O’zbekistonda turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlashning huquqiy me’yorlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	622.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Dekabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Shahzod Mahmatrayimov

Ro'yxatga olish sanasi 16 May 2024

0 Sotish

O’zbekistonda turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlashning huquqiy me’yorlari

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TALIM,
FAN VA INNOVATSIYA VAZIRLIGI
ABU RAYHON BERUNIY NOMIDAGI URGANCH DAVLAT
UNIVERSITETI
IJTIMOIY IQTISODIY FANLAR FAKULTETI
TURIZM YO’NALISHI 4-KURS 212-GURUH TALABASI
AHMEDOV MASHRABJON ANVARJON O G LININGʻ ʻ
“TUROPEREYTING” FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
MAVZU: O‘ZBEKISTONDA TURISTLARNING HAYOTI
XAVFSIZLIGINI TA’MINLASHNING HUQUQIY ME’YORLARI
Bajardi:____________________________________ imzo __________
Qabul qildi: ________________________________ imzo __________
Urganch-2025
1

MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………...…03
I BOB. TURISTLAR XAVFSIZLIGINI TA’MINLASHNING NAZARIY
ASOSLARI ……………………………………………………………….………06
1.1.Turizm sohasida xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari.…………… ....... ………06
1.2. Turizm xavfsizligini ta'minlashning davlat tomonidan tartibga solinishi… .. ..13
1.3.Turistlarnimg xavfsizligini ta’minlashning xalqaro huquqiy va me’yoriy
hujjatlari.. ……………… ...................................................................................... ..26
II BOB. TUROPEREYTINGDA TURISTLARNING HAYOTI
XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH ....................................................................... 32
2.1. Sayohat davomida turistlarning hayotiga ta’sir etuvchi omillar ..... ………..…32
2.2. Turistik faoliyatdagi xavf-xatarlar va ularni bartaraf qilishning chora-
tadbirlari………………………………………………………………. ......... ……37
2.3. Turizm xavfsizligini ta’minlash sohasidagi xorijiy davlatlar tajribasini
O’zbekistonda qo’llash……………………………………………………………42
0XULOSA………………………………………………………………………..50
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………......…53
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Globalizatsiya va iqtisodiy integratsiya jarayonlari
jadallashib borayotgan hozirgi davrda turizm sohasi dunyo bo‘ylab jadal
rivojlanmoqda. O‘zbekistonning turizm sohasi bugungi kunda jadal
rivojlanayotgan sohalardan biri hisoblanadi. Shu bilan birga, turistlarning
xavfsizligini ta’minlash masalasi ham mamlakatimizda yuksak ahamiyatga ega.
Xavfsizlikni ta’minlash nafaqat turistlarning hayotini himoya qilish, balki
turizmning davomli rivojlanishini ta’minlash, mamlakat imijini mustahkamlash va
xalqaro miqyosda raqobatbardoshligini oshirish uchun ham muhimdir.
Xalqaro turizm o‘sib borayotgan bir davrda, O‘zbekistonga kelayotgan
turistlar sonining ko‘payishi, yangi turistik yo‘nalishlarning ochilishi, shuningdek,
turizm sohasidagi raqobatning kuchayishi xavfsizlik masalalariga alohida e’tibor
qaratishni talab etadi. O‘zbekistonda turistlarning xavfsizligini ta’minlash uchun
davlat tomonidan ishlab chiqilgan huquqiy me’yorlar, normativ hujjatlar va
xavfsizlikni boshqarish tizimlari muhim asoslar yaratmoqda. Ammo, shu bilan
birga, xalqaro tajriba va standartlar bilan moslashtirish, mutaxassislarni xavfsizlik
bo‘yicha tayyorlash, favqulodda holatlarda samarali javob berish tizimlarini joriy
etish zarurdir.
Xavfsiz turizm mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga, xalqaro miqyosda
imijining mustahkamlanishiga va investitsiya jalb qilishga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Shu sababli, O‘zbekistonda turistlarning xavfsizligini ta’minlash masalasi dolzarb
bo‘lib, uni amalga oshirish uchun huquqiy asoslarni yanada takomillashtirish,
xalqaro tajribalarni o‘rganish va implementatsiya qilish zarurdir. Bu nafaqat
turistlarning xavfsizligini, balki ularning mamlakatimizga bo‘lgan ishonchini ham
oshiradi.
Kurs ishning o’rganilganlik darajasi. Xavfsiz turizm masalalari bo‘yicha
ko‘plab xorijlik olimlar, jumladan: A.Yu.Aleksandrova, I.T.Balabanov,
M.A.Jukova, M.B.Birjakov, Yu.A.Barzikin, N.I.Kabushkin, R.V.Kolotova,
A.Ye.Saak, V.A.Kvartalnov, A.D.Chudnovskiy, F.Sherer, A.B.Kosolapov va
3

boshqalar 1
tomonidan tadqiq qilingan. Ushbu muammolarni o rganishgaʻ
O zbekistonlik olimlardan K.X.Abduraxmonov, M.Q.Pardayev, I.S.Tuxliyev,
ʻ
N.T.To xliyev,
ʻ M.M.Muhammedov, B.N.Navro z-zoda, T.Doschanov, ʻ
D.X.Aslanova, B.X.Turayev, A.F.Saidov, O.H.Hamidov, N.E.Ibadullayev,
A.A.Eshtayev, B.Sh.Safarov, M.T.Alimova, M.T.Aliyeva, A.N.Norchayev,
A.A.Xudoyorov va boshqalarning 2
ilmiy ishlari bag ishlangan.
ʻ
Ammo, mavzu bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar va amaliy tahlillar mavjud
bo‘lsada, aynan O‘zbekiston sharoitida turopereytingda xavfsiz turizm, uni
zamonaviy tendensiyalar va innovatsiyalar asosida takomillashtirish masalalari hali
yetarlicha o‘rganilmagan. Shu sababli, ushbu kurs ishi turizm da xavfsiz lik
masalalari yanada chuqur o‘rganishga va mahalliy sharoitga mos innovatsion
takliflarni ishlab chiqishga qaratilgan.
1
3Александрова А. Ю. Международный туризм. Учебное пособие для вузов. - М.: Аспект Пресс, 2001.– 464
с.; Балабанов И.Т., Балабанов А.И. Экономика туризма. -М.: Финансы и статистика, 2003. –176 с.; Биржаков
М.Б. Введение в туризм. – Издание 9-е переработанное и дополненное.– СПб.: «Издательский дом Герда»,
2007. – 576 с.; Жукова М.А. Менеджмент в туристском бизнесе. Учебное пособие. - М.: КНОРУС, 2006. -
160 с.; Кабушкин Н.И. Менеджмент туризма: Учебник. 4е изд., стереотип. Мн.: Новое знание, 2004. -409 с.;
Квартальнов В.А. Туризм: история и современность: Избр. произведения: В 4-х т. -М.: Финансы и
статистика, 2002. – 499 с.; Саак А.Э., Пшеничных Ю.А. Менеджмент в социально-культурном сервисе и
туризме. -СПб.: Питер, 2006. – 512 с.; Чудновский А.Д., Жукова М.А. Менеджмент в туризме и гостиничном
хозяйстве. - М.:КНОРУС, 2005.– 320 с.; 698 c .; А.Б.Косолапов Туристское страноведение. Европа и Азия:
учебно – практическое пособие. – 2-е изд., стер– М.2006-400с.
2
Абдурахмонов К. Туристическая индустрия в условиях пандемии. Туризмда инновацион-инвестиция
жара
еxнларини ривожлантириш истиқбол-лари. / 2020 йил 3 июн. Халқаро илмий-амалий конференцияси
материаллари. Самарқанд, СамИСИ, 2020.; Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Национальные модели развития
туризма. -Т.: Гос.науч.изд-во «Ўзбекистон миллий энциклопедияси», 2006. – 424 с.; Тухлиев И. ва бошқа
муаллифлар. Туризмни режалаштириш. Дарслик. -Т.: ― Iqtisod - Moliya нашри
еxти, 2010. – 238 б.; Пардаев М., ‖
Атабаев Р. Туристик ресурсларни таҳлил қилиш ва баҳолаш. -Самарқанд: СамИСИ, 2006. -137 б.;
Мухаммедов М. ва б. Хизмат кўрсатиш соҳаси ва туризмни ривожлантиришнинг назарий асослари. С.: 2007.
– 299 б.; Навруз-зода Б. ва б. Туристик ҳудуд рақобатбардошлиги. Монография. Б.: 2017. – 156 б.; Досчанов
Т., Рўзметов Б. Туризмни ривожлантиришда музейлар фаолиятига рақамли технологияларни қўллаш
масалалари. – Самарқанд, СамИСИ, 2021 й. 103-107 б. Асланова Д. Модели формирования туристского
кластера за рубежом. «Сервис» илмий оммабоп журнали, 2013. №1; Тураев Б.Х. Организационно-
экономические механизмы регионального туризма. -Т.:«Фан», 2009. – 154 с.; Саидов А.Ф. Организационно-
экономические механизмы управления туризмом Республики Узбекистан: Дисс. док. экон. наук. -Т.: 1994. -
252 с.; Хамидов О.Х. Выбор конкурентной стратегии предприятия на рынке туристических услуг
Узбекистана: Дисс. канд. экономических наук. -С.: СамИСИ, 2006. -155 с.; Ибадуллаев Н.Э. Туристик
ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш имкониятлари (Самарқанд вилояти мисолида). и.ф.н.
илмий даражасини олиш учун диссертация. -С.: 2010; Eshtaev А.А. Turizm industriyasini boshqarishning
marketing strategiyasi. Monografiya. – T.: Fan, 2011.; Алиева М.Т. Иқтисоди
еxтни эркинлаштириш шароитида
туризм хизматлари соҳасини бошқаришнинг иқтисодий жиҳатлари (Ўзбекистон Республикаси мисолида):
и.ф.д. илмий даражасини олиш учун диссертация. –С.: 2020. -275 б.; Сафаров Б.Ш. Миллий туризм
хизматлар бозорини инновацион ривожлантиришнинг методологик асослари. Монография.-Т.: 2016.-184 б.;
Алимова М.Т. Ҳудудий туризм бозорининг ривожланиш хусусиятлари ва тенденциялари. Монография. Т.:
2015. -300б. Норчаев А.Н. Халқаро туризм ривожланишининг иқтисодий ўсишга таъсири (Испания
мисолида): и.ф.н. илмий даражасини олиш учун диссертация. -Т.: 2004. -136 б., Xudoyarov A.A.
O zbekistonda ziyorat turizmini rivojlantirishning tashkiliy va iqtisodiy jihatlari. ―
ʻ Islom ziyosi ‖ ilmiy jurnali .
O ʻ zXIA .4- son 2019 yil .
4

Kurs ishining nazariy va metodologik manbalari. Kurs ishining nazariy va
metodologik manbalari turizm sohasidagi xavfsizlikni ta’minlash, huquqiy
me’yorlar va xavfsizlik tizimlarini shakllantirishga doir mavjud ilmiy asarlar,
xalqaro va milliy normativ hujjatlar, ilmiy maqolalar, monografiyalar va boshqa
adabiyotlardan iboratdir.
Kurs ishinig maqsadi O‘zbekiston Respublikasida turistlarning hayotini va
xavfsizligini ta’minlashning huquqiy me’yorlarini o‘rganish, mavjud tizimlarni
tahlil qilish va xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha takliflar ishlab chiqishdir.
Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:
 turizm xavfsizligi tamoyillarini o‘rganish:;
 O‘zbekiston Respublikasidagi turizm xavfsizligi huquqiy tizimini
tahlil qilish;
 turizm xavfsizligini ta’minlashda davlat va xususiy sektor
hamkorligini tahlil qilish;
 xalqaro tajribani tahlil qilish;
 turistlarning hayoti va salomatligini ta’minlash bo‘yicha xavf-
xatarlarni aniqlash;
 xalqaro huquqiy me’yorlar va turizm xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha
huquqiy standartlarni tahlil qilish.
Kurs ishining obyekti O‘zbekiston Respublikasida turizm sohasida
turistlarning hayoti va xavfsizligini ta’minlashning huquqiy me’yoriy asoslaridir.
Kurs ishining predmeti sifatida O‘zbekiston Respublikasida turizm
xavfsizligini ta’minlashning huquqiy me’yorlari, amaliyotda qo‘llanishi va bu
sohadagi huquqiy tartibga solish mexanizmlari belgilangan.
Kurs ishinig hajmi 5 4 bet bo’lib kirish, 2 bob, 6 bo’lim, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
5

I BOBTURISTLAR XAVFSIZLIGINI TA’MINLASHNING NAZARIY
ASOSLARI
1.1.Turizm sohasida xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari
"Turizm xavfsizligi" deganda, keng ma’noda turist va uning mulki,
shuningdek, turistik muhit ishtirokchilarining hayotiy manfaatlari va atrof-
muhitning salbiy ta’sirlardan himoya qilinishi tushuniladi. Bu tushuncha faqatgina
jinoyatchilikdan yoki tabiiy ofatlardan himoya qilish bilan chegaralanmaydi. U
ekologik, iqtisodiy, sanitariya-gigiyena, epidemiologik, psixologik va siyosiy
omillarni ham o‘z ichiga oladi.
Insonning hayoti xavfsizligini ta’minlash hamma vaqtda ham avvalo
insonning o‘z hayotini muhofaza qilish, sog‘lig‘ini saqlash, yashash istagi
hissiyotlaridan kelib chiqadi. O‘z hayoti xavfsizligining ertasini o‘ylamaydigan,
hozirgi zamonamizdan juda ko‘p yillar ilgari xavfli sharoitlarda tavakkaliga
sayohatga chiqqan jasur kishilar (Kuk, Skott, Magellan, Maklay, Livingston,
Dikson, Nikitin, Bering, Dejnyov, Prjevalskiy, Polo, Batuta, Lazerev, Kruznshtern,
Kolumb, Vamberi va boshqalar) buyuk geografik tadqiqotchi sayyohlar bo‘lishgan.
Lekin, vaqt o‘tishi bilan insonning yashashga bo‘lgan hissiyotlari ham o‘zgardi.
Bunday hissiyotlar zamirida albatta qo‘rqish hissi hukumronroq, ikkilanish hissi
kuchliroq bo‘lganligi hisoblanadi 3
.
Bir mamlakatdan o‘zga mamlakatlarga sayohat qilmoqchi bo‘lgan turist
albatta, bu mamlakatdagi siyosiy-ijtimoiy vaziyat bilan qiziqadi, axborotlarni
to‘playdi va ko‘ngli tinchligi, xavotir yo‘qligidan aniq bir qarorga keladi.
Turizmning xalqaro miqyosida rivojlanib borayotganligining sabablaridan biri
xalqaro nizolarning pasayishi, qurollanishning susayganligi natijasida jahon
xalqlarining bir-biriga qiziqishi, ko‘rishishga, muloqot qilishga, xalqlarning
tarixiy, ma’naviy madaniyatiga, xalqlar yashayotgan davlatlar tabiatiga qiziqishi
intilishi hisoblanadi.
Turizmdagi xalqaro huquq-me’yorlarini qabul qilgan mamlakatlarda turistlar
ana shu huquq-me’yorlarga ishonib, suyanib erkin harakat qilishadi. Shu bilan
3
Konstantinov, V. M., Ruziev, A. K. "Turizm xavfsizligini ta’minlashda huquqiy tizim." – Toshkent, 2021.
6

birga, turizm rivojlanishida turistlik oqimlarning muayyan davlatda yoki
davlatlarda ko‘payishi turizmdagi xalqaro tashkilotlarning faoliyatiga ham bog‘liq
bo‘ladi. Har bir davlatda, shuningdek xalqaro miqyosda turizmni tashkil etishning
eng muhim elementlaridan biri – turistlarning sog‘lig‘i va hayoti xavfsizligining
ta’minlanishi hisoblanadi. Turistlarning hayoti xavfsizligi va buyumlarining
saqlanish kafolati xalqaro miqyosda va davlatlar hududlarida harakatlanish
xavfsizligidagi juda ko‘p majmuali tadbirlarning qonun himoyasida ta’minlanishni
talab qiladi 4
.
Turizmning xalqaro xavfsizligidagi xalqaro tajribalarni Butunjahon turistlik
tashkiloti (BTT) tadqiq qiladi va tadqiqot natijalari asosida ishlab chiqilgan
tavsiyalarni turizm to‘g‘risidagi qonun va huquqiy-me’yoriy hujjatlar qabul qilgan
davlatlarga ko‘rsatma – yo‘llanma sifatida taqdim qilib kelmoqda.
Sayohatlarning xavfsizligini ta’minlash haqidagi Hartiya 1985 yil BTT dagi
Bosh Assambleyaning VI – sessiyasida qabul qilingan. Hartiya tarkibi 9 ta modda
va turist kodeksi, turist kodeksi ham yana 9 ta moddadan iborat. Hartiyaning IV
moddasida turistlarning sog‘ligi va hayoti xavfsizligini ta’minlashda, ularning
buyumlarining saqlanishi, har bir davlat hududlarida erkin harakat qilishida
quyidagi talablar bajarilishi dunyodagi barcha davlatlarga tavsiya qilingan 5
:
• davlatlarning ma’sulligi;
• turistlarga imkoniyatlarning yaratilishi – o‘z davlatida va chet ellik turistlar
uchun sayohatlar davrida BMT, BTT, Xalqaro fuqarolar aviatsiyasi tashkiloti,
Xalqaro dengiz tashkiloti, Xalqaro bojxona hamkorligi Kengashi va boshqa
xalqaro tashkilotlarining turizm to‘g‘risidagi, xalqaro turizm to‘g‘risidagi
“Holatlar”, “Dasturlar”, “Huquqiy-me’yorlar” bilan tanishi, o‘rganish, foydalanish
sharoitlarini yaratishlari;
• turistlarning bilimi va madaniyati o‘sishiga hamkorlik qilishi va yetib
kelgan davlatlarning mahalliy aholisi bilan bo‘lgan muloqatlarda, aloqalarda o‘zaro
tushunish, o‘zaro do‘stona muhitlarining yaratilishi;
4
Pahlavi, M. "Legal and Institutional Frameworks for Tourism Security." – Geneva, 2019.
5
World Tourism Organization (UNWTO). "Tourism Safety and Security Guidelines." – Madrid, 2020.
7

• turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlash va buyumlarining saqlanish
chora-tadbirlarini xalqaro qonunlarga mos holda ishlab chiqishi;
• turizmda buzg‘unchilik maqsadlaridagi qilingan har qanday xatti-
harakatlarning oldini olish;
• turistlar va mahalliy aholini giyohvandlik moddalaridan noqonuniy
foydalanish manbalaridan himoya qilish tizimlarini ishlab chiqishi kabi xalqaro
turizm huquqiy-me’yorlari ishlab chiqilgan. BTT ning davlatlar o‘rtasida obro‘sini
ko‘targan va konferensiyalar ishlab chiqilgan tavsiyalar, ko‘rsatmalar,
yo‘llanmalarning aniqligi, joriy etishga qulayligi va tushunarli ekanligi bo‘yicha
BTT ning “Jahon turizmi bo‘yicha Manila deklaratsiyasi” ni qabul qilgan Turizm
bo‘yicha butunjahon konferensiyasi qarorlari muhim ahamiyatga ega.
Konferensiya 1980 yil 27 sentyabrdan 20 oktyabrgacha Filippin davlatining
poytaxti Manila shahrida bo‘lib o‘tdi. Konferensiyaga 107 davlatning
delegatsiyalari va 91 delegatsiya kuzatuvchi sifatida qatnashdi 6
.
• Manila konferensiyasidagi eng muhim qaror va tavsiyalar xalqaro
miqiyosida va davlatlarda turistlarning hayoti xavfsizligini, sog‘lig‘ini ta’minlash
va ularning buyumlarini saqlash, davlatlarda turistlarning erkin harakatlariga
barcha shart-sharoitlarni yaratish natijasida xalqlar, elatlar va millatlarning
do‘stona aloqalariga asoslar yaratiladi, millatlar o‘rtasidagi urf-odatlarni o‘rganish,
qiziqish natijasida bir-biriga yaqinlik qiluvchi davlatlararo madaniyat markazlari
kelib chiqadi.
Konferensiyaning tinchlik shiori – “Dunyoda tinchlikni, hamkorlik,
hamjihatlikni saqlash, xalqlarning madaniy merosini rivojlantirishda turizmning
hissasi” mavzusi qabul qilindi. Manila konferensiyasida 27-sentyabr “Butunjahon
turizm kuni” deb belgilandi. Xalqaro turizmda va davlatlar turizmida xavfsizlikni
ta’minlash bo‘yicha aniq va jiddiy tavsiyalarni ishlab chiqqan xalqaro
konferensiyalarning eng obro‘lisi, tan olingani BTT ning Turizm bo‘yicha “Gaaga
deklaratsiyasi” qabul qilinishi bo‘ldi.
6
OECD "Tourism and Security." – Paris, 2018.
8

Butunjahon turizm tashkilotining (BTT) dunyo davlatlarining
Parlamentlariaro turizm bo‘yicha xalqaro konferensiyasi Niderlandiyaning Gaaga
shahrida 1989 yilning 30 martidan 14-apreligacha bo‘lib o‘tdi. Konferensiya ishida
Parlamentlararo ittifoq (MGTS) vakillari ham qatnashdi. Bu xalqaro tashkilotni
Niderlandiya davlatning parlamenti taklif qilgan edi. Konferensiya birinchi
navbatda BMT ning jahon davlatlarida turizmni rivojlantirishda BTT ning
mehnatlari va muhim mavqe’ga ekanligini e’tirof etdi.
Ikkinchidan, jahon turizmining rivojlanayotganligida xalqaro tashkilotlar:
xalqaro mehnat tashkiloti (MOT), Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (VOZ),
BMT ning fan va madaniyat, ma’orif tashkiloti (YUNESKO), Xalqaro fuqaro
aviatsiyasi (MKAO), atrof-muhit bo‘yicha BMT dasturi (YUNEP), xalqaro jinoiy
qidiruv politsiyasi (INTERPOL) va xalqaro iqtisodiyot hamkorlik va rivojlantirish
tashkilotlari BTT bilan mustahkam aloqada bo‘ldilar, yordam berdilar.
Turizm bo‘yicha Gaaga deklaratsiyasi 10 ta tamoyilni qabul qildi va dunyo
mamlakatlariga tarqatdi. Deklaratsiya jahonda turizmning rivojlanishida turizm
xavfsizligi xalqaro miqyosda va milliy davlatlar miqyosida ta’minlanishi
shartligini ta’kidladi. Bunga erishish uchun quyidagilani amalga oshirishni tavsiya
qiladi:
 turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlash me’yorlarini ishlab
chiqish va turizmda joriy qilish;
 jahon miqyosida turizmda jinoiy xatti-harakatlarning oldini olish;
 xalqaro me’yorlar asosida sayohat qilishda turistlarni himoya qilish va
ularning hayoti xavfsizligini ta’minlashda milliy davlatlar hukumatlarining va
xalqaro tashkilotlarining faoliyatini kuchaytirish;
 turizm xavfsizligi to‘g‘risidagi xalqaro shartnomalar, huquqiy va
huquqiy-me’yoriy hujjatlar qabul qilishga yordam berish;
 jahon davlatlarining sayohatchilarni himoya qilishda xalqaro
miqyosda kelishilgan usullarni ishlab chiqish.
Turizmdagi xavfsizlik, avvalo, turistning hayoti va sog‘lig‘ini saqlash, unga
va uning faoliyati bilan bog‘liq atrof-muhit, jamoa, jamiyat va davlatga yetkazilishi
9

mumkin bo‘lgan zararni oldini olish va minimallashtirish maqsadida amalga
oshiriladigan kompleks tadbirlar tizimidir. Hozirgi davrda butun dunyoda yuz
berayotgan notinchliklar, tabiiy ofatlar, pandemiyalar va terrorchilik harakatlari
fonida turizm xavfsizligini ta’minlash muhim strategik vazifa sifatida qaralmoqda.
Turizm xavfsizligini ta’minlash bir nechta asosiy tamoyillar va darajalar
asosida amalga oshiriladi. Turizm sohasida xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari,
turistlarning hayoti, sog‘lig‘i va moliyaviy resurslarini himoya qilishga qaratilgan
asosiy me’yorlar va qoidalar majmuidir. Ushbu tamoyillarni amalga oshirish orqali
turizm sohasining barqaror rivojlanishini ta’minlash va turistlar uchun xavfsiz
sharoitlarni yaratish mumkin. Bu tamoyillar nafaqat turizm tashkilotlari, balki
turistik xizmatlarning barcha darajalarida jismoniy shaxslar va xususiy xizmatlar
tomonidan amalga oshirilishi lozim. Ularni quyidagicha guruhlarga ajratish
mumkin 7
:
I. Huquqiy mexanizmlar asosida
Turistlarni yuboruvchi va qabul qiluvchi mamlakatlar milliy qonunlari va
xalqaro huquqiy normalarga asoslanib, ularning xavfsizligini ta’minlashga
majburdir.
Bu mexanizm quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
 Shaxsiy xavfsizlikni kafolatlash: xorijiy turistning shaxsi, mulki va
huquqlari qonuniy jihatdan himoya qilinadi.
 Sug‘urta tizimi: sayohat davomida yuzaga keladigan har qanday
salbiy holatlardan himoyalanish maqsadida turistlar majburiy sug‘urtalanadi.
 Huquqiy me’yorlar: madaniy meros ob’ektlarini olib chiqish, valyuta
ayirboshlash, axborot olish, konsullik yordami va boshqa xizmatlarga oid
me’yoriy-huquqiy hujjatlar mavjud bo‘ladi.
 Litsenziyalash va sertifikatlash: turistik firmalar, transport
kompaniyalari, mehmonxonalar va boshqa xizmat ko‘rsatish subyektlari faoliyat
yuritishi uchun belgilangan talablar asosida litsenziya oladi, ularning mahsulotlari
sertifikatlanadi.
7
Turizm xavfsizligi va huquqiy ta’minlash: O‘zbekiston va xorijiy davlatlar tajribasi. – Toshkent: O‘zbekiston,
2021.
10

Xalqaro standartlarga muvofiq, aviatashuvchilar, dengiz va avtomobil
transporti korxonalari xavf-xatarlarni kamaytirish maqsadida universal xavfsizlik
standartlariga amal qilishi shart.
II. Makrodarajadagi tashkiliy mexanizmlar asosida
Bu bosqichda davlat darajasidagi muassasalar va xizmatlar turizm
xavfsizligini ta’minlashga jalb qilinadi. Ular o‘z funksiyalariga ko‘ra turli
sohalarda faoliyat olib boradi:
 Ichki ishlar organlari (politsiya, xavfsizlik xizmatlari):
jinoyatchilikning oldini olish va jamoat tartibini saqlash.
 Bojxona xizmati: noqonuniy tovar aylanishi va kontrabandaga qarshi
kurash.
 Qutqaruv xizmatlari: tabiiy ofatlar (tog‘larda, o‘rmonlarda, suv
havzalarida) va texnogen falokatlarda odamlarni evakuatsiya qilish.
 Tashqi ishlar vazirligi: turistlar favqulodda holatlarga duch kelganda
konsullik yordamlarini ko‘rsatish.
 Soliq qo‘mitasi: iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurash va turizm
subyektlarining faoliyatini nazorat qilish.
 Standartlashtirish va sanepid xizmati: taklif etilayotgan xizmatlar
va oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini nazorat qilish.
III. Mikrodarajadagi tashkiliy mexanizmlar asosida
Mikrodarajada xavfsizlikni ta’minlash turistik tashkilotlar, mehmonxonalar,
transport xizmatlari va boshqa bevosita turistlarga xizmat ko‘rsatuvchi subyektlar
zimmasiga yuklanadi.
Ushbu bosqich quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
 Sayohat yo‘nalishlarini xavfsizligini baholash va sertifikatlash;
 Sug‘urta kompaniyalarining faoliyati : turistlar hayoti, sog‘lig‘i va
mol-mulki uchun javobgar bo‘lish;
 Mehmonxonalarda yong‘inga qarshi tizimlar va sanitariya-gigiyena
talablariga rioya qilish;
11

 Transport vositalarining texnik sozligini tekshirish va avtotransport
xavfsizligini ta’minlash;
 Gidlar va ekskursovodlarning maxsus tayyorgarligi va xavfsizlik
bo‘yicha ma’lumotlar berishi;
 Marshrutlar xavfsizligi (zaharli o‘simliklar, yovvoyi hayvonlar, xavfli
yo‘llar) haqida ogohlantirishlar berilishi;
 Maxsus moslamalar bilan ta’minlash (qutqaruv jiletlari, tibbiy
vositalar, palatkalar);
 Mahalliy aholi va jamoalarning hamkorligi: tashrif buyurgan turistlar
xavfsizligini saqlashga ko‘maklashish.
Turistlarning o‘zlari ham xavfsizlik qoidalariga amal qilishi, belgilangan
me’yorlarga rioya qilishi, hushyor bo‘lishi va o‘z xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha
minimal bilimlarga ega bo‘lishi shart.
IV. Iqtisodiy mexanizmlar asosida
Xavfsizlikni ta’minlashda iqtisodiy mexanizmlar muhim o‘rin egallaydi. Bu,
avvalo, zarur holatlarda zarar ko‘rgan turistning moliyaviy jihatdan
himoyalanishini anglatadi.
Bunga quyidagilar kiradi:
 Sug‘urta kafolatlari: sayohat davomida ro‘y beradigan baxtsiz
hodisalar yoki yo‘qotishlar uchun moliyaviy kompensatsiya.
 Xavfsizlikka investitsiyalar: davlat va xususiy sektor tomonidan
xavfsizlik infratuzilmasini rivojlantirish, texnologiyalarni joriy etish va xavfsizlik
tizimlarini modernizatsiya qilish.
 Tashrif buyuruvchi turistlar uchun xavfsizlik to‘lovlari: ayrim
mamlakatlar xavfsizlik xizmatlarini rivojlantirish uchun turistlardan maxsus
yig‘imlarni ham belgilaydi.
1.2. Turizm xavfsizligini ta'minlashning davlat tomonidan tartibga
solinishi
12

Turizm xavfsizligini ta’minlashning davlat tomonidan tartibga solinishi
dolzarb ahamiyatga ega. Bugungi kunda turizm sohasining jadal rivojlanishi va
turistlarning sayohatlari global miqyosda ortib borayotgan bir paytda, turizm
xavfsizligini ta’minlash muhim masalaga aylangan. Xavf-xatarlarning xilma-
xilligi, jumladan, tabiiy ofatlar, jinoyatchilik, terrorizm va xavfli kasalliklar,
turistlarning hayoti va sog‘lig‘iga tahdid soladi. Shu sababli, davlatlar o‘zlarining
qonunchilik bazasini mustahkamlab, turizm xavfsizligini ta’minlash uchun maxsus
tartiblar va qonunlarni ishlab chiqadilar. Shuningdek, xavfli turizm turlari,
masalan, ekstremal sportlar yoki ekologik turizm kabi sohalarda xavfsizlikni
ta’minlash uchun maxsus chora-tadbirlar talab qilinadi. Davlatning turizm
xavfsizligini ta’minlashga bo‘lgan e’tibori nafaqat turistlarning huquqlarini himoya
qilish, balki mamlakatning turizm industriyasini rivojlantirish va uning global
miqyosda raqobatbardoshligini oshirishga ham xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasining «Turizm to‘g‘risida»gi Qonun moddalarini
yaxshi o‘zlashtirishi va mukammal bilishi o‘rinli bo‘ladi. Ushbu qonunning 18-
moddasi: «Turizmning xavfsizligi kafolati». O‘zbekiston Respublikasi hududida
turistlarning xavfsizligi davlat tomonidan kafolatlanadi. Turizm sohasidagi
vakolatli davlat organi, manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda
turistlarning himoya qilinishini hamda xavfsizligini ta’minlash dasturini ishlab
chiqadi va uning bajarilishini tashkil etadi. Mahalliy davlat hokimiyati organlari
turizm sohasida barcha turistik yo‘nalishlar bo‘yicha turistlarning himoya
qilinishini va xavfsizligini ta’minlash mintaqaviy dasturlarini ishlab chiqadilar va
ularning bajarilishini tashkil etadilar. Turistik faoliyat subyektlari turistlarning
xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha ular jarohatlanganda, kasallanganda va boshqa
hollarda tibbiy va boshqa xil yordam ko‘rsatish yuzasidan aniq chora-tadbirlar
ishlab chiqadilar.
19-moddasi: «Turistlarning xavfsizligini ta’minlash choratadbirlari».
Turistik faoliyat subyektlari turistlarning xavfsizligini ta’minlash maqsadida:
13

• turistlarning safarda xavf-xatardan xoli bo‘lishlari uchun shart-sharoitni,
safar, sayr, ekskursiya yo‘llari, musobaqalar o‘tkaziladigan joylarning xavfsizligini
ta’minlashlari;
• turistlarga jarohatlanish va baxtsiz hodisalardan saqlanish hamda ularning
oldini olish usullarini o‘rgatishlari, birlamchi tibbiy yordam ko‘rsatish yuzasidan
yo‘l-yo‘riq berishlari, shuningdek, belgilangan yo‘nalishning xususiyati va
turistlarning xatti-harakatiga bog‘liq holda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavf
manbalari haqida ularning o‘zini xabardor qilishlari;
• turistlarning sayohatlar, safarlar, musobaqalar, boshqa turistik tadbirlarga
tayyorgarligi ustidan nazoratni amalga oshirishlari;
• falokatga uchragan turistlarga tezkor yordam ko‘rsatishlari;
• avtomobil, tog‘-chang‘i, velosiped, suv, mototsikl, piyoda safar, g‘or
turizmi va turizmning boshqa maxsus turlarini tashkil etish va o‘tkazishda
xavfsizlikning alohida talablarini ishlab chiqishlari va amalga oshirishlari shart.
20-moddasi: «Turistlarni sug‘urta qilish». Turistlarni sug‘urta qilish
majburiydir va u turistik faoliyat subyektlari tomonidan sug‘urta faoliyati olib
borish huquqiga ega bo‘lgan tegishli sug‘urta tashkilotlari bilan tuziladigan
bitimlar asosida amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining «Turizm tashkilotlari faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish
to‘g‘risida»gi Qaroriga muvofiq, quyidagi moddalar turistlarning hayoti
xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan 8
:
• xavf-xatar manbalari bo‘lgan hududlarga chet ellik sayyohlarni olib
chiqishlaridan oldin, O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligining
tegishli boshqarmalaridan baxtsiz hodisalar yoki xavf-xatarlar kelib chiqishi
mumkin bo‘lishi yoki bo‘lmasligi yuzasidan tegishli ma’lumotlar olish;
• ruxsat etilgan xavfsiz yo‘nalishlar bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi
Favqulodda vaziyatlar vazirligining tegishli hududiy boshqarmasi bilan kelishilgan
holda belgilangan xavfsiz yo‘nalish bo‘yicha sayohat qilishni ta’minlash;
8
O‘zbekiston Respublikasi "Turizm to‘g‘risida"gi qonun. – Toshkent: O‘zbekiston, 2019.
14

• belgilangan yo‘nalishning xususiyati va turistlarning xatti-harakatiga
bog‘liq holda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavf-xatar manbalari haqida ularning
o‘zini xabardor qilish va xavfsizligini ta’minlash;
• qabul qiluvchi turistik tashkilot chet el turistlari bilan xavfsizlik choralariga
rioya etishlari, O‘zbekiston Respublikasida bo‘lish tartibi, ekologik xavfsizlik
talablari, milliy urf-odatlarga hamda sanitariya-gigiyena qoidalariga amal qilishlari
to‘g‘risida tegishli tushuntirish ishlarini o‘tkazadi.
Ekologik turizm marshrutlarini ishlab chiqish mavzusida – «Ekologik turizm
marshrutlarida turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlash» yuzasidan marshrut
rahbari amalga oshiriladigan ishlar ro‘yxati keltiriladi. Turistik marshrutlarning
barchasida turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlash chora-tadbirlari ishlab
chiqilishi va marshrutni o‘tkazadigan turistik tashkilot rahbarining imzosi va gerbli
muhri bilan rasmiylashtirilishi lozim.
Xorijiy mamlakatga birinchi marta turist sifatida tashrif buyurmoqchi
bo‘lgan shaxslar, odatda, faqat chegaraga oid va bojxona rasmiyatchiliklari mavjud
deb o‘ylashadi. Biroq turist o‘z davlatiga olib kirishi mumkin bo‘lgan bir talay
hayot uchun o‘ta xavfli kasalliklar mavjud, tropik mamlakatlarga kirishni tartibga
solib turadigan sanitar-epidemiologik qoidalar ham juda muhim ekanligiga
e’tirozlar bo‘lmasa kerak. Chegaradan hayvonot va o‘simliklar namunalarini
o‘tkazishning qat’iy belgilangan tartibi ham, xorijga safar chog‘ida sug‘urta qilish
masalasi ham turist uchun muhim ahamiyatga egadir. Bundan tashqari, bir qator
boshqa, qonunchilik tomonidan davlat manfaatlari va jamoat xavfsizligi hamda
sayohat qilayotgan shaxslar va atrofmuhit muhofazasi nazarda tutilgan xalqaro
turizmning keng ommaga deyarli noma’lum shartlari va qoidalari ham mavjud.
Turizm xavfsizligi — bu turizm industriyasining ajralmas va strategik
jihatdan eng muhim tarkibiy qismlaridan biridir. Turistning o‘zini erkin, xotirjam
va ishonchli his qilishi faqatgina uning sayohat tajribasini yaxshilabgina qolmay,
balki turizmning barqaror rivojlanishiga ham xizmat qiladi. Shunday ekan, turizm
xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha davlat, jamiyat, xususiy sektor va turistning o‘zi
o‘rtasida uyg‘un va mas’uliyatli hamkorlik zarur.
15

Turizm xavfsizligini ta'minlash – har bir mamlakat uchun strategik va
dolzarb vazifalardan biridir. Turistlarning xavfsizligi nafaqat ularning shaxsiy
farovonligi, balki mamlakat imidji va turistik salohiyati uchun ham muhim omil
hisoblanadi. Shu bois, bu jarayonda turli darajadagi xizmatlar va tashkilotlar
ishtirok etadi. Ularning faoliyatini tizimli yondashuv asosida o‘rganish uchun ular
to‘rtta asosiy guruhga ajratilgan: 1) davlat xizmatlari tarkiblari, 2) davlat jamoa
xizmati tarkiblari, 3) davlat jamoa va axborot xizmatlari, 4) xususiy xizmatlar. Har
bir guruh o‘ziga xos funktsiyalarga ega bo‘lib, umumiy xavfsizlik muhitini
shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Zamonaviy turizm sohasi nafaqat iqtisodiy rivojlanishning muhim omili,
balki mamlakatning xalqaro imijini shakllantiruvchi muhim sohalardan biri
hisoblanadi. Shu boisdan ham turistik faoliyatda xavfsizlikni ta’minlash masalasi
dolzarb bo‘lib, bu jarayonda davlatning asosiy idoralari va xizmatlari faol ishtirok
etadi. Turistlar mamlakatimizga tashrif buyurganida, ularning hayoti, salomatligi,
mulki va huquqlari himoyalangan bo‘lishi zarur. Bu esa turizm xavfsizligini
ta’minlaydigan institutlar o‘rtasida samarali hamkorlikni talab etadi. Quyida turizm
xavfsizligini ta’minlashda birinchi darajadagi davlat xizmatlari faoliyati yoritib
beriladi. (1.1.1-jadval).
1.1.1-jadval
1-daraja: Davlat xizmatlari tarkiblari 9
Tashkilot Faoliyati (turizm xavfsizligi kontekstida)
Ichki ishlar vazirligi Jamoat tartibini saqlash, jinoyatchilikka qarshi kurashish,
kriminogen holatlarni nazorat qilish. Turistik politsiya orqali
xorijiy sayyohlarning mamlakat bo‘ylab harakatlanishini
kuzatish va xavfsizligini ta’minlash.
Davlat xavfsizlik xizmati Turistlarga tahdid solishi mumkin bo‘lgan terroristik,
ekstremistik harakatlarning oldini olish. Turistik hududlarda
xavfsizlikni maxfiy nazorat qilish.
Sog‘liqni saqlash vazirligi Epidemiya, pandemiyalar paytida turistlarning salomatligini
himoya qilish, tibbiy yordam ko‘rsatish, sanitariya holatini
nazorat qilish.
Favqulodda vaziyatlar
vazirligi Tabiiy ofatlar (zilzila, suv toshqini va h.k.) va texnogen
hodisalarda tezkor qutqaruv ishlarini amalga oshirish, turistlarga
evakuatsiya va yordam ko‘rsatish.
Bojxona qo‘mitasi Turistlar olib kirayotgan yoki olib chiqayotgan buyumlar va
9
Manba muallif ishlanmasi
16

madaniy boyliklar ustidan nazorat, noqonuniy faoliyatni oldini
olish.
Tashqi ishlar vazirligi Chet eldagi fuqarolarga (shu jumladan sayyohlarga) konsullik
ko‘magini ta’minlash. Favqulodda holatlarda diplomatik
yordam ko‘rsatish.
Mahalliy ma’muriyat Mahalliy hududlarda turizm faoliyatining xavfsizligini
ta’minlash, ommaviy tadbirlarni nazorat qilish.
Gidrometeorologiya xizmati
/ Seysmik stansiyalar Ob-havo va tabiiy ofatlar haqida oldindan ogohlantirish, xavfli
hududlar haqida axborot berish.
Mudofaa vazirligi Favqulodda vaziyatlarda aholini (shu jumladan turistlarni)
harbiy himoya qilish, tashqi tahdidlarga qarshi chora ko‘rish.
Standartlashtirish,
sertifikatlash va metrologiya
xizmati Turizmda foydalanilayotgan mahsulot va xizmatlarning
xavfsizligi va sifatini nazorat qilish.
Antimonopoliya qo‘mitasi Turistlarga nisbatan g‘irrom raqobat va sifatsiz xizmatlardan
himoya qilish, narxlarni asossiz oshirishni nazorat qilish.
Ichki ishlar vazirligi – mamlakatdagi jamoat tartibini saqlash ,
jinoyatchilikni oldini olish va kriminogen holatlarni nazorat qilish orqali turizm
xavfsizligida markaziy o ‘ rinni egallaydi . Xususan , ichki ishlar tizimidagi turistik
politsiya bo ‘ limlari xorijiy sayyohlarning mamlakat bo ‘ ylab xavfsiz va erkin
harakatlanishini ta ’ minlash bilan shug ‘ ullanadi . Bu xizmatlar turistlarga yo‘nalish
ko‘rsatish, huquqiy yordam berish hamda xavfli holatlarga tezkor aralashishni o‘z
ichiga oladi.
Davlat xavfsizlik xizmati esa sayyohlar xavfsizligiga tahdid solishi mumkin
bo‘lgan terroristik va ekstremistik harakatlarni aniqlash va ularning oldini olish
bilan shug‘ullanadi. Xizmatning faoliyati ko‘pincha maxfiy shaklda amalga
oshiriladi. Turistik obyektlar, xalqaro aeroportlar va ko‘ngilochar maskanlarda
xavfsizlikni ta’minlash orqali ularning faoliyati tinch muhitni saqlashga qaratilgan.
Sog‘liqni saqlash vazirligi turistik joylarda sanitariya va gigiyena holatini
nazorat qilish, epidemiyalarning oldini olish va zarur hollarda tibbiy yordam
ko‘rsatish orqali turistlarning salomatligini muhofaza qiladi. Xususan,
pandemiyalar davrida turistlar uchun alohida karantin choralarini joriy etish, testlar
tashkil etish va sog‘liq bo‘yicha ma’lumot berish bu vazirlik zimmasidagi muhim
vazifalardandir.
Favqulodda vaziyatlar vazirligi tabiiy ofatlar (zilzila, toshqin, yong‘in va
boshqalar) va texnogen hodisalarda tezkor chora ko‘rish, qutqaruv ishlarini olib
17

borish, shuningdek, evakuatsiya ishlarini tashkil etish bilan shug‘ullanadi. Turistik
hududlarda doimiy tayyorlik holatining mavjudligi sayyohlar xavfsizligini
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Bojxona qo‘mitasi orqali sayyohlarning mamlakatga olib kirayotgan va olib
chiqayotgan buyumlari ustidan nazorat o‘rnatiladi. Ayniqsa, noqonuniy madaniy
boyliklarni olib chiqish yoki kontrabanda harakatlarini oldini olish bu qo‘mitaning
asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Shuningdek, sayyohlar bojxona tartib-qoidalari
bilan tanishtiriladi.
Tashqi ishlar vazirligi xorijdagi O‘zbekiston fuqarolari, jumladan chet
ellarda sayohat qilayotgan turistlar xavfsizligini ta’minlashda diplomatik va
konsullik yordami ko‘rsatadi. Favqulodda holatlarda evakuatsiya, huquqiy yordam
va aloqalarni o‘rnatish orqali turistlar manfaatlari himoyalanadi.
Mahalliy ma’muriyatlar turizm faoliyati olib borilayotgan hududlarda
xavfsizlikni ta’minlash, ommaviy tadbirlarni tashkil etish va ularni nazorat qilishda
faol ishtirok etadi. Hududiy boshqaruv organlari orqali turizm infratuzilmasi holati,
mahalliy xavf omillari va xizmat sifati monitoring qilinadi.
Gidrometeorologiya xizmati va seysmik stansiyalar esa turistik joylardagi
tabiiy xavflarni (ob-havo, yer silkinishi va boshqalar) bashorat qilish, vaqtida
ogohlantirish va kerakli tavsiyalar berish orqali turistlar xavfsizligiga xizmat
qiladi.
Mudofaa vazirligi tashqi tahdidlar yuzaga kelgan taqdirda fuqarolar,
jumladan turistlar xavfsizligini harbiy jihatdan ta’minlash uchun mas’uldir.
Favqulodda hollarda evakuatsiya va mudofaa choralarini amalga oshirishda faol
qatnashadi.
Standartlashtirish, sertifikatlash va metrologiya xizmati turistik
xizmatlar va mahsulotlar sifatini tekshirib, ular iste’molga yaroqli va xavfsiz
ekanini aniqlaydi. Bu xizmatlar orqali sayyohlar foydalanayotgan oziq-ovqat,
tibbiy va xizmat ko‘rsatish vositalarining xavfsizligi kafolatlanadi.
Antimonopoliya qo‘mitasi esa turistlar manfaatlarini iqtisodiy jihatdan
himoya qiladi. Xususan, narxlarning asossiz oshirilishini, sifatsiz xizmatlarni va
18

g‘irrom raqobatni oldini olish orqali sayyohlarga adolatli va ishonchli xizmatlar
ko‘rsatilishini ta’minlaydi.
Ikkinchi darajadagi xizmatlar esa davlat va jamoatchilik hamkorligiga
asoslangan tuzilmalardan iborat. Bular turizm sohasining bevosita infratuzilmasini
nazorat qiladi. Masalan, Milliy turizm ma’muriyati va Turistik tashkilotlar
assotsiatsiyasi xizmat ko‘rsatish sifati va xavfsizlik darajasini baholaydi.
Iste’molchilar huquqini himoya qilish jamiyati sayyohlarning huquqlarini himoya
qiladi, Tabiatni asrash qo‘mitasi esa ekologik xavfsizlikni ta'minlaydi(1.1.2-
jadval).
1.1.2-jadval
2-daraja: Davlat va jamoat xizmatlari tarkiblari 10
Tashkilot Faoliyati
Milliy turizm ma’muriyati Turizm sohasini boshqarish, turistik obyektlarda xavfsizlik
darajasini aniqlash, me’yorlarga muvofiqligini baholash.
Turistik tashkilotlar
assotsiatsiyasi Turizm xizmatlarini ko‘rsatuvchi xususiy sektorlar faoliyatini
muvofiqlashtirish, xavfsizlik qoidalariga amal qilinishini nazorat
qilish.
Iste’molchilar huquqini
himoya qilish jamiyati Sayyohlarning iste’molchi sifatidagi huquqlarini himoya qilish,
shikoyat va e’tirozlarini ko‘rib chiqish.
Tabiatni asrash qo‘mitasi Ekoturizm yo‘nalishlarida turistlarga xavfli hududlar, hayvonot va
o‘simliklar haqida ma’lumot berish, tabiatni asrash qoidalarini
tushuntirish.
T urizm xavfsizligini ta’minlashda davlat va jamoat tashkilotlari muhim o‘rin
tutadi. Ularning faoliyati sayyohlarning xavfsizligini, huquqlarini va farovonligini
kafolatlash, ekologik xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan. Ushbu darajaga
kiritilgan tashkilotlar turizm sohasidagi faoliyatni kengaytirishda va sifatli
xizmatlarni taqdim etishda o‘zaro hamkorlikda ishlaydi. Quyida ularning
faoliyatini kengroq tushuntirib o‘taman.
Milliy turizm ma ’ muriyati turizmni davlat darajasida boshqarishning asosiy
organidir . Uning faoliyati turizm sohasining rivojlanishini rag‘batlantirish, turistik
ob’ektlarda xavfsizlik darajasini aniqlash va o‘rganish, shuningdek, xizmatlarning
yuqori sifatini ta’minlashga qaratilgan. Mazkur tashkilot davlat siyosatini amalga
oshirishda, turizmni boshqarishdagi asosiy yondashuvlarni va strategiyalarni ishlab
chiqishda muhim rol o‘ynaydi. Milliy turizm ma’muriyati, shuningdek, turistik
10
Manba muallif ishlanmasi
19

infratuzilma va xizmatlarning me’yorlarga muvofiqligini nazorat qilish orqali
sayyohlarning xavfsizligini ta’minlashga yordam beradi.
Turistik tashkilotlar assotsiatsiyasi turizm xizmatlari ko‘rsatuvchi xususiy
sektorlarni muvofiqlashtiruvchi tashkilotdir. U xususiy turistik kompaniyalar va
xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar o‘rtasida hamkorlikni rivojlantiradi, turizm
sohasida yuqori standartlarni belgilaydi va ularga rioya qilishni ta’minlaydi. Bu
assotsiatsiya turizm xavfsizligi sohasidagi normativ hujjatlar, me’yorlar va
qoidalarni ishlab chiqishda faol ishtirok etadi. Shuningdek, u turistik xizmatlarning
sifatini nazorat qiladi, xavfsizlik qoidalariga rioya qilinishini tekshiradi va, agar
kerak bo‘lsa, jarimalar yoki ta’sir choralarini qo‘llaydi. Turistik tashkilotlar
assotsiatsiyasi turizm sohasidagi innovatsiyalarni ishlab chiqish va amalga
oshirishda ham faol ishtirok etadi.
Iste’molchilar huquqini himoya qilish jamiyati sayyohlarning iste’molchi
sifatidagi huquqlarini himoya qilishga qaratilgan. Bu tashkilot sayyohlarning
iste’molchi sifatida huquqlarini buzadigan holatlarni oldini olish, ular tomonidan
ko‘rsatilgan xizmatlar va mahsulotlar sifatsiz bo‘lgan hollarda shikoyatlarni ko‘rib
chiqish va qarorlar chiqarish bilan shug‘ullanadi. Iste’molchilar huquqini himoya
qilish jamiyati, shuningdek, turistlarning asossiz narxlarda yoki xizmatlarning
sifatsizligi bilan bog‘liq muammolarni hal qilishda faol ishtirok etadi. Turizm
sohasidagi qonunbuzarliklarni aniqlash va shikoyatlar bilan ishlash orqali, u
turistlarning xavfsizligini ta’minlaydi va xushmuomala xizmat ko‘rsatishni
rag‘batlantiradi.
Tabiatni asrash qo‘mitasi turizmning ekologik xavfsizligini ta’minlashda
muhim rol o‘ynaydi. Ekoturizm, ya’ni tabiatga zarar yetkazmasdan, uning
go‘zalligidan bahramand bo‘lishga qaratilgan turizm turlarida tabiiy resurslarni
muhofaza qilish juda muhimdir. Tabiatni asrash qo‘mitasi turistlarga xavfli
hududlar, xavfli hayvonot va o‘simliklar haqida axborot berib, ularning
xavfsizligini ta’minlaydi. Shuningdek, u tabiatni asrash qoidalarini tushuntirish
orqali ekoturizmni rivojlantirishni maqsad qilib qo‘yadi. Tabiatni asrash qo‘mitasi
20

ekologik xavf-xatarlarni oldini olish, turizmda tabiiy muhitni himoya qilishni
rag‘batlantiradi va tabiiy resurslarni ehtiyotkorlik bilan ishlatishni ta’minlaydi.
Davlat va jamoat xizmatlari tarkibidagi tashkilotlar turizm xavfsizligini
ta’minlashda o‘zaro yaqin hamkorlikda ishlashlari kerak. Har bir tashkilot o‘zining
maqsad va vazifalariga muvofiq sayyohlarning xavfsizligini ta’minlashga hissa
qo‘shadi. Milliy turizm ma’muriyati turizmni boshqarish va normativ-me’yoriy
hujjatlarni ishlab chiqish, Turistik tashkilotlar assotsiatsiyasi turizm xizmatlarining
sifatini nazorat qilish, Iste’molchilar huquqini himoya qilish jamiyati turistlarning
huquqlarini himoya qilish, Tabiatni asrash qo‘mitasi esa ekologik xavfsizlikni
ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Shuningdek, ularning faoliyati bir-birini
to‘ldiradi va samarali ishlashi turizm sohasining barqaror rivojlanishiga imkon
yaratadi.
Uchinchi darajadagi xizmatlar turli yo‘l, transport, energetika, OAV va
mahalliy boshqaruv organlarini qamrab oladi. Yo‘l qurilish xizmatlari va transport
nazorati sayyohlar harakatlanadigan yo‘nalishlar xavfsizligini ta’minlaydi.
Yong‘inga qarshi kurash xizmati, elektr tarmoqlari nazorati va aloqa tizimlari esa
favqulodda holatlarda tezkor aloqa va muhofazani ta’minlaydi. Ommaviy axborot
vositalari esa xavf-xatar haqida aholiga va sayyohlarga tezkor axborot yetkazadi.
Mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari esa joylarda siyosiy va ijtimoiy
barqarorlikni ushlab turadi(1.1.3-jadval).
1.1.3-jadval
3-daraja: Davlat va jamoa xizmatlari tarkiblari 11
Tashkilot Faoliyati
Yo‘l qurilish xizmati /
Qurilish vazirligi Turizm obyektlariga eltuvchi yo‘llarni xavfsiz qilish, bino va
inshootlarning zilzilabardoshligi va foydalanish xavfsizligini
ta’minlash.
Transport faoliyati
ustidan nazorat Turistlarni tashishda foydalaniladigan transport vositalarining texnik
holatini nazorat qilish, yo‘lovchi xavfsizligini ta’minlash.
Yong‘inga qarshi
kurash xizmati Turistik obyektlarda yong‘in xavfsizligi qoidalariga amal qilinishini
nazorat qilish, yong‘in holatlariga tezkor javob berish.
Energiya va
kommunal xizmatlar Elektr, suv, chiqindi va aloqa tizimlarining uzluksiz va xavfsiz
ishlashini ta’minlash. Turistlar ishtirokidagi favqulodda holatlarda
tezkor aloqa yaratish.
OAV (Ommaviy
axborot vositalari) Turistlarga xavfsizlikka oid axborotlarni tezkor yetkazish,
ogohlantirish xabarlarini tarqatish.
11
Manba muallif ishlanmsi
21

Mahalliy o‘zini-o‘zi
boshqarish organlari Mahalliy hududda ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlash, jamoat
xavfsizligini ta’minlashda ishtirok etish.
Turizm xavfsizligini ta’minlashda davlat va jamoa xizmatlari tarkibidagi
tashkilotlar o‘zaro muvofiqlashtirilgan faoliyatni amalga oshiradilar. Ularning har
biri turistik obyektlar va turistlar uchun xavfsizlikni ta’minlashda o‘zining muhim
vazifalarini bajaradi. Quyida 3-daraja tashkilotlari va ularning turizm xavfsizligiga
bo‘lgan hissasi yoritilgan.
Yo‘l qurilish xizmati va Qurilish vazirligi turizm sohasining infratuzilmasini
yaxshilashda va xavfsizlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ularning asosiy
vazifasi – turistlar uchun qulay va xavfsiz transport yo‘llarini yaratishdir. Bu,
ayniqsa, turistik obyektlarga eltuvchi yo‘llar uchun zarurdir. Shuningdek, binolar
va inshootlarning zilzilabardoshligi va umumiy xavfsizligini ta’minlash ham ushbu
vazirlikning faoliyatiga kiradi. Binolar va inshootlar xavfsiz bo‘lishi, shuningdek,
ularning qurilishi va ekspluatatsiyasi ekologik va inson xavfsizligi talablariga
javob berishi kerak.
Transport faoliyati ustidan nazorat qilish turizm xavfsizligida yana bir
muhim yo‘nalishdir. Turistlarni tashishda foydalaniladigan transport vositalarining
texnik holatini nazorat qilish, ularning xavfsizligini ta’minlash zarur. Bu
tashkilotning faoliyati, ayniqsa, sayohat va transport xizmati o‘rtasidagi
bog‘liqlikni ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Transport vositalarining texnik
holati, yo‘lovchilarning xavfsizligini ta’minlashni o‘z ichiga oladi, ya’ni transport
vositalarining tez-tez tekshirilishi va ta’mirlanishi kerak.
Yong‘inga qarshi kurash xizmati turistik obyektlarda yong‘in xavfsizligini
ta’minlash va yong‘in holatlariga tezkor javob berish bilan shug‘ullanadi. Turistik
obyektlar va mehmonxonalar, restoranlar va boshqa sayyohlik joylari yong‘in
xavfsizligi talablariga to‘liq javob berishi kerak. Bu tashkilot yong‘in xavfsizligi
qoidalariga amal qilinishini nazorat qiladi, texnik vositalar va yong‘in xavfsizligi
tizimlarining ishini o‘rganadi. Shuningdek, yong‘in sodir bo‘lganda tezkor choralar
ko‘rish va yong‘inni boshqarish tizimini to‘g‘ri ishlatish juda muhimdir.
Energiya va kommunal xizmatlar turistlar uchun zarur bo‘lgan barcha
infrastruktura xizmatlarini ta’minlaydi. Elektr energiyasi, ichimlik suvi,
22

chiqindilarni yig‘ish va chiqindilarni qayta ishlash, aloqa tizimlarining xavfsiz
ishlashini ta’minlash ushbu tashkilotning vazifalariga kiradi. Ayniqsa, turistlar
ishtirokidagi favqulodda holatlarda tezkor aloqa va yordam ko‘rsatish muhim
ahamiyatga ega. Energiya va kommunal xizmatlar tizimlari uzluksiz ishlashi,
to‘siqlarsiz, xavfsiz va ishonchli bo‘lishi kerak.
Ommaviy axborot vositalari turizm xavfsizligini ta’minlashda muhim
axborot manbai bo‘lib, turistlarga xavfsizlikka oid axborotlarni tezkor yetkazish va
ogohlantirish xabarlarini tarqatishda ishtirok etadi. OAV xavf-xatarlar, tabiiy
ofatlar yoki boshqa xavfli vaziyatlar haqida turistlarga axborot berishi kerak. Shu
bilan birga, ular sayyohlarni xavfsizlik qoidalariga rioya qilishga chaqiradi va
mavjud xavf-xatarlar haqida ogohlantiradi. Xavf-xatarlarni oldini olish va
turistlarning xavfsizligini ta’minlashda OAVning rolini inkor etish mumkin emas.
Mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlari hududdagi xavfsizlikni
ta’minlashda va ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlashda faol ishtirok etadi. Ular
mahalliy hududda jamoat xavfsizligini ta’minlash, xavfli vaziyatlarda tezkor javob
berish, fuqarolarga yordam ko‘rsatish bilan shug‘ullanadi. Mahalliy organlar
sayyohlar uchun xavfsiz sharoitlarni yaratishda, turistik hududlarda infratuzilmani
rivojlantirishda va mahalliy jamoat xavfsizligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
3-daraja tashkilotlari turizm xavfsizligini ta’minlashda bevosita rol o‘ynaydi.
Har bir tashkilot o‘z faoliyatida xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan vazifalarni
bajaradi. Yo‘l qurilish xizmati va Qurilish vazirligi turizm uchun xavfsiz
infratuzilma yaratadi, transport faoliyati ustidan nazorat transport vositalarining
xavfsizligini ta’minlaydi, yong‘inga qarshi kurash xizmati yong‘in xavfsizligini
nazorat qiladi, energetika va kommunal xizmatlar tizimi sayyohlarni zarur
xizmatlar bilan ta’minlaydi, OAV turistlarga xavfsizlik bo‘yicha axborot yetkazadi
va mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlari hududdagi xavfsizlikni saqlashda
ishtirok etadi. Shuningdek, barcha tashkilotlar o‘rtasidagi muvofiqlashtirilgan ish
turizm sohasining xavfsiz va barqaror rivojlanishini ta’minlaydi.
To‘rtinchi darajadagi xizmatlar esa xususiy sektor vakillari va jismoniy
shaxslardan iborat. Turistik tashkilotlar – gidlar, menejerlar, turliderlar xavfsizlik
23

qoidalariga rioya qilish, sayohat davomida holatni nazorat qilish va favqulodda
holatlarda to‘g‘ri choralar ko‘rish bilan shug‘ullanadi. Shuningdek,
mehmonxonalar va boshqa turistik obyektlarda xavfsizlik xodimlari faoliyat
yuritadi. Jismoniy shaxslar — turistlar esa shaxsiy xavfsizlikka amal qilib, umumiy
xavfsizlik muhitini saqlashda o‘z hissasini qo‘shadilar(1.1.4-jadval).
1.1. 4 -jadval
4-daraja: Xususiy xizmatlar tarkiblari 12
Tashkilot / Shaxs Faoliyati
Turistik tashkilotlar
(gidlar, menejerlar,
turliderlar) Gidlar – turistlarga xavfsiz marshrut bo‘yicha harakatlanishni
ta’minlash. Menejerlar – guruh faoliyatini muvofiqlashtirish, xavfsizlik
choralari ko‘rish. Turliderlar – guruhda favqulodda holatlarda zudlik
bilan choralar ko‘rish. Mehmonxonalar va boshqa obyektlarda
xavfsizlikni nazorat qilish.
Jismoniy shaxslar
(turistlarning o‘zi) Shaxsiy xavfsizlik qoidalariga rioya qilish, tavsiya etilgan
yo‘riqnomalarga amal qilish, favqulodda vaziyatlarda to‘g‘ri harakat
qilish.
Xususiy sektor, turizm xavfsizligini ta’minlashda davlat va jamoat
xizmatlari bilan birgalikda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu darajadagi tashkilotlar va
shaxslar turizm jarayonida bevosita ishtirok etib, sayyohlarning xavfsizligini
ta’minlash uchun zarur choralar ko‘rishadi. Quyida 4-daraja tashkilotlari va
ularning faoliyati yoritilgan.
Turistik tashkilotlar turizm xavfsizligini ta’minlashda asosiy ro‘l o‘ynaydi.
Ularning tarkibidagi gidlar, menejerlar va turliderlar turistik faoliyatda
qatnashuvchi sayyohlarning xavfsizligini boshqarish uchun muhim vazifalarni
bajaradilar.
 Gidlar – Turistlarga xavfsiz marshrut bo‘yicha harakatlanishni
ta’minlash, yo‘l-yo‘riqni ko‘rsatish va xavfsizlik qoidalariga rioya qilishlarini
nazorat qilishadi. Gidlar turistlarga sayohat davomida yuzaga kelishi mumkin
bo‘lgan xavf-xatarlar haqida ma’lumot berib, xavfsiz harakatlanishni
ta’minlaydilar. Ularning vazifalari orasida turistlarning barcha xavfsizlik
choralariga rioya qilinishini kuzatish ham mavjud.
 Menejerlar – Guruhning umumiy faoliyatini muvofiqlashtirish,
xavfsizlik choralari ko‘rish va turistik faoliyatni rejalashtirish menejerlarning
asosiy vazifalaridan biridir. Menejerlar guruhni tashkillashtirish, sayohat davomida
12
Manba muallif ishlanmasi
24

yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni bartaraf etish va turistlarning
xavfsizligini ta’minlashda yordam beradi. Ular barcha xavfsizlik choralarini
amalga oshiradi va guruhni xavfsiz tarzda boshqaradi.
 Turliderlar – Guruhda favqulodda holatlarda zudlik bilan choralar
ko‘rish, xavfsizligi uchun javobgar bo‘lgan mutaxassisdir. Turliderlar sayyohlar
guruhining xavfsizligini nazorat qiladi, yuzaga kelgan favqulodda vaziyatlarda
tezkor va samarali chora-tadbirlar ko‘radi. Ular har doim tayyor turib, xavfsiz
sayohatni ta’minlash uchun barcha zarur choralarni ko‘rishga mas’uldirlar.
Mehmonxonalar va boshqa turistik obyektlarda xavfsizlikni nazorat qilish
ham turistik tashkilotlar faoliyatining muhim qismi bo‘lib, bu barcha joylarda
sayyohlarning xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan.
Turistlar o‘zlari ham xavfsizlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ular,
albatta, sayohat davomida xavfsiz bo‘lish uchun quyidagi qoidalar va tavsiyalarni
bajarishlari kerak:
 Shaxsiy xavfsizlik qoidalariga rioya qilish – Turistlar o‘zlarini
xavfsiz tutishlari, barcha xavfsizlik qoidalariga amal qilishlari, sayohatni xavfsiz
tarzda o‘tkazishlari zarur. Bu, shuningdek, o‘zlariga, boshqalarga va muhitga zarar
yetkazmaslikni anglatadi.
 Tavsiya etilgan yo‘riqnomalarga amal qilish – Turistlar tomonidan
yo‘riqnomalar va qoidalarni to‘liq bajara olish, sayohat davomida yuzaga kelishi
mumkin bo‘lgan xavflardan saqlanishga yordam beradi. Bu sayohatga oid barcha
xavfsizlik choralarini bajarish, eng xavfli hududlardan chetlashish va yong‘in
xavfsizligi kabi masalalarda o‘zlarini ehtiyotkor tutishni o‘z ichiga oladi.
 Favqulodda vaziyatlarda to‘g‘ri harakat qilish – Favqulodda
vaziyatlar yuzaga kelganda turistlar o‘zlarini to‘g‘ri tutishlari kerak. Bu xavf-
xatarlar oldidan ehtiyotkorlikni, xotirjamlikni saqlashni va zarur chora-tadbirlarni
ko‘rishni anglatadi. Favqulodda holatlarda tezkor va samarali harakat qilish
sayohatning muvaffaqiyatli va xavfsiz yakunlanishiga yordam beradi.
Xususiy xizmatlar tarkibi, turizm xavfsizligini ta’minlashda muhim rol
o‘ynaydi. Turistik tashkilotlar, gidlar, menejerlar va turliderlar turistlarga xavfsiz
25

harakatlanishni ta’minlash va xavfsizlik choralarini ko‘rishda yordam berishadi.
Jismoniy shaxslar, ya’ni turistlar o‘zlarining xavfsizliklarini ta’minlash uchun
barcha tavsiya etilgan qoidalar va yo‘riqnomalarga rioya qilishlari kerak. Ushbu
xususiy sektor tashkilotlari va shaxslar o‘zaro hamkorlikda ishlash orqali turizm
xavfsizligini yanada kuchaytiradilar.
1.3. Turistlarnimg xavfsizligini ta’minlashning xalqaro huquqiy va
me’yoriy hujjatlari.
Turistlarning xavfsizligini ta’minlash xalqaro miqyosda keng e’tiborga
olinadigan masalalardan biri bo‘lib, bu borada bir qator muhim xalqaro huquqiy
hujjatlar va standartlar mavjud. Jumladan, Birlashgan Millatlar Tashkilotining
Butunjahon Turizm Tashkiloti (UNWTO) tomonidan qabul qilingan hujjatlar
turistlarning huquqlarini himoya qilish va xavfsiz sayohatni tashkil etish bo‘yicha
asosiy normativ asos sifatida xizmat qiladi. UNWTO tomonidan 1985-yilda qabul
qilingan "Turistlar huquqlari kodeksi" (Global Code of Ethics for Tourism)da
sayyohlarning xavfsizligi, sog‘ligi, shaxsiy erkinliklari va mulkini himoya qilish
har bir davlatning asosiy majburiyatlaridan biri sifatida ko‘rsatilgan.
Shuningdek, 1999-yilda qabul qilingan UNWTO Global Etika Kodeksi
turizmning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy barqarorligini ta’minlash bilan bir
qatorda, mehmon va mezbon o‘rtasida xavfsizlik va o‘zaro hurmat muhitini
mustahkamlashni ham maqsad qiladi. Kodeksga ko‘ra, turizm faoliyatini amalga
oshirayotgan davlatlar va tashkilotlar turistlarni tabiiy ofatlar, jinoyatlar,
epidemiyalar, va boshqa xavfli holatlardan himoyalash choralarini ko‘rishi shart.
1963-yildagi Turizmga oid Rim deklaratsiyasi ham turistlarning xavfsizligini
ta’minlash masalalarini nazarda tutadi. Ushbu deklaratsiyada chegara nazoratini
soddalashtirish, turistlar uchun shaffof va xavfsiz sharoitlar yaratish, shuningdek,
favqulodda vaziyatlarda ularning huquqlarini himoya qilish choralarini ko‘rish
bo‘yicha tavsiyalar mavjud.
Xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan yana bir muhim hujjat — bu IATA
(International Air Transport Association) va ICAO (International Civil Aviation
Organization) tomonidan ishlab chiqilgan havo transportida xavfsizlik standartlari
26

bo‘lib, ular xalqaro sayyohlarning transportda harakatlanishi vaqtida xavfsizligini
kafolatlashda muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, aeroportlarda xavfsizlik choralari,
yuklarni tekshirish tartiblari va favqulodda vaziyatlar bo‘yicha evakuatsiya
protokollari shular jumlasidandir.
Shuningdek, Yevropa Ittifoqi tomonidan qabul qilingan "Consumer
Protection in Tourism" (1990-yillar) direktivalari ham turistlar xavfsizligi va
huquqlarini muhofaza qilishga qaratilgan bo‘lib, turistlar uchun kafolatlangan
xizmatlar, shikoyat qilish tartibi va to‘lovlarni qaytarish mexanizmlarini belgilaydi.
Bu me’yoriy hujjatlar asosan turistik xizmat ko‘rsatuvchi kompaniyalar zimmasiga
majburiyatlar yuklaydi.
2020-yilda pandemiya bilan bog‘liq xavflar sababli Butunjahon Sog‘liqni
Saqlash Tashkiloti (WHO) va UNWTO tomonidan hamkorlikda ishlab chiqilgan
"Safe Travel Protocols" (Xavfsiz sayohat protokollari) hujjati esa global turizmda
sog‘liqni saqlash, dezinfeksiya va karantin tartiblarini xalqaro darajada
uyg‘unlashtirishni nazarda tutadi.
Bugungi kunda Respublikamizda turizmni rivojlantirish borasida amalga
oshirilayotgan islohotlarning natijasidan Respublikamizga jumladan viloyatimizga
tashrif buyurayotgan turistlar soni o‘tgan yillarga nisbatan keskin oshdi. Mazkur
islohotlardan ko‘zlangan maqsad esa mamlakatimizda ushbu sohani
rivojlantirishdir. Joriy yilda ham hukumatimiz tomonidan mamlakatimizning
turistik salohiyatini yanada rivojlantirish maqsadida bir qator hujjatlar imzolandi.
Hususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston
Respublikasida turizmni jadal rivojlantirishga oid ko‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi PF-5611 sonli Farmoni imzolandi va mazkur farmonga asosan 2019-
yilninш 1-fevralidan boshlab 45 ta davlat fuqarolari O‘zbekiston Respublikasi
xududiga kirgan kundan e’tiboran 30 kunlik muddatga vizasiz rejim belgilangandi
edi. Shu bilan bir qatorda 2019-yilning 1-fevralidan boshlab 75 ta davlat fukarolari
elektron kirish vizasini olish imkoniyatiga ega bo‘ldilar.
O‘zbekiston Respublikasida turizmni rivojlantirishga qaratilgan islohotlar
bugungi kunda sezilarli natijalarga olib keldi. Respublika bo‘ylab, jumladan,
27

viloyatimizda ham turistlar sonining keskin oshishi sohaning ijobiy rivojlanishidan
dalolat beradi. Buning ortida davlat tomonidan amalga oshirilayotgan turizmga oid
islohotlar, yangi huquqiy me’yorlar va turistik infratuzilmaning yaxshilanishi
yotadi.
Hukumatimiz tomonidan 2019-yilning 1-fevralidan boshlab, 45 ta davlat
fuqarolariga vizasiz kirish imkoniyati yaratildi. Bu esa, nafaqat xorijiy turistlar
uchun qulaylik yaratdi, balki O‘zbekistonni xalqaro turizm xaritasida yanada
jozibador qilishga xizmat qildi. Shuningdek, elektron viza tizimi orqali 75 ta davlat
fuqarolari O‘zbekiston Respublikasiga kirish imkoniyatiga ega bo‘ldi, bu esa
mamlakatimizga sayohat qilayotgan turistlar sonining oshishiga olib keldi.
Yuqoridagi islohotlar, shuningdek, mamlakatimizning turistik salohiyatini
rivojlantirishga xizmat qilgan boshqa qator hujjatlar bilan birgalikda,
O‘zbekistonni xalqaro turizm markazlaridan biriga aylantirishga yordam
bermoqda. Bu nafaqat turistlar uchun, balki turizm tarmoqlaridagi ishchilar va
mutaxassislar uchun yangi ish o‘rinlari yaratishda ham muhim ahamiyat kasb
etadi.
Dunyoning ko‘zga ko‘ringan olimlari va soha mutaxassislari tomonidan
ushbu tushunchaga turlicha ta’rif va fikrlar keltirib o‘tilgan. Xususan, hozirgi
zamon xorijiy ilmiy adabiyotlarida «turizm» tushunchasini aniqlashga turlicha
yondoshuvlar mavjud. 1991-yil Kanada poyaxti Ottava shahrida bo‘lib o‘tgan
Butunjahon turistik tashkiloti (BTT) sayohat va turizm statistikasi bo‘yicha
konferensiyada “turizm” tushunchasiga quyidagicha ta’rif berilgan: “Turizm –
odatdagi muhitdan tashqarida dam olish, ishga aloqador va boshqa maqsadlarda bir
yildan ko‘p bo‘lmagan davrda bo‘lgan sayohat va joylarda bo‘lishni amalga
oshirgan shaxs faoliyati”.
Shuningdek, mamlakatimizda Turizmni rivojlantirish bilan bir qatorda xavfsiz
turizmni ta’minlash sohasiga ham katta e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 23-noyabrdagi “Buxoro,
Samarqand, Xiva va Shahrisabz shaharlarida xavfsiz turizmni ta’minlash chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi 939-sonli qaroriga asosan Respublikamizning to‘rtta
28

viloyatida, shu jumladan Xorazm viloyati Ichki ishlar boshqarmasi negizida
Xavfsiz turizmni ta’minlash boshqarmasi tashkil qilinganligi so‘zimizning isboti
bo‘la oladi.
Shaxsiy xavfsizlik, so‘zsiz – muhim va qadimiy tushuncha. U har bir turist
uchun ovqat, uyqu, havo, suv kabi zarur. Shuning uchun ham sayohat davomida
turistning xavfsizligi turistik firma va davlat uchun bosh g‘amxo‘rliklardandir.
Turistlarning xavfsizligini ta’minlashga bir qator kompleks chora-tadbirlar
qaratilgan bo‘lib, ular turistik tashkilotlar va davlat organlari tomonidan amalga
oshiriladi. Bunda qabul qiluvchi mamlakatlardagi siyosiy va ekologik vaziyatga
birinchi darajali ahamiyat beriladi. Bu omillarning mavjud emasligi turizmni
qiyinlashtiradi va turistlar uchun xavfsiz emas. Bu haqida turistik kompaniya aniq
axborotga ega bo‘lmasa va turistlarga kafolat berolmasa, noqulay mintaqalarga
sayohatchilarning borishi keskin kamayib ketadi. Masalan, Fors ko‘rfazida bo‘lgan
urush harakatlari bu mintaqaga boradigan turistlar sonini 90 foizga qisqartirib
yuborgan edi. Misr, Suriya, Liviya mamlakatlari va Kavkaz mintaqasida ham
shunday holat yuz berdi. Terroristik hujumdan keyin Indoneziyaning Bali oroliga
boruvchilar, Chernobildagi avariyadan keyin Ukraina va Belarusga sayohat
qiluvchilar keskin kamayib ketganligi ma’lum.
Darhaqiqat, turizm xavfsizligi, umuman, turizm sohasi xalqaro huquqiy
hujjatlar bilan tartibga solingan sohalardan biri hisoblanadi. Bu soha bo‘yicha
umumjahon miqyosida yirik bir tashkilot faoliyat ko‘rsatadi. Butunjahon turizm
tashkiloti Birlashgan Millatlar Tashkilotining qo‘shimcha organi bo‘lib, uning
mas’uliyatli barqaror va hamma uchun ochiq turizmni targ‘ib qilish va turizm
xavfsizligi ta’minlash uchun mas’ul agentligidir. Ushbu tashkilot turizmni dunyo
miqyosida keng targ‘ib qilish, uning xalqaro miqyosda huquqiy asoslarini tashkil
etuvchi hujjatlar qabul qilish, turizm xavfsizligini ta’minlash va davlatlarning
ushbu qonun-qoidalarga rioya qilishini monitoring qilish kabi vazifalarni bajaradi.
Bunday xalqaro normalar sirasiga Manila Jahon turizmi to‘g‘risidagi
deklaratsiyasini (1980), Gaaga turizm to‘g‘risidagi deklaratsiyasi (1989),
Turistlarni himoya qilish xalqaro kodeksi, Xalqaro eko-turizmni keng targ‘ib qilish
29

to‘g‘risidagi konvensiya va shu kabi o‘nlab normalarni sanashimiz mumkin. Har
bir qabul qilingan xalqaro normalar ushbu sohaning muammoli deb hisoblangan
jihatlari yuzasidan, qo‘shimcha savollarga o‘rin qoldirmaslik maqsadida tuziladi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Turizm bo‘yicha mas’ul organi a’zo davlatlari
har yili sohaga doir hisobotlarini berishlari lozim. Ushbu hisobotda mamlakat
turizm salohiyatidagi iqtisodiy, madaniy, moliyaviy o‘zgarishlar, sayyohlarning
himoyasini va xavfsizligini ta’minlashga oid chora-tadbirlar, xususiy va davlat
sektoridagi turistik xizmatlarni ko‘rsatish tashkilotlarining faoliyatiga oid ijobiy
o‘zgarish, xizmatlar ko‘rsatishdagi erishilgan yutuqlar va boshqalar haqida
atroflicha bayonotlar topshirilishi ko‘zda tutiladi.
Turistik profilda bo‘lmagan xalqaro tashkilotlar ham xalqaro turizmda
xavfsizlikni ta’minlash ishlarida faol qatnashadi. Jumladan:
 xalqaro mehnat tashkiloti (XMT, 1919 y.);
 Fuqarolik aviatsiyasi xalqaro tashkiloti (IKAO, 1944 y.);
 Havo transporti xalqaro assosiatsiyasi (IATA, 1945 y.);
 BMT (YUNESKO, 1948);
 Xalqaro dengiz tashkiloti (IMO, 1958 y.);
 Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (OESR, 1960 y.);
 BMTning atrof-muhit dasturi (YUNEP, 1975 y.);
 Jinoyat polisiyasi xalqaro tashkiloti (INTERPOL, 1990 y.) va boshqalar.
Turizmning rivoji bilan sayyohlarning xavfsizligini ta’minlash borgan sari
muhim va zarurat masala bo‘lib qolmoqda. Hozirgi kunda turizm sohasida
sayyohlarni jo‘natuvchi va qabul qilib oluvchi har bir mamlakat uchun
sayyohlarning dam olish paytlarida, transport harakati yo‘nalishlarida ularning
xavfsizligini ta’minlash chora-tadbirlari har bir mamlakat uchun oddiy, odatdagi
hayotiy holda bo‘lmog‘i zarur. Xalqaro kelishilmovchiliklar yoki harbiy xatti-
harakatlar, xalqaro jinoyatchilik, terrorizm voqea va hodisalari xalqaro turizm
oqimiga nafaqat to‘sqinlik qiladi, balki uning rivojiga juda katta zarba beradi. Bu
to‘g‘rida xalqaro turizmning asosiy mamlakatning tashqi ishlar vazirligi
o‘zlarining fuqarolari sayyohatga boradigan mamlakatlardagi noxush voqea va
30

hodisalar to‘g‘risida xabardor qilib borishi lozim. Sayyohlarni sayyohatga
boradigan mamlakatlardagi noxush voqea va hodisalar to‘g‘risida xabardor qilib
borishi lozim. Sayyohlar sayyohatga boradigan korxonalarining sanitariya-
gigiyenik holati, shu jumladan ichimlik suvi to‘g‘risida ob’yektiv ma’lumotlarini,
yuqumlik infeksion kasalliklar kelib chiqishi xavf-xatari to‘g‘risidagi zaruriy
ma’lumotlar bilan oldindan xabardor bo‘lishi kerak.
Turizm rivojlanishida xavfsizlik masalasi, albatta, dolzarb ahamiyatga ega.
Jahon Turizm Tashkiloti (BTT) ma'lumotlariga ko‘ra, sayohatni rejalashtirayotgan
sayyohlar uchun xavfsizlikni ta'minlash, ularning trustini oshirishda muhim omil
bo‘lib, criminal holatlar turizm rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Yaqin va
O‘rta Sharqdagi mojarolar, pandemiya, va zamonaviy harbiy xatti-harakatlar
turizmga jiddiy to‘siqlar yaratgan bo‘lsa, ekologik o‘zgarishlar ham xavfsiz turizm
imkoniyatlarini kamaytiradi.
BMT, BTT, va boshqa xalqaro tashkilotlar turizm xavfsizligini ta'minlashga
katta e'tibor qaratmoqda. Xalqaro tashkilotlar o‘zaro hamkorlikni rivojlantirish,
global miqyosda xavfsiz turizmni targ‘ib qilish va mamlakatlar o‘rtasida o‘zaro
xavfsizlikni monitoring qilishga qaratilgan strategiyalar ishlab chiqmoqda. Misol
uchun, BTTning Turizm xavfsizligi bo‘yicha tavsiyalariga qat'iy rioya qilish,
turistik infrastrukturani yaxshilash, va xavfsiz sayohatni ta'minlashga yo‘naltirilgan
amaliyotlar davlatlararo hamkorlikni kuchaytirishga yordam beradi.
Sayohatchilarni himoya qilish uchun, davlatlar o‘zaro kelishuvlar asosida,
shuningdek, xalqaro e'lonlar orqali sayyohlarni turistik joylarga xavfsiz ravishda
yuborishlari kerak. Bu, shuningdek, turizm sanoatining o‘sishi va barqaror
rivojlanishi uchun zaruriy shartdir.
31

II BOB. TUROPEREYTINGDA TURISTLARNING HAYOTI
XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH
2.1. Sayohat davomida turistlarning hayotiga ta’sir etuvchi omillar
Turistlar notanish hududga borganlarida ular turli xavf va noqulayliklarga
duch kelishlari mumkin. Jumladan, iqlim o‘zgarishlari, transport infratuzilmasining
holati, sog‘liqni saqlash tizimi sifati, jinoyatchilik darajasi, ekologik muhit va
mahalliy aholining munosabati kabi omillar ularning sayohat davomida o‘zlarini
qanday his qilishlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bunday omillar turistlarning
jismoniy, ruhiy va ijtimoiy holatiga salbiy ta’sir yetkazishi mumkin. Ayniqsa,
ovqatlanish, suv sifati va sanitariya-gigiyena holati bilan bog‘liq muammolar
sayohatchilarning salomatligiga xavf soladi.
Shuningdek, madaniy tafovutlar, til bilmaslik yoki hududiy qonun-
qoidalarni bilmaslik turistlarning muomala jarayonida tushunmovchilikka yo‘l
qo‘yishiga olib keladi. Bu esa ijtimoiy kelishmovchiliklarga sabab bo‘lishi
mumkin. Tabiiy ofatlar (zilzila, to‘fon, o‘rmon yong‘inlari va boshqalar) yoki
ekologik xavflar (havo ifloslanishi, issiq to‘lqinlar va boshqalar) esa turistlarning
hayotiga jiddiy xavf tug‘diradi. Bundan tashqari, uzoq safar, vaqt zonasi
o‘zgarishi, dam olish rejimining buzilishi kabi omillar ularning psixologik holatiga
salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Shu sababli, sayohat xavfsizligini ta’minlash, turistlarni oldindan
ogohlantirish, ular uchun qulay sharoit yaratish va salbiy ta’sirlarni kamaytirish
chora-tadbirlarini ko‘rish zarur. Bu orqali nafaqat turistlar hayoti va salomatligi
muhofaza qilinadi, balki turizm sohasida ishonchli va barqaror muhit yaratiladi.
Buning natijasida mamlakat obro‘si oshadi, sayyohlar soni ko‘payadi va iqtisodiy
rivojlanishga ijobiy ta’sir ko‘rsatiladi. Shu bois turistlar hayotiga ta’sir etuvchi
omillarni chuqur o‘rganish va tahlil qilish bugungi kunda dolzarb masala
hisoblanadi.
Atrof-muhit ta’siri. Atmosfera bosimining tushishi, yog‘ingarchilik, havo
namligi, havo haroratining yuqoriligi yoki pastligi — atrof-muhit ta’siri omillari
hisoblanadi.
32

Tur tashkil qilishda qulay faslni tanlash, turistik tadbirlarni amalga oshirish
uchun qulay kunlarni aniqlash, turistik yo‘nalish uchun trassani maqsadga muvofiq
holda tanlash, ob-havo va shart-sharoitlarni hisobga olish, yog‘ingarchilikdan
bekinish uchun joy bo‘lishi zarur. Binolarni konditsioner, avtomatik nazorat va
signalizatsiya bilan ta’minlash, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xatarlar va
qutqarish chora-tadbirlari haqida turistlarni vaqti-vaqti bilan ogohlantirish lozim.
Turistga berilgan ta’rifdan ma’lumki, u boshqa bir joyga yoki mamlakatga
sayohat qiladi. Ayniqsa, eng xatarli omillar turistning boshqa iqlim mintaqasiga,
ya’ni odatdagi yashash sharoitidan farqli o‘laroq, boshqa joyga borishidan kelib
chiqadi. Turistik sayohat qisqa bo‘lganligi sababli, har doim ham turistning
organizmi borgan yerdagi ob-havo sharoitlariga o‘rgana olmaydi.
Mahalliy vaqtning to‘g‘ri kelmasligi sababli turist yaxshi uxlay olmaydi va
o‘zini yomon his qiladi, ekskursiyalarda ma’lumotlarni yaxshi esda olib qola
olmaydi, hatto unga “qizil ko‘zlar” degan ta’rif ham beriladi. Ob-havosi issiq
bo‘lgan joyga borganda organizmga issiq havo ta’sir qiladi. Masalan, agar Isroilda
yozda ma’lum miqdorda (kuniga 5 litrgacha) suv ichilmasa, organizm suvsizlanadi
va bu og‘ir oqibatlarga olib keladi.
Shuning uchun tur yaxshi ishlab chiqilishi, turistning jismoniy holatini
hisobga olishi, turistni ortiqcha zo‘riqtirmasligi va unga joy sharoitlariga
moslashish uchun ma’lum bir vaqt (albatta, dam olish bilan) berilishi kerak.
Jismoniy toliqish, asabiy va ruhiy omillar. Turist 1000 AQSH dollariga
yo‘llanma sotib olib, sarflagan puliga yarasha dam olishni xohlaydi. Lekin
kundalik hayotda es-hushi joyida bo‘lgan odamlar kuniga besh marta dengizda
cho‘milmaydi, sakramaydi, ko‘p yugurmaydi, issiqda har kuni uzoq
ekskursiyalarga bormaydi, ertalabgacha ashula aytib, raqsga tushmaydi, notanish
ovqatlarni iste’mol qilmaydi.
Ba’zan turizmda organizm zo‘riqadi — ko‘p ekskursiyalar, toqqa chiqish,
dengiz va uzoq muddatli avtobus ekskursiyalari jismoniy jihatdan baquvvat, qisqa
muddatli zo‘riqishlarga bardosh bera oladigan odamlarga mo‘ljallangan. Qarib
qolgan kishilar, yosh bolalar, sog‘lig‘i yomon, surunkali kasalligi bor odamlar,
33

shuningdek, balandlikdan qo‘rqadigan va dengiz chayqalishini ko‘tara
olmaydiganlar shifokor bilan maslahatlashib, ehtimol bunday turlarda ishtirok
etmasliklari kerak bo‘ladi.
Ayrim turlarga turistlarni qabul qilishda sog‘lig‘i haqida ma’lumotnoma
talab qilinishi maqsadga muvofiq.
Yo‘nalishni tashkil qilishda odamlarning ma’lumot qabul qilish qobiliyatini
hisobga olish, dam olish uchun ularga bo‘sh vaqt ajratish va mustaqil tarzda
turistik resurslar bilan tanishish imkoniyatini berish kerak. Ishni, turistlarni joyga
yetkazish jadvalini va tadbirlarning ketma-ketligini har bir soniyasigacha puxta
rejalashtirish zarur.
Turistlarning bir me’yordagi hayot tarzini ta’minlash uchun zarur va yetarli
vaqt oraliqlarini hisobga olish kerak (uyqu, ovqatlanish, gigiyena, maishiy va
sanitar ehtiyojlar). Ekskursiya ishining to‘g‘riligini belgilashda turistlarning
intellektual qobiliyatlari, psixofizik tayyorgarligi, an’analari, urf-odatlari, diniy
e’tiqodlari ham inobatga olinishi kerak.
Biologik omillar. Yuqumli kasalliklar va ovqatdan zaharlanish — juda xavfli
omillar hisoblanadi. Tropik iqlim mintaqasida joylashgan mamlakatlarda tarqalgan
yuqumli kasalliklarga qarshi boshqa mintaqadan kelgan turistlarning immuniteti
yetarli bo‘lmaydi. Sariq kasal, bezgak, tif va boshqa kasalliklarni yuqtirish xavfi
mavjud.
Buning oldini olish uchun profilaktik tadbirlar o‘tkazilishi, turistlar
emlanishi va maxsus shifokor ruxsatnomasiga ega bo‘lishi zarur. Bunday
ruxsatnomasiz ayrim mamlakatlarga kirish taqiqlanadi (ba’zida aviachiptalar ham
berilmaydi). Bu talablar Afrika, Janubiy Amerika va Janubiy Osiyo
mamlakatlariga safarlar uchun muhim hisoblanadi.
Masalan, sariq kasallik tarqalgan hududlar qatoriga Gretsiya, xolera kasalligi
bor hududlar ichiga Povolje va Odessa hududi kiritilgan. Turistlarga umumiy
ovqatlanish muassasalaridan tashqaridagi, ishlov berilmagan va ayniqsa ko‘chada
sotiladigan oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish tavsiya etilmaydi. Ovqatdan
zaharlanish oqibatlari juda og‘ir bo‘lishi mumkin.
34

Hasharotlar va xatarli hayvonlarning chaqishi ham xavf tug‘diradi. Bu xavf
ayniqsa changalzorlar, o‘rmonlarga uyushtirilgan ekskursiyalar chog‘ida
kuchayadi. Issiq iqlimli mamlakatlarda suv havzalarida cho‘milish va plyajlarda
bo‘lish xatarli infeksiyalar tarqalishiga olib kelishi mumkin.
Shaxsiy xavfsizlik va xavfsizlik buyumlari . Turistlarga qarshi o‘g‘rilik va
tajovuz holatlari tez-tez uchraydi. Ular firibgarlar, ko‘cha va cho‘ntak
o‘g‘rilarining diqqat markazida bo‘lishadi. Shuningdek, turistlar terroristlar uchun
ham qulay hujum obyektlari hisoblanadi.
Masalan, Braziliyaning Rio-de-Janeyro shahrida politsiya turistlarga
vazifalar ro‘yxatini taqdim etadi. Unda yolg‘iz sayr qilmaslik, qo‘riqlanayotgan
hududlardan uzoqlashmaslik, taqinchoqlar taqmaslik, ko‘p pul olib yurmaslik,
sumka va texnikani ochiq joylarda qoldirmaslik tavsiya etiladi.
1998-yilda rus turistlaridan eng zamonaviy plyajda 400 AQSH dollari
o‘g‘irlangan. Yana bir holatda, mehmonxonaga kirayotgan turistning qo‘lidan
videokamerasi tortib olinib, qarshilik ko‘rsatganida o‘g‘ri uni otib ketgan.
Ispaniyada turistlar mavsumi kelganda, ularni talash holatlari kuchayadi.
O‘rta Yer dengizi kurortlarida turistlar ko‘p miqdorda naqd pul olib yurishadi, bu
esa ularni oson nishonga aylantiradi. Rossiyada ham bu kabi holatlar mavjud —
hatto markaziy shaharlarda ham xavfsizlik kafolatlanmagan.
Butunjahon yo‘l ko‘rsatgichida Moskva va Sankt-Peterburgda yosh
o‘smirlar guruhlari turistlarning pullari va texnikalarini olib qo‘yishlari,
poyezdlarda yuklarni yashirish zarurligi haqida ogohlantirilgan.
Masalan, 1998-yilda Sankt-Peterburg – Tallin yo‘nalishidagi poyezdda
yuqori sifatli diplomat o‘g‘irlangan. Terroristlar ham turistlar guruhini, alohida
shaxslarni yoki transport vositalarini nishonga oladi.
1996-yilda Moskva Kreml devori yaqinida koreys turistlari avtobusi
terrorchilar tomonidan garovga olinib, butun dunyo 9 soat davomida ularni
qutqarish reportajlarini kuzatgan. Yaxshiyamki, hamma garovga olinganlar omon
qolgan.
35

Har bir turistga qo‘riqchi biriktirish imkonsiz, ammo xavf haqida
ogohlantirish, jamoat joylarida o‘zini tutish qoidalari, qimmatbaho buyumlarni
saqlash va sug‘urta xizmatlari haqida ma’lumot berish ko‘plab noxush holatlarning
oldini oladi.
Turizm xavfsizligini ta'minlash va turistlar hayotiga salbiy ta’sir etuvchi
omillarni kamaytirish uchun quyidagi asosiy chora-tadbirlarni amalga oshirish
zarur:
1. Huquqiy asoslarni mustahkamlash – Turistlarning xavfsizligini
ta’minlovchi qonun va me’yoriy-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish va ularning
amalda samarali ishlashini ta’minlash lozim. Bu, ayniqsa, favqulodda holatlar va
javobgarlik masalalarini tartibga soladi.
2. Xavfsizlik infratuzilmasini rivojlantirish – Aeroportlar,
mehmonxonalar, transport vositalari, turistik ob’ektlar va boshqa joylarda
xavfsizlik choralarini kuchaytirish zarur. Kuzatuv kameralarini o‘rnatish,
favqulodda chiqishlar va tibbiy yordam punktlari mavjudligi muhim.
3. Tibbiy yordam tizimini takomillashtirish – Har bir sayyohlik zonasi
yaqinida zamonaviy tibbiy yordam ko‘rsatish markazlarini tashkil qilish, tez
yordam xizmatlarini takomillashtirish lozim.
4. Axborot berish tizimini yaratish – Turistlarga yo‘nalish, xavfsizlik
choralari, ob-havo, sog‘liqni saqlash va boshqa muhim ma’lumotlarni uzluksiz va
tushunarli shaklda yetkazib borish kerak. Mobil ilovalar, broshyuralar va raqamli
axborot punktlari bu borada yordam beradi.
5. Xodimlarni tayyorlash – Turizm sohasida faoliyat yurituvchi
xodimlar (gidlar, mehmonxona xodimlari, transport haydovchilari) xavfsizlik,
birinchi tibbiy yordam, madaniy kommunikatsiya bo‘yicha maxsus treninglardan
o‘tkazilishi lozim.
6. Favqulodda holatlarga tayyorgarlik – Har bir turistik hududda
tabiiy ofatlar, kasalliklar tarqalishi yoki terrorizm kabi tahdidlar yuzaga kelganda
qanday harakat qilish bo‘yicha aniq reja va texnik vositalar mavjud bo‘lishi kerak.
36

7. Xavfsiz transport tizimi – Turistlar foydalanadigan transport
vositalari texnik jihatdan soz, xavfsizlik talablariga javob beruvchi bo‘lishi,
haydovchilar esa malakali va tajribali bo‘lishi kerak.
8. Mahalliy aholining xabardorligini oshirish – Turistlar bilan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqotga kirishadigan aholining madaniy va huquqiy
savodxonligini oshirish, ular o‘rtasida mehmondo‘stlik muhitini yaratish zarur.
Bu chora-tadbirlar sayyohlar xavfsizligini ta’minlab, mamlakat turizm
salohiyatini yanada rivojlantiradi.
2.2. Turistik faoliyatdagi xavf-xatarlar va ularni bartaraf qilishning
chora-tadbirlari
O‘zbekistonda «Turizm to‘g‘risida»gi qonunda turistlarning hayoti
xavfsizligini ta’minlashdagi chora–tadbirlarni ishlab chiqish bir qator moddalarda
qayd qilingan. Shunga qaramasdan, qayd qilish lozimki, turistlarning hayotiga xavf
soluvchi vaziyatlar, holatlar va omillar o‘ta sustkashlik bilan bir tomonlama,
umumiy xulosalar tariqasida o‘rganilmoqda. Ayniqsa, turistik muhitda, turistik
marshrutlardagi xizmatlarda turistlarning xayotiga xavf soluvchi xavf–xatarlar
umuman tadqiq qilinmayapti.
Turizmda xavfsizlik tushunchasi - amaliy fanlardan bo‘lishi lozim va
«Butunjaxon turizm tashkiloti»ning ishlab chiqgan ko‘rsatmalari bo‘yicha har bir
davlat o‘zidagi turizm soxasi uchun «turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlash»
o‘quv dasturini ishlab chiqishi va turizm ta’limi yo‘nalishlarda barcha
mutaxassisliklarda o‘qitilishi zarur. Mamlakatimizda turistlar bilan yuz beradigan
qandaydir fojeani kutib turmasdan biz milliy turizmda xavfsizlik, turistlarning
hayotiga xavf soluvchi vaziyatlar, omillar, bunday xavflarning kelib chiqishi va
oldini olish chora–tadbirlarini ishlab chiqishni xozirdan o‘rganishimiz zarur
bo‘ladi.
«Turizmdagi xavfsizlik»da turist va ekskursiyachilarga ko‘rsatiladigan
xizmatlarda «xavfsizlik» masalalarini tadqiq qilib ularning hayoti xavfsizliklarini
ta’minlashning metodlarini ishlab chiqish va nazorat qilish uchun qo‘yidagi asosiy
vazifalarni echish lozim bo‘ladi: «Turizmda havfsizlik»ni turist ekskursiyachilarga
37

ko‘rsatiladigan xizmatlarni tadqiq qilib ularning hayoti xavfsizligini
ta’minlashning metodlarini ishlab chiqish va nazorat qilish uchun qo‘yidagi asosiy
vazifalarni echishi lozim bo‘ladi:
Turda joylashtirish, xarakatlanish, ovqatlanish va boshqa faoliyatlarda yuzaga
kelishi mumkin bo‘lgan salbiy ta’sirlarni aniqlaydi va baxolaydi;
Turda yuzaga keladigan salbiy ta’sirlarni yozish, ta’riflash va tav siflashni bir
tizimga soladi;
Xavfli va zararli omillarning oldini olish va yo‘qotish usullarini, variantlarini
ishlab chiqadi;
Turda komfort sharoitni yaratadi va xavfsizlik chora–tadbirlarini ishlab
chiqadi.
Turistik muhit va turistik xavf haqida tushuncha. Insoniyat jamiyati da
rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlarini qamrab olgan «muhit» lar juda ko‘p,
masalan: «ishlab chiqarish muhiti», «maishiy muhit», «tabiiy muhit» va h.k.. Bu
muhitlarda inson faoliyat ko‘rsatib (mehnat qilib) o‘ziga zarur xom ashyolarni
oladi, asbob– anjom tayyorlaydi. Xullas, o‘z ehtiyojlari uchun zaruriy predmetlarni
oldindan rejalashtirilgan maqsad va vazifalar bo‘yicha ishlab chiqaradi.
Turizmni rivojlan tirayotgan davlatlarda hozirgi vaqtda yangimturistik
muhit» tushunchasi ham paydo bo‘ldi. Qayd qilingan mualliflar bo‘yicha «turistik
muhit» turda, turistik paketdagi elementlar va omillarning ta’sirlari yig‘indisidan
hosil bo‘lgan muhitdir ( 3 - r asm).
Turistik muhit elementlariga xizmatlar paketi va bu paketga yo‘l– yo‘lakay
qo‘shilib boradigan xizmatlar kiradi:
turistik marshrutning boshlanishi va tugashidagi transfer jarayonlar;
turistik marshrutning tugashi oralig‘idagi vaqtda turistlarning ko‘chib
yurishlari; boshlanishi va turda turistning yashash joyi:
tur davridagi yashash joyi tipi;
yashash joyi konstruksiyasi va qurilishda foydanilgan materiallar;
yashash joyining ichki joylashishi; xonalarning maydoni;
yorug‘likning tushishi va elektr yorug‘ligi;
38

mikroiqlim va isitish tizimi, havoning tozaligi va shamollatish usullari,
joyning sanitariya holati, sanoat ob’ektlariga uzoq yoki yaqinligi.
Ovqatlanish va maishiy xizmatlar:
sifatli ovqatlar va bir maromdaliligi;
shaxsiy gigiena uchun barcha predmetlar va sharoitning bo‘lishi;
maishiy asbob–uskunalar, televizor, radio, fen, elektr ustara, mikro to‘lqinli
pech, kir yuvish mashinasidan foydalanish imkoniyatlari va boshqalar .
O‘zbek tilidagi «xavf» so‘zi hozirgacha rus tilidagi «risk» so‘zining tarjimasi
deb tushuniladi. «risknut», «riskovat»–fransuzchamrisquer»– tavakkal qilmoq
atamasini bildiradi. Rossiyalik olimlarning yozishicha risk so‘zi ispan–portugal
so‘zlaridan rus tiliga kirib kelgan va tarjimada mskala»qoya ma’nosini anglatadi.
Bu so‘z dengiz suzuvchilari muloqotlaridan kelib chiqib–risk–skalaqoya–kemalar
suzishi uchun xavfli, xavf xabarini bildirgan.
Ko‘rsatiladigan turistik xizmatlar odatdagi tur sharoitlarida ham,
kutilmagan, favqulodda hosil bo‘lgan (tabiiy iqlimiy hodisalar, harakat lar va
boshqalar) vaziyatlarda ham turistlarning sog‘ligi va hayotiga xavfni pasaytirib
xavfsizlik darajalariga tushiirishning uddasidan chiqishlari, xavfni bartaraf qilish
imkoniyatlari bilan ta’minlanganliklari bo‘lishi kerak.Xavf–kutilmagan hodisa
bo‘lib turistlarning hohish - e’tiboridan chetda, qo‘qisdan ularning sog‘ligi va
hayotiga xavf soladi.
Turistik xavf tushunchasida turmahsulotni, hizmatlar ko‘rsatishni iste’mol
qilayotgan turistlarning sog‘ligi va hayotiga rahna soluvchi xavflarni tushunamiz
(4-rasm) Shunday qilib, turistik xavf faqat tushuncha emas balki, turistik
faoliyatning xususiyatlari, belgilari va ko‘rinishi, hodisalari hisoblanadi.
Turda turistlarning sog‘ligi va hayotiga xavf soluvchi vaziyatlar va omillar
turistik–ekskursiya xizmatlarini ko‘rsatishning qo‘yidagi hisobga olinmagan
sharoitlarida qo‘qisdan yuzaga chiqadi:
Turning dasturini tuzishda, ishlab chiqishda hisobga olinmagan xavf
manbalarining mavjudligiga e’tibor bermaslikdan;
39

Aniq ta’sir qilish manbalari darajasining kuchayib ketishi (masalan, sekin
yog‘ayotgan yomg‘irning jalaga, do‘lga aylanib ketishi, sanitariya–epidemiologiya
vaziyatidagi kutilmagan axborotlar va boshqalar);
Ba’zi bir turistlarning turdagi dastur me’yorlariga rioya qilmasdan
o‘zboshimchalik bilan qilgan hatti harakatlari natijasida kelib chiqadigan xavflar
natijasida tur dasturining buzilishi (turistik jamoaviy xavflar).
Qayd qilingan xavflarning kelib chiqishini tahlil qilganimizda tur davomida
marshrutlardagi xizmatlar ko‘rsatish majmualarida, turistik paketning tarkibini
tuzganimizda, marshrutdagi harakatlanishda va muddatlardan (vaqtdan) nazorat
bo‘yicha foydalanganimizda turdagi juda ko‘plab turistik xavflarning oldi olingan
yoki turistlarning sog‘ligi va hayotiga xavf soluvchi vaziyatlar, omillarni bartaraf
qilish osonlashadi
Turistlarning hayotiga xavf soluvchi omillar quyidagicha ta’riflanadi;
1. Zararli omillar;
 jarohat olish xavfi;
 yong‘inda qolib ketish xavfi;
 biologik ta’sir qilish xavfi (atrof - muhit);
 ruhiy-jismoniy yuklama olish;
 kimyoviy zararlanish xavfi;
 tutundan va gazdan zaharlanish xavfi;
 turistning tavakkalchasiga harakatlanishidan kelib chiqadigan xavflar.
2. Biologik omillar;
 mikroorganizmlar (mikroblar)dan zararlanish xavfi (oshqozon-ichak
faoliyatining buzilishi);
 zaharli o‘simliklardan zaharlanish xavfi;
 zaharli sudralib yuruvchilar (ilonlar, hasharotlar), hasharotlar (chayon,
qoraqurt, ari) dan zaharlanish xavfi;
 yuqumli kasalliklar tashuvchi yovvoyi va xonaki hayvonlar, parran
dalardan har xil kasalliklarni yuqtirish xavfli;
40

 allergiya va boshqa kasalliklarni chaqiruvchi o‘simlikzor, o‘tloqzor va
o‘rmonzorlarda ushbu kasalliklarni yuqtirish xavfi;
 mevalar, sabzavotlardan zaharlanish xavfi.
3. Kutilmagan omillar;
 turistlar joylashtirilgan joylarda tabiatning favquloddagi hodisalari (suv
toshqini, qor ko‘chishi, ob-havoning keskin o‘zgarishi va hokazolar)dan kelib
chiqadigan xavflar;
 turistlar joylashgan joylardagi aholi, jamoatchilikdagi tartib-intizomning
bo‘shligidan kelib chiqadigan xavflar;
 turistlar foydalanayotgan mehmonxona, lager binolarining texnik holati,
kanatli sim yo‘llar, chang‘i yo‘llari, avtomagistrallar, so‘qmoq lar va boshqa
ob’ektlarning texnik sozligi holatidan kelib chiqadi gan xavflar.
Turizm xavfsizligi chora-tadbirlarini ishlab chiqish sohasidagi xalqaro tajriba
Jahon turistik tashkiloti (BTT) tomonidan tadqiq qilinadi va umumlashtirib
boriladi. Turizm Xartiyasida va Turist kodeksida (BTT Bosh assambleyasining VI
sessiyasi, 1985 yil), Turizm bo‘yicha Gaaga parlament konferensiyasida (1989 yil)
sayohatlarning xavfsizligini ta’minlash shartligi qayd etib o‘tilgan. 1994 yili BTT
Ijroiya Kengashi qoshida sayohatlarning xavfsizligi uchun javob beruvchi Turistik
xizmatlar ko‘rsatish sifati bo‘yicha qo‘mita tashkil etildi. Shu yili BTT
«Sayohatchilar, turistlar va turistik ob’ektlar xavfsizligi hamda ularni himoya
qilish» mavzusida jahonning 73 mamlakatida tadqiqot o‘tkazdi. 1995 yili yozda
JTT tashabbusi bilan Esterund (SHvetsiya)da turizm xavfsizligi hamda sayohatlar
chog‘ida xavf-xatarlarni kamaytirish bo‘yicha I xalqaro konferensiya o‘tkazildi.
Tadqiqot natijalari shundan dalolat beradiki, jahon mamlakatlarining 71% da
turistlar tashrif buyuradigan ob’ektlar maxsus turistik politsiya yoki xavfsizlik
xizmati tomonidan qo‘riqlanadi. Mamlakatlarning yarmidan ko‘pida bunday
xizmat davlat politsiyasi yoki munitsipal politsiyaning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, yuqorida zikr etilgan tashkilotlar va
organlar o‘rtasida yaxshi aloqa yo‘lga qo‘yilgan bo‘lmasa, turistlar sayohat paytida
ma’lum muammolarga, shu jumladan jinoiy unsurlar tomonidan turistlar hayoti
41

yoki mol-mulkiga tajovuz qilish, ayrim tashkilotlar (umumiy ovqatlanish
tarmoqlari, joylashtirish vositalari va h.k.) tomonidan malakasiz xizmatlar
ko‘rsatilishi bilan bog‘liq muammolarga to‘qnash keladilar.
2.3. Turizm xavfsizligini ta’minlash sohasidagi xorijiy davlatlar
tajribasini O’zbekistonda qo’llash
Yangi O‘zbekistonning turizm sohasi va milliy turizm bozori hozirgi kunda
jahon turizm tizimining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Ushbu sharoitda
mamlakatimizda turizmning barqaror rivojlanishi va ishonchli mavjudligini
ta’minlaydigan huquqiy muhitni shakllantirish globallashuv jarayonlar bilan
chambarchas bog‘liq.
Ushbu jarayonning yo‘nalishlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
 milliy huquqiy hujjatlarga mos keladigan umumiy huquqiy aktlarning
ahamiyatini tan olish;
 umumiy normalar va atamalardan foydalanish;
 turli davlatlar sa’y-harakatlari bilan mintaqaviy va boshqa masalalarni
hal qilish uchun ko‘p tomonlama shartnomalardan foydalanish;
 milliy huquqqa standart normalarni, xizmat ko‘rsatish qoidalari,
texnik vositalardan foydalanish, yagona standartlar kiritish orqali qiyosiy
huquqshunoslik usullaridan faol foydalanish 13
.
Qiyosiy huquqshunoslikda milliy qonunchilikni yaqinlashtirish uchun
huquqiy usullar va vositalardan foydalaniladi, masalan, uyg‘unlashtirish,
unifikatsiya, huquqiy inventarizatsiya, sinxronizatsiya va moslashuv. Qiyosiy-
huquqiy tadqiqot obyektlari huquqiy aktlar, turizm xavfsizligi instituti, huquqiy
tushunchalar va madaniyatni o‘z ichiga oladi.
Qiyosiy huquqshunoslik usulining afzalligi shundaki, u milliy va xalqaro
huquqiy prinsiplarni optimal tarzda uyg‘unlashtirib, O‘zbekiston Respublikasining
turizm sohasida xavfsizlikni ta’minlash tizimini rivojlantirish uchun eng samarali
13
Глобализация и развитие законодательства: Очерки / отв. ред. Ю.А. Тихомиров, А.С. Пиголкин. – М.:
ОАО «Издательский дом «Городец», 2004. – С. 84–85.
42

xorijiy va xalqaro davlat boshqaruvi 14
standartlaridan foydalanishga imkon beradi.
Shu bilan birga, qonunchilik nazariyasining konseptual apparatini rivojlangan
davlatlar tajribasi asosida kengaytirish istagi an'anaviy qonunchilik tushunchalarini
xalqaro standartlar bilan o‘zgartirish tendensiyasini keltirib chiqarmasligi kerak.
Global omillar ta'sirini o‘zining an'anaviy tajribasi va qadriyatlari prizmasi orqali
aks ettirish "modus"ini topish muhimdir.
Norma ijodkorligida unifikatsiya va standartlashtirish jarayonlarining
muayyan darajada muqarrarligiga qaramay, turli mamlakatlarning huquqiy
tizimlarida turli ijtimoiy institutlarni tartibga solishda o‘ziga xos xususiyatlar
mavjud.
O‘zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlar bilan turizm sohasida
tuzilgan xalqaro shartnomalarini tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, O‘zbekiston
xalqaro huquq subyekti sifatida quyidagi majburiyatlarni o'z zimmasiga olgan:
 xalqaro turizm sohasida xorijiy davlatlar bilan hamkorlikni
rivojlantirish;
 turistik almashinuv bilan bog'liq chegaralar, bojxona va boshqa
rasmiyatchiliklarni soddalashtirish;
 guruh va individual turizm sohasida O‘zbekiston turistik tashkilotlari
va xorijiy kompaniyalar o'rtasidagi hamkorlikni rivojlantirishni qo'llab-quvvatlash,
shuningdek, festival, ko'rgazma, simpozium va kongresslarda ishtirok etish
maqsadida maxsus turistik guruhlar almashinuvi;
 qo‘shma korxonalar tashkil etilishiga ko‘maklashish;
 turizm statistikasi, turistik faoliyatni tartibga soluvchi normativ-
huquqiy hujjatlar, tabiiy va madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish bo‘yicha
ma’lumot almashish, shuningdek, O‘zbekistonning turistik imkoniyatlarini targ‘ib
qilish, mehmonxonalarni boshqarish va boshqa joylashtirish vositalari bo‘yicha
ma’lumot almashishni rag‘batlantirish;
14
Тихомиров Ю.А. Сравнительное правоведение: развитие концепций и общественной практики // Журнал
российского права. – 2006. – № 6.
43

 turizm masalalari bo‘yicha ixtisoslashgan ilmiy xodimlar, ekspertlar,
jurnalistlar almashinuviga ko‘maklashish, shuningdek, turizm bilan
shug‘ullanuvchi o‘zbekistonlik va xorijiy tadbirkorlar o‘rtasida samarali o‘zaro
aloqalarni tashkil etish;
 turizm rivojlanishi natijasida yuzaga keladigan salbiy oqibatlardan
atrof-muhitni muhofaza qilish;
 turizm sohasida voyaga yetmaganlarni ekspluatatsiya qilishga qarshi
kurashish;
 ilmiy, madaniy, tadbirkorlik va boshqa tashabbuslarni rivojlantirish;
O‘zbekistonning turizm sohasidagi qonunchiligini BMT, Yevropa Ittifoqi,
MDH va boshqa davlatlararo tuzilmalar qonunchiligi bilan uyg‘unlashtirish va
yaqinlashtirish.
MDH doirasida tuzilgan (1993-yil 23-dekabr) 15
turizm sohasida hamkorlik
to‘g‘risidagi bitimga muvofiq tomonlar umumiy turistik makonni shakllantirish,
turizm bo‘yicha normativ-huquqiy hujjatlarni yaqinlashtirish, shuningdek,
an anaviy va yangi turistik marshrutlarni tiklash bo‘yicha kelishilgan choralarniʼ
ko‘rishga, ijtimoiy turizmni kengaytirishga, chegara, bojxona va boshqa
rasmiyatchiliklarni soddalashtirishga, mamlakatga kelgan turistlarning ijtimoiy
himoyasi va shaxsiy xavfsizligini ta minlashga kelishib oldilar.
ʼ
MDH davlatlarida turizm sohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi milliy
qonunlarning tayyorlanishi va qabul qilinishi jarayoni XX asrning 90-yillariga
to'g'ri keladi. MDHga a zo davlatlarning amaldagi normativ-huquqiy hujjatlari
ʼ
tahlili shuni ko'rsatadiki, turizm to'g'risidagi qonunlar ko'p jihatdan o'xshashdir.
Shu bilan birga, ba zi milliy qonunlar nomi va tartibga solinadigan ijtimoiy
ʼ
munosabatlar doirasiga ko'ra bir-biridan farq qiladi 16
.
15
Международное туристское право. Законодательство государств-участников СНГ в сфере туризма. –
СПб., 2008. – С. 134. (Мурожаат санаси: 07.08.2024).
16
Вопросы правового регулирования туризма и обеспечения его безопасности в государствах СНГ /
Биржаков М.Б., Пшенко К.А., Викулова О.Н., Метревели П.А., Корнеев С.Е., Кузнецов Ю.В., Никифоров
В.И., Писаревский Е.Л., Житенев С.Ю. и др. // Международное туристское право. Законодательство
государств-участников СНГ в сфере туризма. – СПб.: Невский Фонд, 2008. – С. 232.
44

Bu bejiz emas. Keyinchalik qabul qilingan turizm haqidagi qonunlarda
nafaqat ijobiy jihatlar, balki ilgari qabul qilingan qonunlarning salbiy tajribasi ham
hisobga olingan bo'lib, bu qonun chiqaruvchilarga ularning kamchiliklaridan
qochishga imkon berdi. Bundan tashqari, bir qator MDH davlatlarida avvalgi
huquqiy standartlariga qaraganda, Yevropa Ittifoqi huquqining normalari va
institutlari faolroq o‘zlashtirilgan va moslashtirilgan. Bu, ayniqsa, bozor islohotlari
sharoitida turizm sohasini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash usullarini tartibga
solish, xavfsiz turizm sohasini rivojlantirish, tadbirkorlikni ommaviy tashkil etish
va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish masalalarida yaqqol ko‘zga tashlanadi.
2000-yillarda MDH doirasida milliy qonunchilikda o‘zini ijobiy jihatdan
ko‘rsatgan tartibga solish qoidalari o‘z ichiga olgan davlatlararo turizmning model
qonunlarini tayyorlash amaliyoti tarqaldi 17
.
Turizm haqidagi qonunlar odatda kompleks (tarmoqlararo) xarakterga ega
va turizm sohasida huquqiy tartibga solishning eng dolzarb masalalarini tartibga
soladi. Ular quyidagilardan iborat: turizm sohasidagi tushunchalar va ta’riflar;
turizm sohasida davlat siyosatining maqsad va vazifalari hamda davlat tartibga
solish yo‘nalishlari, barcha darajadagi davlat hokimiyati organlari o‘rtasida turizm
sohasidagi vakolatlarni ajratish, turizmni davlat tomonidan tartibga solishni amalga
oshiruvchi ijro etuvchi hokimiyat organlarining nomlanishi, vazifalari va
vakolatlari, turistik tashkilotlarning huquqiy maqomi, turizm sohasida fuqarolik-
huquqiy shartnomalarni tuzish, bajarish va bekor qilish tartibi, tomonlarning huquq
va majburiyatlari, javobgarlik, turistik tashkilotlarning javobgarligini sug‘urtalash
va boshqa moliyaviy ta’minoti, davlat hokimiyati organlari huzuridagi jamoat
tuzilmalarining huquqiy maqomi, turizmni davlat tomonidan qo‘llab-
quvvatlashning umumiy prinsiplari va protektsionistik siyosatni amalga oshirish
(turizmni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armalari, soliq imtiyozlari, xorijiy turistlarni
qabul qilish xizmatlarini eksport sifatida belgilash va boshqalar).
17
Модельный закон о туристской деятельности (принят в г. Санкт-Петербурге 16.11.2006 г. постановлением
27-15 на 27-м пленарном заседании Межпарламентской Ассамблеи государств участников СНГ) //
Информационный бюллетень Межпарламентской Ассамблеи государств участников Содружества
Независимых Государств. – 2007. – № 39 (часть 2). – С. 262–369. (murojaat sanasi: 07.08.2024).
45

Turizm sohasida tadbirkorlik va boshqa iqtisodiy faoliyatni davlat
tomonidan tashkil etish (davlat ro‘yxatidan o‘tkazish, litsenziyalash, sertifikatlash,
standartlashtirish, turistik tashkilotlarni, mehmonxonalarni tasniflash, turistik
tashkilotlar va turizm kasblari xodimlari reyestrlari, turizm sohasidagi
xodimlarning malakasini tasdiqlash (turistik patent), barqaror turizm
rivojlanishining prinsiplari asosida turizm resurslaridan foydalanishning huquqiy
rejimi, turizm sohasida moliyaviy nazorat va statistik hisobotning umumiy
prinsiplari, turistik rasmiyatchiliklar va turizm xavfsizligi, turizm sohasi uchun
kadrlar tayyorlash, davlatning turizm sohasidagi xalqaro-huquqiy hamkorligi,
xavfsiz turizmni rivojlantirish, turizm sohasidagi qonunbuzarliklar uchun yuridik
javobgarlik choralarini belgilash) ham muhim masalalar sirasiga kiradi.
MDHga a zo davlatlarning ba zi turizm to‘g‘risidagi qonunlarida davlatʼ ʼ
hokimiyati organlarining turizm sohasidagi vakolatlari, shuningdek, davlat
boshqaruvi organlari bilan o‘zaro aloqada fuqarolik jamiyati institutlarining huquq
va majburiyatlari batafsil reglamentlangan (Qozog‘iston, Ukraina, Moldova va
boshqalar) 18
.
Moldova Respublikasida Turizmni qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish fondi
tashkil etilgan. Fondni boshqarish Turizm bo‘yicha milliy agentlik tomonidan
amalga oshiriladi. Turizmni qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish fondi quyidagi
manbalardan shakllantiriladi: a) Hukumat tomonidan tasdiqlangan turizmni
rivojlantirish dasturlari asosida byudjet ajratmalari; b) Turistik faoliyatni amalga
oshiruvchi xo‘jalik yurituvchi subyektlarning badallari; v) Turistik litsenziyalar va
patentlar berishdan tushgan mablag‘lar, 25 foiz miqdorida; g) Ehsonlar va
homiylik xayriyalar; d) Turistik lotereyalardan tushgan mablag‘lar; e) Turizmni
qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirishga yo‘naltirilgan byudjetdan tashqari
mablag‘lar; j) Qonunchilikka muvofiq boshqa mablag‘lar.
MDHga a'zo davlatlarda turistik faoliyatni tartibga solishda keng
qo‘llaniladigan ommaviy-huquqiy vosita bu litsenziyalashdir. Masalan,
18
Биржаков М.Б., Пшенко К.А. Международное туристское право. Законодательство государств участников
СНГ в сфере туризма. – СПб., 2008. – 328 с. – С. 145.
46

Qozog‘iston Respublikasida litsenziyalanadigan faoliyat turlari tur-operatorlik, tur-
agentlik, ekskursiya faoliyati, shuningdek, turizm bo‘yicha instruktor faoliyatidir 19
.
Qozog‘istonda tur-operatorlar va tur-agentlar litsenziya olish uchun
fuqarolik-huquqiy javobgarlik sug‘urtasi shartnomasini tuzishlari kerak. Moldova
Respublikasida esa turistik faoliyat bilan shug‘ullanish uchun tur-operatorlar,
agentliklar va ularning filiallari hamda ekskursiya byurolari litsenziya olishi lozim.
Bundan tashqari, Moldovada turistik faoliyatni amalga oshiruvchi shaxslar,
masalan, agentlik rahbarlari sudlanmagan bo‘lishi va ishbilarmonlik obro‘siga ega
bo‘lishi kerak.
Yevropa Ittifoqiga a'zo davlatlarning turizmni tartibga solish tajribasi
O‘zbekiston uchun katta ahamiyatga ega, chunki bu davlatlar xavfsiz turizmni
yo‘lga qo‘yishda samarali modellarni ishlab chiqqan. O‘zbekiston va Yevropa
huquqining yaqinlashuvi, ayniqsa roman-german huquqiy oilasiga mansub
davlatlar qonunchiligiga moslashish milliy qonunchiligimizda dolzarb vazifadir.
2009-yil 27-noyabrda O‘zbekiston va Yevropa Hamjamiyatlari o‘rtasida
imzolangan sherikchilik bitimining 61-moddasi turizm sohasida hamkorlikni
rivojlantirishni nazarda tutadi. Unga ko‘ra, turistik xizmatlar savdosini
soddalashtirish, axborot almashinuvi, “nou-xau” bilan o‘rtoqlashish, qo‘shma
loyihalar va ta’lim imkoniyatlarini rivojlantirish ko‘zda tutilgan.
Biroq, bu modda turistlar xavfsizligini ta’minlash masalasini yetarlicha
qamrab olmaydi. Xavfsizlik standartlari, favqulodda holatlarga javob mexanizmlari
va xavfsizlik texnologiyalariga urg‘u yetarli darajada berilmagan.
YeIning 2020-yilgi iqtisodiy strategiyasi va Madrid deklaratsiyasi turizmda
raqobatbardoshlikni oshirish, barqaror rivojlanish va yuqori sifatli xizmatlarni
ilgari surishni maqsad qiladi. Turizmni rivojlantirishda YeI davlatlari o‘z
moliyaviy resurslarini birlashtirmoqda.
O‘zbekiston uchun YeI tajribasi yillik rejalar ishlab chiqish, ijtimoiy
turizmni qo‘llab-quvvatlash, turistlar xavfsizligini ta’minlash va viza
19
Закон о туристской деятельности Республики Казахстан от 13.06.2001 г. // В кн.: Биржаков М.Б., Пшенко
К.А. Международное туристское право. Законодательство государств-участников СНГ в сфере туризма. –
СПб., 2008. – С. 110. (murojaat sanasi: 07.08.2024).
47

reglamentlarini ishlab chiqishda muhimdir. YeIning “Iste’molchilar huquqlari
to‘g‘risida”gi 2011/83/EU direktivasi mehmonxona va turistik xizmatlar sifatini
ta’minlash bo‘yicha huquqiy tajribani umumlashtiradi.
Yevropa mehmonxonalarini tasniflash mezonlarini uyg‘unlashtirish
2006/123/EC Direktivada muhim o‘rin tutadi. Gaga deklaratsiyasi esa minimal
tasniflash normalarini joriy etish zarurligini ko‘rsatadi. HOTREC uyushmasi
tomonidan yaratilgan www.hotelstars.org sayti esa bu boradagi xalqaro tajribani
umumlashtiradi.
Avstriya, Chexiya, Germaniya, Shvetsiya va boshqa davlatlar Hotelstars
Union tizimini joriy etgan. 21 ta prinsiplarga asoslangan mehmonxonalarni
tasniflash metodologiyasi ishlab chiqilgan. Biroq Yevropa davlatlarida madaniy,
tarixiy va geografik xususiyatlarga ko‘ra yondashuvlar farqlanadi.
So‘nggi yillarda ijtimoiy turizmni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash
kuchaymoqda. Masalan, sayohatlar uchun soliq chegirmalari, ish beruvchilarga
imtiyozlar berilmoqda. 2009-yilda esa ijtimoiy yordamga muhtoj shaxslar uchun
“Kalipso” dasturi qabul qilindi.
Xulosa qilib aytganda: Birinchidan, O‘zbekiston Respublikasida turizm
sohasini huquqiy jihatdan mustahkamlash jarayonida nafaqat milliy an’analar,
balki MDH davlatlari, Yevropa Ittifoqining ayrim a’zolari va turizmni ustuvor
yo‘nalish sifatida rivojlantirayotgan mamlakatlarning tajribasidan ham foydalanish
maqsadga muvofiqdir.
Ikkinchidan, davlat boshqaruvi va huquqiy tartibga solishda xorijiy ilg‘or
standartlardan foydalanish milliy huquqiy tizimni boyitadi. Bu esa turizm
boshqaruvi samaradorligini, xorijiy va mahalliy turistlarning huquqlari va
manfaatlarini himoya qilish darajasini oshirishga xizmat qiladi.
Uchinchidan, turizm xavfsizligini huquqiy ta'minlashdagi muvaffaqiyat
xalqaro hukumatlararo va nodavlat tashkilotlar ishlab chiqqan samarali boshqaruv
modellari va tartiblarini O‘zbekiston huquqiy tizimiga integratsiya qilishga bog‘liq
bo‘ladi.
48

To‘rtinchidan, xalqaro tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan standartlar
global tahdidlarga mos turizm xavfsizligi qoidalarini yaratishda ishonchli yo‘nalish
beradi. Shu bois, O‘zbekistonning ushbu tashkilotlar faoliyatida ishtirok etishi
xalqaro turizm xavfsizligini ta'minlash borasida muhim ahamiyat kasb etadi.
Beshinchidan, O‘zbekiston va Yevropa Hamjamiyatlari o‘rtasida
imzolangan hamkorlik bitimining 61-moddasidagi bo‘shliqlarni bartaraf etish,
turistlar xavfsizligini ta'minlash bo‘yicha normativ-huquqiy asoslarni
takomillashtirish zarur. Buning uchun tegishli takliflar ishlab chiqilishi lozim.
Turistik xizmatlar savdosini soddalashtirishda xavfsizlik standartlari va
qoidalarini aniq belgilash zarur, chunki bu turistlarning xavfsizligini ta’minlashga
yordam beradi va xizmatlar sifatini oshiradi. Shuningdek, rasmiy turistik organlar
o‘rtasida favqulodda holatlarda tezkor javob berish tizimlarini ishlab chiqish va
tatbiq qilish ham muhimdir, bu turistlarning xavfsizligini ta’minlashda katta
ahamiyatga ega. Turizm sohasida xavfsizlikni ta’minlash uchun ilg‘or
texnologiyalar va tajribalarni o‘rganishga alohida e’tibor qaratish lozim, bu esa
turistik xizmatlarning xavfsizligini oshirishga yordam beradi. Bundan tashqari,
turizm sohasidagi qo‘shma loyihalarni ishlab chiqishda xavfsizlik masalalarini
inobatga olish zarur, chunki bu turistlarning xavfsizligini ta’minlash uchun
loyihalarni muvofiqlashtirishga imkon beradi. Turizm sohasidagi mutaxassislarni
xavfsizlik bo‘yicha o‘qitish va ularning bilimlarini oshirishga qaratilgan dasturlarni
joriy qilish ham zarur, bu turistlarning xavfsizligini ta’minlashda muhim rol
o‘ynaydi. Rasmiy turistik organlar o‘rtasida xavfsizlikka oid axborot
almashinuvini yo‘lga qo‘yish va xavfsizlik bo‘yicha hamkorlikni mustahkamlash
kerak, chunki bu turistik yo‘nalishlarda xavfsizlikni ta’minlashga yordam beradi.
Nihoyat, milliy turizm brendini ilgari surish, inqiroz sharoitida milliy turizm
sanoatini qo‘llab-quvvatlash va xorijiy turistlarning O‘zbekiston hududida bo‘lish
xavfsizligi darajasini oshirish muhim ahamiyatga ega.
49

XULOSA
Ushbu kurs ishi turizm sohasida turistlarning hayot xavfsizligini
ta’minlashning nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Turizm
industriyasining jadal rivojlanishi bilan birga, turistlarning xavfsizligini ta'minlash
masalasi ham kundan-kunga muhimlashib bormoqda. Bu ishda turizm xavfsizligini
ta’minlashning asosiy tamoyillari, davlat tomonidan amalga oshiriladigan tartibga
solish mexanizmlari, xalqaro huquqiy va me'yoriy hujjatlar, shuningdek, turizm
xavfsizligini ta’minlash borasida xorijiy tajribalar va ularni O‘zbekistonda qo‘llash
imkoniyatlari ko‘rib chiqildi.
Birinchi bobda turizm xavfsizligini ta'minlashning nazariy asoslari va
tamoyillari tahlil qilindi. Turizmning iqtisodiy ahamiyati ortib borayotgan
sharoitda, turistlarning xavfsizligi eng muhim omilga aylangan. Xavfsizlikni
ta’minlash tamoyillari, shu jumladan, xavf-xatarlarni oldini olish, samarali
monitoring tizimlari va davlatning roli, turistlarga xavfsiz va sifatli xizmat
ko‘rsatishda hal qiluvchi omil sifatida ko‘rsatilgan.
Ikkinchi bobda turistik faoliyatdagi xavf-xatarlar va ularni bartaraf qilish
usullari ko‘rib chiqildi. Sayohat davomida turistlar turli xavf-xatarlar, jumladan
tabiiy ofatlar, texnik nuqsonlar, tibbiy favqulodda vaziyatlar va xavfsizlikka tahdid
soluvchi boshqa holatlarga duch kelishlari mumkin. Bu xavf-xatarlarni
minimallashtirish uchun turizm sohasida xavfsizlik choralari va tizimlarini ishlab
chiqish zarurligi ta'kidlandi. Favqulodda holatlarda javob berish tizimlari va
xavfsizlik bo‘yicha mutaxassislarning tayyorgarligi, shuningdek, zamonaviy
texnologiyalarning qo‘llanilishi turistlarning xavfsizligini ta'minlashda katta
ahamiyat kasb etadi.
Xorijiy tajriba, ayniqsa xavfsizlikni ta'minlash sohasidagi ilg‘or
texnologiyalarni o‘rganish va qo‘llash O‘zbekistondagi turizm xavfsizligini
yaxshilashga yordam beradi. Xalqaro tajriba va me’yoriy hujjatlar, jumladan,
Jahon Turizm Tashkiloti tomonidan belgilangan xavfsizlik standartlari O‘zbekiston
turizmida joriy etilishi zarur. Boshqa davlatlar tajribasini o‘rganish, xususan,
favqulodda holatlarda samarali javob berish tizimlari va xavfsizlikning yangi
50

texnologiyalarini tatbiq etish O‘zbekistonning turizm xavfsizligi darajasini
oshirishga yordam beradi.
Shu bilan birga, davlat va xususiy sektor o‘rtasida samarali hamkorlik va
xavfsizlikka oid axborot almashinuvi yo‘lga qo‘yish zarur. Bu turistlarning
xavfsizligini ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi va turistlarga xavfsiz xizmat
ko‘rsatish bo‘yicha xalqaro standartlarga javob berish imkoniyatini yaratadi.
Turizm xavfsizligini ta’minlashda “milliy turizm brendi”ni ilgari surish ham
muhimdir. O‘zbekistonning global turizm bozorida o‘z o‘rnini topishi va xorijiy
turistlar uchun xavfsiz va ishonchli sayohat imkoniyatlarini yaratish, milliy
turizmni rivojlantirish uchun muhim ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytganda, turizm xavfsizligini ta’minlash nafaqat turistlarning
huquq va manfaatlarini himoya qilish, balki mamlakatning turizm industriyasini
raqobatbardosh darajaga ko‘tarish uchun ham muhimdir. Shu sababli,
O‘zbekistonda turizm xavfsizligini ta’minlashni takomillashtirish uchun quyidagi
tavsiyalarni amalga oshirish zarur:
Xavfsizlik tamoyillarini ishlab chiqish va joriy etish: Turizm sohasida
xavfsizlikni ta'minlash uchun mustahkam huquqiy asos yaratish zarur. Bu
tamoyillarni barcha turistik xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar tomonidan bajarilishi
ta’minlanishi kerak.
Xavfsizlik tizimlarini modernizatsiya qilish: Favqulodda holatlarda tezkor
javob berish tizimlari va zamonaviy texnologiyalarni joriy etish turistlarning
xavfsizligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega.
Xalqaro hamkorlikni kengaytirish: Turizm xavfsizligini ta’minlash borasida
xalqaro tajriba va standartlarni o‘zlashtirish, boshqa davlatlar bilan hamkorlikni
yo‘lga qo‘yish zarur.
Mutaxassislarni tayyorlash: Turizm sohasida xavfsizlikni ta'minlash uchun
mutaxassislarni doimiy ravishda o‘qitish va ularning malakasini oshirish, yangi
xavf-xatarlarga qarshi chora-tadbirlarni ko‘rish muhimdir.
51

Axborot almashish tizimini rivojlantirish: Rasmiy turistik organlar o‘rtasida
xavfsizlikka oid axborot almashinuvini yaxshilash, xavfsizlik bo‘yicha
hamkorlikni mustahkamlash zarur.
Shu tarzda, turizm xavfsizligini ta’minlash O‘zbekiston turizmining barqaror
rivojlanishiga xizmat qiladi va turistlarning sayohat qilishdagi ishonchini oshiradi.
Bu esa mamlakatning global turizm bozoridagi o‘rnini mustahkamlashga yordam
beradi.
52

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I.Normativ huquqiy hujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: Adolat, 2023.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida
turizm sohasini rivojlantirish strategiyasi to‘g‘risida”gi qarori. – 2019-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. O‘zbekistonda turizm
klasterlarini rivojlantirish bo‘yicha qarori. – Toshkent, 2021.
4. O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo‘mitasi. O‘zbekistonda
turizm sektori bo‘yicha statistik ma’lumotlar. – Toshkent, 2023.
5. O‘zbekiston Respublikasi Turizm va Madaniy Meros Vazirligi.
O‘zbekiston Respublikasida turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha davlat dasturi.
– 2023.
6. O‘zbekiston Respublikasining "Davlat xavfsizligi to‘g‘risida"gi
qonuni. – Toshkent, 2015.
II. Asosiy adabiyotlar
7. Hasanov B., Mirzaev Sh. Turizm iqtisodiyoti va menejmenti. –
Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2019.
8. To‘xtayev N. O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish strategiyasi. –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2020.
9. Smith M. Tourism Economics and Policy. – Cambridge: Cambridge
University Press, 2015.
10. WTO (World Tourism Organization). Tourism Market Trends. –
UNWTO, 2022.
11. Pender L., Sharpley R. The Management of Tourism. – SAGE
Publications, 2018.
12. Kotler P., Bowen J.T., Makens J.C. Marketing for Hospitality and
Tourism. – Pearson, 2016.
13. Middleton V.T.C. Marketing in Travel and Tourism. – Routledge,
2015.
53

III.Qo’shimcha adabiyotlar
14. Dolnicar S. Market Segmentation in Tourism. – Springer, 2017.
15. Hall C.M., Page S.J. The Geography of Tourism and Recreation. –
Routledge, 2014.
16. Buhalis D. Technology and Tourism Futures: Bridging the Gap
Between Innovation and Sustainability. – Goodfellow Publishers, 2021.
17. Williams A.M., Shaw G. Tourism and Economic Development:
European Experiences. – Wiley, 2008.
18. Weaver D., Lawton L. Tourism Management. – John Wiley & Sons,
2014.
19. Gooroochurn N., Sugiyarto G. Measuring Competitiveness in the
Travel and Tourism Industry. – World Development, 2005.
20. Ioannides D., Debbage K.G. The Economic Geography of the Tourist
Industry. – Routledge, 1998.
21. Price L. Pricing Strategies in Tourism: New Approaches and
Challenges. – Palgrave Macmillan, 2020.
22. Richards G. Cultural Tourism: Global and Local Perspectives. –
Routledge, 2016.
23. Cooper C., Fletcher J., Fyall A., Gilbert D., Wanhill S. Tourism:
Principles and Practice. – Pearson, 2022.
IV.Internet manbalar
24. www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo‘mitasi
rasmiy sayti.
25. www.uzbektourism.uz – O‘zbekiston Respublikasi Turizm va
Madaniy Meros Vazirligi.
26. www.unwto.org – Jahon Turizm Tashkiloti (UNWTO) rasmiy sayti.
27. www.worldbank.org – Jahon bankining turizm sektori bo‘yicha
ma’lumotlari.
28. www.economist.com – The Economist jurnali, global turizm va
iqtisodiyot.
54

O’zbekistonda turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlashning huquqiy me’yorlari

Sotib olish