Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	217.5KB
Покупки	7
Дата загрузки	03 Май 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

O’zbekistonda “yashil iqtisodiyot”ga o’tishning zaruriyati, tamoyillari va dastaklari

rag‘batlantiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Ular ishlab chiqarishning ijtimoiy-
iqtisodiy xarajatlarini real aks ettirishlari mumkin. Agar narxlar ushbu vazifani
bajarmasa, bozorlar atrofmuhit sifatining qo‘llab-quvvatlash yoki ne’matlarni
taklif etishning kerakli darajasini ta’minlay olmaydi. Iqtisodiyotda ushbu holat
bozorlar tushkunligi, deb nomlanadi. Atrof-muhit esa nima uchun bozor iqtisodiy
muammolarni hal etish vositalari bilan ta’minlay olmaganligining muhim sababi
sifatida keltiriladi.
“Yashil iqtisodiyot”ga o‘tishning iqtisodiy dastaklarini quyidagicha
guruhlash mumkin:
-ekologik soliqlar va yig‘imlar;
-utillashtirish dasturlari;
-ekologik jihatdan asoslangan subsidiyalar yoki to‘lovlar; - mas’uliyat qoidasi va
kompensatsiya dasturlari; -savdo ruxsatnomalari.
Ekologik soliqlar va yig‘imlar. Bu vaziyatda ishlab chiqaruvchilar yoki
iste’molchilar tomonidan atrof-muhitga yetkazilgan zarar, chiqarib tashlangan
chiqindilarning atrof-muhitni ifloslantirish darajasiga bog‘liq holda soliqlar yoki
yig‘imlar undiriladi.
Utillashtirish dasturlari. Ushbu dasturda iste’molchilarga atrofmuhitga
zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan mahsulotni sotib olishda muayyan summani
to‘lash va mahsulotni keyinchalik tegishli markazlarga qayta ishlash yoki yo‘q
qilish uchun topshirganda to‘langan summani qaytarish taklif etiladi. Mazkur
dasturlarning maqsadi atrof-muhitni ifloslantiruvchi chiqindilar 8
ni maqbul
bo‘lmagan usullar bilan yo‘q qilishning oldini olishni rag‘batlantirish hisoblanadi.
Jumladan, Norvegiyada avtomobillarning korpuslarini yo‘q qilishning majburiy
tizimi amal qiladi. Mamlakatda yangi avtomobil sotib olinganda 300 yevro
miqdorida qo‘shimcha haq to‘lanadi va eski avtomobil yo‘q qilish markazlariga
topshirilganda 350 yevro miqdorida mablag‘ qaytarib olinadi. Ushbu dastur
utillashtirishi zarur bo‘lgan transport vositalarini qayta ishlash va materiallardan
qayta foydalanish imkonini yaratadi.
Ekologik jihatdan asoslangan subsidiyalar yoki to‘lovlar – bu hukumat
tomonidan iste’molchilar yoki ishlab chiqaruvchilarga ekologik sof texnologiyalar
(masalan, shamol turbinalari yoki quyosh panellari)ni ishlab chiqish, joriy etish va
undan foydalanishni rag‘batlantirish maqsadida to‘laydigan to‘lovlardir. Ushbu
to‘lovlar ekotizim bilan bog‘liq xizmatlar ko‘rsatish (jumladan, bio xilma-xillik 9
ni saqlab qolish) bilan bog‘liq holda to‘lanishi mumkin. Ushub iqtisodiy
yondashuv fermerlar yoki yer egalari, o‘z yerlarini boshqaruvchilar va o‘z
faoliyatlari natijasida iqlim o‘zgarishlarining oqibatlarini yumshatishga xizmat
qiluvchilar ushbu faoliyatlari uchun to‘lovlar olishi, kim ushbu xizmatlardan
manfaatdor bo‘lsa to‘lovlarni amalga oshirishlari lozimligiga asoslanadi. Mazkur
15

UNEP tadqiqotlariga ko‘ra jahon tabiiy resurslaridan oqilona va samarali
foydalanish kelgusi avlod uchun 2050 yilga qadar har yili 2 trln. dollar iqtisodiy
foyda olish imkonini yaratadi. Bu davrda dunyo aholisi soni 28%ga, aholi jon
boshiga resurslardan foydalanish darajasi esa 71%ga ortishi bashorat qilinmoqda.
Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo‘yicha qat’iy choralar ishlab
chiqilmas ekan, metallar, biyoqilg‘i, minerallar va boshqa resurslarning yillik
iste’moli 85 mlrd. tonnadan 186 mlrd. tonnagacha ko‘payishi mumkin. Iqlim
o‘zgarishining oldini olish uchun sarflanayotgan investitsiyalar aholi jon boshiga
to‘g‘ri keluvchi yalpi ichki mahsulot ulushining 3,7%ga qisqarishiga olib kelgani
holda resurslardan samarali foydalanish amaliyotini joriy etish ushbu yo‘qotishni
qoplab ketishi mumkin.
Mavjud vaziyatda iqtisodiyot va ijtimoiy sohani tiklanadigan energiya
resurslaridan foydalanishga o‘tkazishning eng optimal yechimi, deb hisoblash
mumkin. Dunyoning deyarli barcha mintaqalarida qayta tiklanuvchi energetika
(quyosh, shamol, gidroenargetika va bioenergetika) sektoridan foydalanish bilan
bog‘liq sezilarli salohiyat mavjud. Jumladan, Xalqaro tiklanadigan energiya
agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, Kanada va AQSh tiklanadigan energiya
resurslaridan mos ravishda 96 636 va 214 766 MVt energiya ishlab chiqaruvchi
quvvatlarni yaratdi. Rossiya o‘zining sezilarli darajadagi salohiyati va xilma-xil
iqlimi bilan tiklanadigan energiya resurslaridan yiliga 51 747 MVt energiya ishlab
chiqarish quvvatlarini yarata oldi. Braziliya va Xitoy qayta tiklanuvchi energiya
resurslaridan mos ravishda yiliga 122 951 va 545 206 MVt energiya ishlab
chiqaruvchi quvvatlarni ishga tushirdi. Bu borada Afrika mutlaqo autsayder
hisoblanadi. Jumladan, butun Afrika mintaqasi tiklanadigan energiya resurslaridan
38 192 MVt energiya ishlab chiqarish quvvatlariga ega 5
.
Cheklangan resurslardan oqilona foydalanish, barqaror iqtisodiy o‘sishni
ta’minlash, “sof texnologiyalar”ga nisbatan innovatsion yondashishni kuchaytirish,
“yashil iqtisodiyot”ni shakllantirish muammolari xalqaro iqtisodiy, ekologik,
investitsion forumlarda muntazam ravishda muhokama etib kelinmoqda. Jumladan ,
BMTning 2014 yilda taqdim etilgan “An Action Agenda for Sustainable
Development” nomli hisobotida mamlakatlarning barqaror rivojlanish darajasini
belgilab beruvchi quyidagi ko‘rsatkichlar keltirilgan 37
: iqtisodiy rivojlanish,
ijtimoiy barqarorlik, atrof muhitni himoya qilish va saqlash, tinchlik va
xavfsizlikni ta’minlash. Iqtisodiy o‘sish mamlakat barqaror rivojlanishining muhim
jihati xisoblansa-da, bunda atrof muhit muvozanatining ta’minlanishi, ekologik
muammolar keltirib chiqaruvchi omillarning bartaraf qilinishi, aholi daromadlari
darajasidagi tengsizlik, tinchlik kabi ko‘plab omillar inobatga olinadi.
UNEP va Iqlim o‘zgarishlari buyicha hukumatlararo komissiyasi tomonidan
2012 yilda chop etilgan “Tiklanadigan energiya manbalari va iqlim o‘zgarishlari
7

MAVZU. OZBEKISTONDA “YASHIL IQTISODIYOT”GA
O‘TISHNING ZARURIYATI, TAMOYILLARI
VA DASTAKLARI.

Mundarija:
Kirish…………………………………………………………….…….2
1. Resurslarning cheklanganligi va “yashil iqtisodiyot”ga o‘tish zaruriyati…..….5
2. “Yashil iqtisodiyot”ga o‘tish tamoyillari. … …………………………………...8
3. “Yashil iqtisodiyot”ga o‘tish siyosatining dastaklari…………………………13
4. “Yashil iqtisodiyot”ning axborot resurslari va “yashil iqtisodiyot” uchun inson
kapitalini rivojlantirish. ……………………………………………………….18
5. Yashil iqtisodiyot dastaklarini aralash qo‘llash zarurligi……………………..20
Xulosa……………………………………………………………...26
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………..28
1

maqsadga erishishda bozor narxlari real ijtimoiy va ekologik xarajatlar va
daromadlarni aks ettirishi lozim. Shu tariqa “ifloslantiruvchi” atrof-muhitga
yetkazilgan zararni qoplashi lozim. Soliq rejimlari va me’yoriy cheklovlar “o‘yin
qoidalarini” o‘zgartirish uchun xizmat qilishi zarur.
Xalqaro hamkorlik. Mamlakatlarda ekologik standartlarning qo‘llanilishi
boshqa mamlakatlarning rivojlanishiga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan oqibatlarni
tushunish asosida xalqaro hamjamiyat bilan hamkorlikda amalga oshirilishi zarur.
Xalqaro ma’suliyat. Milliy chegaralar doirasidagi faoliyat ushbu
chegaradan tashqarida ekologik salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bu
esa bunday vaziyatlarda manfaatlarni himoya qilishning mustaqil sudlarga
asoslangan xalqaro huquqiy me’yorlarini ishlab chiqishda hamkorlikni talab etadi.
Barqaror ishlab chiqarish va iste’mol. Resurslardan oqilona va adolatli
foydalanishda barqaror ishlab chiqarish va iste’mol darajasini joriy etish zarur,
ishlab chiqarish va iste’molning barqaror bo‘lmagan modellarini qisqartirish va
bartaraf etish lozim. Ya’ni utillashtirilayotgan materiallardan qayta foydalanish,
yer resurslarining taqchilligini tan olish va tegishli chora-tadbirlarni amalga
oshirish kerak.
Adolatli o‘tish. Barqaror rivojlanishni ta’minlash maqsadida past uglerodli
yashil iqtisodiyotga o‘tish uchun muayyan xarajatlarni amalga oshirish zarur.
Ayrim mamlakatlar o‘tish davrida ushbu xarajatlarni boshqalarga nisbatan
qiyinchiliksiz amalga oshirishi mumkin. O‘tish davrida aholining nisbatan
himoyaga muhtoj qatlamlari qo‘llab-quvvatlanishi, rivojlanayotgan mamlakatlar
esa tegishli moliyaviy va texnik yordam olish imkoniyatiga ega bo‘lishlari lozim.
Farovonlikning yangi ko‘rsatkichlari. Farovonlik ko‘rsatkichlarini qayta
ko‘rib chiqish zarur. Yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichi ijtimoiy farovonlik va
atrof-muhit yaxlitligini o‘lchash dastagini bajaruvchi ko‘rsatkich hisoblanmaydi.
Aksariyat ijtimoiy-ekologik faoliyat turlari, jumladan, qazib chiqariladigan
yoqilg‘i turlaridan intensiv foydalanish yalpi ichki mahsulotning o‘sishiga olib
kelishi mumkin. Insonlarning umumiy farovonligi va turmush sifati, atrof-muhit
holati iqtisodiy rivojlanishning bosh maqsadi bo‘lishi zarur.
Qolgan tamoyillar kaolitsiya tamoyillarini mazmunan to‘liq takrorlaydi:
-barqaror rivojlanish, “yashil iqtisodiyot” va kambag‘allikka qarshi kurashni
ta’minlash uchun strategik, muvofiqlashtirilgan va kompleks rejalashtirish;
-axborot, ishtirok va hisobot berish;
-gender tengligi;
-bio xilma-xillikni saqlab qolish va atrof-muhitni muhofaza qilish.

12

xavfsizligini ta’minlash va sog‘liqni saqlash, ta’lim, sanitariya, suv bilan
ta’minlash, energiya va boshqa asosiy xizmat turlaridan foydalanish imkoniyatini
yaratishga xizmat qiladi. Ushbu tamoyil ayollar huquqlari va imkoniyatlarining
kengayishiga ko‘maklashadi. “Yashil iqtisodiyot” barqarorlik asosida amalga
oshirilsa rivojlanish huquqini qo‘llabquvvatlaydi.
Sog‘lom sayyora tamoyili. “ Yashil iqtisodiyot” yo‘qotilgan bio
xilmaxillikni tiklashga yordam beradi, tabiiy tizimlarga investitsiyalar yo‘naltiradi
va yo‘q bo‘lib borayotganlarini qayta tiklaydi. “Yashil iqtisodiyot” ekotizimlar va
bio xilmaxillikka bevosita bog‘liq bo‘lib, ushbu iqtisodiyot ekologik talablardan
chetga chiqmaslik va barchani mazkur talablar bo‘yicha hamkorlik qilishga
undaydi. Ekologik talablarga atrof-muhitni ifloslantirish, ekotizimlarni muhofaza
etish, bio xilma-xillik va boshqa tabiiy resurslarni asrab qolish, tabiiy resurslar
(suv, tabiiy gaz, foydali qazilma boyliklar)dan samarali va kelajak avlod
ehtiyojlarini xavf ostiga qo‘ymasdan oqilona foydalanish kabilar kiradi.
“Yashil iqtisodiyot” yangi texnologiyalar va innovatsiyalarni ishlab
chiqarish va ulardan foydalanishga qadar potensial ta’sirini, iqtisodiy siyosatning
ekologik oqibatlarini baholash, ekologik va ijtimoiy munosabatlar o‘rtasidagi
muvozanatni ta’minlashga yordam beradi.
Ishtirok etish tamoyili. “Yashil iqtisodiyot” shaffoflik, ilmiy tadqiqotlar va
barcha manfaatdor tomonlar ishtirokiga asoslanganligi bois inklyuziv xarakterga
ega.
“Yashil iqtisodiyot” fuqarolarning barqaror rivojlanishni ta’minlashning
barcha bosqichlarida to‘liq va samarali ishtirokini taqozo etadi.
Oqilona boshqarish va shaffoflik tamoyili. “ Yashil iqtisodiyot”
ma’lumotlari shaffofligi bois uning miqyosini o‘lchash mumkin. “Yashil
iqtisodiyot” ishlab chiqarish va bozorlar ustidan sog‘lom nazorat o‘rnatish
imkonini beradi. Taraqqiyot natijalarini esa makro va mikro darajada miqdoriy
jihatdan o‘lchash mumkin bo‘ladi. “Yashil iqtisodiyot” xalqaro hamkorlik qilishga
ko‘maklashadi, xalqaro ma’suliyatni ishtirokchilar o‘rtasida taqsimlaydi va
barchani inson huquqlari, tabiatni muhofaza qilish sohasida xalqaro standartlarga
rioya qilishga chaqiradi.
Moslashuvchanlik tamoyili. “ Yashil iqtisodiyot” ijtimoiy himoya va atrof-
muhit muhofazasi tizimining rivojlanishiga ko‘maklashadi. Iqlim o‘zgarishlari va
tabiiy ofatlarga tayyor turish, moslashishga yordam beradi. “Yashil iqtisodiyot”
modeli har qanday mamlakatning madaniy, ijtimoiy va ekologik xususiyatlariga
moslashishi mumkin.
Samaradorlik va yetarlilik tamoyili. “Yashil iqtisodiyot”
“ifloslantiruvchi to‘laydi” tamoyilini amalga oshiradi, resurslardan va suvdan
10

ruxsatnomalarini oddiy avtomobil egalariga sotishlari mumkin. Oddiy
avtomobillardan foydalanuvchilar ushbu ruxsatnomalarni sotib olishlari va o‘z
avtomobillaridan foydalanishda davom etishlari mumkin. Bosh g‘oya ekologik
maqsadlarga bozor qatnashchilarini samradorlik nuqtai nazardan rag‘batlantirish
orqali erishish hisoblanadi.
Axborot dastaklari . Axborot dastaklari iqtisodiy sub’ektlarni yashil
iqtisodiyotni shakllantirish bilan bog‘liq axborotlar bilan ta’minlashning muqobil
uslublari yoki usullari to‘g‘risida xabardor qilish samaradorligini oshirishga
xizmat qiladi. Jamoatchilikning suv va elektr energiyani tejashning muhimligi,
atrof-muhit muhofazasini ta’minlash to‘g‘risida treninglar, ta’lim xizmatlari va
boshqa axborotlar bilan ta’minlash darajasini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar
shular jumlasidandir. Jumladan, aholini ma’lumotlar bilan ta’minlash
samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan tadbirlar muayyan itimoiyiqtisodiy va
ekologik muammolar to‘g‘risida umumiy tushuncha darajasini oshirish va
murakkab siyosiy muammolarning oldini olish imkonini berishi mumkin.
Axborotlar bilan ta’minlash dasturlari aholini yashil iqtisodiyotning maqsadi
va vazifalariga erishishga olib keluvchi muhim tushunchalarga o‘rgatishi va
“yashil iqtisodiyot” bilan munosabatlarning rivojlanishiga olib keladi.
Amaliyotda sanoat uchun me’yoriy holat hisoblanadigan ixtiyoriy
sertifikatlash va markirovkalash misollari ko‘plab uchraydi. Ular ayrim
mamlakatlarda birinchi navbatda huquqiy jihatdan talab etiladi. Bundan tashqari
korporativ ijtimoiy mas’uliyat dasturlari va dastaklari aksariyat kompaniyalarda
oddiy holga aylangan bo‘lib, ular ushbu kompaniyalar va ularning hamkorlari
qanday bizes yuritishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Koreya Respublikasida energiya iste’moli darajasi yuqori bo‘lgan
mahsulotlarni energiya smaradorligi va tegishli standartlar bo‘yicha
markirovkalash amalga oshiriladi. Ushbu tadbir energiya tejovchi texnologiyalarni
rivojlantirishni jadallashtiradi va iste’molchilarning energiya tejovchi
mahsulotlarni xarid qilishlarini rag‘batlantiradi. Koreya Respublikasida energiya
samaradorligini standartlash va markirovkalash 1992 yildan joriy etilgan. Mazkur
dastur energiya tejamkorlik darajasi 1 dan 5 gacha bo‘lgan, katta miqdorda
energiya iste’mol qiladigan mahsulotlarni markirovkalashni taqozo etadi.
Mamlakatda energiya tejamkorligi minimal energiya standartlariga javob
bermaydigan mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish ta’qiqlanadi. KEA minimal
energiya standartlariga javob beradigan mahsulotlar ro‘yxatini joriy etadi va ularni
majburiy markirovkalashni amalga oshiradi. Ro‘yhatga kirishda energiya iste’moli
darajasi 5 darajaga bo‘linadi va reyting 1 dan 5 ga qadar o‘sib borish tartibida
amalga oshiriladi. Yuqorida qayd etilgan standartlarga javob bermagan
mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish ta’qiqlanadi 11
.
17

KIRISH
O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasini ta’minlashda
barqaror rivojlanishga erishish vositalari hisoblangan iqtisodiy, ijtimoiy va
ekologik komponentlarni o‘zaro muvofiqlashtirish murakkab vazifa hisoblanadi.
Iqtisodiy va ijtimoiy komponentlar jamiyat oldiga bir avlod mobaynida adolatga
erishish va aholining kambag‘al guruhlariga maqsadli yordam ko‘rsatish kabi yangi
vazifalarni qo‘ymoqda. Bu esa “yashil iqtisodiyot” yanada jadal rivojlanishiga olib
keldi.
Mamlakatimizda “yashil” iqtisodiyot asosida barqaror rivojlanishni
ta’minlashda 2030-yilgacha bo‘lgan davrda strategiyani amalga oshirish jarayonida
yalpi ichki mahsulot birligiga issiqxona gazlarining solishtirma chiqindilari 2010-
yil darajasidan o‘n foizga kamayadi, aholi va iqtisodiyot tarmoqlarining yuz foizga
qadar zamonaviy, arzon va ishonchli elektr ta’minotidan foydalanish ta’minlanadi.
Ekologik jihatdan yaxshilangan motorli yoqilg‘i va avtomobil ishlab
chiqarish hamda ulardan foydalanish kengaytiriladi, elektr transporti rivojlanadi.
Barqaror rivojlanishni ta’minlashda “yashil” iqtisodiyotning o‘rniga
baholangan, “yashil” iqtisodiyot konsepsiyasining shakllanishi, rivojlanish
bosqichlari, amal qilish tamoyillari hamda “yashil iqtisodiyot”ni rivojlantirishning
amaliy yo‘nalishlari tahlil etilgan.
“Yashil iqtisodiyot” sohasidagi normativ-huquqiy bazani takomillashtirish.
Strategiyaning ustuvor yo‘nalishlarini qamrab oluvchi normativ-huquqiy bazani
inventarizatsiya qilish, uni takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish zarur.
“Yashil iqtisodiyot”ni baholashning milliy ko‘rsatkichlar tizimini ishlab chiqish va
amaliyotga tadbiq etish lozim. Iqtisodiy choralar va vositalar ishlab chiqish,
Jumladan, issiqxona gazlarining ajratmalarini qisqartirganlik uchun haq to‘lash,
energiya samaradorligiga qo‘yiladigan majburiy talablarni ishlab chiqish va joriy
etish kerak.
XX asrda dunyoning tashqi qiyofasi sezilarli darajada o‘zgarib ketdi. 1900-
yilda dunyo aholisi 1,5 mlrd.
Kishidan ortgan bo‘lsa, XX asrning oxirlariga kelib ushbu ko‘rsatkich 6,2
mlrd. kishidan oshdi, 2018-yilga kelib esa yer yuzidagi aholi soni 7,9 mlrd. kishini
tashkil etdi. Aholining o‘rtacha umr ko‘rish davomiyligi jahon bo‘yicha deyarli ikki
marta oshib, kambag‘allik darajasi salkam to‘rt barobarga kamaydi. Fan-texnika
borasida erishilayotgan yutuqlar ta’sirida iqtisodiy rivojlanish va aholi turmush
darajasining keskin o‘sishi dunyo aholisi sonining jadal sur’atlarda ortishiga sabab
bo‘ldi. Fan-texnika yutuqlari dunyo aholisi sonining o‘sish sur’atlariga nisbatan
yuqori iqtisodiy rivojlanish sur’atlarini ta’minlab berdi. Jumladan, XX asr
davomida dunyo aholisi 3,8 martaga o‘sgani holda, dunyo yalpi ichki mahsuloti
miqdori salkam 19 barobarga yaqinlashgan.
2

bag‘ishlangan xalqaro konferensiyada atrof-muhitni saqlab qolish va
rivojlantirishga qaratilgan 26 ta tamoyil ishlab chiqildi 7
.
Iqtisodiy adabiyotda xalqaro va milliy amaliyotda 2012 yilda UNEP
boshqaruv kengashi “Yashil iqtisodiyot” kaolitsiyasi tomonidan ishlab chiqilgan
“yashil iqtisodiyot”ga o‘tishning quyidagi tamoyillari keng tarqalgan (1-rasm).
1- rasm . “ Yashil iqtisodiyot ” tamoyillari

Barqarorlik tamoyili . “ Yashil iqtisodiyot ” barqarorlikni ta ’ minlash vositasi
hisoblanadi . U barqaror rivojlanish o‘rnini bosa olmagan holda, uni ta’minlash
usullaridan biri sanaladi. “Yashil iqtisodiyot” sog‘lom atrof-muhitga bog‘liq va
barcha uchun farovonlik manbai bo‘lib xizmat qiladi. Bunday siyosat barqaror
rivojlanishning barcha (ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy) maqsadlarini qamrab oladi
va ushbu yo‘nalishlar bo‘yicha ijobiy natijalarga erishish imkonini beruvchi
aralash strategiyalarn ishlab chiqadi.
Adolatlilik tamoyili. “ Yashil iqtisodiyot” mamlakatlar va avlodlar o‘rtasida
tenglik, adolatni qo‘llab-quvvatlaydi. U inson huquqlari, madaniy xilma-xillik,
gender tengligini ta’minlashga ko‘maklashadi, bilimlar, ko‘nikmalar, tajribalar va
har bir insonning ushbu sohaga qo‘shgan hissasini tan oladi. Tub aholining yer,
hudud va resurslarga bo‘lgan huquqlari hurmat qilinadi.
Barcha uchun foydalanish imkoniyati tamoyili. Yashil iqtisodiyot barcha
uchun farovonlik olib keladi va kambag‘allik darajasini pasaytiradi, barcha
mamlakatlarda inson taraqqiyotining yuqori darajasiga erishish, oziqovqat
9 Barqarorlik
Adolatlilik Barcha uchun
foydalanish
imkoniyatining
mavjudligi
Sog
‘ lom sayyora
Ishtirok etish Oqilona
boshqarish va
shaffoflikni
ta
’ minlash
Moslashuvchanlik
Samaradorlik va
yetarlilik Avlodlar
birdamligi

samarali, oqilona foydalanishga harakat qiladi. U ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik
innovatsiyalarning rivojlanishiga ko‘maklashadi.
Avlodlar birdamligi tamoyili. “ Yashil iqtisodiyot” amalda va istiqbolda
investiyalarni amalga oshirish imkonini beradi. U avlodlar o‘rtasida adolatni
ta’minlashga, resurslarni saqlab qolishga va uzoq muddatli davrda aholi turmush
sifatini oshirishga xizmat qiladi. “Yashil iqtisodiyot” moliya sektorini tartibga
solish va unga ta’sir etish orqali iqtisodiyot sektorlari, yashil texnologiyalarga
investitsiyalar sarflashni rag‘batlantiradi, global pul tizimining barqarorligini
ta’minlydi.
Xalqaro tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan umumiy tamoyillardan
tashqari alohida mamlakatlar uchun xos milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda
yashil iqtisodiyotning milliy tamoyillari aksariyat mamlakatlar amaliyotiga tadbiq
etilgan. Jumladan, UNEPning Buyuk Britaniya Milliy qo‘mitasi mamlakat uchun
alohida yashil iqtisodiyot tamoyillarini ishlab chiqqan bo‘lib, ushbu ro‘yhat 15 ta
tamoyillardan iborat bo‘lib, mazmunan Kaolitsiya tamoyillari bilan to‘liq yoki
qisman mos keladi. Shuningdek, ular bir-biridan farqli jihatlarga ega.
Boylikni teng taqsimlash. Boylikni mamlakat ichida va mamlakatlar
o‘rtasida adolatli taqsimlashga ko‘maklashish, boylar va kambag‘allar o‘rtasidagi
daromadlar jihatdan tabaqalanishgt qisqartirish, jahon resurslaridan foydalanishda
iqtisodiy va ijtimoiy adolatli ta’minlashga erishish, yovvoyi tabiat uchun yetarli
joy qoldirish.
Iqtisodiy adolatlilik . Umumiy, tabaqalashtirilgan ma’suliyat tamoyillariga
amal qilish. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o‘rtasidagi rivojlanish
tafovutlarini minimallashtirish, ekologik barqarorlikni qo‘llab-quvvatlash,
iqtisodiy qoloq mamlakatlarga moliyaviy va texnologik jihatdan yordam berish
maqsadida iqtisodiy hamkorlikni kengaytirish.
Avlodlar o‘rtasida tenglik. Ekologik resurslar va ekotizimlar jiddiy nazorat
qilinishi va muhofaza etilishi zarur. Ekologik aktivlarning kelgusi avlod uchun
qiymatini oshirish va shu tariqa ularning istiqboldagi ehtiyojlarini adolatli
qondirishni ta’minlash.
Ehtiyotkorlik tamoyili. Ilmiy noaniqlik atrof-muhit
degradatsiyalashuvining oldini olish bo‘yicha qarorlar qabul qilishga to‘sqinlik
qilishi mumkin emas.
Rivojlanish huquqi. Insonning atrof-muhit bilan uyg‘unlikda rivojlanishi
barqaror rivojlanishga erishishda muhim ahamiyat kasb etadi. Alohida insonlar va
jamiyat ijobiy ijtimoiy va ekologik natijalarga erishishlari uchun zarur shart-
sharoitlar yaratish zarur.
Tashqi samaralar internalizatsiyasi. Yashil iqtisodiy siyosat maqsadi real
ijtimoiy va ekologik qadriyatlarni yaratishdan iborat bo‘lishi zarur. Ushbu
11

yondashuv butun zamonaviy sivilizatsiya uchun jiddiy yo‘qotishlarga olib kelishi
mumkin.
UNEP tadqiqotlariga ko‘ra jahon tabiiy resurslaridan oqilona va samarali
foydalanish kelgusi avlod uchun 2050-yilga qadar har yili 2,1 trln. dollar iqtisodiy
foyda olish imkonini yaratadi. Bu davrda dunyo aholisi soni 28,3 % ga, aholi jon
boshiga resurslardan foydalanish darajasi esa 71,4 % ga ortishi bashorat
qilinmoqda.
Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo‘yicha qat’iy choralar ishlab
chiqilmas ekan, metallar, biyoqilg‘i, minerallar va boshqa resurslarning yillik
iste’moli 85,2 mlrd. tonnadan 186,3 mlrd. tonnagacha ko‘payishi mumkin.
Iqlim o‘zgarishining oldini olish uchun sarflanayotgan investitsiyalar aholi
jon boshiga to‘g‘ri keluvchi yalpi ichki mahsulot ulushining 3,9 % ga qisqarishiga
olib kelgani holda resurslardan samarali foydalanish amaliyotini joriy etish ushbu
yo‘qotishni qoplab ketishi mumkin.
4

oqibatlarini yumshatish” (“Renewable Energy Sources and Climate Change
Mitigation”) 38
maxsus hisobotida esa tiklanadigan energiya manbalari
energiyaning boshqa turlariga nisbatan atrof-muhitga kamroq salbiy ta’sir
ko‘rsatishi, iqlim o‘zgarishlari oqibatlarini yumshatishning yuqori salohiyatiga ega
ekanligi ta’kidlangan.
Resurslardan oqilona foydalanish orqali iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning
jahon tajribasi ko‘rsatishicha, ushbu jarayon uzoq muddatli davr, katta miqdorda
investitsiyalarni talab etishi, ustuvor e’tibor tiklanadigan energiya manbalaridan
samarali foydalanish, energiyani tejaydigan texnologiyalarni rivojlantirishga
qaratilganligi bilan ajralib turadi.
“Yashil iqtisodiyot”ga o‘tish jarayoni har bir mamlakat uchun alohida
ahamiyat kasb etib, tabiiy kapital, inson kapitali va mamlakatning iqtisodiy
rivojlanish darajasiga kabi xususiyatlarga bevosita bog‘liq holda ro‘y beradi. Shu
sababli, o‘tish jarayoni uchun qulay (huquqiy infratuzilma, rag‘batlantiruvchi
omillar va h.k.) muhit yaratish zarur. Agar milliy darajada qo‘llanilayotgan
rag‘batlantirishuvchi omillar, jumladan, investitsiyalar va davlat xaridlari “yashil
iqtisodiyot”ni rivojlantirishga yo‘naltirilsa, iqtisodiy tizimni “yashillashtirish”
jarayoni yanada faollashadi.

2. “Yashil iqtisodiyot”ga o‘tish tamoyillari.
Aksariyat mamlakatlar yashil iqtisodiyotga o‘tish strategiyasida aniq maqsad
va vazifalarni belgilab olishadi. Bu o‘rinda yashil iqtisodiyotga o‘tishdan maqsad
nima degan savol tug‘iladi? BMT Yevropa iqtisodiyot qo‘mitasi
mutaxassislarining ta’kidlashicha, “yashil iqtisodiyotga o‘tishdan ko‘zlangan
maqsad iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohaga “yashil investitsiyalar”ni
yo‘naltirishni rag‘batlantirish hisoblanadi. Ushbu investitsiyalar muhim iqtisodiy
resurslar hisoblangan tabiiy kapital va ekotizimlardan nisbatan samarali usullar
yordamida foydalanish yoki ularni tugab qolishi yoki degradatsiyalashuvi riski
paydo bo‘lganda boshqa muqobil resurslar bilan almashtirishga yordam beradi.
Investitsiyalar bir vaqtning o‘zida ijtimoiy adolat uchun sharoit yaratishi va
fuqarolarga munosib ish o‘rinlarini barpo etishi zarur. Atrof-muhit muhofazasini
kuchaytirish, resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish, ijtimoiy
integratsiyani chuqurlashtirish, iqtisodiy rivojlanishni yaxshilash kabi vazifalar
“yashil iqtisodiyot”ning vazifalariga kiradi 6
.
“Yashil iqtisodiyot”ga o‘tish maqsadi va strategik vazifalari muayyan
tamoyillarga asoslanishni taqozo etadi. “Yashil iqtisodiyot”ga o‘tish tamoyillari
mazkur iqtisodiyot qanday bo‘lishi zarurligini belgilab beradi. “Yashil iqtisodiyot”
tamoyillari “jigarrang iqtisodiyot” tamoyillariga nisbatan keng qamrovli bo‘lib,
1972 yilda Stokgolmda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish va ekologiya muammolariga
8

Tahlillar ko‘rsatishicha, dunyo aholisining ko‘payishi va iqtisodiy o‘sishning
muntazam ravishda atrof muhitga bo‘lgan yukning oshib borishiga olib keldi.
So‘ngi yuz yillikdagi aholining soni va iqtisodiy faolligining oshishi hisobiga
dunyo okeanining oksidlanish darajasi deyarli 1,2 martaga (2000-yilda 1900-yilga
nisbatan) oshdi, tropic o‘rmonlarning yo‘qotilish darajasi 6,2 marta oshdi, uglerod
oksidi chiqarilishi 1,6 martaga ko‘paydi.
Dunyo aholisi iqtisodiy faolligining oshishi natijasida yuz berayotgan bunday
iqlim o‘zgarishlari o‘rta muddatli istiqbolda jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
BMT Taraqqiyot Dasturi (UNDP) bo‘yicha agentlik fikriga ko‘ra, rivojlanish
va ehtiyojlarni qondirish uchun sezilarli miqdordagi uglevododlarni talab etuvchi
jahon iqtisodiyoti va ijtimoiy sohaning joriy holati o‘zgartirilmasa 2050-yilda
2030-yilga nisbatan insoniyat 4,9 mln. kishini yo‘qotishi mumkin.
Iqlim va global tabiiy tizimning o‘zgarishi inson hayotining barcha
jihatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va mamlakatlar aholisi turmush darajasini
yomonlashtiradi.
Jahon yalpi iste’molining o‘sishi cheklangan resurslardan foydalanish
muammosini keltirib chiqaradi.
Resurslarning cheklanganligi, yer kurrasi va okeanda qancha miqdorda
mavjudligi ularga xos xususiyat hisoblanadi. Nazariy jihatdan mineral resurslar
uzoq muddatli davrda intensiv ishlatish oqibatida tugashi mumkin. Yer kurrasidagi
mavjud aksariyat resurslarning umumiy hajmi iste’mol qilinayotganidan minglab,
millionlab marta ko‘pdir. Misol uchun 1990-yilda sanoat zaxiralarining o‘rtacha
yillik iste’molga nisbati temir rudasi bo‘ycha 250 yilni, nikel bo‘yicha – 76,
alyuminiy bo‘yicha – 280, kumush bo‘yicha – 60, ko‘mir, tabiiy gaz va neft
bo‘yicha – mos ravishda 400, 71 va 45 yilni tashkil etgan. Qazib chiqarish
hajmining ortishi natijasida xom-ashyo zaxiralari miqdori kamayib bormoqda.
Sanoat uchun ishlatiladigan xomashyodan samarali, tejamkorlik bilan foydalanish
va yangi konlarni qidirib topish resurslarni ko‘paytiradi.
Tabiiy resurslardan oqilona va barqaror foydalanilmaslik natijasida kelib
chiquvchi salbiy oqibatlarni bartaraf etish maqsadida rivojlanayotgan mintaqalar
mamlakatlari o‘z ekologik tizimini, biologik xilma-xilligini va iqlimini yaxshilash
uchun har yili 70-100 mlrd. AQSh dollaridan kam bo‘lmagan miqdorda investitsiya
kiritishlari zarur. Shu bilan birgalikda rivojlanayotgan mintaqalarning investitsion
salohiyati ancha past ekanligini e’tiborga olish zarur. Jalb qilinayotgan xorijiy
investitsiyalar ushbu mintaqalar uchun strategik muhim bo‘lgan (yer osti
boyliklarini ishlab chiqarish va qayta ishlash) sohalarga yo‘naltirilmoqda.
Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarning milliy
qonunchiligi xo‘jalik subyektlarining ekologik yoki ijtimoiy javobgarligini
ta’minlamaydi. Tabiiy resurslarni ekspluatatsiya qilish borasidagi bunday agressiv
3

-“yashil” iqtisodiyot asoslari, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini joriy etish,
“sof” transportni rivojlantirish, energiya tejash va boshqa masalalarni e’tiborga
olgan holda oliy va o‘rta maxsus ta’limning tegishli yo‘nalishlari o‘quv
dasturlarini takomillashtirish, shuningdek, umumiy o‘rta ta’limning tegishli
dasturlariga “yashil” iqtisodiyot asoslari bo‘yicha mavzular kiritish;
-oliy, o‘rta maxsus, kasb-hunar, umumiy o‘rta ta’lim uchun tegishli o‘quv
adabiyotlarini (yo‘nalishlar bo‘yicha) tayyorlash yoki qayta nashr etish jarayonida
ularga “yashil” iqtisodiyot asoslari bo‘yicha mavzular kiritish;
-pedagog va ilmiy xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish dasturlariga
“yashil” iqtisodiyot asoslari, jumladan, “Yashil texnologiyalar”, “Yashil
mezonlarni hisobga olgan holda ekologik me’yorlashtirish asoslari”, “Qayta
tiklanuvchi energiya manbalari texnologiyalari”, “Energiya tejamkorligi va
energiya samaradorligi muammolari” mavzularini joriy etish;
-“yashil” texnologiyalar sohasidagi ilmiy tadqiqotlar va innovatsion ishlanmalarni
qo‘llab-quvvatlash.

Xulosa
Cheklangan resurslardan oqilona foydalanish, barqaror iqtisodiy o‘sishni
ta’minlash, “sof texnologiyalar”ga
nisbatan innovatsion yondashishni kuchaytirish, “yashil iqtisodiyot”ni
shakllantirish muammolari xalqaro iqtisodiy, ekologik, investitsion forumlarda
muntazam ravishda muhokama etib kelinmoqda. Jumladan, BMTning
25

ko‘paytiradi. Jumladan, BP (“Bi-Pi”) transmilliy neft kompaniyasi ma’lumotlariga
ko‘ra 2009-2019 yillarda neft va tabiiy gazning aniqlangan zaxiralari o‘rtacha 1,2
martaga oshgan (1-jadval).
1-jadval
Jahon yoqilg‘i zaxiralarini aniqlash, qazib chiqarish va iste’mol qilish 4

2009 y. 2019 y.
Aniqlangan zaxiralar
Neft, mlrd. barrel 1531.8 1733.9
Tabiiy gaz, trln. kub. metr 170,5 198,8
Ko‘mir, mln. tonna 928238 1069636
Qazib chiqarish
Neft, bir kunda ming barrel 81578 95192
Tabiiy gaz, mln. kub. metr 2934,9 3989,3
Ko‘mir, mln. tonna 142,89 167,58
Iste’mol
Neft, bir kunda ming barrel 84083 98272
Tabiiy gaz, mln. kub. metr 2941,1 3929,2
Ko‘mir, neft ekvivalentida mln. tonna 144,53 157,86

Tabiiy resurslardan oqilona va barqaror foydalanilmaslik natijasida kelib
chiquvchi salbiy oqibatlarni bartaraf etish maqsadida rivojlanayotgan mintaqalar
mamlakatlari o‘z ekologik tizimini, biologik xilma-xilligini va iqlimini yaxshilash
uchun har yili 70-100 mlrd. AQSh dollaridan kam bo‘lmagan miqdorda
investitsiya kiritishlari zarur. Shu bilan birgalikda rivojlanayotgan mintaqalarning
investitsion salohiyati ancha past ekanligini e’tiborga olish zarur.
Jalb qilinayotgan xorijiy investitsiyalar ushbu mintaqalar uchun strategik
muhim bo‘lgan (yer osti boyliklarini ishlab chiqarish va qayta ishlash) sohalarga
yo‘naltirilmoqda. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, ayrim rivojlanayotgan
mamlakatlarning milliy qonunchiligi xo‘jalik sub’ektlarining ekologik yoki
ijtimoiy javobgarligini ta’minlamaydi. Tabiiy resurslarni ekspluatatsiya qilish
borasidagi bunday agressiv yondashuv butun zamonaviy sivilizatsiya uchun jiddiy
yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin.
6

1. Resurslarning cheklanganligi va “yashil iqtisodiyot”ga
o‘tish zaruriyati.
XX asrda dunyoning tashqi qiyofasi sezilarli darajada o‘zgarib ketdi. 1900
yilda dunyo aholisi 1,6 mlrd. kishini tashkil etgan bo‘lsa, 2000 yilda ushbu
ko‘rsatkich 6 mlrd. kishidan oshdi, 2017 yilga kelib esa yer yuzidagi aholi soni 7,6
mlrd. kishini tashkil etmoqda. Aholining o‘rtacha umr ko‘rish davomiyligi jahon
bo‘yicha deyarli ikki marta oshib, kambag‘allik darajasi 3 martadan ko‘proqqa
kamaydi. Fan-texnika borasida erishilayotgan yutuqlar ta’sirida iqtisodiy
rivojlanish va aholi turmush darajasining keskin o‘sishi dunyo aholisi sonining
jadal sur’atlarda ortishiga sabab bo‘ldi. Fantexnika yutuqlari dunyo aholisi
sonining o‘sish sur’atlariga nisbatan yuqori iqtisodiy rivojlanish sur’atlarini
ta’minlab berdi. Jumladan, XX asr davomida dunyo aholisi 3,6 martaga o‘sgani
holda, dunyo yalpi ichki mahsuloti miqdori 18 martadan ko‘proqqa ortgan.
Tahlillar ko‘rsatishicha, dunyo aholisining ko‘payishi va iqtisodiy o‘sishning
muntazam ravishda atrof muhitga bo‘lgan yukning oshib borishiga olib keldi.
So‘ngi yuz yillikdagi aholining soni va iqtisodiy faolligining oshishi hisobiga
dunyo okeanining oksidlanish darajasi deyarli 1,2 martaga (2000 yilda 1900 yilga
nisbatan) oshdi, tropik o‘rmonlarning yo‘qotilish darajasi 6 marta oshdi, uglerod
oksidi chiqarilishi 1,5 martaga ko‘paydi 2
. Dunyo aholisi iqtisodiy faolligining
oshishi natijasida yuz berayotgan bunday iqlim o‘zgarishlari o‘rta muddatli
istiqbolda jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. BMT Taraqqiyot Dasturi
(UNDP) bo‘yicha agentlik fikriga ko‘ra, rivojlanish va ehtiyojlarni qondirish uchun
sezilarli miqdordagi uglevodordlarni talab etuvchi jahon iqtisodiyoti va ijtimoiy
sohaning joriy holati o‘zgartirilmasa 2050 yilda 2030 yilga nisbatan insoniyat 5
mln. kishini yo‘qotishi mumkin 3
. Iqlim va global tabiiy tizimning o‘zgarishi inson
hayotining barcha jihatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va mamlakatlar aholisi
turmush darajasini yomonlashtiradi.
Jahon yalpi iste’molining o‘sishi cheklangan resurslardan foydalanish
muammosini keltirib chiqaradi. Resurslarning cheklanganligi, yer kurrasi va
okeanda qancha miqdorda mavjudligi ularga xos xususiyat hisoblanadi. Nazariy
jihatdan mineral resurslar uzoq muddatli davrda intensiv ishlatish oqibatida
tugashi mumkin. Yer kurrasidagi mavjud aksariyat resurslarning umumiy hajmi
iste’mol qilinayotganidan minglab, millionlab marta ko‘pdir. Misol uchun 1990
yilda sanoat zaxiralarining o‘rtacha yillik iste’molga nisbati temir rudasi bo‘yicha-
250 yilni, nikel bo‘yicha – 76, aluminiy bo‘yicha – 280, kumush bo‘yicha – 60,
ko‘mir, tabiiy gaz va neft bo‘yicha – mos ravishda 400, 71 va 45 yilni tashkil
etgan. Qazib chiqarish hajmining ortishi natijasida xom-ashyo zaxiralari miqdori
kamayib bormoqda. Sanoat uchun ishlatiladigan xomashyodan samarali,
tejamkorlik bilan foydalanish va yangi konlarni qidirib topish resurslarni
5

ming kishi
Quyosh energiyasi 3605,0 2194,0 15,6 225,0 115,0 96,0
Bioyoqilg‘i 2063,0 51,0 832,0 311,0 35,0 208,0
Gidroelektroenergiya 2054,0 308,0 203,0 66,5 347,0 74,0
Shamol energiyasi 1160,0 510,0 34,0 114,0 58,0 314,0
Quyosh yordamida 801,0
670,0 41,0 12,0 20,7 24,0 isitish va sovutish
Qattiq biomassa 787,0 186,0 ... 79,0 58,0 387,0
Biogaz 334,0 145,0 ... 7,0 85,0 67,0
Geotermal energiya 94,0 2,5 --- 35,0 --- 23,0
Quyosh energiyasini 34,0
konsentratsiyalash 11,0 --- 5,0 --- 5,0
Jami 4078,0 1125,0 855,0 719,0 1235,0

Jahon mamlakatlari Xitoy Braziliya AQSh Hindiston
YeI 28
Quyosh energiyasi
3605.0 2194.0
Bioyoqilg‘i
2063.0 51.0
Gidroelektroenergiya
2054.0 308.0
Shamol energiyasi
1160.0 510.0
Quyosh yordamida
801.0 41.0
Isitish va sovutish
787.0
Qattiq biomassa
145.0
Biogaz
334.0
Geotermal energiya
94.0
Quyosh energiyasini
konsentratsiyalash 34.0
11.0
JAMI 4078.0

Mamlakatimizda “yashil iqtisodiyot”ga o‘tish konsepsiyasi doirasida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2019 — 2030 yillar davrida
O‘zbekiston Respublikasining “yashil” iqtisodiyotga o‘tish strategiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi Qarori qabul qilindi. Qarorda belgilangan ustuvor
yo‘nalishlardan biri “Yashil iqtisodiyot”ni qo‘llab-quvvatlashning moliyaviy va
nomoliyaviy mexanizmlarini ishlab chiqish hisoblanadi. Ushbu yo‘nalishning
ustuvor sohalaridan biri “yashil” iqtisodiyot tamoyillarini ta’lim va fanga
integratsiya qilishga bag‘ishlangan 20
:
24

3-rasm. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining 2030 yilga qadar
issiqxona gazlarini chiqarish hajmini qisqartirishga
qo‘shadigan potensial hissasi, mlrd. tonna SO2 ekvivalentida 13

AKT yordamida 2030 yilga qadar qo‘shimcha quyidagi ekologik foydani
olish mumkin:
-qishloq xo‘jaligida hosildorlikni 30%ga yoki yiliga har gektaridan 900
kilogrammgacha oshirish;
-300 trln. litr suvni qishloq xo‘jaligida oqilona usullarni qo‘llash yordamida tejash;
-yiliga 25 mlrd. barrel neftni iqtisod qilish.
“Yashil iqtisodiyot”ga o‘tishda inson kapitalini rivojlantirish muhim
ahamiyat kasb etadi. “Yashil” iqtisodiyotni shakllantirish aholini ekologik jihatdan
to‘g‘ri yo‘naltirish, resurslarni tejash, tabiatni asrashga xizmat qiluvchi
innovatsion texnologiyalarni yaratish va qo‘llash imkoniyatiga ega kadrlarni
tayyorlashni talab etadi. Jumladan, 2010 yilda UNEPning “Green Jobs” (“Yashil”
ish o‘rinlari) hisobotida yaratilayotgan har bir ish o‘rni iqtisodiy barqarorlikni
oshirishga xizmat qilishi zarurligi to‘g‘risida xulosa qilingan. Unda amaldagi
kasbiy tayyorgarlik sohasidagi ko‘nikmalarni takomillashtirish bilan bir vaqtda
barqaror rivojlanish muammolarini o‘rganishni joriy etish lozimligi uqtirilgan 14
.

XMT ma’lumotlariga ko‘ra, 2030 yilga qadar “yashil iqtisodiyot”da 24 mln.
yangi ish o‘rinlari yaratilishi mumkin 48
. Ushbu ish o‘rinlari energetika sohasida
yangi texnologiyalarni qo‘llash, elektromobillardan foydalanish va binolarning
energiya samaradorligini oshirish hisobiga yaratiladi. XMT ta’rifiga muvofiq,
21

2014-yilda taqdim etilgan “An Action Agenda for Sustainable Development”
nomli hisobotida mamlakatlarning barqaror rivojlanish darajasini belgilab beruvchi
quyidagi ko‘rsatkichlar keltirilgan37: iqtisodiy rivojlanish, ijtimoiy barqarorlik,
atrof muhitni himoya qilish va saqlash, tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash. Iqtisodiy
o‘sish mamlakat barqaror rivojlanishining muhim jihati hisoblansa-da, bunda atrof
muhit muvozanatining ta’minlanishi, ekologik muammolar keltirib chiqaruvchi
omillarning bartaraf qilinishi, aholi daromadlari darajasidagi tengsizlik, tinchlik
kabi ko‘plab omillar inobatga olinadi.
UNEP va Iqlim o‘zgarishlari buyicha hukumatlararo komissiyasi tomonidan
2012-yilda chop etilgan “Tiklanadigan energiya manbalari va iqlim o‘zgarishlari
oqibatlarini yumshatish” (“Renewable Energy Sources and Climate Change
Mitigation”)38 maxsus hisobotida esa tiklanadigan energiya manbalari
energiyaning boshqa turlariga nisbatan atrof-muhitga kamroq salbiy ta’sir
ko‘rsatishi, iqlim o‘zgarishlari oqibatlarini yumshatishning yuqori salohiyatiga ega
ekanligi ta’kidlangan.
Resurslardan oqilona foydalanish orqali iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning
jahon tajribasi ko‘rsatishicha, ushbu jarayon uzoq muddatli davr, katta miqdorda
investitsiyalarni talab etishi, ustuvor e’tibor tiklanadigan energiya manbalaridan
samarali foydalanish, energiyani tejaydigan texnologiyalarni rivojlantirishga
qaratilganligi bilan ajralib turadi.
“Yashil” iqtisodiyotga o‘tish jarayoni har bir mamlakat uchun alohida ahamiyat
kasb etib, tabiiy kapital, inson kapitali va mamlakatning iqtisodiy rivojlanish
darajasiga kabi xususiyatlarga bevosita bog‘liq holda ro‘y beradi. Shu sababli,
o‘tish jarayoni uchun qulay (huquqiy infratuzilma, rag‘batlantiruvchi omillar va
h.k.) muhit yaratish zarur. Agar milliy darajada qo‘llanilayotgan
rag‘batlantirishuvchi omillar, jumladan, investitsiyalar va davlat xaridlari “yashil
iqtisodiyot”ni rivojlantirishga yo‘naltirilsa, iqtisodiy tizimni “yashillashtirish”
jarayoni yanada faollashadi.
Aksariyat mamlakatlar yashil iqtisodiyotga o‘tish strategiyasida aniq maqsad
va vazifalarni belgilab olishadi. Bu o‘rinda yashil iqtisodiyotga o‘tishdan maqsad
nima degan savol tug‘iladi? BMT Yevropa iqtisodiyot qo‘mitasi mutaxassislarining
ta’kidlashicha, “yashil” iqtisodiyotga o‘tishdan ko‘zlangan maqsad iqtisodiyot
tarmoqlari va ijtimoiy sohaga “yashil investitsiyalar”ni yo‘naltirishni
rag‘batlantirish hisoblanadi.
Ushbu investitsiyalar muhim iqtisodiy resurslar hisoblangan tabiiy kapital va
ekotizimlardan nisbatan samarali usullar yordamida foydalanish yoki ularni tugab
qolishi yoki degradatsiyalashuvi riski paydo bo‘lganda boshqa muqobil resurslar
bilan almashtirishga yordam beradi. Investitsiyalar bir vaqtning o‘zida ijtimoiy
adolat uchun sharoit yaratishi va fuqarolarga munosib ish o‘rinlarini barpo etishi
zarur.
26

Aksincha, iqtisodiy dastaklar atrof-muhitning ifloslanish darajasini
pasaytirish uchun rag‘batlar tizimini yaratib beradi, ammo ular ushbu maqsadga
erishishning aniq texnologiyasini belgilab bermaydi. Qaysi texnologiyadan
foydalanish kompaniyalar ixtiyorida qoladi. Shu bilan bir vaqtda atrof-muhitning
ifloslanish darajasini pasaytirishga sarflanayotgan xarajatlar miqdori barcha uchun
yagona bo‘lgan sharoitdagina tartibga soluvchi dastaklar samarali bo‘lishi
mumkin.
“Yashil iqtisodiyot”ga o‘tish choralarini amalga oshirishda yashil iqtisodiy
siyosat dastaklari ro‘yhatidan biron-bir dastakni oddiy tanlab olish orqali emas,
balki maqsadga erishishdagi aniq maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda
ularni aralash qo‘llashdek murakkab vazifani hal etishga to‘g‘ri keladi.
Ushbu jarayon rivojlanayotgan mamlakatlarda huquqiy-institutsional
asoslarning takomillashmaganligi, yashil iqtisodiy siyosatni amalga oshirish
uchun zarur moliyaviy va boshqa resurslar, ma’lumotlar va axborotlarning
yetishmasligi tufayli yanada murakkablashishi mumkin.
Yashil iqtisodiy siyosat maqsadiga erishish nuqtai nazaridan turli dastak va
choralarni kelishilgan holda aralash qo‘llash zarur. Jumladan, qazib
chiqariladigan yoqilg‘i uchun ajratilayotgan subsidiyalar o‘z navbatida budjet
uchun soliq yuki hisoblanib, qazib chiqariladigan yoqilg‘ining samarasiz
taqsimlanishi va ortiqcha ishlatilishiga olib keladi.
Qazib chiqariladigan yoqilg‘i uchun ajratilayotgan subsidiyalardan voz
kechish qayta tiklanadigan energiya manbalarini qo‘llabquvvatlash uchun
investitsiyalar sarflash imkonini yaratadi. Bunday siyosat atmosferaga issiqxona
gazlarini me’yorlashtirish orqali qo‘llab quvvatlanishi mumkin.
Iqtisodiyotni yashil iqtisodiyot tamoyillari asosida transformatsiyalash
to‘liq biron bir mamlakat tomonidan amalga oshirilmagan. Tahlillar
ko‘rsatishicha, ayrim mamlakatlar bu borada muayyan natijalarga erishgan va
yuqorida qayd etib o‘tilgan dastaklarni amaliyotda qo‘llash orqali yashil
iqtisodiyot sari siljishmoqda.
Aksariyat hollarda ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar hulqini
o‘zgartirish uchun turli dastaklar, jumladan tartibga soluvchi va axborot bilan
ta’minlovchi dasturlarni aralash qo‘llash talab etiladi. Amaliyot ko‘rsatishicha,
ayrim sohalarda erishilgan muvafaqqiyatlarga qaramasdan iqtisodiy dastaklar
ekologiya bilan bog‘liq barcha muammolarni hal etishga yordam bera olmaydi.

Amaliyotda ko‘plab bozor va siyosiy to‘siqlar mavjud bo‘lib, ularning
barchasini bartaraf etish lozim. Agar insoniyat “yashil iqtisodiyot” sari harakat
qilmoqchi bo‘lsa, ma’muriy, iqtisodiy va axborot dastaklarini kompleks, aralash
qo‘llashi zarur bo‘ladi.
19

qoidalar uy-joylarni isitish tizimida qo‘llaniladigan dvigatellar, nasoslar, uydagi
muzlatgichlar va televizorlarga ham taalluqlidir.
Tartibga solish va nazorat qilish mexanizmlari yopiq siklli ishlab chiqarishni
yaratishda yetkazib berishning murakkab zanjiriga ega yirik ishlab
chiqaruvchilarni rag‘batlantirish va mahsulotlarni ikkilamchi qayta ishlash uchun
qaytarishning samarali tizimini yaratish imkonini beradi. Yashil iqtisodiyotga
o‘tish siyosatining ma’muriy dastaklariga oxirgi yillarda Yevropa Ittifoqida amal
qilayotgan elektr va elektronika asbobuskunalarini utillashtirish, xavfli moddalarni
cheklash va ro‘yhatdan o‘tkazish, kimyoviy moddalarni baholash bo‘yicha qabul
qilingan me’yorlarni misol tariqasida keltirish mumkin. Ushbu me’yorlar jahonda
mahsulotlar ishlab chiqarish va ulardan foydalanishda qo‘llanilayotgan
standartlarga bevosita ta’sir o‘tkazmoqda.
Yashil iqtisodiyotni rag‘batlantirishga qaratilgan me’yoriy-huquqiy hujjatlar
ushbu sohaga “yashil” investitsiyalarni yo‘naltirishga xizmat qiladi. Ular
tadbirkorlik riskining pasayishiga va investorlar ishonchining ortishiga olib keladi.
Me’yoriy dastaklarning qo‘llanilishi aksariyat hollarda xavfli, atrof-muhitga zarar
keltiruvchi faoliyatni minimal standartlarni joriy etish yoki muayyan faoliyat
turlarini ta’qiqlash orqali bartaraf etish uchun zarur hisoblanadi. Jumladan,
standartlar tarmoqlar raqobatbardoshligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan
innovatsiyalar va samaradorlikni yanada rag‘batlantirishi mumkin. Shu bilan bir
vaqtda standartlar kichik va o‘rta biznesning bozorlarga kirib borishida
muammolar yaratishi mumkin.
Ushbu holatlar rivojlanayotgan mamlakatlarda tez-tez uchrab turadi.
Shuning uchun mamlakatlar standartlar va boshqa me’yoriy hujjatlar yordamida
atrof-muhit muhofazasini ta’minlashlari va bozorlarga kirib borishni
kafolatlashlari zarur bo‘ladi. Tartibga soluvchi nazorat etuvchi mexanizmlar
bozorlarning rivojlanish tendensiyalari va texnologik o‘zgarishlarini e’tiborga
olgan holda muntazam nazorat qilinishi, baholanishi va yangilanib borishi zolim.
Iqtisodiy dastaklar. Iqtisodiy dastaklar, odatda, bozor dastaklari deb,
yuritiladi va atrof-muhit bilan bog‘liq muammolarni hal etishda keng qo‘llaniladi.
Ushbu dastaklar narx mexanizmi va iqtisodiy sharoitlar, ayrim guruh iqtisodiy
sub’ektlar faoliyatini o‘zgartirishga xizmat qiluvchi bozor munosabatlari orqali
ishlaydi. Ular iste’molchilar va sanoat korxonalarini atrof-muhitga zarar
keltiruvchi chiqindilarni chiqarish hajmini qisqartirishni iqtisodiy asoslash hamda
atrof-muhit barqarorligini ta’minlovchi texnologik innovatsiyalarni ishlab
chiqarishga joriy etishni rag‘batlantirshga xizmat qiladi.
Bozor va erkin narxlar atrof-muhit manfaatlarini himoya qilishda muhim
dastaklar sifatida qo‘llanilishi mumkinligi iqtisodiy dastaklarning asosini tashkil
etadi. Narxlar iqtisodiyot va resurslardan samarali foydalanish uchun
14

6. “Yashil iqtisodiyot”ning axborot resurslari va “yashil iqtisodiyot” uchun
inson kapitalini rivojlantirish.
Yuqorida qayd etilganidek “yashil iqtisodiyot”ga o‘tish muayyan
shartsharoitlarni talab etadi. Jumladan, ushbu sohaning axborot bazasini
shakllantirish, malakali mutaxassislar bilan ta’minlash masalasi dolzarb muammo
hisoblanadi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) tarmog‘ini
yashillashtirish “yashil iqtisodiyot”ning axborot resurslaridan biri hisoblanadi.
“Yashil AKT” deyilganda kompyuter texnologiyalari va aloqa vositalaridan
foydalanishda ekologiyaga minimal ta’sir etish va atrofmuhitni muhofaza qilish
borasida maksimal darajada ijobiy samaraga erishish uchun texnologik qarorlar
qabul qilish tushuniladi. Ushbu texnologik qarorlarga energiya iste’molini
qisqartirish, AKTning xizmat muddatini uzaytirish, kompyuter texnologiyalari va
aloqa vositalarini xavfsiz utillashtirish, ulardan ikkilamchi foydalanish, omborlar
va ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari faoliyatini ta’minlash uchun qayta
tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish va boshqalarni kiritish mumkin.
AKTning “yashil iqtisodiyot”ni rivojlantirishga qo‘shayotgan hissasi bu
bilan cheklanib qolmaydi. Raqamli texnologiyalardan samarali foydalanish
iqtisodiyotni “yashillashtirish”da juda katta imkoniyatlar yaratadi. AKT
yordamida elektron hujjat aylanishini joriy etish, elektron ommaviy axborot
vositalari, elektron kitoblar va musiqani rivojlantirish, elektron tijorat va internet-
bankingni kengaytirish, turli uchrashuvlarni tashkil etishda elektron pochta va
videokonferensiyalardan foydalanish, masofadan turib ishlash rejimini joriy etish
orqali iste’molni demateriallashtirish 12
, inson faoliyatining ko‘plab sohalarini
virtuallashtirish amalga oshirilmoqda.
AKTning rag‘batlantiruvchi samaralaridan yana biri iqtisodiyot
tarmoqlarida energiya va resurslar iste’moli samaradorligini energiya va transport
infratuzilmasini intellektual transformatsiyalash uchun qulay shart-sharoitlar
yaratish, ishlab chiqarish sikllarini optimallashtirish va avtomatlashtirish, “aqlli”
uylar va ofislar qurish hisoblanadi.
Iqlim guruhi (The Climate Group) mutaxassislari hisob-kitoblariga ko‘ra
AKT 2030 yilga qadar SO
2 ni atmosferaga chiqarib yuborish hajmini 12,1 mlrd.
tonna SO
2 ekvivalentida qisqartirish va 11 trln. dollar foyda olish imkonini beradi
(3- rasm).
20

Yil sayin “yashil iqtisodiyot” sohasida zarur ko‘nikmalarni rivojlantirishga
qaratilgan, tabiatni muhofazalashga oid qonunchilikni qabul qilayotgan
mamlakatlar soni ortib bormoqda. XMT tomonidan 2016 yilda amalga oshirilgan
so‘rovnomalar 27 ta mamlakatdan 19 tasida ushbu soha uchun zarur ko‘nikmalar
bo‘yicha ehtiyoj va ularni tegishli ta’lim bilan ta’minlash borasida manfaatdor
tomonlar o‘rtasida muzokaralar boshlanganligini ko‘rsatmoqda. XMT
mutaxassislari fikricha, “yashil” ish o‘rinlari uchun zarur ko‘nikmalarni aniqlash
va ushbu ko‘nikmalarga bo‘lgan ehtiyojning o‘zagrib borayotganligini baholashda
kelishuv (konsensus)ning mavjud emasligi muammoligicha qolmoqda 17
.
Mehnat bozorida barqaror siyosatga ega va xususiy sektorda samarali
faoliyat olib borayotgan texnik va kasbiy ta’lim muassasalariga ega mamlakatlarda
“yashil” ish o‘rinlari uchun zarur ko‘nikmalar o‘zgarib borayotgan ehtiyojlarga
tezroq moslasha olmoqda. Jumladan, Germaniya va Fransiyada qurilish sektorini
“yashillashtirish” ta’lim tizimining o‘quv dasturlariga tuzatishlar kiritish va
“yashil” sertifikatlash bo‘yicha yangi kurslarni joriy etish orqali mehnat
bozoridagi yangi talablarga moslashishida muhim rol o‘ynadi.
IRENA ma’lumotlariga ko‘ra 2018 yilda jahon bo‘yicha tiklanadigan
energiya manbalari sektorida 11 millionga yaqin doimiy va xizmat ko‘rsatuvchi
ish o‘rinlari yaratilgan. Ushbu sohada Yevropa Ittifoqi, Xitoy, AQSh va Hindiston
yetakchilik qilishmoqda. Eng ko‘p “yashil” ish o‘rinlari quyosh energiyasini
o‘zlashtirish sohasiga tegshli bo‘lib, jami yaratilgan “yashil” ish o‘rinlarining 33,0
foizini tashkil etadi. Keyingi o‘rinni bioyoqilg‘i va gidroelektrenergiya sohalari
egallagan (1jadval).
1-jadval
Ayrim mamlakatlarda qayta tiklanadigan energiya va yoqilg‘i manbalarini
o‘zlashtirish sohasida yaratilgan ish o‘rinlari, 2018 y 18
.
Ayrim mamlakatlarda qayta tiklanadigan energiya va yoqlig‘i manbalarini
o‘zlashtirish sohasida yaratilgan ish o‘rinlari, 2018 y 19
.
Jahon Xitoy Braziliya AQSh Hindiston YeI 28
23

2. UNEP. (2015), Publication UNEP. United Nations Environment Program.
http://www.unep.org/climatechange/
3. Yashil iqtisodiyot: Darslik. / A.V.Vaxabov, Sh.X.Xajibakiev va boshqalar. –
Toshkent.: “Universitet”, 2020. -262 b.
4. Historical and Statistic World Economy. Maddison Project. (2015).
http://www.ggdc.net/maddison/Historical_Statistics/ horizontal-file_03-2007.xls.
5. UNEP. (2015), Publication UNEP. United Nations Environment Program.
http://www.unep.org/climatechange/.
6. IRENA (2017), Renewable capacity statistics 2017, International Renewable
Energy Agency (IRENA), www.irena.org/ Publications
7. UN. Report for the UN secretary-general “An action agenda for sustainable
development”. 2014. -P. 1-2.
8. United Nations Environment Programme and Intergovernmental Panel on
Climate Change. Special Report on Renewable Energy Sources and Climate
Change Mitigation. - P. 7.
9. https://www.unece.org/sustainable-development/green-economy/what-are-
the-main-purpose-andthe-related-objectives-of-green-economy.html
10. Декларация Конференции ООН по проблемам окружающей
человека среды от 16.06.1972 // Консултант плюс 4012.00.32 2002-2013.
11. Порфирьв Б.П.,“Зеленая” экономика: реалии, перспективы и
пределы роста. - M. Карнеги, 2013.
28

Barqaror davlat xaridlari yashil iqtisodiyotni rivojlantirishning muhim
harakatga keltiruvchi kuchlaridan hisoblanadi. Birinchidan, barqaror davlat
xaridlari davlat organlarining xarid jarayonida mahsulotlar va xizmatlarni
tanlashga ekologik va ijtimoiy muammolarni integratsiyalashtirishga
ko‘maklashadi. Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan yashil xaridlar ixtiyoriy
axborot dastagi hisoblanadi va xalqaro, milliy tashkilotlar tomonidan
rag‘batlantiriladi.
Davlat xaridlarining muhim xususiyati ularning bozorga ta’sir etish
imkoniyatiga egaligi hisoblanadi. Tahlillar ko‘rsatishicha, davlat tomonidan xarid
qilinayotgan barcha mahsulotlar qiymati mamlakat yalpi ichki mahsulotining
sezilarli qismini tashkil etadi.
Davlat xaridlari doirasida o‘rnatiladigan mezonlar yetkazib beruvchining
malakasiga qo‘yiladigan talablardan mahsulotning texnik talablari (ayrim hollarda
xarid qilinganlan keyingi talablar)ga qadar o‘zgarib turadi. Ushbu xaridlar
bozorlarning yashillashish darajasini tezlatishi va korxonalar, tarmoqlar uchun
yangi me’yorlar yoki standartlarni joriy etishga yordam berishi mumkin. Shu bilan
birgalikda davlat xaridlari amalda doimo ijobiy natijalarga olib kelmasligi,
xaridlarni amalga oshirishda yashil mezonlardan foydalanish murakkab jarayonga
aylanib ketishi mumkin. Ayrim mamlakatlarda mahsulotlarga nisbatan
ekomarkirovkalashni joriy etish orqali davlat xaridlarini yashillashtirishga harakat
qilinmoqda.
5.Yashil iqtisodiyot dastaklarini aralash qo‘llash zarurligi.
Nazariy jihatdan iqtisodiy dastaklarni qo‘llash yashil iqtisodiyot oldiga
qo‘yilgan maqsadga erishish, ushbu maqsadga erishish yo‘lida amalga oshirilgan
umumiy xarajatlarni minimallashtirish imkonini beradi. Bu holat iqtisodiy
dastaklar qatnashchilar uchun qarorlar qabul qilishda me’yoriy dastaklarga
nisbatan ko‘proq imkoniyatlar yaratib berishini anglatadi. Jumladan, texnologik
andozalar (standartlar) qo‘llanilganda tartibga solishdagi ustunlik faqat tartibga
soluvchi muassasa tomonida bo‘ladi.
Bunda tartibga soluvchi kompaniyalarga atrof-muhitga zarar keltiruvchi
chiqindilarni qancha chiqarish mumkinligi va ushbu ko‘rsatkichga erishishda
qanday texnologiyalardan foydalanish zarurligi to‘g‘risida xabar beradi. Natijada
kompaniyalarning ushbu masala bo‘yicha qarorlar qabul qilishdagi faoliyati
cheklab qo‘yiladi.
Amalda tartibga soluvchi muassasa kompaniyalarning atrofmuhit
muhofazasi uchun mas’uliyati darajasini ushbu tadbirlar qiymatidan qat’iy nazar
birxillashtirib qo‘yadi.
18

Atrof-muhit muhofazasini kuchaytirish, resurslardan foydalanish
samaradorligini oshirish, ijtimoiy integratsiyani chuqurlashtirish, iqtisodiy
rivojlanishni yaxshilash kabi vazifalar “yashil iqtisodiyot”ning vazifalariga kiradi..
“Yashil iqtisodiyot”ga o‘tish maqsadi va strategik vazifalari muayyan
tamoyillarga asoslanishni taqozo etadi.
“Yashil iqtisodiyot”ga o‘tish tamoyillari mazkur iqtisodiyot qanday bo‘lishi
zarurligini belgilab beradi. “Yashil iqtisodiyot” tamoyillari “jigarrang iqtisodiyot”
tamoyillariga nisbatan keng qamrovli bo‘lib, 1972-yilda Stokgolmda ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanish va ekologiya muammolariga bag‘ishlangan xalqaro
konferensiyada atrof-muhitni saqlab qolish va rivojlantirishga qaratilgan 26 ta
tamoyil ishlab chiqildi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Historical and Statistic World Economy. Maddison Project. (2015).
http://www.ggdc.net/maddison/Historical_Statistics/horizontal-file_03-2007.xls.
27

kategoriya ekologiyaga zarar keltiruvchi subsidiyalarni bekor qilishni nazarda
tutadi. Bu sohada oxirgi yillarda qazib chiqariladigan yoqilg‘i turlaridan
foydalanishni qo‘llab-quvvatlovchi subsidiyalarni iqlim o‘zgarishlarining salbiy
oqibatlari kuchayib ketish xavfi tufayli bekor qilishga ko‘proq e’tibor
qaratilmoqda.
Koreya Respublikasida yuqori energiya tejamkorligi va samaradorligiga ega
uskunalarni ishlab chiqarish va foydalanishda kreditlar va soliq imtiyozlaridan
foydalaniladi. Jumladan, KEA Energiyadan oqilona foydalanish loyihasi doirasida
kichik va o‘rta korxonalarni moliyaviy qo‘llab-quvvatlaydi. Agar turli iqtisodiy
loyihalarga investitsiyalar sarflashda yuqori samaradorlik sertifikatiga ega
uskunalardan foydalanilgan bo‘lsa, daromad solig‘i yoki foyda solig‘idan 3/100
nisbatda mablag‘ korxona (o‘rta korxonalar uchun 5%, kichik va o‘rta korxonalar
uchun 10%) ixtiyorida qoldiriladi 10
.
Mas’uliyat qoidasi va kompensatsiya dasturlari – ishlab
chiqaruvchilarning pirovard faoliyat natijalari (neft yoki qazilma boyliklar qazib
chiqarish) tufayli yetkazilishi mumkin bo‘lgan ekologik zararni hisobga olish yoki
oldini olishlarini rag‘batlantiruvchi dasturlar hisoblanadi. Ushbu dasturlar atrof-
muhitga yetkazilayotgan zararlarni bartaraf etish, atrof-muhitni tiklash va
yetkazilgan zararni qoplashga yo‘naltirilganligi bilan ajralib turadi. Ularning
qo‘llanish sohalari yerlarni ifloslantirish, atmosferaga is gazlarini chiqarishdan
tortib neftning oqib ketishigacha o‘zgarib turadi.
Yaponiyada energiyani tejashga yo‘naltirilgan “Poygalar g‘olibi” dasturi
muvafaqqiyatli amal qilmoqda. Ushbu dastur doirasida energiya tejamkorligi
sohasida o‘z majburiyatlarini bajara olmagan kompaniyalar jamoatchilik
muohakamasiga olib chiqiladi va tanqidiy fikrlarga duchor bo‘lishadi. O‘z-o‘zidan
ushbu kompaniyalar butun mamlakat bo‘ylab energiya tejamkorligi
majburiyatlarini bajara olmagan kompaniya sifatida taniladi.
Savdo ruxsatnomalari. Ular davlat tomonidan belgilanadi, ruxsatnoma,
sertifikatlar da’vogarlar o‘rtasida taqsimlanadi yoki auksion orqali sotiladi. Savdo
ruxsatnomalari atrof-muhitni ifloslantirishning umumiy darajasi shaklida
belgilanishi mumkin. Jumladan, issiqxona gazlarini atmosferaga chiqarish.
Issiqxona gazlarini atmosferaga chiqarishning maqsadli ko‘rsatkichlaridan kam
natijaga erishgan firmalar, o‘z kvotalarining bir qismini boshqalarga sotishda
iqtisodiy rag‘batga ega bo‘lishadi. Ushbu dastak kompaniyalar uchun o‘z
maqsadlariga erishishlarida qimmat turuvchi texnologiyalarga nisbatan muqobil
variant sifatida muammodan chiqishning yaxshi yo‘li hisoblanadi. Atrof-muhitni
ifloslantirmayotgan firmalar esa ruxsatnomalarni ushbu maqsadga arzon
erishayotgan firmalardan sotib olishadi. Masalan, elektromobil egalari o‘z
16

“yashil” ish o‘rinlari – bu iqtisodiyotning an’anaviy (ishlab chiqarish va qurilish)
yoki yangi
“Yashil” tarmoqlari (qayta tiklanadigan energiya va energiya
samaradorligi)da atrof-muhitni saqlab qolish yoki tiklashga ko‘maklashuvchi
munosib ish o‘rinlaridir 49
.
“Yashil” ish o‘rinlari amalda quyidagi muammolarni hal etishga
ko‘maklashadi:
-energiya va xom-ashyodan foydalanish samaradorligini oshirish;
-issiqxona gazlarini chiqarishni cheklash;
-chiqindilar chiqarish va atrof-muhitni ifloslantirishni minimallashtirish; -
ekotizimlarni himoya qilish va tiklash; -iqlim o‘zgarishlari oqibatlariga
moslashish.
UNEP tomonidan ishlab chiqilgan “yashil” ish o‘rinlari konsepsiyasi “yashil
iqtisodiyot”da iqtisodiy faoliyat bilan mashg‘ul bandlik bilan bog‘liq holda talqin
etiladi:
-issiqxona gazlarini chiqarishning past darajasiga erishish;
-resurslardan samarali foydalanish;
-bio xilma-xillik va ekotizimlarni asrab qolish; -
ijtimoiy integratsiyani kuchaytirish.
Pirovardida ushbu faoliyat aholi turmush farovonligini oshirishi, ijtimoiy
adolatni ta’minlashi va bir vaqtning o‘zida atrof-muhit va ekologiya uchun salbiy
ta’sirni pasaytirishi zarur.
Issiqxona gazlarini intensiv ravishda emissiya qilayotgan mamlakatlar
mehnat bozorida kutilayotgan o‘zgarishlar malakali kadrlarga bo‘lgan ehtiyojga
jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. 2011 yilda Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) va
Yevropa kasbiy ta’limni rivojlantirish markazi (CEDEFOP) tomonidan
tayyorlangan, 21 ta mamlakatni qamrab olgan hisobot iqtisodiyotning “yashil”
sektorlarida ishlash uchun zarur ko‘nikmalar va ta’lim muassasalari tomonidan
taklif etilayotgan ta’lim standartlari hamda kasbiy ko‘nikmalar o‘rtasida jiddiy
farq mavjudligini ko‘rsatdi 15
.
Ushbu nomuvofiqlik “yashil” investitsiyalar va tadbirkorlikning
rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqda. Jumladan, Keniyada Afrika mintaqasidagi eng
yirik shamol elektrostansiyasini qurish va foydalanish uchun zarur texnik
muatxassislarning 80 foizini mamlakatda kadrlar yetishmasligi sabab xalqaro
mehnat bozoridan yollashga majbur qilgan 16
.
22

3. “Yashil iqtisodiyot”ga o‘tish siyosatining dastaklari.
“ Yashil iqtisodiyot”ga o‘tish mamlakatlardan yuqorida qayd etilganidek
muayyan tamoyillarga asoslanishi, strategiya yoki dasturlar doirasida maqsadli
siyosat yuritishni taqozo etadi. “Yashil iqtisodiyot” doirasida amalga
oshirilayotgan siyosat o‘z ta’sir dastaklariga ega bo‘lishi zarur. Jahon amaliyotida
yashil iqtisodiy siyosat doirasida qo‘llanilayotgan dastaklarni quyidagi guruhlarga
ajratish mumkin: ma’muriy; iqtisodiy; axborot (2- rasm).

2- rasm. Yashil iqtisodiy siyosat dastaklari

Ma’muriy dastaklar. Korxonalarga atrof-muhitga zarar yetkazmaslik
maqsadida nimalarga rioya etish zarurligi qayd etiladigan me’yoriy-huquqiy
cheklovlar ma’muriy dastaklar hisoblanadi. Ushbu dastaklar ayrim shaxslar
tomonidan qoidalarga zid hatti-harakatlar qilinganda qo‘llaniladigan sanksiyalar
sifatida ishlatilishi mumkin. Sanoat uchun muayyan zaharli moddalarni ta’qiqlash
ma’muriy dastak sifatida qo‘llanilishi mumkin.
Qonunchilik orqali yuqori samaradorlikka ega standartlarni joriy qilish
yordamida sanoat tarmoqlariga “yashil” investitsiyalarni yo‘naltirishni
rag‘batlantirish, tabiiy resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish, atrof-
muhitga zarar keltirmaydigan ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish va ekologik toza
mahsulotlar bozorini shakllantirish mumkin bo‘ladi. Ma’muriy usullar yordamida
iqtisodiyot tarmoqlariga muayyan texnologiyalardan foydalanish talablarini joriy
etish mumkin.
Ushbu dastaklar Yevropa mamlakatlarida keng miqyosda ommalashgan
bo‘lib, fuqarolar majburiy davlat dasturlarini qo‘llab-quvvatlaydilar. Jumladan,
2014 yilga kelib Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida cho‘g‘lanma lampalar sotish
to‘liq ta’qiqlandi. 2009–2017 yillarda elektr energiya iste’moli yuqori bo‘lgan
uyro‘zg‘or buyumlarini sotishni qisqartirish dasturlari amalga oshirildi. Ushbu
13

O’zbekistonda “yashil iqtisodiyot”ga o’tishning zaruriyati, tamoyillari va dastaklari

Купить