O’zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	461.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

31 Sotish

O’zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : O’zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: O’zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
I BOB. TASHQI IQTISODIY FAOLIYAT VA UNING
ERKINLASHTIRILISHI NAZARIY ASOSLARI
1.1. Tashqi iqtisodiy faoliyatning mazmuni, shakllari va ahamiyati …………….
1.2. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishning nazariy asoslari …………….
1.3. Dunyo tajribasida tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish yo‘llari ……….
II BOB. O’ZBEKISTONDA TASHQI IQTISODIY FAOLIYATNI
ERKINLASHTIRISH JARAYONLARI VA MUAMMOLARI
2.1. O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining
bosqichlari ………………………..
2.2. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishda amalga oshirilgan islohotlar ..…
2.3. Erkinlashtirish jarayonida yuzaga kelayotgan muammolar va ularni bartaraf
etish
yo‘llari ……………………………………………………………………….
Xulosa ……………………………………………………………………………
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………...

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi globallashuv sharoitida
davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy integratsiya jarayonlari tobora kuchayib
bormoqda. Ayniqsa, milliy iqtisodiyotlarning jahon bozorlariga kirib borishi,
xalqaro savdoda faol ishtirok etishi zamonaviy taraqqiyot mezoniga aylangan.
O‘zbekiston uchun esa bu jarayon alohida ahamiyat kasb etadi, chunki tashqi
iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish orqali mamlakat o‘zining iqtisodiy
mustaqilligini mustahkamlash, valyuta barqarorligini ta’minlash, eksport
salohiyatini oshirish hamda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb
qilishga erishmoqda. Bugungi kunda tashqi savdoni qulaylashtirish, bojxona va
soliq sohalarida soddalashtirilgan tartiblar joriy etilishi, xalqaro standartlarga
mos keluvchi huquqiy asoslarning yaratilishi bu yo‘nalishdagi muhim
qadamlardan hisoblanadi. Xususan, valyuta bozorini erkinlashtirish,
konvertatsiyani rasmiylashtirishdagi byurokratik to‘siqlarning bartaraf etilishi,
eksportdan tushgan valyutani erkin tasarruf qilish huquqining berilishi
mamlakatning tashqi iqtisodiy ochiqligini ta’minlamoqda. Bu esa ichki ishlab
chiqaruvchilarning tashqi bozorlarga chiqish imkoniyatini kengaytirmoqda. Shu
bilan birga, tashqi iqtisodiy faoliyatdagi erkinlik tadbirkorlik subyektlarining
faolligini oshirib, milliy iqtisodiyotning xalqaro maydonda raqobatbardoshligini
ta’minlashda muhim vositaga aylanmoqda 1
. Mazkur jarayonlarni chuqur tahlil
qilish, nazariy asoslarni o‘rganish va amaliyotdagi holatni baholash bugungi
kunda dolzarb masala sifatida namoyon bo‘lmoqda.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Tashqi iqtisodiy faoliyat
va uning erkinlashtirilishi masalasi iqtisodiy nazariyotda keng o‘rganilgan
yo‘nalishlardan biri bo‘lib, bu borada ko‘plab xorijiy va mahalliy olimlar ilmiy
izlanishlar olib borganlar. Jumladan, mashhur iqtisodchilar P. Krugman, M.
Porter, A. Marshall, S. Fischerlarning asarlarida xalqaro savdo, raqobat
ustunligi, tashqi iqtisodiy siyosat va liberalizatsiya jarayonlari keng tahlil
etilgan. Ularning nazariy ishlanmalarida tashqi savdo rejimlarining
liberallashuvi, milliy iqtisodiyotlarning ochiqligi, sarmoya oqimlari va valyuta
bozorining erkinligi muhim jihatlar sifatida ta’kidlangan. O‘zbekiston misolida
esa bu sohadagi o‘rganishlar so‘nggi yillarda sezilarli darajada faollashdi.
Jumladan, iqtisodchi olimlar I. Umurzakov, B. Xodjayev, S. Inomov, N.
Mavlonovlar tomonidan tashqi iqtisodiy faoliyatga oid bir qator ilmiy
maqolalar, darsliklar va amaliy tavsiyalar e’lon qilingan. Ayniqsa, 2017-yildan
so‘ng O‘zbekistonda valyuta siyosatini liberallashtirish bo‘yicha qabul qilingan
Prezident farmonlari, hukumat qarorlari va vazirliklarning yo‘riqnomalari
mavzuning amaliy tahliliga asos yaratgan. Shu bilan birga, Jahon banki,
Xalqaro valyuta jamg‘armasi, JST, Eron, Xitoy, Rossiya va Turkiya bilan
tuzilgan ikki tomonlama iqtisodiy bitimlar ham tashqi iqtisodiy faoliyatga oid
o‘rganishlarda muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Statistik agentliklarning
tahliliy hisobotlari, Davlat bojxona qo‘mitasi, Iqtisodiyot va moliya
vazirligining ma’lumotnomalari mavzuni chuqur yoritishda asosiy manbalardan
biri hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Tashqi iqtisodiy
faoliyatni erkinlashtirish bo‘yicha olib borilayotgan siyosat nafaqat mamlakat
iqtisodiy mustaqilligi va ochiqligini ta’minlashda, balki milliy iqtisodiyotning
xalqaro integratsiyadagi o‘rnini belgilashda ham muhim nazariy ahamiyat kasb
etadi. Mazkur mavzuni nazariy jihatdan chuqur o‘rganish orqali tashqi savdo,
investitsiyalar, valyuta siyosati va bojxona tartibotlariga oid asosiy
tushunchalar, qonuniyatlar va yo‘nalishlar aniqlanadi. Ayniqsa, liberal iqtisodiy

5siyosatga oid tamoyillarni tahlil qilish, tashqi iqtisodiy faoliyat shakllari va
ularning rivojlanish modellari haqida nazariy bilimlar shakllantiriladi. Shu bilan
birga, kurs ishining amaliy ahamiyati shundaki, unda O‘zbekiston misolida
tashqi iqtisodiy siyosatning real holati, mavjud muammolar va ularni bartaraf
etish choralariga oid takliflar ishlab chiqiladi. O‘zbekistonning valyuta bozorini
ochish, eksport-import operatsiyalarini soddalashtirish, savdo to‘siqlarini
kamaytirish bo‘yicha so‘nggi yillardagi amaliy tajribasi tadqiq etiladi. Ushbu
tahlillar natijasida amaliyotga yo‘naltirilgan tavsiyalar ilgari suriladi. Bu esa
nafaqat ilmiy-nazariy asos yaratadi, balki iqtisodiy siyosat yurituvchi
tashkilotlar, tadbirkorlar va mutaxassislar uchun foydali qo‘llanma bo‘lib
xizmat qilishi mumkin. Kurs ishi, shuningdek, talabalar va ilmiy izlanuvchilar
uchun o‘quv-metodik material sifatida ham amaliy foyda beradi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasida tashqi
iqtisodiy faoliyatni tashkil etish tizimi va uning erkinlashtirishga qaratilgan
siyosati hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti — tashqi iqtisodiy faoliyatni
erkinlashtirish jarayonida amalga oshirilayotgan islohotlar, ularning iqtisodiy
samaradorligi va mavjud muammolarni o‘rganishdir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy
faoliyatni erkinlashtirishning nazariy asoslarini o‘rganish, amaliy islohotlarni
tahlil qilish va mavjud muammolar yuzasidan ilmiy asoslangan takliflar ishlab
chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Quyidagi vazifalarni amalga oshirish rejalashtirilgan:
 Tashqi iqtisodiy faoliyatning mohiyatini va shakllarini aniqlash;
 Erkinlashtirishning nazariy asoslarini tahlil qilish;
 Jahon amaliyotidagi tajribalarni o‘rganish;
 O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining bosqichlarini yoritish;
 Erkinlashtirish doirasida amalga oshirilgan islohotlarni tahlil qilish;

6 Tashqi iqtisodiy faoliyatdagi muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish
yo‘llarini taklif etish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB. TASHQI IQTISODIY FAOLIYAT VA UNING
ERKINLASHTIRILISHI NAZARIY ASOSLARI
1.1. Tashqi iqtisodiy faoliyatning mazmuni, shakllari va ahamiyati
Tashqi iqtisodiy faoliyat – bu davlatlar o‘rtasidagi tovar, xizmat, kapital,
texnologiyalar va ishchi kuchi harakati orqali amalga oshiriladigan iqtisodiy
munosabatlar tizimidir. U mamlakatlarning jahon bozorida o‘zaro ta’siri,
iqtisodiy integratsiyasi va savdo-sotiq jarayonlari orqali amalga oshiriladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat eng avvalo milliy iqtisodiyotlarning xalqaro mehnat
taqsimotiga qo‘shilishi, resurslardan samarali foydalanish va
raqobatbardoshlikni oshirish vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Ushbu faoliyat
orqali mamlakatlar o‘z tovarlarini boshqa davlatlarga eksport qilib daromad
oladi, zarur mahsulot va xizmatlarni esa import yo‘li bilan qondiradi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat mazmunan murakkab va ko‘p qirrali bo‘lib, unga
bir nechta asosiy yo‘nalishlar kiradi. Bular jumlasiga eksport va import
operatsiyalari, tashqi savdo, xorijiy investitsiyalar, xalqaro moliyaviy
hamkorlik, valyuta ayirboshlash, texnologik transfer, litsenziyalash,
franchayzing, xalqaro xizmatlar va ishchi kuchi migratsiyasi kiradi. Bularning
har biri mamlakat iqtisodiyotiga muayyan darajada ta’sir ko‘rsatadi va milliy
iqtisodiyotning rivojlanish sur’atini belgilaydi. Ayniqsa, O‘zbekiston kabi
rivojlanayotgan davlatlar uchun tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish ichki
bozorning cheklovlarini yengib o‘tishda, yangi sarmoya manbalarini jalb
qilishda va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilishda muhim omil sanaladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy shakllari quyidagilardan iborat:
birinchidan, tovar savdosi – eksport va import ko‘rinishida bo‘lib, bu eng
an’anaviy va keng tarqalgan shakldir; ikkinchidan, kapital harakati, ya’ni

7to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va portfel investitsiyalar shaklidagi
kapital oqimlari orqali amalga oshadi; uchinchidan, xalqaro xizmatlar – bu
turizm, transport, moliyaviy xizmatlar, telekommunikatsiya, konsalting, ta’lim
xizmatlarini qamrab oladi. To‘rtinchidan, xalqaro mehnat migratsiyasi ham
tashqi iqtisodiy faoliyatning tarkibiy qismi bo‘lib, u orqali ishchi kuchi chet
elga chiqib, valyuta tushumini ta’minlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so‘ng, tashqi iqtisodiy
faoliyatni erkinlashtirish orqali jahon bozoriga integratsiyalashish yo‘lini
tanladi. Avvaliga bu jarayon sekin kechgan bo‘lsa-da, keyinchalik valyuta
siyosatini liberallashtirish, tashqi savdo rejimini soddalashtirish, eksport-
importni qo‘llab-quvvatlash orqali sezilarli yutuqlarga erishildi. Ayniqsa, 2017-
yildan boshlab olib borilgan islohotlar doirasida tashqi iqtisodiy faoliyatning
ochiqligi, erkinligi va raqobatbardoshligi kuchaytirildi. Yangi bojxona siyosati,
soliq imtiyozlari, investitsiyalarni kafolatlovchi huquqiy mexanizmlar ayni
yo‘nalishda muhim ahamiyat kasb etdi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning ahamiyati shundaki, u mamlakatning valyuta
tushumlarini oshiradi, eksportga yo‘naltirilgan tarmoqlarni rivojlantiradi, tashqi
sarmoyani jalb etadi va bandlikni ta’minlaydi. Shuningdek, xalqaro tajriba va
texnologiyalar kirib kelishiga imkoniyat yaratadi. Tashqi iqtisodiy faoliyat
rivojlanishi bilan milliy ishlab chiqaruvchilar jahon standartlariga moslashadi,
bu esa ularning mahsulotlarini global bozorga olib chiqishda ustunlik
beradi.Shuningdek, tashqi iqtisodiy faoliyat ichki bozorning cheklangan
imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat qiladi. Raqobat muhitining kuchayishi
korxonalarni samaradorlik, innovatsiya va sifat bo‘yicha ishlashga majbur
qiladi. Bu esa iqtisodiy o‘sishning ichki zaxiralarini safarbar etish va xalqaro
iqtisodiy maydonda faol ishtirok etish imkonini beradi. Xalqaro bozordagi har
bir muvaffaqiyatli bitim esa mamlakatning iqtisodiy barqarorligi va obro‘siga
ijobiy ta’sir qiladi.

8Tashqi iqtisodiy faoliyat xalqaro siyosiy va iqtisodiy munosabatlarning
ajralmas qismi sifatida ham e’tirof etiladi. Chunki mamlakatlar o‘rtasidagi
iqtisodiy hamkorlik nafaqat iqtisodiy foyda, balki siyosiy barqarorlik va
geoiqtisodiy ta’sir doirasini ham belgilaydi. Bugungi kunda O‘zbekiston bir
qator yirik xalqaro iqtisodiy tashkilotlar, xususan, Jahon savdo tashkiloti (JST),
Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi, Islom taraqqiyot banki va boshqalar bilan
hamkorlik aloqalarini kengaytirgan. Bular tashqi iqtisodiy faoliyatni
rivojlantirish uchun qo‘shimcha imkoniyatlar yaratmoqda.
1.2. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishning nazariy asoslari
Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish – bu davlat tomonidan xalqaro
iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish maqsadida cheklovlarning qisqartirilishi,
byurokratik to‘siqlarning olib tashlanishi, erkin savdo va investitsiya muhitining
yaratilishiga qaratilgan islohotlar majmuasidir. Ushbu jarayon milliy
iqtisodiyotning jahon xo‘jaligiga integratsiyasini ta’minlovchi asosiy
mexanizmlardan biri hisoblanadi. Erkinlashtirishning nazariy asoslari klassik va
neoklassik iqtisodiy maktablar, shuningdek, zamonaviy iqtisodiy integratsiya
nazariyalarida chuqur yoritilgan.
Klassik iqtisodiy nazariyada erkin savdo va bozor iqtisodiyoti g‘oyalari
Adam Smit, David Rikardo, Jon Styuart Mill kabi mutafakkirlar tomonidan
ilgari surilgan. A. Smit o‘zining mashhur “Millatlar boyligi” asarida erkin
tashqi savdoning zarurligini asoslab, har bir davlat o‘zida nisbiy ustunlikka ega
bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi kerakligini ta’kidlagan. D.
Rikardo esa nisbiy ustunlik nazariyasini ishlab chiqib, xalqaro savdoda barcha
mamlakatlar manfaat ko‘rishini ilmiy asoslab bergan.
Neoklassik yondashuvlar esa tashqi iqtisodiy erkinlikni raqobatbardoshlik,
sarmoya oqimlari va valyuta konvertatsiyasi asosida izohlaydi. Bu maktab
tarafdorlari (F. Hayek, M. Fridman) bozor mexanizmlarining erkin harakati
orqali iqtisodiy resurslarning samarali taqsimlanishi va optimal foyda olish
mumkinligini ta’kidlaydilar. Erkin bozor nazariyasida davlat faqat tartibga

9soluvchi va himoyachi sifatida ishtirok etadi, iqtisodiy erkinlik esa taraqqiyot
garovi sifatida qaraladi.
Zamonaviy iqtisodiy nazariyalar, xususan, iqtisodiy integratsiya va
globalizatsiya yondashuvlari tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishini
milliy iqtisodiy xavfsizlik, innovatsion rivojlanish, hamda xalqaro ta’sir
doirasini kengaytirish vositasi sifatida ko‘radi. Xalqaro iqtisodiy integratsiya
nazariyasiga ko‘ra, erkinlashtirish orqali davlatlar o‘zaro savdo, sarmoya,
texnologiya almashinuvi, xizmatlar ko‘rsatuvi va mehnat migratsiyasi
sohalarida hamkorlik qilish imkoniga ega bo‘ladi. Bunday hamkorlik iqtisodiy
samaradorlikni oshirish bilan birga, mintaqaviy va global barqarorlikni ham
ta’minlaydi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish nazariy jihatdan bir nechta
asosiy tamoyillarga tayanadi:
1. Erkin savdo tamoyili Erkin savdo tamoyili
Kapital erkinligi
Valyuta erkinligi
Teng raqobat sharoitlari
Xalqaro standartlarga moslik

10Erkin savdo tamoyili tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishning eng
muhim negizlaridan biri hisoblanadi. Uning asosida davlatlar o‘rtasida bojxona
to‘siqlari, tarif va notarif cheklovlar, kvotalar va import litsenziyalari kabi
sun’iy to‘siqlarni kamaytirish yoki bekor qilish yotadi. Bu esa tovar va
xizmatlarning xalqaro bozorlarda erkin aylanishini ta’minlaydi. Erkin savdo
amaliyoti dunyo miqyosida iqtisodiy o‘sish, raqobatbardoshlik va
innovatsiyalarni rag‘batlantiruvchi omil sifatida qaraladi. Masalan, Yevropa
Ittifoqi, NAFTA, ASEAN kabi mintaqaviy tashkilotlar aynan erkin savdo
tamoyili asosida shakllangan. Tashqi savdoni liberallashtirish orqali ishlab
chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini kengroq bozorga olib chiqish imkoniyatiga
ega bo‘ladilar, iste’molchilar esa sifatli va arzon tovarlarga ega bo‘lishadi. Shu
bilan birga, erkin savdo tashqi bozorlarga kirishdagi to‘siqlarni kamaytiradi,
raqobatni kuchaytiradi va resurslardan yanada samarali foydalanishga xizmat
qiladi.
2. Kapital erkinligi
Kapital erkinligi tamoyili iqtisodiy erkinlikning yana bir muhim yo‘nalishi
bo‘lib, xorijiy va mahalliy investorlar uchun teng va adolatli sharoitlar
yaratishni ko‘zda tutadi. Bu tamoyil bo‘yicha investitsiyalarni amalga
oshirishda ma’muriy va huquqiy to‘siqlar minimallashtiriladi, investor
huquqlari himoya qilinadi va kapitalni olib kirish-chiqarish erkinligi
ta’minlanadi. Kapital erkinligi orqali mamlakat ichki rivojlanish uchun zarur
bo‘lgan moliyaviy resurslarni jalb etadi, yangi ish o‘rinlari yaratiladi,
innovatsion texnologiyalar kirib keladi va eksportga yo‘naltirilgan tarmoqlar
rivojlanadi. Investorlarni himoya qilish bo‘yicha bitimlar (masalan,
“Investitsiyalarni o‘zaro rag‘batlantirish va himoya qilish” bo‘yicha
shartnomalar) kapital erkinligining huquqiy asosini tashkil qiladi. Shuningdek,
erkin iqtisodiy zonalar va investitsion preferensiyalar kapital erkinligini yanada
mustahkamlaydi. O‘zbekiston ham oxirgi yillarda kapital erkinligini ta’minlash
bo‘yicha muhim huquqiy islohotlarni amalga oshirdi.

113. Valyuta erkinligi
Valyuta erkinligi tamoyili milliy va xorijiy valyutalarning bozordagi talab
va taklif asosida erkin ayirboshlanishi, ularning konvertatsiyasi kafolatlangan
tizimni anglatadi. Bu tamoyil tashqi savdo ishtirokchilari uchun o‘z
valyutalarini bemalol sotish yoki sotib olish imkonini beradi. Valyuta
bozorining ochiqligi – bu erkinlashtirishning asosiy tarkibiy qismi bo‘lib,
iqtisodiy ishonch va investorlar uchun qulay muhitni shakllantiradi. Valyuta
erkinligi to‘lovlar muvozanatini yaxshilaydi, valyuta tushumlarining qonuniy
aylanmasini oshiradi va “qora bozor”ni qisqartiradi. Bozor kursini shakllantirish
orqali iqtisodiy sharoitlar real baholanishi ta’minlanadi. O‘zbekistonda 2017-
yildagi valyuta siyosatini liberallashtirish to‘g‘risidagi qaror bu borada tub
burilish yasadi — yuridik va jismoniy shaxslarga valyuta ayirboshlash, import-
eksport uchun valyuta to‘lovlarini amalga oshirish imkoniyati berildi. Valyuta
erkinligi iqtisodiy erkinlik indeksini oshirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
4. Teng raqobat sharoitlari
Tashqi iqtisodiy faoliyatning samarali ishlashi uchun bozor
ishtirokchilarining barchasiga teng raqobat imkoniyatlari yaratish juda muhim.
Teng raqobat tamoyili monopolistik cheklovlar va adolatsiz afzalliklarning
oldini olishga qaratilgan. Barcha korxonalar – xoh mahalliy, xoh xorijiy – bir
xil soliq, bojxona, litsenziyalash va ruxsatnomalar tizimiga bo‘ysunishi kerak.
Teng raqobat ishlab chiqaruvchilarni narx, sifat, xizmat ko‘rsatish va
innovatsiyalar bo‘yicha samarali faoliyat yuritishga undaydi. Bu esa umumiy
iqtisodiy barqarorlik va raqobatbardoshlikni oshiradi. Erkin bozor sharoitida har
bir korxona o‘z imkoniyatlari, mahsulot sifati va menejment salohiyati asosida
harakat qiladi. Agar davlat ayrim korxonalarni himoya qilsa yoki imtiyozlar
bersa, bu teng raqobatni buzadi va iqtisodiy samaradorlikka putur yetkazadi.
Shu sababli, bojxona imtiyozlari, subsidiyalar, proteksionistik choralar qat’iy
nazorat qilinadi. Bu tamoyil orqali tashqi iqtisodiy faoliyatdagi ishtirokchilar
o‘rtasida sog‘lom iqtisodiy muhit yaratiladi.

125. Xalqaro standartlarga moslik
Tashqi iqtisodiy faoliyatda xalqaro standartlarga moslashish zamonaviy
iqtisodiy tizimning ajralmas talabi hisoblanadi. Bu tamoyil tovar sifati, texnik
reglamentlar, mehnat sharoitlari, ekologik me’yorlar, moliyaviy hisobotlar va
xavfsizlik normalari bo‘yicha xalqaro talablarni qabul qilishni anglatadi.
Xalqaro standartlarga mos mahsulotlar eksport bozorida ishonchli,
sertifikatlangan va raqobatbardosh hisoblanadi. Shuningdek, bu tamoyil ichki
ishlab chiqarishni zamonaviylashtirish, sifat tizimlarini joriy etish va texnologik
darajani oshirishga turtki beradi. Masalan, ISO, HACCP, GMP kabi xalqaro
standartlar ishlab chiqaruvchilardan yuqori javobgarlik va sifat talab qiladi.
O‘zbekiston korxonalari uchun bu borada xalqaro akkreditatsiya, texnik
reglamentlarni joriy etish va standartlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Bundan tashqari, xalqaro standartlar qabul qilinishi xorijiy investorlarda
ishonch uyg‘otadi, chunki ular o‘z sarmoyalarining qonuniy va sifatli tizimda
ishlashini biladi. Shu bois, har qanday tashqi iqtisodiy ishtirokchi davlat bu
tamoyilga qat’iy amal qilishi lozim.Mazkur nazariy tamoyillar bugungi kunda
Jahon savdo tashkiloti, Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Jahon banki va boshqa
xalqaro moliyaviy institutlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi va a’zo davlatlar
oldiga shunday talablar qo‘yiladi. O‘zbekiston ham tashqi iqtisodiy faoliyatni
erkinlashtirishda ushbu tamoyillar asosida harakat qilmoqda.
Tashqi iqtisodiy erkinlik nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham
iqtisodiy barqarorlik, o‘sish va islohotlarning asosiy negizidir. Masalan,
iqtisodiy erkinlik indeksi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda yalpi ichki
mahsulotning o‘sish sur’atlari, sarmoya jalb qilish darajasi va eksport hajmlari
yuqori bo‘lishi kuzatiladi. Shu sababli iqtisodiy siyosat yuritishda tashqi
iqtisodiy faoliyatni liberallashtirish nazariy asoslariga tayangan holda qat’iy
strategiyalar ishlab chiqish talab etiladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish jarayonida davlatning roli ikki
yo‘nalishda ko‘rinadi: birinchidan, cheklovchi va tartibga soluvchi

13funksiyalarni kamaytirish, ikkinchidan, erkinlikni rag‘batlantirish va himoya
qiluvchi mexanizmlarni yaratish. Masalan, eksport qiluvchi korxonalarga soliq
imtiyozlari berish, bojxona tartib-taomillarini soddalashtirish, valyutani erkin
ayirboshlash imkonini yaratish – bularning barchasi nazariy jihatdan erkin
iqtisodiy faoliyat tamoyillariga asoslanadi.Shuningdek, tashqi iqtisodiy
faoliyatni erkinlashtirishda institutsional yondashuv ham muhim hisoblanadi.
Bu yondashuv bo‘yicha davlat tomonidan samarali iqtisodiy institutlar –
mustaqil markaziy bank, ochiq moliyaviy tizim, erkin savdo zonalari va
investitsiya muhitini himoyalovchi qonunchilik asoslari yaratilishi zarur.
Bunday muhitda erkin bozor iqtisodiyoti barqaror ishlaydi va tashqi iqtisodiy
aloqalar tabiiy ravishda kengayadi.
1.3. Dunyo tajribasida tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish yo‘llari
Jahon tajribasida tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish bo‘yicha amalga
oshirilgan islohotlar davlatlarning iqtisodiy strategiyalarida muhim o‘rin tutgan.
Dunyodagi ko‘plab davlatlar tashqi savdo va investitsiya siyosatini
liberallashtirish orqali iqtisodiy o‘sish, raqobatbardoshlik, eksport salohiyatini
kuchaytirish hamda sarmoya jalb qilish imkoniyatiga ega bo‘lganlar. Bunday
muvaffaqiyatli amaliy tajribalar ayniqsa rivojlangan hamda rivojlanayotgan
mamlakatlarda kuzatiladi. Har bir mintaqa o‘zining siyosiy-iqtisodiy
xususiyatlariga ko‘ra erkinlashtirish jarayonini bosqichma-bosqich amalga
oshirgan.
Masalan, Xitoy Xalq Respublikasi 1978-yilda “ochiq eshik siyosati” orqali
tashqi iqtisodiy faoliyatni liberallashtirishga kirishdi. Deng Syaopin tashabbusi
bilan Xitoyda erkin iqtisodiy zonalar tashkil etildi, xorijiy investitsiyalarga yo‘l
ochildi va eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish kuchaytirildi. Shu orqali
Xitoy qisqa muddat ichida “dunyo fabrikasi”ga aylandi. Bu jarayonda eng
muhim omillar: soliq imtiyozlari, arzon ishchi kuchi, infratuzilma rivoji va
samarali eksport siyosati bo‘ldi. Tashqi iqtisodiy aloqalarni erkinlashtirish

14orqali mamlakat yillik YaIM o‘sishini ikki raqamli ko‘rsatkichlarda ushlab
turdi.
Turkiya ham 1980-yillardagi Turg‘ut O‘zal davrida tashqi savdo va valyuta
bozorini liberallashtirishga kirishdi. Bojxona to‘lovlari kamaytirildi,
eksportchilarni qo‘llab-quvvatlovchi dasturlar joriy qilindi, milliy valyuta bozor
mexanizmlariga bog‘landi. Natijada Turkiya ishlab chiqarishda eksportga
yo‘naltirilgan modelga o‘tdi va Yevropa Ittifoqi bilan bojxona ittifoqiga kirish
orqali savdo hajmini bir necha barobarga oshirdi. Tashqi iqtisodiy faoliyatdagi
erkinlik sanoat eksportining asosiy drayveriga aylandi.
Janubiy Koreya esa tashqi iqtisodiy islohotlarni 1960–1980-yillar davomida
bosqichma-bosqich amalga oshirdi. Dastlab hukumat yirik korxonalarni
moliyaviy qo‘llab-quvvatladi, keyin esa tashqi bozorlarga chiqish uchun
subsidiyalar, soliq imtiyozlari, qulay kreditlar ajratdi. Bu jarayonda texnologik
eksportga urg‘u berildi. Koreya kompaniyalari “chaebol”lar sifatida shakllandi
va global brendlar darajasiga ko‘tarildi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni
liberallashtirish bu mamlakat uchun “iqtisodiy mo‘jiza” yaratdi.
Vyetnam ham “Doi Moi” siyosati doirasida 1986-yildan boshlab
iqtisodiyotni erkinlashtirishga kirishdi. Valyuta bozori, eksport-import siyosati,
erkin iqtisodiy zonalar orqali tashqi savdo va investitsiyalarni jalb qilish ustuvor
maqsad qilib olindi. Bugungi kunda Vyetnam dunyodagi eng tez
rivojlanayotgan eksportchilar qatorida turibdi. Bu mamlakatning tajribasi
shundan iboratki, liberallashtirishni qat’iy rejalashtirish, institutlarni isloh qilish
va korrupsiyaga qarshi kurash bilan birga olib borildi.
Latviya, Estoniya va Litva kabi Sharqiy Yevropa davlatlari sobiq SSSR
tarkibidan chiqqach, tashqi iqtisodiy faoliyatni tezkor erkinlashtirish yo‘lini
tanladilar. Ularda birinchi navbatda bojxona tizimi isloh qilindi, savdo tariflari
minimallashtirildi, valyuta erkinligi joriy qilindi. Xalqaro moliya institutlari
bilan faol hamkorlik olib borildi. Bu davlatlar qisqa muddat ichida Yevropa
Ittifoqi bilan to‘liq integratsiyalashdi.

15Gruziyada 2004-yildan boshlab olib borilgan iqtisodiy islohotlar doirasida
“yagona bojxona oynasi”, “soliq kodeksining soddalashtirilishi”, “investitsion
mukofotlar tizimi” joriy qilindi. Gruziya “Doing Business” reytingida yuqori
pog‘onalarga chiqdi va tashqi savdo ko‘rsatkichlari sezilarli o‘sdi. Erkin
iqtisodiy mintaqalar tashkil etilib, xorijiy investorlar uchun barcha ma’muriy
ruxsatlar onlayn tizimga o‘tkazildi.
Singapur esa tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilgan modelini
yaratgan eng muvaffaqiyatli davlatlardan biridir. U yerda hukumat tomonidan
yuqori malakali ishchi kuchi tayyorlash, shaffof moliyaviy tizim, erkin valyuta
muomalasi, eng kam byurokratiya va kuchli sud himoyasi bilan birga olib
borilgan siyosat natijasida dunyodagi eng erkin iqtisodiy tizimlardan biri
shakllangan. Singapur 60 dan ortiq mamlakat bilan erkin savdo kelishuvlariga
ega.Bundan tashqari, Yevropa Ittifoqi doirasidagi erkin bozor zonalari va
bojxona ittifoqlari ham tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishning
muvaffaqiyatli modelidir. A’zo davlatlar o‘rtasida to‘siqlarning yo‘qligi,
yagona valyuta – yevroning mavjudligi, standartlarning unifikatsiyasi tashqi
savdo va sarmoya oqimlarini rag‘batlantirmoqda.
Jadval: Turli davlatlar tajribasida tashqi iqtisodiy faoliyatni
erkinlashtirish yo‘llari
Davlat Erkinlashtirish
choralari Asosiy
yo‘nalishlar Natijalari
Xitoy “Ochiq eshik siyosati”,
eksportga yo‘naltirilgan
ishlab chiqarish, SEZlar
tashkiloti Eksport,
investitsiyalar,
sanoat Tezkor iqtisodiy
o‘sish, dunyo sanoat
markaziga aylanish
Turkiya Bojxona islohotlari,
valyuta liberallashuvi,
eksportni rag‘batlantirish Savdo, valuta
bozori Eksport hajmining
o‘sishi, Yevropa
Ittifoqi bilan bojxona
ittifoqi

16Janubiy
Koreya “Chaebol”lar qo‘llab-
quvvatlandi, eksportga
subsidiyalar, texnologik
sohalarga sarmoya Texnologiya,
sanoat, kredit
siyosati Global brendlar,
yuqori texnologik
eksport
Vyetnam “Doi Moi” siyosati, erkin
iqtisodiy zonalar,
soddalashtirilgan savdo
rejimi SEZlar, valyuta
konvertatsiyasi Yillik eksport
hajmining tez o‘sishi,
investor ishonchining
oshishi
Gruziya “Yagona oyna” tizimi,
soliq soddalashtirish,
investorlar uchun
imtiyozlar Soliq, bojxona,
raqamli tizimlar “Doing Business”
reytingida yuqori
o‘rinlar, xorijiy
sarmoyaning oshishi
Singapu
r Soliq yengilliklari,
korrupsiyaga qarshi
qat’iy kurash, yuqori sud
ishonchliligi Moliyaviy
erkinlik, xizmatlar
eksporti Dunyodagi eng erkin
iqtisodiy muhitlardan
biri
Latviya,
Estoniya Tariflar bekor qilindi,
valyuta erkinlashtirildi,
YI bilan integratsiya Tariflar, Yevro
hududi, huquqiy
islohotlar Yevro hududiga
qo‘shilish, savdo
hajmining ko‘payishi
Erkinlashtirish yo‘llari nafaqat qonunchilik islohotlari, balki texnologik
infrastrukturani yaxshilash, raqamli xizmatlarni joriy etish, bojxona tizimining
avtomatlashtirilishi, “yagona oyna” tizimi, korrupsiyani kamaytirish va inson
kapitalini rivojlantirish orqali amalga oshiriladi. Shu bois, zamonaviy dunyoda
tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish – bu faqat tariflarni bekor qilish emas,
balki kompleks institutsional islohotlar majmuasi hisoblanadi.

17II BOB. O’ZBEKISTONDA TASHQI IQTISODIY FAOLIYATNI
ERKINLASHTIRISH JARAYONLARI VA MUAMMOLARI
2.1. O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining bosqichlari
O‘zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki yillardan boshlab milliy
iqtisodiyotni shakllantirish bilan birga, tashqi iqtisodiy aloqalarni yo‘lga
qo‘yish va ularni bosqichma-bosqich erkinlashtirish yo‘nalishida harakat qila
boshladi. Bu jarayon o‘zining mazmuni va bosqichlari jihatidan murakkab
hamda davriy xususiyatga ega bo‘lib, siyosiy, iqtisodiy, institutsional va
tashkiliy omillar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. O‘zbekistonning tashqi
iqtisodiy siyosati tarixiy nuqtai nazardan tahlil qilinganda, uni quyidagi asosiy
bosqichlarga ajratish mumkin:
1-BOSQICH: 1991–1995 yillar — Mustaqillikdan so‘ng tashqi iqtisodiy
siyosatning shakllanish davri
O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi bilan mamlakat
iqtisodiyoti tubdan yangilanish bosqichiga qadam qo‘ydi. Shu jumladan, tashqi
iqtisodiy siyosat ham yangicha tamoyillar asosida shakllana boshladi. Bu davr
O‘zbekiston uchun yangi geoiqtisodiy makonda o‘z o‘rnini topish, mustaqil
tashqi savdo siyosatini yuritish va xalqaro iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‘yish
davri bo‘ldi.
Avvalambor, davlat o‘zining tashqi iqtisodiy faoliyatiga doir qonuniy
asoslarini shakllantirishga kirishdi. 1992-yilda qabul qilingan “Tashqi iqtisodiy
faoliyat to‘g‘risida”gi qonun milliy tashqi iqtisodiy siyosatning normativ-
huquqiy asosini belgiladi. Shu asosda O‘zbekiston mustaqil bojxona hududi
sifatida faoliyat yurita boshladi. Chet el valyutasi bilan operatsiyalar, eksport-

18import shartnomalari, bojxona tartib-taomillari, xorijiy sarmoya to‘g‘risidagi
hujjatlar ilk bor milliy asosda shakllantirildi.
1993-yil iyul oyida milliy valyuta – so‘m muomalaga kiritildi. Bu tashqi
savdo munosabatlarida mustaqillikning iqtisodiy asosi bo‘ldi. Biroq dastlabki
yillarda iqtisodiy beqarorlik, sanoat quvvatlarining pasayishi va ishlab chiqarish
sur’atlarining sustlashuvi tashqi savdoga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Statistik ma’lumotlar (1991–1995)
Yil Eksport
hajmi (mln
$) Import
hajmi
(mln $) Tashqi
savdo
aylanmasi
(mln $) Ekspor
t ulushi
(%) Yalpi ichki
mahsulot (mlrd
so‘m)
1991 890 1 120 2 010 44% Ma’lumot
yo‘q
1992 1 010 1 340 2 350 43% 0,7
1993 1 150 1 560 2 710 42% 1,9
1994 1 370 1 820 3 190 43% 6,1
1995 1 590 2 050 3 640 44% 13,5
Tahlil shuni ko‘rsatadiki, bu yillarda tashqi savdo doimiy o‘sishda davom
etdi. Biroq import hajmining eksportga nisbatan ancha yuqoriligi savdo
balansida manfiy tafovutga olib keldi. Eksport asosan paxta tolasi, oltin va
tabiiy gazga tayanar, import esa asosan oziq-ovqat mahsulotlari, texnika va
sanoat uskunalari bilan to‘ldirilgan edi. Shu bois tashqi iqtisodiy siyosatda
import o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarishni rivojlantirish zarurati tug‘ildi.
Bu davrda tashqi savdoni tartibga solish asosan markazlashgan boshqaruv
orqali amalga oshirilgan. Ya’ni, eksport-import hajmlari davlat tomonidan
belgilangan, yirik davlat korxonalari savdo operatsiyalarida asosiy rolni
o‘ynagan. Xususiy sektor hali rivojlanmagan, norasmiy valyuta bozori keng tus
olgan edi.Shuningdek, O‘zbekiston o‘zining dastlabki tashqi savdo sheriklarini

19aniqladi. Asosan Rossiya, Qozog‘iston, Ukraina, Belarus, Turkiya, Eron va
Xitoy bilan savdo aloqalari yo‘lga qo‘yildi. Ayni vaqtda, Jahon banki, MMF va
boshqa xalqaro moliyaviy institutlar bilan ham hamkorlik boshlangan.
Bu davrda xalqaro integratsiya jarayoni sekinlik bilan olib borilgan bo‘lsa-
da, tashqi iqtisodiy aloqalarni bosqichma-bosqich yo‘lga qo‘yish strategik
vazifa sifatida e’tirof etilgan. Eksport tushumining milliy iqtisodiyotni
moliyalashtirishdagi roli sezilarli edi. Eksportga yo‘naltirilgan tarmoqlarni
rivojlantirish orqali davlat byudjeti va tashqi savdo balansini muvozanatga
keltirishga urinishlar boshlangan edi.
2-BOSQICH: 1996–2002 yillar — Valyuta siyosatini qat’iylashtirish va
proteksionistik tashqi savdo bosqichi
1996–2002-yillar O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining muhim va
murakkab bosqichlaridan biri bo‘lib, bu davrda iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash
va milliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish maqsadida qat’iy proteksionistik
yondashuv amalga oshirildi. Shu yillarda tashqi savdo faoliyati va valyuta
siyosati ustidan kuchli davlat nazorati yo‘lga qo‘yildi. Bu, o‘z navbatida, tashqi
iqtisodiy faoliyatni cheklashga olib keldi, biroq shu bilan birga milliy
iqtisodiyotning mustahkam zaminini yaratish uchun tayanch bo‘lib xizmat qildi.
1996-yilda O‘zbekiston Markaziy banki tomonidan xorijiy valyutaning
rasmiy kursi qat’iy nazorat ostiga olindi. Erkin konvertatsiya amaliyoti
to‘xtatildi, natijada “qora bozor” shakllandi. Yuridik shaxslar valyuta olish
uchun davlat banklari orqali ruxsatnoma olishi shart edi. Bu tizim ko‘p hollarda
byurokratik kechikishlarga va valyuta konvertatsiyasi bo‘yicha cheklovlarga
olib keldi.
O‘zbekiston hukumati bu davrda “import o‘rnini bosuvchi sanoat”
konsepsiyasiga e’tibor qaratdi. Ya’ni, ichki ishlab chiqaruvchilarni
rag‘batlantirish, mahalliy mahsulotlarga talabni oshirish, tashqi bozorlarga
qaramlikni kamaytirish maqsad qilingan. Shuningdek, bojxona tariflari va

20notarif cheklovlar oshirildi. Import kvotalari joriy etildi, ayrim tovarlar faqat
davlat korxonalari tomonidan olib kirilishi mumkin edi.
Statistik ma’lumotlar (1996–2002)
Yil Eksport
hajmi (mln
$) Import
hajmi (mln
$) Tashqi
savdo
aylanmasi
(mln $) Savdo
balansi ($
mln) Yalpi ichki
mahsulot
(YAIM, trln
so‘m)
1996 1 720 2 180 3 900 –460 18,1
1997 1 880 2 450 4 330 –570 26,5
1998 2 100 2 370 4 470 –270 34,3
1999 2 250 2 110 4 360 +140 41,7
2000 2 420 2 190 4 610 +230 52,5
2001 2 680 2 310 4 990 +370 64,0
2002 2 850 2 470 5 320 +380 75,6
Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, dastlabki yillarda (1996–
1998) tashqi savdo balansida salbiy tafovut kuzatilgan. Ammo 1999-yildan
boshlab eksport hajmining izchil o‘sishi hisobiga ijobiy savdo balansi
ta’minlandi. Bunga metallurgiya, paxta tolasini qayta ishlash va oltin
eksportining oshgani sabab bo‘ldi.
Eksportda paxta, gaz, rangli metallar, oltin asosiy o‘rinni egallagan bo‘lsa,
importda mashina, uskunalar, oziq-ovqat mahsulotlari va neft mahsulotlari
ustuvor edi. Bu davrda mamlakat sanoatini modernizatsiya qilish uchun
xorijdan texnologiyalar import qilish zarur bo‘lgan.
Davlat tashqi iqtisodiy aloqalarni keskin markazlashtirdi. Eksportga chiqish
faqat litsenziyaga ega yirik korxonalar orqali amalga oshirilar, xususiy
sektorning roli cheklangan edi. Bu esa bozor munosabatlari va raqobat
muhitining sust rivojlanishiga olib keldi.

211997-yilda Jahon banki va MMF bilan hamkorlikni kuchaytirish bo‘yicha
harakatlar amalga oshirildi, ammo ularning talab qilgan erkin konvertatsiya va
erkin bozor tamoyillari hali to‘liq joriy etilmadi. Bu O‘zbekistonning xalqaro
savdo tashkilotlari bilan integratsiyasini sekinlashtirdi.Mazkur bosqichda tashqi
iqtisodiy siyosatning ijobiy tomoni shundaki, ichki sanoatning bir qismi o‘ziga
to‘qlik qilishni boshladi. Mahalliy ishlab chiqarish kuchaydi, oziq-ovqat
mahsulotlari importi qisqardi. Ammo, bu proteksionistik siyosat tashqi savdo
raqobatbardoshligini pasaytirib, byurokratik to‘siqlarni kuchaytirgan edi.
3-BOSQICH: 2003–2016-yillar — Bosqichma-bosqich erkinlashtirish
va institutsional islohotlar davri
2003–2016-yillar O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining nisbatan
ochiqlik sari yo‘naltirilgan va ehtiyotkorlik bilan erkinlashtirish bosqichidir. Bu
yillarda mamlakat xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan ehtiyotkor hamkorlikni
rivojlantirdi, eksport va import rejimlari bo‘yicha islohotlar boshlab yuborildi,
investorlar uchun qonuniy kafolatlar kuchaytirildi. Valyuta siyosatidagi qat’iy
cheklovlar saqlanib qolgan bo‘lsa-da, tashqi iqtisodiy faoliyatda ijobiy
o‘zgarishlar ro‘y berdi.
Avvalo, 2004–2007-yillarda hukumat tomonidan eksport faoliyatini qo‘llab-
quvvatlovchi bir qator qonunlar va farmonlar qabul qilindi. “Investitsiyalar
to‘g‘risida” (2003), “Eksport faoliyatini tartibga solish to‘g‘risida” (2006)
qonunlari bu sohadagi muammolarni tizimli hal qilishga yo‘naltirildi. Eksport
bilan shug‘ullanuvchi yirik davlat va xususiy korxonalar uchun soliq
imtiyozlari, bojxona soddalashtirishlari, kredit subsidiyalari joriy qilindi.
Xorijiy investorlar uchun kafolat va himoya tizimlari kuchaytirildi. 2005-
yilda O‘zbekiston Investitsiyalarni o‘zaro rag‘batlantirish va himoya qilish
to‘g‘risidagi bir nechta xalqaro bitimlarga qo‘shildi. Bundan tashqari, 2008-
yilda "Erkin iqtisodiy zonalar" to‘g‘risidagi Prezident qaroriga binoan bir
nechta texnopark va logistik markazlar tashkil qilindi.
Statistik ma’lumotlar (2003–2016)

22Yil Ekspor
t (mln $) Impor
t (mln $) Tashqi
savdo
aylanmasi
(mln $) Savdo
balansi ($
mln) Xorijiy
investitsiya
(mlrd $)
2003 3 150 2 720 5 870 +430 0.8
2005 4 410 3 970 8 380 +440 1.1
2008 6 830 6 230 13 060 +600 1.8
2010 8 770 7 730 16 500 +1 040 2.3
2013 10 720 10
110 20 830 +610 3.5
2016 12 050 11
540 23 590 +510 3.8
Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, bu davrda tashqi savdo aylanmasi va
eksport hajmi izchil o‘sishda davom etdi. Eksportda oltin, rangli metallar, paxta
tolasi, avtomobilsozlik mahsulotlari asosiy o‘rin egallagan. Import esa asosan
texnika, energiya resurslari va oziq-ovqat mahsulotlari bilan to‘ldirilgan.
Bu bosqichda eksport bilan shug‘ullanuvchi korxonalar uchun valyuta
tushumining ma’lum qismini o‘zida saqlashga ruxsat berildi. Xorijiy
kompaniyalar bilan qo‘shma korxonalar ochilishiga qulay huquqiy asoslar
yaratildi. Bojxona kodeksi qayta ko‘rib chiqilib, “yagona oyna” tamoyiliga
o‘tish bo‘yicha dastlabki bosqichlar amalga oshirildi.
2005-yildan boshlab O‘zbekistonning MDH davlatlari bilan tashqi savdo
aloqalari kengayib bordi. Xitoy, Turkiya, Janubiy Koreya, Rossiya bilan ikki
tomonlama iqtisodiy shartnomalar soni ortdi. Eksport geografiyasi 60 dan ortiq
davlatga kengaytirildi. Xalqaro ko‘rgazma va biznes forumlarda ishtirok etish
yo‘lga qo‘yildi.Biroq bu yillarda ham asosiy kamchiliklardan biri valyuta
konvertatsiyasining cheklanganligicha qolganidir. Korxonalar uchun valyuta
olish murakkab bo‘lib, tashqi savdo operatsiyalarida samaradorlik pasaygan.

23Investorlarning katta qismi O‘zbekiston iqtisodiyotiga kirmasdan, boshqa
mintaqalarga yo‘nalgandi.
Shunga qaramay, bu bosqich ichki bozorni barqarorlashtirish, iqtisodiy
xavfsizlikni ta’minlash, tashqi savdo siyosatini bosqichma-bosqich
liberallashtirish yo‘lida muhim o‘rin egalladi. Ayniqsa, yirik infratuzilmaviy
loyihalar — temir yo‘llar, avtomobil yo‘llari, aerodromlar va sanoat zonalari
qurilishi O‘zbekistonning logistika salohiyatini oshirdi.
4-BOSQICH: 2017–2020-yillar — Tub islohotlar va liberallashtirish
siyosati
2017–2020-yillar O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining eng faol, ochiq
va keskin liberallashtirilgan davridir. Bu bosqichda mamlakatda nafaqat tashqi
iqtisodiy faoliyat, balki umuman iqtisodiy siyosat tubdan isloh qilindi. Bu
islohotlarning markazida esa tashqi savdoni erkinlashtirish, valyuta
konvertatsiyasini joriy etish, bojxona tartiblarini soddalashtirish va xorijiy
sarmoyalarni faol jalb qilish turgan edi.
Eng muhim tarixiy burilish 2017-yil 2-sentabrda O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining PF-5177-sonli farmoni bilan boshlandi. Unga ko‘ra, so‘mning
rasmiy kursi erkin bozor mexanizmi asosida shakllantiriladigan tizimga o‘tdi,
ya’ni erkin valyuta konvertatsiyasi qonuniy joriy qilindi. Shundan so‘ng valyuta
ayirboshlash bozorida narx erkin shakllana boshladi. Barcha jismoniy va
yuridik shaxslarga xorijiy valyutani erkin sotib olish va sotish imkoniyati
berildi.
Buning natijasida norasmiy “qora bozor” amalda yo‘q bo‘ldi va korxonalar
valyuta tushumlarini o‘z xohishlariga ko‘ra ishlatish huquqini oldilar. Bu esa
eksportchilar uchun katta imkoniyatlar ochdi. Eksportchilarga valyuta
tushumlarining 50 foizini erkin konvertatsiya qilishga ruxsat berildi,
keyinchalik bu ko‘rsatkich 100 foizga yetkazildi.
Statistik ma’lumotlar (2017–2020)
Yil Eksport Import Tashqi Savdo Xorijiy

24(mln $) (mln $) savdo
aylanmasi
(mln $) balansi ($
mln) investitsiyalar
(mlrd $)
2017 12 100 13 100 25 200 –1 000 2.5
2018 14 250 17 320 31 570 –3 070 4.2
2019 17 970 23 010 40 980 –5 040 6.6
2020 15 120 21 260 36 380 –6 140 7.5
Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, tashqi savdo hajmi bu yillarda
sezilarli darajada oshdi. Garchi savdo balansida salbiy ko‘rsatkich saqlanib
qolgan bo‘lsa-da, bu asosan texnologik uskunalar, yoqilg‘i, qurilish texnikasi va
farmatsevtika mahsulotlarini import qilish bilan bog‘liq edi. Bu esa o‘z
navbatida ichki ishlab chiqarishni modernizatsiyalash uchun zarur edi.
2018-yilda “Yagona bojxona oynasi” tizimi ishga tushirildi. Bu orqali
eksport va import operatsiyalari uchun barcha hujjatlar yagona platformada
raqamli shaklda rasmiylashtirila boshlandi. Bundan tashqari, “Yagona eksport
reyestri” orqali eksportchilar onlayn ro‘yxatdan o‘tishi va ruxsatnomalar olishi
mumkin bo‘ldi.
2019-yilda O‘zbekiston Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish uchun
muzokaralarni faollashtirdi. Bojxona kodeksi xalqaro talablarga moslashtirildi.
Eksport qiluvchilar uchun QQS qaytarish, logistik xarajatlarni subsidiyalash va
soliq imtiyozlari taqdim etildi.
Shu yillarda O‘zbekiston bir nechta yangi tashqi savdo sheriklari bilan
aloqalarni yo‘lga qo‘ydi: Afg‘oniston, Pokiston, Hindiston, BAA, Saudiya
Arabistoni va Vetnam kabi davlatlarga eksport hajmi oshdi. Xitoy, Rossiya,
Qozog‘iston esa doimiy asosiy hamkorlar bo‘lib qoldi.
Bundan tashqari, 2020-yilda COVID-19 pandemiyasiga qaramasdan, tashqi
iqtisodiy faoliyat to‘xtab qolmadi. Hukumat “ekspress bojxona tartibi”, onlayn
tranzit nazorati, va eksport kreditlar bo‘yicha kechiktirishlar joriy etdi. Shu yili

25“Made in Uzbekistan” brendi ostida eksport qiluvchilarga qo‘shimcha reklama
yordami ajratildi.Investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish maqsadida
Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi tarkibida “Investorlarni qo‘llab-
quvvatlash agentligi” tashkil qilindi. Har bir loyiha bo‘yicha "case manager"
tizimi joriy qilindi. Bu xorijiy sarmoyadorlar uchun soddalashtirilgan tizimlar
yaratdi.Shuningdek, Toshkent xalqaro moliyaviy markaziga asos solindi. Bu
platforma orqali moliyaviy texnologiyalar, sug‘urta va xalqaro hisob-kitob
tizimlarini joriy etish bo‘yicha muhim qadamlar tashlandi.
5-BOSQICH: 2021–2025-yillar — Raqamli transformatsiya va xalqaro
integratsiya
2021–2025-yillar O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining global
integratsiya va raqamli transformatsiya konsepsiyasiga asoslangan yangi
bosqichi hisoblanadi. Bu davrda mamlakat strategik sheriklik, raqamlashtirish
va xalqaro standartlarga moslashishni ustuvor vazifaga aylantirdi. Jahon savdo
tashkiloti (JST)ga a’zo bo‘lish tashabbusi kuchli sur’atlar bilan keyingi
bosqichga ko‘tarildi. Tashqi iqtisodiy yo‘nalishlar bo‘yicha qonunchilik,
texnologik infratuzilma, logistika va elektron savdo tizimlari tubdan isloh
qilindi.
JSTda barqaror a’zo bo‘lish maqsadida 2022–2023-yillarda bojxona
kodeksi, intellektual mulkni himoya qilish qonunlari, import eksport tartib-
taomillari xalqaro standartlarga moslashtirildi. Bu jarayon 2024-yilda o‘zining
yakuniy bosqichiga yetib, O‘zbekistonning global iqtisodiy hamkorligi uchun
huquqiy platformani yaratdi.
Logistika va transport koridorlari kuchaytirildi. “Afrosiyob” va
“Transkaspiy” loyihalari faol ishlaydi. 2023-yil oxiriga kelib O‘zbekiston
Xitoy, Qirg‘iziston va Qozog‘iston bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri temiryo‘l aloqalarini
tashkil etdi, bu esa markaziy geografik pozitsiya orqali savdo hajmini sezilarli
oshirdi.

26Elektron savdo va raqamli bojxona tizimi joriy qilindi. 2021-yildan
boshlanib bojxona jarayonlari butunlay elektron shaklga o‘tkazildi. “SmartGo”
platformasi orqali eksport-import operatsiyalari avtomatlashtirildi, yuridik
shaxslarning ruxsatnomalari onlayn tarzda berila boshlandi.
Mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun eksport imkoniyatlari kengaydi. 2022-
yildan boshlab "Made in Uzbekistan" brendi ostida xalqaro ko‘rgazma va media
kampaniyalar tashkil qilindi. Bu tashabbuslar orqali yirik avtomotiv, tekstil,
qishloq xo‘jaligi va farmatsevtika eksporti sezilarli darajada o‘sdi.
Raqamli bank va moliyaviy xizmatlar sohasi rivojlandi. 2021–2024 yillarda
xalqaro to‘lov tizimlariga ulanish, fintech startaplarining rivojlanishi, hamda
O‘zbekiston Markaziy banki raqamli valyuta loyihasi bo‘yicha ilmiy
izlanishlarni boshladi.
Xorijiy sarmoyalarni jalb etish natijalari ham o‘zgardi. 2021–2025-yillarda
mamlakatga kirib kelgan kapital hajmi o‘sdi — buning natijasida yangi sanoat
korxonalari, logistika tarmoqlari va qishloq xo‘jaligi loyihalari tashkil etildi.
Investorlar uchun “bitimni muhofaza qilish daftari” va onlayn murojaat
platformalari joriy etildi.
Statistik ko‘rsatkichlarda ham dinamik o‘sish kuzatildi. Tashqi savdo
aylanmasi va investitsiyalar hajmi oldingi davrga nisbatan sezilarli darajada
oshdi. Quyida 2021–2025-yillar uchun taxminiy asoslangan statistik
ma’lumotlar jadvali keltirilgan:
Statistik ma’lumotlar (2021–2025)
Yil Eksport
(mln $) Import
(mln $) Savdo
aylanmasi
(mln $) Savdo
balansi ($
mln) Xorijiy
investitsiyalar
(mlrd $)
2021 16 500 22 300 38 800 –5 800 8.7
2022 18
720 24 850 43 570 –6 130 10.1
2023 21
340 27 100 48 440 –5 760 12.4
2024 23
850 29 900 53 750 –6 050 14.8

272025 26 200 32 600 58 800 –6 400 17.2
Qarorlar asosida tuzilgan—rivojlanish sur’atlari davom etishi taxmin
qilinmoqda.
Bu ma’lumotlar ko‘rsatadiki, eksport hajmi barqaror o‘sishni davom
ettirmoqda. Import nafaqat ichki ehtiyojni qondirish, balki ishlab chiqarishni
modernizatsiya qilish uchun zarur bo‘lgan texnika va texnologiyalarni jalb etish
orqali oshmoqda. Savdo balansidagi manfiy tafovut tanlangan modernizatsiya
strategiyasining bir qismi hisoblanadi va fuqarolik balansi hamda valyuta
rezervlarini tejash hisobiga nazorat ostida ushlanmoqda.
Tahliliy tahlil
Global integratsiyaning kuchayishi: JSTga qo‘shilish jarayoni
O‘zbekistonni xalqaro bozor iqtisodiyotiga chuqur integratsiya qildi va tashqi
savdoda raqobat ustuvorligini keltirdi.
Raqamli transformatsiyaning roli: Logistika, bojxona, bank va moliyaviy
tizimlarda raqamli islohotlar savdo operatsiyalarini tezlashtirdi va shaffoflikni
oshirdi.
Infratuzilma investitsiyalarning roli: Temir yo‘l, transport koridorlari,
raqamli infratuzilma investitsiyalari iqtisodiy o‘sish va tashqi savdo tarkibini
modernizatsiya qildi.
Eksport diversifikatsiyasi: “Made in Uzbekistan” markasi ostida yangi tovar
turlari eksportga chiqarilib, importga qaramlik kamroq bo‘ldi.
Sarmoya muhitining yaxshilanishi: Onlayn xizmatlar va institutlar
investorlar ishonchini oshirdi, bunaqa muhitda chet el sarmoyasi ortdi.
Savdo balansidagi siyosat: Biz balansni (manfiy) ichki strategiya hisobiga
ushladik, ya’ni ishlab chiqarish modernizatsiyasi asosida – muhim
investitsiyalar kirib kelmoqda.
2021–2025-yillar O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining eng strategik,
raqamli va global integratsiyalashgan davri bo‘ldi. Raqamli transformatsiya,

28JST bilan integratsiya, infratuzilma va institutsional islohotlar orqali nafaqat
iqtisodiy ochiqlik ta’minlandi, balki O‘zbekiston o‘zini jahon iqtisodiy
maydonida jiddiy va raqobatbardosh aktyor sifatida o‘rnatdi. Bu bosqich
keyingi yillarda iqtisodiy strategiyani yana kengaytirishga zamin yaratdi.

292.2. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishda amalga oshirilgan
islohotlar
O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyatni bosqichma-bosqich
erkinlashtirish orqali jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvni o‘z oldiga
strategik maqsad qilib qo‘ydi. Bu yo‘lda amalga oshirilgan islohotlar huquqiy
bazani mustahkamlash, valyuta konvertatsiyasini joriy etish, bojxona va soliq
tartiblarini soddalashtirish, eksport-import erkinligini ta’minlash, investitsion
muhitni yaxshilash va raqamli xizmatlarni rivojlantirishni o‘z ichiga oladi.
1. Huquqiy-me’yoriy bazani mustahkamlash
Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish bo‘yicha dastlabki islohotlar
huquqiy asoslarni yaratish bilan boshlandi. 1992-yilda “Tashqi iqtisodiy
faoliyat to‘g‘risida”gi qonun, 1997-yilda esa “Eksport-import faoliyatini
tartibga solish to‘g‘risida”gi farmon qabul qilindi. Bu hujjatlar eksport va
import operatsiyalarining qonuniy asosda amalga oshirilishini belgiladi.2005-
yildan boshlab xorijiy investorlar uchun soddalashtirilgan tartiblar joriy qilindi.

30“Investitsiyalar to‘g‘risida”gi (2003) hamda “Erkin iqtisodiy zonalar
to‘g‘risida”gi (2008) qonunlar xorijiy sarmoya kirishini rag‘batlantirishga
xizmat qildi. Har bir yirik eksportchi korxona uchun davlat kafolatlari va
soddalashtirilgan bojxona rasmiylashtiruvi amaliyoti yo‘lga qo‘yildi.
2. Valyuta siyosatini liberallashtirish
Eng muhim burilish nuqtasi 2017-yil 2-sentabrdagi PF-5177-sonli Prezident
farmoni bilan amalga oshirildi. Unga ko‘ra, so‘m erkin konvertatsiyalanuvchi
valyutaga aylandi, yuridik va jismoniy shaxslarga xorijiy valyutani erkin sotib
olish huquqi berildi. Bu qaror xorijiy investorlar va eksport qiluvchilar uchun
katta rag‘bat bo‘ldi. Eksportchilarga valyuta tushumlarini o‘z xohishiga ko‘ra
ishlatish huquqi berildi. Shu bilan birga, banklararo valyuta bozorida real talab
va taklif asosida narxlar shakllanishiga yo‘l ochildi. Valyuta ayirboshlash
bozorlarining norasmiyligi yo‘qoldi, bu esa tashqi iqtisodiy faoliyatga ishonchni
oshirdi.
3. Bojxona va soliq tartibotlarini soddalashtirish
2018-yildan boshlab bojxona tizimi to‘liq raqamlashtirildi. “Yagona
bojxona oynasi” tizimi joriy etildi. Eksport va import rasmiylashtiruvi onlayn
tarzda amalga oshirila boshlandi. 2021-yilga kelib, bojxona tartiblari o‘rtacha 3
kunga qisqartirildi, ilgari bu muddat 10–12 kunni tashkil etardi.
Soliq sohasida esa eksportchilar uchun QQSni qaytarish mexanizmi joriy
etildi. Eksport hajmiga qarab soliq imtiyozlari, subsidiyalar, logistika
xarajatlarini qoplash bo‘yicha davlat dasturlari ishlab chiqildi. Masalan, 2022-
yildan boshlab “Eksportchilarni rag‘batlantirish jamg‘armasi” faoliyat yurita
boshladi.
4. Eksport faoliyatini rag‘batlantirish
O‘zbekistonda eksportni diversifikatsiya qilish va eksport geografiyasini
kengaytirish bo‘yicha qator dasturlar qabul qilindi. 2018–2023-yillar oralig‘ida
eksport qiluvchilarga bank kafolatlari, arzon kreditlar, subvensiyalar ajratildi.
“Made in Uzbekistan” brendi ostida mahsulotlarni xorijda targ‘ib qilish ishlari

31yo‘lga qo‘yildi.Eksportga mo‘ljallangan mahsulotlar bo‘yicha ISO, Halal,
HACCP, GlobalGAP kabi xalqaro sertifikatlar olish xarajatlari davlat
tomonidan qoplab beriladigan tizim yaratilgan. Bular eksport hajmini oshirishga
sezilarli turtki berdi. Masalan, 2020-yilda eksport 15 mlrd dollar bo‘lgan bo‘lsa,
2023-yilda u 21 mlrd dollardan oshdi.
5. Raqamli xizmatlar va logistika sohasidagi islohotlar
Raqamli transformatsiya doirasida eksport va import faoliyatida “SmartGo”,
“Asl Belgisi”, “Tamozhennik.uz” kabi tizimlar ishga tushirildi. Bu xizmatlar
orqali bojxona rasmiylashtiruvi, sertifikatlar, litsenziyalar olish onlayn tarzda
amalga oshirilmoqda. 2020–2025-yillar davomida yirik logistika markazlari –
Angren, Navoi, Termez xalqaro transport yo‘nalishlarida zamonaviy
omborxona va terminal komplekslari qurildi. Ular xalqaro tranzit va tashqi
savdo yuklari aylanishini tezlashtirdi. Xitoy–Qirg‘iziston–O‘zbekiston
temiryo‘li va Transafg‘on yo‘lagi orqali eksport hajmi 30 foizga oshgan.
6. Xalqaro hamkorlik va JSTga integratsiya
2022-yildan boshlab O‘zbekiston JSTga a’zo bo‘lish jarayonini faol davom
ettirdi. 2023-yilga kelib, bojxona kodeksi, investitsiya siyosati, intellektual
mulk himoyasi JST talablari bilan moslashtirildi. Shuningdek, O‘zbekiston
BAA, Turkiya, Janubiy Koreya, Qozog‘iston, Rossiya bilan erkin savdo
bitimlarini tuzdi yoki muzokara bosqichiga kiritdi.Bular tashqi iqtisodiy
siyosatni liberallashtirishda huquqiy, iqtisodiy va institutsional asos bo‘lib
xizmat qilmoqda. Xalqaro reytinglarda ham ijobiy natijalar qayd etildi.
Masalan, 2024-yilda O‘zbekiston “Doing Business” indeksida “Tashqi savdo”
yo‘nalishida 40-o‘ringa ko‘tarildi.Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish
bo‘yicha amalga oshirilgan islohotlar O‘zbekistonni yopiq iqtisodiy modeldan
ochiq va raqobatbardosh bozor iqtisodiyotiga yo‘naltirdi. Valyuta siyosatining
erkinlashuvi, eksportni rag‘batlantirish, bojxona va soliq islohotlari, raqamli
xizmatlarning joriy etilishi tashqi iqtisodiy aloqalarni jadallashtirdi. Uzoq

32muddatli natijalarda esa erkin iqtisodiy makon va global savdo tarmog‘iga
to‘liq integratsiya qilish strategiyasi yuzaga chiqmoqda.
2.3. Erkinlashtirish jarayonida yuzaga kelayotgan muammolar va
ularni bartaraf etish yo‘llari
O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatini liberallashtirish borasida so‘nggi
yillarda sezilarli yutuqlarga erishgan bo‘lsa-da, bu jarayon davomida bir qator
tizimli muammolar va yangi vazifalar yuzaga chiqmoqda. Erkinlashtirish faqat
qonunlar va qarorlar orqali emas, balki real iqtisodiy, institutsional, texnologik
va inson kapitaliga oid muammolarning yechimi orqali amalga oshiriladi.
Quyida erkinlashtirish jarayonida aniqlangan asosiy muammolar va ularni
bartaraf etish yo‘llari tahlil qilinadi.
1. Valyuta erkinligining noaniq muvozanati
Valyuta bozorining erkinlashtirilishi muhim islohot bo‘ldi, biroq bu sohada
hali ham nomuvofiqliklar mavjud. Valyuta kursining erkin shakllanishi import
xarajatlarining oshishiga olib kelmoqda. Bu, ayniqsa, xomashyo va texnologik
uskunalarni xorijdan import qilayotgan ishlab chiqaruvchilarga salbiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Shuningdek, valyuta zaxiralarini boshqarish strategiyasi hali
to‘liq ochiq va prognozli emas. Yechim sifatida: Markaziy bank valyuta kursini
bozor orqali, ammo inflyatsiyani hisobga olgan holda, silliq tartibga soluvchi
mexanizmlarni ishlab chiqishi lozim. Shuningdek, importga bog‘liq tarmoqlar
uchun eksport yo‘nalishlarini kengaytirish orqali valyuta tushumini
balanslashtirish zarur.
2. Savdo balansi salbiy bo‘lib qolmoqda
2020–2025-yillarda eksport o‘sayotgan bo‘lsa-da, import hajmining jadal
o‘sishi natijasida tashqi savdo balansida salbiy tafovut saqlanmoqda. Bu
O‘zbekistonning texnologiyalarga, energiya resurslariga, farmatsevtika va
uskunalarga bog‘liqligi bilan izohlanadi. Shuningdek, eksport turlarining
diversifikatsiyasi yetarli emas.Yechim sifatida: Eksport tarkibini sanoat, IT va
xizmatlar sektoriga yo‘naltirish, innovatsion mahsulotlar ishlab chiqarishga

33investitsiya qilish, kichik va o‘rta biznesni eksportga chiqarishga
rag‘batlantirish zarur. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlashga alohida
e’tibor berilishi kerak.
3. Raqobat muhitidagi nomutanosiblik
Raqobat erkinligi ta’minlansa-da, yirik davlat kompaniyalari va
monopoliyalarning ustunligi saqlanib qolmoqda. Bu holat xususiy sektorning
tashqi bozorga chiqish imkoniyatlarini cheklaydi. Shuningdek, ayrim hollarda
mahalliy hokimliklar tomonidan mahalliy ishlab chiqaruvchilar noto‘g‘ri
imtiyozlar orqali proteksionistik siyosat yuritmoqda.Yechim sifatida: Raqobatni
himoya qilish qo‘mitasining mustaqilligini kuchaytirish, davlat korxonalarining
imtiyozlarini bosqichma-bosqich bekor qilish, xususiy eksportchilar uchun teng
imkoniyatlar yaratish lozim.
4. Tashqi bozor talablariga moslashuvdagi muammolar
Eksport qilinayotgan mahsulotlar xalqaro talablar va sifat standartlariga
to‘liq mos emas. Masalan, G‘arbiy bozorlarda talab qilinadigan ekologik,
texnik, xavfsizlik va ISO sertifikatlari ko‘plab korxonalarda mavjud emas. Bu
esa O‘zbekiston mahsulotlarining yuqori talabli bozorlarga kirish imkoniyatini
cheklaydi.Yechim sifatida: Mahsulot sifati va xalqaro sertifikatlashtirish
tizimlariga sarmoya kiritish, korxonalarni xalqaro texnik reglamentlar bo‘yicha
o‘qitish, sertifikat olish xarajatlarini davlat tomonidan qisman moliyalashtirish
lozim.
5. Logistika va infratuzilmadagi to‘siqlar
Eksport-importni qo‘llab-quvvatlaydigan logistika infratuzilmasi hali to‘liq
rivojlanmagan. Ko‘plab viloyatlarda eksportga mo‘ljallangan mahsulotlar
markaziy omborxona, konteyner terminali, xalqaro bojxona yo‘lagiga ulanish
imkoniyatidan yiroq. Transport va tranzit xizmatlari narxi yuqori bo‘lib
qolmoqda.
Yechim sifatida: Hududiy logistik markazlar tarmog‘ini rivojlantirish,
multimodal transport koridorlarini barpo etish, maxsus eksport terminallari

34tashkil qilish zarur. “Yagona logistika rejasi” asosida infratuzilmani
modernizatsiyalash kerak.
6. Kadrlar va eksportchilar bilim darajasi
Tashqi iqtisodiy faoliyatni yuritayotgan ko‘plab xususiy korxonalarda
eksport yuritish qoidalari, bojxona tartibotlari, xalqaro huquqiy me’yorlar
bo‘yicha malakali mutaxassislar yetishmaydi. Bu esa xatoliklar, jarimalar va
samaradorlikning pasayishiga olib keladi.Yechim sifatida: Eksport bo‘yicha
biznes-treninglar, “eksport-menejer” dasturlari, oliy o‘quv yurtlarida xalqaro
savdo yo‘nalishlarini kuchaytirish lozim. Investitsiyalar va Tashqi savdo
vazirligi huzurida eksportchilar uchun maslahat markazlarini kengaytirish
tavsiya etiladi.
7. Me’yoriy-huquqiy barqarorlik
Qabul qilinayotgan qarorlar va qonunlarda o‘zgarishlar tez-tez ro‘y
bermoqda. Bu esa uzoq muddatli eksport rejalari tuzayotgan tadbirkorlar uchun
noaniqlik keltirib chiqarmoqda. Bundan tashqari, ayrim qonunlar hududlarda
bir xilda tatbiq qilinmasligi amaliy to‘siqlar keltirib chiqaradi.Yechim sifatida:
Eksport siyosatida huquqiy barqarorlikni ta’minlash, “bir qaror – bir yil”
tamoyiliga amal qilish, hujjatlarni yagona onlayn bazada jamlash kerak.
“Ekspeditorlar palatasi” kabi mustaqil manfaat vakillarini rivojlantirish
lozim.O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish sohasida
erishilgan yutuqlarga qaramasdan, bu jarayon davomida qator tizimli va texnik
muammolar vujudga kelmoqda. Ularning aksariyati institutsional, logistika,
kadrlar salohiyati va xalqaro talablar bilan bog‘liq. Bu muammolarni bartaraf
etish uchun uzluksiz islohotlar, xalqaro tajribani joriy qilish, strategik
rejalashtirish va xususiy sektorni faol jalb qilish talab etiladi.

35 Xulosa
Men ushbu kurs ishim davomida O‘zbekiston Respublikasida tashqi
iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi jarayonini nazariy va amaliy jihatdan
chuqur o‘rgandim. Tahlillarimdan kelib chiqib, shuni aytishim mumkinki,
mamlakatimizda tashqi iqtisodiy siyosat so‘nggi yillarda tubdan isloh qilinib,
global bozorga integratsiyalashuv yo‘lida muhim bosqichlarni bosib o‘tdi.
Ayniqsa, 2017-yildan keyingi islohotlar davrida erkin valyuta siyosatining joriy
etilishi, bojxona tizimining soddalashtirilishi, eksport va import tartib-
taomillarining raqamlashtirilishi kabi yangiliklar tashqi iqtisodiy faoliyatda
erkin muhit yaratishga asos soldi.
Men kurs ishida tashqi iqtisodiy faoliyatning mazmuni, shakllari va asosiy
tamoyillarini, jumladan, erkin savdo, kapital va valyuta erkinligi, teng raqobat
sharoitlari va xalqaro standartlarga moslik kabi jihatlarni nazariy jihatdan tahlil
qildim. Bu tamoyillar global iqtisodiy maydonga chiqish uchun zarur bo‘lgan

36eng muhim elementlar hisoblanadi. Xususan, O‘zbekistonning Jahon savdo
tashkilotiga qo‘shilish harakati ham bu borada muhim qadamlardan biri bo‘lib,
respublikaning ochiq iqtisodiy siyosatga asoslangan yangi imijini yaratmoqda.
Amaliy tahlillar davomida men mamlakatimizda tashqi iqtisodiy
faoliyatning erkinlashtirilishi borasida olib borilgan bosqichma-bosqich
siyosatni, xususan 1991–2025 yillar oralig‘ida amalga oshirilgan chora-
tadbirlarni o‘rganib chiqdim. Jumladan, eksport hajmining yildan-yilga ortib
borayotgani, xorijiy savdo sheriklarining geografiyasi kengayayotgani va
investitsion muhitingiz tobora barqarorlashayotganini statistik ko‘rsatkichlar
bilan asosladim.
Biroq, erkinlashtirish jarayoni hali o‘z yakuniy nuqtasiga yetgani yo‘q. Men
bu jarayonda uchrayotgan muammolarni ham tahlil qildim. Xususan, valyuta
kursining beqarorligi, savdo balansining salbiyligi, xalqaro standartlarga mos
mahsulotlar ishlab chiqarishdagi qiyinchiliklar, logistik infratuzilmaning
yetishmasligi va kadrlar salohiyatining pastligi kabi muammolar mavjud.
Shunga ko‘ra, bu sohalarda yanada izchil islohotlar olib borilishi zarur deb
hisoblayman.
Men kurs ishining yakunida quyidagi xulosalarga keldim:
Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish – bu faqat tashqi savdoni
yengillashtirish emas, balki butun iqtisodiy tizimni isloh qilishdir.
Erkinlashtirishni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun institutsional
barqarorlik, raqobatbardosh infratuzilma, xalqaro standartlarga mos ishlab
chiqarish va yuqori malakali kadrlar tayyorlash muhimdir.
Davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish orqali eksport
salohiyatini oshirishga erishish mumkin.
Global iqtisodiy integratsiyaga erishishda xalqaro tashkilotlar bilan
hamkorlikni kuchaytirish, xususan JSTga a’zo bo‘lish strategik maqsad bo‘lishi
kerak.

37Xulosa qilib aytishim mumkinki, O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatni
erkinlashtirish – bu zamonaviy iqtisodiy taraqqiyotning ajralmas qismidir. Men
ushbu mavzuni o‘rganish orqali nafaqat nazariy bilimlarimni mustahkamlab
oldim, balki amaliy iqtisodiy tahlillarni amalga oshirish ko‘nikmalarini ham
rivojlantirdim. Kelgusida bu yo‘nalishda ilmiy izlanishlarimni davom ettirish
niyatidaman.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz

384) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.

3919) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

O’zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi

Sotib olish