmining o‘sishi, Yevropa Ittifoqi bilan bojxona ittifoqi 7to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va portfel investitsiyalar shaklidagi kapital oqimlari orqali amalga oshadi; uchinchidan, xalqaro xizmatlar – bu turizm, transport, moliyaviy xizmatlar, telekommunikatsiya, konsalting, ta’lim xizmatlarini qamrab oladi. To‘rtinchidan, xalqaro mehnat migratsiyasi ham tashqi iqtisodiy faoliyatning tarkibiy qismi bo‘lib, u orqali ishchi kuchi chet elga chiqib, valyuta tushumini ta’minlaydi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so‘ng, tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish orqali jahon bozoriga integratsiyalashish yo‘lini tanladi. Avvaliga bu jarayon sekin kechgan bo‘lsa-da, keyinchalik valyuta siyosatini liberallashtirish, tashqi savdo rejimini soddalashtirish, eksport- importni qo‘llab-quvvatlash orqali sezilarli yutuqlarga erishildi. Ayniqsa, 2017- yildan boshlab olib borilgan islohotlar doirasida tashqi iqtisodiy faoliyatning ochiqligi, erkinligi va raqobatbardoshligi kuchaytirildi. Yangi bojxona siyosati, soliq imtiyozlari, investitsiyalarni kafolatlovchi huquqiy mexanizmlar ayni yo‘nalishda muhim ahamiyat kasb etdi. Tashqi iqtisodiy faoliyatning ahamiyati shundaki, u mamlakatning valyuta tushumlarini oshiradi, eksportga yo‘naltirilgan tarmoqlarni rivojlantiradi, tashqi sarmoyani jalb etadi va bandlikni ta’minlaydi. Shuningdek, xalqaro tajriba va texnologiyalar kirib kelishiga imkoniyat yaratadi. Tashqi iqtisodiy faoliyat rivojlanishi bilan milliy ishlab chiqaruvchilar jahon standartlariga moslashadi, bu esa ularning mahsulotlarini global bozorga olib chiqishda ustunlik beradi.Shuningdek, tashqi iqtisodiy faoliyat ichki bozorning cheklangan imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat qiladi. Raqobat muhitining kuchayishi korxonalarni samaradorlik, innovatsiya va sifat bo‘yicha ishlashga majbur qiladi. Bu esa iqtisodiy o‘sishning ichki zaxiralarini safarbar etish va xalqaro iqtisodiy maydonda faol ishtirok etish imkonini beradi. Xalqaro bozordagi har bir muvaffaqiyatli bitim esa mamlakatning iqtisodiy barqarorligi va obro‘siga ijobiy ta’sir qiladi. 17II BOB. O’ZBEKISTONDA TASHQI IQTISODIY FAOLIYATNI ERKINLASHTIRISH JARAYONLARI VA MUAMMOLARI 2.1. O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining bosqichlari O‘zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki yillardan boshlab milliy iqtisodiyotni shakllantirish bilan birga, tashqi iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‘yish va ularni bosqichma-bosqich erkinlashtirish yo‘nalishida harakat qila boshladi. Bu jarayon o‘zining mazmuni va bosqichlari jihatidan murakkab hamda davriy xususiyatga ega bo‘lib, siyosiy, iqtisodiy, institutsional va tashkiliy omillar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy siyosati tarixiy nuqtai nazardan tahlil qilinganda, uni quyidagi asosiy bosqichlarga ajratish mumkin: 1-BOSQICH: 1991–1995 yillar — Mustaqillikdan so‘ng tashqi iqtisodiy siyosatning shakllanish davri O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi bilan mamlakat iqtisodiyoti tubdan yangilanish bosqichiga qadam qo‘ydi. Shu jumladan, tashqi iqtisodiy siyosat ham yangicha tamoyillar asosida shakllana boshladi. Bu davr O‘zbekiston uchun yangi geoiqtisodiy makonda o‘z o‘rnini topish, mustaqil tashqi savdo siyosatini yuritish va xalqaro iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‘yish davri bo‘ldi. Avvalambor, davlat o‘zining tashqi iqtisodiy faoliyatiga doir qonuniy asoslarini shakllantirishga kirishdi. 1992-yilda qabul qilingan “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi qonun milliy tashqi iqtisodiy siyosatning normativ- huquqiy asosini belgiladi. Shu asosda O‘zbekiston mustaqil bojxona hududi sifatida faoliyat yurita boshladi. Chet el valyutasi bilan operatsiyalar, eksport- 37Xulosa qilib aytishim mumkinki, O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish – bu zamonaviy iqtisodiy taraqqiyotning ajralmas qismidir. Men ushbu mavzuni o‘rganish orqali nafaqat nazariy bilimlarimni mustahkamlab oldim, balki amaliy iqtisodiy tahlillarni amalga oshirish ko‘nikmalarini ham rivojlantirdim. Kelgusida bu yo‘nalishda ilmiy izlanishlarimni davom ettirish niyatidaman. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 211997-yilda Jahon banki va MMF bilan hamkorlikni kuchaytirish bo‘yicha harakatlar amalga oshirildi, ammo ularning talab qilgan erkin konvertatsiya va erkin bozor tamoyillari hali to‘liq joriy etilmadi. Bu O‘zbekistonning xalqaro savdo tashkilotlari bilan integratsiyasini sekinlashtirdi.Mazkur bosqichda tashqi iqtisodiy siyosatning ijobiy tomoni shundaki, ichki sanoatning bir qismi o‘ziga to‘qlik qilishni boshladi. Mahalliy ishlab chiqarish kuchaydi, oziq-ovqat mahsulotlari importi qisqardi. Ammo, bu proteksionistik siyosat tashqi savdo raqobatbardoshligini pasaytirib, byurokratik to‘siqlarni kuchaytirgan edi. 3-BOSQICH: 2003–2016-yillar — Bosqichma-bosqich erkinlashtirish va institutsional islohotlar davri 2003–2016-yillar O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining nisbatan ochiqlik sari yo‘naltirilgan va ehtiyotkorlik bilan erkinlashtirish bosqichidir. Bu yillarda mamlakat xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan ehtiyotkor hamkorlikni rivojlantirdi, eksport va import rejimlari bo‘yicha islohotlar boshlab yuborildi, investorlar uchun qonuniy kafolatlar kuchaytirildi. Valyuta siyosatidagi qat’iy cheklovlar saqlanib qolgan bo‘lsa-da, tashqi iqtisodiy faoliyatda ijobiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Avvalo, 2004–2007-yillarda hukumat tomonidan eksport faoliyatini qo‘llab- quvvatlovchi bir qator qonunlar va farmonlar qabul qilindi. “Investitsiyalar to‘g‘risida” (2003), “Eksport faoliyatini tartibga solish to‘g‘risida” (2006) qonunlari bu sohadagi muammolarni tizimli hal qilishga yo‘naltirildi. Eksport bilan shug‘ullanuvchi yirik davlat va xususiy korxonalar uchun soliq imtiyozlari, bojxona soddalashtirishlari, kredit subsidiyalari joriy qilindi. Xorijiy investorlar uchun kafolat va himoya tizimlari kuchaytirildi. 2005- yilda O‘zbekiston Investitsiyalarni o‘zaro rag‘batlantirish va himoya qilish to‘g‘risidagi bir nechta xalqaro bitimlarga qo‘shildi. Bundan tashqari, 2008- yilda "Erkin iqtisodiy zonalar" to‘g‘risidagi Prezident qaroriga binoan bir nechta texnopark va logistik markazlar tashkil qilindi. Statistik ma’lumotlar (2003–2016)

 O’zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi

Купить