Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	49.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

O‘zbekistonla soliq. Byudjet siyosati vositalari yordamida iqtisodiyotni tartibga solish xususiyatlari

- Markaziy bank boshqa banklarga past foiz stavkasida qarz berib, ularning
kreditlash ishida faol qatnashib, iqtisodiy o‘sishiga ta’sir qilishini ta’minlaydi;
- davlat Markaziy bank orqali xazina majburiyatlarini tarqatadi, o‘z
obligatsiyalarini sotadi yoki qimmatli qog‘ozlarini sotib oladi. Natijada taklif
etilgan pul miqdori o‘zgarib, bu foizga ta’sir etadi.

1.3 Soliq guruxlari va tasnifi
Soliq turlariga qarab bevosita va bilvosita soliqlarga bo'linadi. Bunday
guruxlanish Soliqqa tortish oboektiga, to'lovchi bilan davlatning o'zaro
munosabatlariga bog'liq buladi. Bevosita soliqlar to'g'ridan-to'g'ri daromadga va
mol-mulkka belgilanadi. Tovarning baxosida to'lanadigan yoki taxrifga
kiritiladigan tovarlar va xizmatlardan olinadigan soliqlar bilvosita soliqlarga
kiradi.
Bevosita soliqlar real va shaxsiy soliqlarga bo'linadi. Real soliqlar soliq
to'lovchining mol-mulkining ayrim turlaridan kadastr asosida undiriladi.
Xar qanday tadbir, ish va faoliyat ilgaridan belgilanib, aniqlanib ishlab
chiqilgan siyosat bilan amalga oshiriladi. Siyosat deganda davlatning ilgaridan
belgilab, aniqlab qo'ygan chora-tadbirlari yig'indisi tushuniladi. Soliq ishlarini
tashkil qilishda xam shu siyosat bilan ish yuritiladi. Soliq siyosati davlatning
moliya siyosatini eng muxim, tarkibiy ajralmas qismidir.
Xar qanday iqtisodiy kategoriyaning bajaradigan funksiyasi bo'ladi.
Funksiya - bu soliq kategoriyasining amaliyotdagi xarakatidir va soliqlarning
moxiyatini ochib beradi. Funksiya deganda kategoriyaning xaetda ko'p
tarkaladigan va takrorlanadigan doimiy xarakatlarini tushunamiz. Bizni
fikrimizga kura soliq quyidagi funksiyalarni bajaradi: - xazina (fiskal)
funksiyasi:
" Fiskal funksiyasi
" Rag'batlantirish funksiyasi
" Nazorat funksiyalari mavjuddir. Ayrim iqtisodchilar fikrlari
bo'yicha taqsimlash va iqtisodiyotni tartibga solishlarni xam ko'shadilar. Lyokin
14

olmaydi. Bozor iqtisodiyotining eng muhim belgisi bozordagi talab va taklif
asosida ularning o`zini-o`zi boshqarishidir. Shu nuqtai nazardan qaraganda,
korxona va firmalar boshqaruv tizimida shunchaki ijrochigina emas, balki shu
tizimning faol ishtirokchisi sifatida maydonga chiqadi.
Korxona yuridik shaxs maqomiga ega bo`lgan xo`jalik sub`ekti bo`lib,
o`ziga tegishli mulk asosida mahsulot ishlab chiqaradi, sotadi yoki almashadi,
ishlar bajaradi, xizmat ko`rsatadi.
Firma - korxonadan farqli o`laroq, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish
sohalaridagi turli-tuman tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradi. Bunday nomni
sanoat korxonasi yoki davlat muassasasi uchun ham, savdo-vositachilik faoliyati
uchun ham, sayyohlik va boshqa tashkilotlarga nisbatan ham qo`llash mumkin.
Xulosa
Davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiy rivojlanishning ob'ektiv zarurati
hisoblanadi. Bundan tashqari, davlat tomonidan tartibga solish darajasi bozor
munosabatlarining rivojlanish darajasiga bog'liq. U yoki bu tarzda, har qanday
mamlakatda, har qanday ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy tizimda iqtisodiyot
u yoki bu darajada davlat organlari tomonidan namoyish etiladigan davlat
tomonidan tartibga solinadi. Davlat iqtisodiyotga qonunchilik cheklovlari, soliq
tizimi, majburiy to'lovlar va ajratmalar, davlat investitsiyalari, subsidiyalar,
imtiyozlar, qarz berish, davlat ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarini amalga oshirish
orqali ta'sir qiladi.
Iqtisodiy o'sishni ta'minlash asosan hukumatning mamlakat iqtisodiy
rivojlanishining barcha jabhalariga ta'sirining sifati bilan belgilanadi. Iqtisodiy
o'sish iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning eng muhim va
belgilovchi ob'ektiga aylanmoqda; davlatning iqtisodiy o'sishni ta'minlashning
murakkab va ko'p sonli vazifalarini hal qilishdagi faoliyati sezilarli darajada
oshirilishi va Rossiya iqtisodiyotining mavjud o'sish potentsialini ro'yobga
33

Ma’lumki biz o'tgan mahruzamizda soliq tizimi va soliqqa tortish tizimi
tushunchalari o'rtasida farq bor degan edik. Soliq tizimi nazariy jixatidan
soliqlar turlarining yig'indisidan iborat, soliq solish tizimi esa soliqqa tortish
amaldagi uslublari yig'indisidan iborat deb tushuntirgan edik. O'tgan mahruzada
aytganimizdek bozor iqtisodiyoti yo'lini tanlagan ekanmiz soliqqa tortish tizimi
bilan bir qatorda soliq tizimini xam islox qilish zaruriyatiga aylandi.
O'zbekiston Respublikasining 1992 yil 14 yanvarda qabul qilingan
"Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlarning soliqlari to'g'risida" gi qonunga
binoan 1992 yildan boshlab yangi soliq tizimi joriy etildi. Bu tizimning shu
davrgacha amal qilgan tizimdan tub farqi shundaki Respublikamiz xududida
ayrim soliq turlari bekor qilinib, ularning qrniga yangilari kiritildi.
1992 yilgacha 62 yil davomida o'zgarmasdan xizmat qilgan korxona va
tashkilotlarning asosiy salmog'i bo'lgan oborot solig'i qrniga qo'shilgan qiymat
solig'i, foydadan ajratma to'lovi qrniga yalpi daromaddan daromad solig'i va
yangidan Respublikadan chetga chiqarib sotiladigan tovarlarga soliq,
cheklangan tovar turlariga aksiz solig'i va mol-mulk soliqlari joriy etildi.
Soliq tizimiga bunday o'zgartirishlar kiritishning zaruriyati nimada?
Birinchidan, Ma’muriy - buyruqbozlik uslubiga asoslangan sobiq ittifoq
davrida davlat korxona daromadlarini xoxlagan istagi bo'yicha taksimlar edi.
Soliq stavkalarini davlat xoxlagan paytda va xoxlagan miqdorda o'zgartirar edi.
90 - yillarga qadar foydadan ajratma stavkasi orqali korxona foydasining 90 %
gacha byudjetga olib qo'yilar edi. Bozor iqtisodiyoti qonunlari bunday
o'zgartirishlar qilinishiga yo'l qo'ymaydi, sababi korxonalarda moddiy
manfaatdorlik va rag'batlantirish yuqolganligi bo'lib, ular ishlab chiqarishni
rivojlantirishga qiziqmay qo'yadilar, ishlarida o'sish bo'lmaydi, korxonalarda
boqimandalik kayfiyati, davlat dotatsiyasiga ko'z to'tish kabi illatlar tug'iladi. Bu
illatlardan qutulishning yagona yo'li soliq tizimini qayta qurish xisoblanadi.
Ikkinchidan, korxonalar moliyaviy erkinlikka ega emas edilar. Qancha maxsulot
ishlab chiqarilish kerak, ularning xom ashyosi qaerdan olinadi, maxsulot
birligiga qancha xom ashyo ishlatilishi kerak, ishchilar soni, ish xaqi miqdori,
8

Majburiy minimal zaxira siyosati - bu Markaziy bankdagi ishbilarmon
banklar aktivlarining bir qismini zaxiralash. Qonunga ko'ra, barcha banklar
o'zlarining aktivlarining taxminan 20 foizini Markaziy bank ixtiyorida saqlashlari
shart. Ushbu mablag'lar muddatli depozit shaklida joylashtiriladi. Markaziy
bankda saqlanishi kerak bo'lgan ulush "zaxira stavkasi" deb nomlanadi.
Rossiyada ushbu operatsiya (majburiy zaxiralar) 1990 yildan beri qo'llanila
boshlandi. Zaxira stavkasi (aktivlarning turli guruhlari uchun) 2,5 dan 18%
gacha.Markaziy bankning ushbu faoliyati muomaladagi pul massasi hajmiga ta'sir
o'tkazish mexanizmi hisoblanadi. Ushbu uslubni tavsiflab berib, shuni aytish
kerak: boshqa tartibga solish variantlari bilan taqqoslaganda, u "qo'pol"
hisoblanadi. U kamroq bozorga yo'naltirilgan (masalan, ochiq bozor
operatsiyalari bilan taqqoslaganda).
Shunday qilib, tartibga solish jarayonidagi eng katta ta'sir quyidagilar:
a) keng ko'lamli usullardan foydalanish,
b) ishbilarmonlik banklarining reaktsiyasiga qarab, ularni tegishli ketma-ketlikda
(yumshoqdan qattiqroqgacha) qo'llash.
Rossiyada hozirda asosan ikkita operatsiya qo'llaniladi:
Qayta moliyalashtirish siyosati,
Majburiy minimal zaxira siyosati.
Markaziy bank ba'zida tijorat banklari bilan xo'jalik shartnomalarini
tuzishga intiladi. Ushbu usul tezkor qarorlarni tez va ko'p byurokratiyasiz qabul
qilishga imkon beradi.
Pul-kredit siyosatini qayta ko'rib chiqishni sarhisob qilib, quyidagi
xulosalarga kelish mumkin:
a) uni amalga oshirish jarayonida kredit siyosati bir qator samarali tomonlarga
ega. Shu bilan birga, aniq muvaffaqiyatsizliklar ham mavjud;
b) iqtisodiyotga ta'sir ko'rsatishning monetar usullari (shuningdek, moliyaviy)
ikkilangan xususiyatga ega. Bir tomondan, ular davlatning iqtisodiy siyosatini
amalga oshirish mexanizmidir. Boshqa tomondan, bu makroiqtisodiy tartibga
solishning mustaqil yo'nalishi.
18

I BOB DAVLAT IQTISODIYOTI VA TARTIBGA SOLISH
USULLARI
1.1.O'zbekiston soliq siyosatining mazmuni, strategiyasi va taktikasi
Soliq siyosati davlatning soliq munosabatlarini tashkil qilishdagi chora-
tadbirlari, faoliyatlar yig'indisidir. Shunday ekan, faqat mustaqil davlatgina o'z
mustaqil soliq siyosatiga ega bo'la oladi.
Soliq siyosatini ishlab chiqish moliya-iqtisodiy munosabatlardan kelib
chiqadi. Davlat soliq siyosati orqali respublika iqtisodiyotini barqarorlashtirish
va rivojlanishiga xar tomonlama faol ta’sir ko'rsatish mumkin. Soliqlar pul
munosabatlari bo'lib, iqtisodiy munosabatlarning tarkibiy qismi ekan, soliq
siyosati xam iqtisodiy siyosatning tarkibiy qismidir.
Soliq tizimi deganda moxiyati jixatidan bir xil bo'lgan va markazlashgan
pul fondiga tushadigan soliq turlarining yig'indisi tushuniladi.
Tizim - bu yig'ma tushunchadir. Bu tushunchada soliqlarning bir-biri bilan
bog'liqligi xam ifoda etilgan. Soliq tizimini quyidagi guruxlarga bo'lish
mumkin:
Soliq tizimini soliq obyektiga qarab uch guruxga bo'lish mumkin: oborotdan,
daromaddan va mulklar qiymatidan olinadigan soliqlar. Oborotdan olinadigan
soliqlarga ko'shilgan qiymat solig'i, aksiz solig'i, konlardan foydalanganligi
uchun solig, bojxona boji kiradi. Daromaddan olinadigan soliqlarga foyda
solig'i va daromad soliglari kiradi. Mulklardan olinadigan soliqlarga mol-mulk
solig'i va yer soliqlari kiradi.Iqtisodiy moxiyatga qarab to'g'ri va egri soliqlarga
bo'lish mumkin. To'g'ri soliqlar bevosita daromad oluvchimulk egasining
daromadlaridan (foydalaridan) olinadi. Bunday soliqlar huquqiy va xaqikiy soliq
to'lovchi bitta shaxs bo'ladi. Soliq ilgarida aniq belgilangan bo'ladi.Uning
manbai bo'lib korxona va tashkilotlarning xo'jalik faoliyati natijasida erishilgan
moliyaviy yakun xisoblanadi. Axoli soliqlarida esa soliq manbai bo'lib
to'g'ridan-to'g'ri axolining daromadi xisoblanadi. Foyda (daromad) solig'i, yer
solig'i va daromad solig'i to'g'ri soliqlarning eng yirik daromaddir.
6

qo'llaniladigan stavkalarga va soliq imtiyozlariga qarab guruxlanadi. Ularni
aloxida-aloxida ko'rib chiqamiz.
1.2 Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy munosabatlarni
rivojlantirishda soliq siyosatining o'rni
Iqtisodiy moxiyatiga qarab guruxlanish. Iqtisodiy moxiyatiga qarab
O'zbekiston soliqlarini to'g'ri va egri soliqlarga bo'lish mumkin. To'g'ri soliqlar
xaqikiy daromad oluvchi yoki mulk egasidan olinadi. Ularning oboekti yalpi
daromad, mulk qiymati, yer maydoni, ot kuchi va boshqalar xisoblanadi.
Egri soliqlar esa sotilayotgan tovar, bajarilayotgan ish, ko'rsatilayotgan
xizmat qiymati ustiga ustama qo'yiladi. Egri soliqlarni to'lovchilar sotilgan tovar
va ko'rsatilgan xizmatni dastlabki iste’mol qiluvchi korxonalar va yakuniy
iste’mol chilar, Ya’ni, axoli xisoblanadi. Byudjetga kelib tushish manbaiga qarab
huquqiy va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarga bo'linadi. Huquqiy
shaxslardan QQS, aksiz solig'i, Respublikadan tashqariga chiqarib sotiladigan
tovarlar va maxsulotlar solig'i, qimmatli qog'ozlar opreatsiyalariga solinadigan
soliq, daromad solig'i, korxonalar mol-mulki solig'i, korxonalar transport
vositalari solig'i, yer solig'i, jamoa a’zolarining mexnat xaqi fondi solig'i, sanoat
ko'rilishi solig'i va boshqalar olinadi.
Jismoniy shaxslardan daromad solig'i, axolining mol-mulk solig'i, transport
solig'i, yer solig'i, reklama solig'i, maishiy va xisoblash texnikalarini qayta sotish
solig'i va boshqalar olinadi.
Byudjetga o'tkazish nuqtai nazardan soliqlar umumdavlat soliqlari va
maxalliy soliqlarga bo'linadi.
Soliq qonunchiligida soliqlarning qaysi turlari to'g'ri davlat byudjetiga,
qaysilari esa maxalliy byudjetga tushishi aniq ko'rsatib qo'yilgan. Ammo shu
aniqki davlat byudjetiga tushgan mablag'larning bir qismi maxalliy byudjetlarga
ajratib beriladi.
Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart-sharoiti
hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oladi. Bozor
iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi tadbirlarning
11

Soliqlarning nazorat funksiyasiga kelsak, bu funksiya orqali soliqlar
ijtimioy maxsulot qiymatini qanchaga tushganligi, milliy daromadning salmogini
nazorat qilib bilib olgandan so'ng undan qancha qismini soliqlar orqali byudjetga
tuplash zarurligi, ularning obyektlarini, soliq to'lovchilarini, soliq stavkalarini
to'g'ri belgalish hamda soliqlarni o'z vaqtida to'g'ri xisoblab byudjetga o'tkazish
jarayonini nazorat qilib boradi. Bu nazorat doimo taqsimlash funksiyasi bilan
yonma-yon olib boriladi. Soliqlarning nazorat funksiyasi ba’zan taqsimlash
funksiyasidan xam kengayib ketadi. Chunki taqsimlashda faqat pul
munosabatlari bilan chegaralanib qolinsa, soliqlarning nazorat funksiyasi pul
munosabatlari orqali taqsimlashdan tashqari soliq obyektilarini buyum shaklida
xam to'liqligi, maxsulotlar koldiklari xom ashe va yoqilgilardan boshqa
manbalardan foydalanish ustidan xam nazoratga aylanadi. Demak, soliqlarning
nazorat funksiyasi soliq idoralarini xodimlarining kundalik olib boradigan
umumiqtisodiy nazoratining nazariy asosini tashkil etadi. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida soliq idoralarining nazorati asosan yagona iqtisodiy qonunlar talabiga
javob beradigan nazoratga aylanadi.
1.4 Iqtisodiyotning pul-kredit (pul) siyosati
Pul-kredit siyosati - bu Markaziy bankning pul muomalasi va kredit
sohasidagi makroiqtisodiy jarayonga ta'sir ko'rsatadigan chora-tadbirlar
majmuidir. Ushbu tartibga solish shaklining maqsadi muvozanat va
iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga erishishdir.Pul-kredit usullarining
xususiyati shundaki, ularning yordami bilan davlat asosan yalpi taklifga ta'sir
o'tkazishga intiladi. Bu holda eng faol element sarmoyalash bilan bog'liq
motivlarga ta'sir (kredit orqali) hisoblanadi. Taqqoslash uchun shuni
ta'kidlaylikki, moliyaviy tartibga solishning eng faol tomoni bu (to'g'ridan-to'g'ri
va bilvosita subsidiyalar orqali) asosan yalpi talabga ta'sir.Ushbu tartibga solish
mexanizmining sub'ektlari Markaziy bank va biznes (tijorat) banklari
hisoblanadi.Pul-kredit siyosati doirasida Markaziy bank ikkita asosiy funktsiyani
bajaradi:Milliy iqtisodiyotni bozor infratuzilmasining muhim elementi bo'lgan
16

Kirish
Kurs ishi mavzusi dolzarbligi . Har qanday zamonaviy iqtisodiy tizimning
normal ishlashini ta'minlashda davlat muhim rol o'ynaydi. O'zining butun tarixi
davomida davlat tartibni, qonuniylikni ta'minlash, milliy mudofaani tashkil etish
vazifalari bilan bir qatorda iqtisodiy sohada ma'lum funktsiyalarni bajargan.
Umumiy qabul qilingan ta'rifga ko'ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solish - bu tadbirkorlik sub'ektlari xatti-harakatlariga va shu bilan butun
iqtisodiyotga qonunchilikni, soliqqa tortish tizimini, bojxona to'lovlarini, valyuta
kurslarini o'zgartirish, bu yoki boshqa faoliyatni cheklash yoki aksincha,
rag'batlantirish uchun boshqa vositalardan foydalanish orqali bilvosita ta'sir
tizimidir.Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish uzoq tarixga ega -
Evropada dastlabki kapitalizm davrida ham narxlar, tovarlar va xizmatlar sifati,
foiz stavkalari va tashqi savdo ustidan markazlashgan nazorat mavjud edi.
Zamonaviy sharoitda har qanday davlat milliy iqtisodiyotni tartibga soladi,
hukumatning iqtisodiyotga aralashishi har xil darajada.Davlat va bozorni
tartibga solish qanday nisbatlarda birlashtirilishi kerakligi, davlatning aralashuvi
chegaralari va yo'nalishlari qanday bo'lganligi to'g'risida fikrlar va
yondashuvlarning keng doirasi mavjud - to'liq davlat monopoliyasidan tortib to
haddan tashqari iqtisodiy liberalizmgacha. Biroq, davlatning iqtisodiyotda
ma'lum funktsiyalarni bajarishi zarurligi so'roq qilinmaydi. Bozor iqtisodiyotida
davlatning o'rni to'g'risida klassik qarashlardagi inqilob taniqli ingliz iqtisodchisi
Jon Maynard Keyns nomi bilan bog'liq edi.
Uning "Bandlik, foizlar va pullarning umumiy nazariyasi" asari 1936 yilda
nashr etilgan. "Keyns inqilobi" davrida ilgari surilgan g'oyalar bozor
iqtisodiyotining klassik qarashlarida inqilobni keltirib chiqardi. Iqtisodiy
turg'unlikni o'z-o'zini tiklashning iloji yo'qligi, yalpi talab va yalpi taklifni
muvozanatlash, iqtisodiyotni inqirozdan olib chiqish va uni yanada
barqarorlashtirishga yordam beradigan vosita sifatida davlat aralashuviga
bo'lgan ehtiyoj isbotlandi.Shunday qilib, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solish mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi uchun juda muhimdir.
4

Davlatimizning bozor iqtisodiyotini tartibga solish bo`yicha rivojlangan
mamlakatlarda hozirgacha to`plangan boy tajribalarni o`rganishi va ularni
respublikamizning o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olgan holda tadbiq
etishining maqsadga muvofiqligi bugungi kunda hech kimda shubha
tug`dirmaydi.

Bozor munosabatlari sharoitida baho (narx)lar iqtisodiyotni tartibga
solishning muhim vositasi bo`lib xizmat qiladi. Bunda baho bozor pasangisi,
regulyatori bo`lib, ikki asosiy vazifani bajaradi. Birinchidan, u resurslar, tovarlar
va xizmatlar iste`molini cheklaydi va ikkinchidan, tovar ishlab chiqarish (xizmat
ko`rsatish) uchun rag`bat vazifasini o`taydi.
Ishlab chiqarish jarayonida iste`mol tovarlari, ko`rsatiladigan xizmatlar
qanchalik kamyob bo`lsa, ularning bahosi shunchalik yuqori bo`lib, shunga
muvofiq ravishda ularni xarid qilish cheklangan bo`ladi. Boshqacha aytganda,
tovarlar va xizmatlar ularning narxlariga binoan iste`mol qilinadi, taqsimlanadi va
qayta taqsimlanadi.
Narxlarning o`zgarib turishi, ya`ni ko`tarilib yoki pasayib turishi ishlab
chiqaruvchilarning xatti-harakatiga ta`sir ko`rsatadi. Binobarin, biron-bir tovar
(xizmat) narxining o`sishi, uni ishlab chiqarish hajmining ko`payishiga, ushbu
tarmoqqa muayyan tovar bozoriga yangi ishlab chiqaruvchilarning kirib kelishiga
sabab bo`ladi. Bozor iqtisodiyotida faqat foyda olishni ta`minlaydigan tovarlar
(xizmatlar) ishlab chiqariladi. Ishlab chiqaruvchi uchun foyda keltirmaydigan
tovarlar (xizmatlar) ishlab chiqarilmaydi. Muayyan tovar narxining pasayishi, uni
ishlab chiqarish foydani ta`minlay olmay qolganligidan dalolat beradi. Bunday
tovarlarni ishlab chiqarish kamayib boradi, ushbu tarmoq va bozorni ishlab
chiqaruvchilar tark eta boshlaydilar. Demak, narxning bozor pasangisi,
regulyatori vazifasini o`tashi tufayli ishlab chiqaruvchilar foydasiz yoki kam
foyda keltiradigan tarmoqdan yuqori foyda keltiradigan tarmoqqa, sohaga o`tib
turadi. YUqori foyda keltirayotgan tarmoq yoki bozorlardagi iqtisodiy sub`ektlar
o`zgalarning kirib kelishiga to`sqinlik qiladilar. Iqtisodiy sub`ektlar aniq tovarlar
21

asoslanadi va davlat tomonidan bevosita boshqariladi yoki ularni
moliyalashtirishni davlat o‘z zimmasiga oladi.
Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma’muriy vositalardan
foydalanadi. Ma’muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tayanadi va
taqiqlash, ruxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o‘z ichiga
oladi. Ayniqsa ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga
bilvosita ta’sir qilish tadbirlari kam samarali bo‘lib, ma’muriy vositalardan
foydalanishga ustunlik beriladi. Shu orqali bozor munosabatlarining rivojlanishi
qonun yo‘li bilan kafolatlanadi, turli mulk shakllarining daxlsizligi ta’minlanadi,
monopoliyalarga yo‘l berilmaydi va erkin raqobatga sharoit yaratiladi.
Iqtisodiyotni bilvosita tartibga solishda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik
beriladi. U davlatning pul-kredit va byudjet siyosatida o‘z ifodasini topadi.
Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat bo‘ladi:

hisob stavkasini tartibga solish;

moliya-kredit muassasalalarining Markaziy bankdagi zahiralari minimal
hajmini o‘rnatish va o‘zgartirish;

davlat muassasalarining qimmatli qog‘ozlar bozoridagi operatsiyalari
(davlat majburiyatlarini chiqarish, ularni sotish va to‘lash).
Davlat bu dastaklar yordamida moliya bozorida talab va taklif nisbatini
kutilgan yo‘nalishda o‘zgartirishga harakat qiladi. Jumladan, ssudaga
beriladigan pul miqdorini o‘zgartirish uchun foiz stavkasi vositasidan
foydalanadi. Davlat kreditga bo‘lgan talab va taklifni Markaziy bank orqali
quyidagi yo‘llar bilan o‘zgartiradi:
- davlat Markaziy bank ehtiyojlari orqali banklar mablag‘larining qarzga
beriladigan va zahirada turadigan qismlari ulushini o‘zgartiradi;
13

Korporatsiya - bu rivojlangan yirik aktsionerlik jamiyatlari va trestlar
birlashmasidir. Korporatsiyalarning negizi bo`lib aktsionerlik jamiyatlari
hisoblanadi. Ular muayyan mahsulotlarning asosiy ishlab chiqaruvchilarini
birlashtiradi. Korporatsiyalar sarmoyalar kapitalining markazlashuviga yordam
beradi, ilmiy-texnika taraqqiyotiga turtki bo`ladi, mahsulotning
raqobatbardoshligi va hayotiy tsiklini uzoq davom etishini ta`minlaydi.
Konsortsium - aniq vazifalarni, ya`ni fan-texnika, qurilish, tabiatni
muhofaza qilish bo`yicha va boshqa yirik dasturlarni amalga oshirish maqsadida
tashkil etiladigan birlashmadir. U mustaqil firmalarning vaqtinchalik ittifoqi yoki
moliyaviy muammolarni hamkorlikda hal qilish maqsadida tuzilgan banklararo va
sanoat korxonalariaro bitim ko`rinishida bo`lishi mumkin. Konsortsium
ko`pincha aviatsiya, kosmos, kompyuterlar, aloqa kabi yuksak texnologik va katta
sarmoyali sohalar bo`yicha tashkil qilinadi. Dastur bajarilgandan so`ng
konsortsium o`z faoliyatini to`xtatadi yoki boshqa turdagi birlashmaga
aylantiriladi.
Assotsiatsiya – korxonalarning paychilik asosidagi ixtiyoriy birlashmasidir.
U bir yoki bir necha ishlab chiqarish-xo`jalik vazifalarini birgalikda amalga
oshirish maqsadida korxonalarning shartnoma asosida birlashishi natijasida
tashkil topadi. Assotsiatsiyalar tarkibiga, odatda, muayyan hududda joylashgan va
turdosh kasbga ixtisoslashgan korxonalar kiradi.
Xolding kompaniyasi – bu, eng avvalo, moliyaviy jamg`arma bo`lib,
korxonalarni emas, balki sarmoyalarni birlashtiradi. Xolding kompaniyasi
tarkibiga kiruvchi aktsionerlik jamiyatlari aktsiyalarining nazorat paketi
kompaniyaning ixtiyorida bo`ladi. Bundan maqsad aktsionerlik jamiyatlari
faoliyatlari ustidan nazorat o`rnatish va dividentlar ko`rinishida foyda olishdir.
Har qanday iqtisodiy tizimda iqtisodiyotning birlamchi va asosiy bo`g`ini
korxona va firmalar hisoblanadi. Shuning uchun iqtisodiyotni boshqarish
deganda, eng avval shu korxona va firmalar faoliyatini boshqarish tushuniladi.
Bozor munosabatlari sharoitida boshqarish tushunchasi xo`jalik sub`ektlari
faoliyatini faqat yuqori tashkilot va organlar tomonidan tartibga solishni qamrab
32

bizni fikrimizga kura soliqlar asosan 3 - ta funksiyani bajaradi, taqsimlash va
iqtisodiyotni tartibga solish asosan uchta funksiyani ichiga kirib ketadi. Xazina
(fiskal) funksiyasi. Fiskal (lotincha Fiscus so'zidan olingan bo'lib, gazna degan
mahnoni anglatadi) xusuiyatiga ega ekanligidir.
Fiskal funksiya davlatning iqtisodiyotga aralashuvi uchun obyektiv shart-
sharoit vujudga keltiradi. Byudjet daromadlarini ta’minlash soliq tizimi
vazifalaridan bittasi xolos. Soliq tizimi ana shu vazifani xal etar ekan, jamgarma
va ishlab chiqarishning usish jarayonlariga tuskinlik kilmasligi, ijtimoiy adolatni
bo'zmasligi, xalq xo'jaligi to'zilishida buzilishlar va chetga chikishlar sodir
bo'lishiga yo'l kuymasligi, bozor jarayoniga putur etkazmasligi zarur.
Bozor munosabatlarning shakllanishi va riaojlanishi sharoitida aynan
soliqlar davlatning iqtisodiyotiga ta’sir o'tkazishdan asosiy vositalardan biri bo'lib
kolmokda. Davlatning iqtisodiy funksiyasi orqali xalq xo'jaligining
rivojlantirishni rag'batlantiriladi, shuning barobarida uning xazina (fiskal)
funksiyasi uchun bazani kengaytiriladi. Oqilona tashkil etilgan davlat soliq
siyosati soliqlarining rag'batlantirish funksiyasi orqali ishlab chiqarishni
rag'batlantirish, rivojlantirishlar olib boriladi.
Soliqlarning izga solib turuvchi sifatidagi funksiyasining axamiyati bozor
sharoitida o’sib boradi, bu davrda tadbirkorlarni ma’muriy qaram qilish usullari
yuk bo'lib ketadi yoki juda oz xolda qoladi, korxonalar faoliyatini farmoyishlar,
ko’rsatmalar va buyruklar yerdamida idora qilish huquqiga ega bo'lgan "yuqori
tashkilot" tushunchasining o'zi asta-sekin yo'qola bordi. Biroq iqtisodiy faollikni
izga solib turish, uning rivojlanishini jamiyat uchun makbo'l bo'lgan yunalishda
rag'batlantirish zaruriyati saklanib qoladi.
Shunday qilib, soliqlarning rag'batlantirish funksiyasi orqali ishlab
chiqarish korxonalar yangi tashkil etilgan paytlarida soliqlardan ozod etiladi va
boshqa imtiyozlar beriladi. Bu funksiyasi orqali ishlab chiqarish va xizmat
ko’rsatish korxonalarga imtiyozlar berish orqali ularning moliyaviy-iqtisodiy
axvolini yaxshilashga xizmat qiladi.
15

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIYʻ ʻ
UNIVERSITETINING JIZZАX FILIАLI
“SIRTQI” FАKULTETI
“IQTISODIYOT(TARMOQLAR VA SOHALAR)” YO NАLISHI
ʻ
551-22-GURUH TALABASI
RAXMATULLAYEV IBROXIMNING
“Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish” FАNIDАN
KURS ISHI
Mavzu: O‘zbekistonda soliq-byudjet siyosati vositalari yordamida
iqtisodiyotni tartibga solish xususiyatlari.
Bajardi: Raxmatullayev I
Ilmiy rahbar: Nizomitdinov A
Jizzax-2024
1

bozorida o`z mavqelarini saqlash, mustahkamlash, yaxshilash maqsadlarida
o`zaro raqobatga kirishadilar.
Ko`p sonli o`zaro raqobatlashuvchi iqtisodiy sub`ektlarning faoliyati
natijasida bozor munosabati buzilib, undagi talab va taklif o`rtasida
nomutanosiblik paydo bo`ladi. Bu nomutanosiblik ishlab chiqarish bilan iste`mol
o`rtasidagi ziddiyatda o`z ifodasini topadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish ijtimoiy
iste`molga nisbatan o`sib ketishi natijasida davriy tanglik paydo bo`lishi
mumkin. Boshqacha qilib aytganda, bozor mexanizmi bozordagi muvozanatni
muttasil saqlab turishga qodir bo`lmay qoladi. Ana shu holat iqtisodiyotni tartibga
solishning bozor mexanizmidan tashqari davlat mexanizmiga zarurat tug`diradi.
Davlat iqtisodiyotni tartibga solishning bozor mexanizmi to`liq bajara
olmagan vazifalarni o`z zimmasiga oladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solishning asosiy maqsadi iqtisodiy muvozanatga erishish asosida tushkunlik va
tanglikning oldini olish, ijtimoiy ishlab chiqarishning barqaror o`sishini
ta`minlash, milliy iqtisodiyot ravnaqi uchun imkoniyatlar yaratish va aholini
ijtimoiy muhofaza qilish choralarini amalga oshirishdir.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda bozor mexanizmining
samarali ishlashi uchun sharoit yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning
uchun davlat raqobatni rag`batlantirish orqali bozor tizimini saqlashni o`z
zimmasiga oladi. Chunki erkin tadbirkorlik va uni boshqaruvchi talab va taklif
qonunlarining amal qilishi ko`p jihatdan raqobatga bog`liq bo`ladi. Raqobatchilik
muhitini rag`batlantirish va himoya qilishning davlat mexanizmi quyidagilarni
nazarda tutadi:
-iqtisodiy sub`ektlarning faoliyat qoidalarini belgilash;
-aholini bozor sharoitlari, iqtisodiyotning holati to`g`risidagi
axborotlardan xabardor qilish;
-iqtisodiyot sub`ektlari o`rtasidagi baxs va ziddiyatlarni hal qilishga
ko`maklashish chora-tadbirlarini amalga oshirish.
Bozor mexanizmi xususiy tadbirkorlar uchun foyda kelishini
ta`minlaydigan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishni rag`batlantiradi. Ammo
22

Bozor iqtisodiyoti sharoitida istiqbolni belgilash tizimi mahsulot ishlab
chiqaruvchilarning iqtisodiy manfaatdorligiga asoslanadi. Katta tashkiliy-
iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirishda mahsulot ishlab chiqaruvchilarning o`zlari
tashabbuskorlik qiladilar. Istiqbolli loyihalarni amalga oshirishda davlatning
aralashuvi kredit xizmati ko`rsatish, xomashyo, yoqilg`i resurslarini ajratish,
oqilona soliq siyosatini o`tkazish va davlat ehtiyoji uchun mahsulotlar sotib
olishdan iborat bo`ladi. Iqtisodiy rivojlanish istiqbolini belgilashda davlat
resurslari va mablag`larining nodavlat sektorida xo`jalik yurituvchi
sub`ektlarning mablag`lari bilan birgalikda ishtirok etishini ta`minlash
hamkorlikdagi dasturlar va loyihalarni amalga oshirishni nazarda tutish katta
ahamiyat kasb etadi.
2.2 Iqtisodiyotni boshqarish organlari
Addddfg Milliy iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish zarurati
muayyan vazifalarni bajaruvchi va muayyan vakolatlarga ega bo`lgan boshqarish
organlari faoliyatini taqozo etadi. Mamlakat miqyosida iqtisodiyotni boshqarish
respublika hukumati, ya`ni Vazirlar Mahkamasi tomonidan amalga oshiriladi. U
o`z vakolatlari doirasida nafaqat iqtisodiy jarayonlarni, balki ijtimoiy jarayonlarni
ham boshqaradi.
Iqtisodiyotni boshqarish va uni umumdavlat manfaatlariga
asoslangan holda tartibga solish, tabiiyki, oddiy vazifalar sirasiga kirmaydi.
Buning uchun hukumat tomonidan bozor iqtisodiyotining huquqiy mexanizmini
ro`yobga chiqarish asosida mulkchilik shakllarining tengligini ta`minlash, erkin
tadbirkorlik uchun zarur sharoitlar yaratish, iqtisodiyotni monopoliyadan
chiqarish siyosatini o`tkazish, kichik va o`rta biznesning rivojlanishiga
ko`maklashish talab qilinadi. Shu maqsadda hukumat pul va kredit tizimini
mustahkamlash siyosatini ishlab chiqadi, yagona narx siyosatini o`tkazadi,
mehnat miqdori va ijtimoiy ta`minot darajasi borasida belgilangan kafolatlarni
ta`minlash chora-tadbirlarini ko`radi. Vazirlar Mahkamasi o`ziga bo`ysinuvchi
vazirliklar va idoralar ishini muvofiqlashtirib, ularning ijtimoiy siyosatni
28

tendentsiyalariga asoslanib, kelajakda iqtisodiy rivojlanishning qanday bo`lishi va
u qanday natijalarga olib kelishi bashorat qilinadi.
Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishda bozor munosabatlarinig o`ziga xos
xususiyatlarini e`tiborga olish juda muhim. Gap shundaki, iqtisodiy bashorat
markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi hukmron bo`lgan davrda ham mavjud edi.
Biroq u davrda bashorat qilish va rejalashtirishning bosh masalasi ishlab
chiqirishning rivojlanishi edi. Endilikda, ya`ni bozor munosabatlari sharoitida,
bosh masala iste`mol bozori talabini qondirishdir. Bozor munosabatlari sharoitida
istiqbolni belgilashning oldingi davrdagi bashoratlashdan asosiy farqi ham
shundan iborat.
Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirishni iste`mol bozori
talabiga qaratilishi korxona (firma)larni yaxshi samara bermayotgan ishlab
chiqarishdan voz kechib, yuqori samaradorlikni ta`minlovchi ishlab chiqarish
bilan shug`ullanishga majbur etadi.
Bozor iqtisodiyotining bu xususiyatini e`tiborga olish bilan bir qatorda
bashoratlash va rejalashtirishning ilmiy asosda amalga oshirilishi, marketing
tadqiqotlari va ishonchli ma`lumotlarga asoslanishi ham muhim ahamiyat kasb
etadi.
Bashoratlar asosida iqtisodiy rivojlanish dasturlari ishlab chiqiladi. Ularda
iqtisodiyot rivojlanishining moddiy va ijtimoiy maqsadlari belgilanadi.
Maqsadlarni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan sarmoyalar rejalari tuziladi,
ishlab chiqarish bilan iste`mol o`rtasidagi, ishlab chiqarish bilan import, ishlab
chiqarish bilan eksport, eksport bilan import o`rtasidagi bog`liqliklar aniqlanadi.
Iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat dasturlari asosida rejalar qabul qilinadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida dastur va rejalar davlat korxonalari uchun
direktiv, xususiy sektor uchun taklif xarakteriga egadir. Tadbirkorlarning
rejalarga amal qilishlarini rag`batlantirish maqsadida ularga soliq to`lashda, kredit
va subsidiyalar olish, xomashyo, yoqilg`i, energiya, asbob-uskunalar xarid
qilishda, tovarlarni eksport qilishda imtiyozlar beriladi.
27

jamiyat taraqqiyoti uchun zarur bo`lgan, aholining ko`pchiligi foydalanadigan
ijtimoiy tovarlar va xizmatlar xususiy tadbirkorlik doirasida ishlab chiqarilishi
mumkin emas. Bunday ijtimoiy tovarlar va xizmatlarga: maktablar, yo`llar,
yong`indan himoya qilish, mudofaa, milliy xavfsizlik va boshqalar kiradi.
Binobarin, ularni ishlab chiqarishni va ulardan foydalanishni davlatning o`zi
tashkil qilishi, tartibga solishi zarur bo`ladi.
Iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmini taqozo etuvchi
sabablardan biri aholini inson salomatligiga va tabiatga ziyon etkazuvchi
omillardan himoya qilish zaruratidir. Masalaning mohiyati shundaki, bozor
iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo`jalik yurituvchi tadbirkor, avvalo, o`zini
o`ylaydi, o`z manfaati yo`lida faoliyat ko`rsatadi. Bu faoliyat ayrim hollarda
tabiatga yoki inson salomatligiga ziyon etkazishi, davlat manfaatlariga zid kelishi
mumkin. Bunday holatlar ham iqtisodiyotga davlatning aralashuvini, ko`p sonli
tadbirkorlarning manfaatlarini barcha jamiyat a`zolari manfaatlariga
mushtarakligini ta`minlash choralarini ko`rishni taqozo etadi.
Xo`sh, davlat iqtisodiyotni qanday vositalar yordamida tartibga soladi?
Buning uchun davlat ixtiyorida turli xil huquqiy va iqtisodiy vositalar mavjud
bo`lib, ulardan konkret vaziyat va vazifalardan kelib chiqib foydalaniladi.
Iqtisodiyotni tartibga solishning eng muhim va asosiy vositasi amaldagi
qonunchilik hisoblanadi. Mamlakatimizda qonun ustivorligi, ya`ni uning barcha
uchun bab-baravar kuchga ega ekanligi va unga barcha xo`jalik yurituvchi
sub`ektlarning so`zsiz amal qilishi shart ekanini yana bir bor ta`kidlab o`tish
zarur. Hozirga qadar iqtisodiy hayotga taalluqli bo`lgan yuzlab qonunlarning
qabul qilingani iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy
asoslarini belgilab beradi.
Shu bilan birgalikda davlat ixtiyorida bir qator moliyaviy, ya`ni iqtisodiy
vositalar ham mavjudki, ular yordamida davlat xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning
manfaatlariga bevosita ta`sir ko`rsata oladi. Soliqlar, sanatsiya va subsidiyalar ana
shunday vositalarga kiradi.
23

O'zbekiston davlat qurish va iqtisodiy islox qilish dasturining o'zagi bo'lib
ularning moxiyati quyidagichadir:
Birinchidan, iqtisodiyotning siyosatdan ustivor bo'lishi va uning uchun
iqtisodiyot mafkuradan xoli qilinishi;
Ikkinchidan, davlat bosh islohotchi bo'lishi;
Uchinchidan, qonunlarga rioya qilishning xamma narsadan ustivor bo'lishi;
To'rtinchidan, kuchli ijtimoiy siyosat o'tkazilishi;
Beshinchidan, bozorga iqtisodiyotiga o'tishni bosqichma-bosqich amalga
oshirilishi;
Iqtisodiyotning siyosatdan ustivor bo'lishi va uning uchun iqtisodiyot
mafkuradan xoli qilinishi:
Bu tamoyilning mahnosi shuki, iqtisodiy islohotlar xech qachon siyosatning
ta’siri ostida bo'lmasligi, Ya’ni biror bir mafkuraga buysundirmasligi kerak. Bu
esa iqtisod xamisha siyosatdan ustun turmogi kerak. Na siyosat, na mafkura
iqtisodiyotni nazorat qilish, unga tayzik o'tkazish darajasiga kutarilmasligi, xam
ichki, xam tashki iqtisodiy munosabatlar xar qandaymafkuradan xoli bo'lishi
lozim. Avval iqtisodiyot keyin siyosat, "avval taom, badaz kalom" degan
xikmalar bekorga aytilmagan. Butun insoniyat tajribasi shuni ko'rsatadiki, xar
bir ishchi, muxandis, texnik o'z ish joyida korxona, birlashma, tsexlarda o'zini
xujayin deb xis qilish, o'z mexnatining pirovard natijasidan moddiy jixatdan
manfaatdor bo'lishi kerak. Ular ishlab chiqarilgan traktor, mashina, taer va
boshqa maxsulotlar ichki bozorda va jaxon bozorida, bozorning o'zi belgilab
beradigan narxlar bo'yicha erkin sotilish kerak. Bozor qoidasiga ko'ra kimning
maxsuloti yuqori sifatli, kurinishi yaxshiroq va narxi arzonlik bo'lsa, qsha
maxsulotga talab boshqa maxsulotlarga nisbatan ko’proq bo'ladi. Bunday
vaziyatda bozorga xech qanday siyosat yoki mafkura o'z ta’sirini o'tkaza
olmaydi. Soliq tizimi Respublikamiz ijtimoiy iqtisodiy xayotidagi xarakatiga
qarab xilma xil guruxlarga bo'linadi. Soliq tizimi iqtisodiy moxiyatiga qarab,
kelib tushish manbaiga qarab, byudjetga o'tkazish nuqtai nazaridan
10

O‘zbekistonda byudjet-soliq siyosati vositalari yordamida
iqtisodiyotni tartibga solish xususiyatlari.
Reja:
1. Davlatning iqtisodiyotini tartibga solish usullari
2. Iqtisodiyotning pul-kredit (pul) siyosati.
3. Iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning roli
3

ro`yobga chiqarish borasidagi mas`uliyati darajasini va buning uchun zarur
bo`lgan funktsiya va vakolatlarni belgilaydi, respublika byudjeti, shuningdek,
respublikani iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning eng muhim dasturlarini ishlab
chiqadi.
Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonunlarga muvofiq mamlakat hududidagi
barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va
fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo`lgan qarorlar va farmoyishlar
chiqaradi.
Ma`lumki, iqtisodiy islohotlarning pirovard natijalari uni amalga oshirish
ob`ektidan (respublika, tarmoq, korxona) qat`iy nazar, mujassamlashgan holda
hududiy birlik (viloyat, tuman, shahar)lar darajasida namoyon bo`ladi.
O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin
mamlakatimizda huquqiy-demokratik davlat barpo etish oliy maqsad qilib
belgilandi. Buning uchun ikkita muhim vazifani hal etish talab qilinadi. Bularning
birinchisi, bozor munosabatlariga asoslangan va ijtimoiy yo`naltirilgan
iqtisodiyotni barpo etish bo`lsa, ikkinchisi, davlat hokimiyatining vakillik va
o`zini-o`zi boshqarish organlarining yangi tizimini yaratishdir.
O`tgan davr ichida respublikamizda bozor islohotlari chuqurlashib,
huquqiy-demokratik institutlar rivoj topdi va ayni vaqtda mahalliy ijroiya
hokimiyati organlarining faoliyati ham takomillashib bordi.
Mahalliy davlat hokimiyati bir-biriga bo`ysunmagan davlat va vakillik
organlaridan iborat bo`lib, ular o`z faoliyatlarini o`zaro hamkorlik asosida tashkil
etadilar.
Viloyat, tuman, shahar hokimi viloyat, tuman va shaharning oliy
mansabdor shaxsi bo`lib, ayni bir vaqtda tegishli hududdagi vakillik va ijroiya
hokimiyatini boshqaradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir hudud o`z iqtisodiy rivojlanishida
ko`proq erkinlikka ega bo`lishi, ishlab chiqarish natijalaridan, avvalo, ushbu
hudud aholisi manfaatdor bo`lishi lozim. Ma`lumki, respublikamizda bozor
munosabatlariga o`tish jarayoni yangi-yangi ijtimoiy munosabatlarning, ayniqsa,
29

MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………...…...4
I BOB DAVLAT IQTISODIYOTI VA TARTIBGA SOLISH USULLARI
1.1 O'zbekiston soliq siyosatining mazmuni, strategiyasi va taktikasi.……….…..7
1.2 Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy munosabatlarni rivojlantirishda soliq
siyosatining o'rni.……...........................................................................................14
1.3 Soliq guruxlari va tasnifi …………………...…………………….………17
II BOB O‘ZBEKISTONDA DAVLAT TOMONIDAN IQDISODIYOTNI
TARTIBGA SOLISH
2.1 Iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning roli………………..21
2.2. Iqtisodiyotni boshqarish organlari………………………………………….29
Xulosa ……………………………………………………………………….......34
Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………….36

2

chiqarishga yo'naltirilgan bo'lishi kerak.Bozor sharoitida davlat oldida qiyin
vazifa turibdi: bir tomondan, u iqtisodiy dastaklar yordamida bozor tizimini
qo'llab-quvvatlashi va ishlashini osonlashtirishi kerak, boshqa tomondan esa bu
tizimni keraksiz ta'sir bilan yo'q qilmasligi kerak.Iqtisodiy o'sish soliq yukini
kamaytirish yoki davlat xarajatlarini ko'paytirish orqali hukumat tomonidan
sezilarli qo'llab-quvvatlanishi mumkin. ikkinchisiga davlat daromadlarining
etarlicha yuqori darajasi natijasida erishish mumkin. Soliq ma'muriyati
darajasining bir vaqtning o'zida ko'tarilishi bilan soliq stavkalarini pasaytirish
orqali davlat daromadlarini ko'paytirish muammosini hal qilish. To'lanishi kerak
bo'lgan soliqlar iloji boricha byudjetga tushishini ta'minlash kerak.Soliq tizimi
moslashuvchan va dinamik bo'lishi kerak. Bozorda paydo bo'layotgan turli xil
yangiliklarga imkon qadar tezroq moslashishga tayyor bo'lishi kerak. Bunday
harakatchanlikka erishishning asosiy to'sig'i soliq jarayonini qonunchilik bilan
ta'minlash jarayonidir.Bugungi Rossiya uchun bozorga o'tish davrida davlat
tomonidan tartibga solish ayniqsa muhimdir. Iqtisodiyotda o'nlab yillar davomida
davlatning mustabid diktaturasidan so'ng, davlatning iqtisodiyotga aralashuvidan
butunlay voz kechish to'g'risida fikrlar bildirilmoqda. Ko'rinib turibdiki, haqiqat,
har doimgidek, o'rtada. Shuning uchun iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solishning jahon tajribasi Rossiya uchun muhimdir, uni o'rganish kerak.
34

elektr energiya va yoqilg'i sarfi, tovarlar baxosi markaz tomonidan boshlab
berilar edi. Bu bozor iqtisodiyoti talablariga zid bo'lganligi uchun xam
korxonalarga moliyaviy erkinlik berilishi zarurligi tug'ildi.
Uchinchidan, ish xaqi xarajatlarining oshib ketishi natijasida davlat
g'aznasiga tushadigan foydadan ajratmalar miqdori kamayib ketganligi sababli
uning qrniga yalpi daromaddan soliqqa tortish zaruriyati paydo bo'ldi.
To'rtinchidan, bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida ishlab chiqarish darajasining
pasayishi, infliyatsiya, ishsizlarning ko'payishi, moliyaviy tanqislik, baxolarning
keskin oshib ketishi kabi xodisalar yuz berdi. Ularni qoplash uchun zarur
daromadlar bo'lishligi talab etiladi. Bu daromadlarni faqat to'g'ri soliqlar orqali
byudjetga jalb qilish etarli bo'lmay qoladi. Shuning uchun, to'g'ri soliqlardan
tashqari egri soliqlarni xam qo'llash zaruriyati tug'uldi.
Beshinchidan, mustaqillikka yerishgan xar bir davlat o'zining mustaqil soliq
tizimiga ega bo'lishi kerak. Bu xam iqtisodiy, xam maonaviy jixatdan zaruriyat
xisoblanadi. Shu sababli xam soliq tizimi isloxati amalga oshrilimoqda.
Shunday qilib soliq tizimi muayyan sharoitda davlat foydasiga undiriladigan
soliqlar majmuidir, ularni yig'ib olish yo'llari va usullarining tashkil etilishidir.
Soliq tizimiga soliq turlari, soliq miqdori, soliq undiriladigan daromadlarni
aniqlash kabilar kiradi. Endi soliq tizimining vazifasi to'g'risida gaplashaylik.
Ular:
Soliq to'lovchilar bilan davlat o'rtasida daromadlarni taqsimlash va qayta
taqsimlash vazifasi;
Iqtisodiy va ijtimoiy soxadagi faoliyatini rag'batlantirish yoki cheklab
qo'yish;
Axolining muayyan tabaqalariga ijtimoiy imtiyozlar berish vazifalari.
O'zbekiston bozor iqtisodiyotiga o'tishning o'ziga xos va o'ziga mos yo'lini
tanlab oldi va uni jamiyatda bosqichma-bosqich muvaffakiyatli amalga
oshirilmokda. Ushbu tanlangan yo'lning moxiyati O'zbekiston Respublikasining
Prezidenti I.A.Karimovning besh tamoyilida taxriflab berilgan. Bu qoida
9

Davlatning iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmida jamiyatda siyosiy,
ijtimoiy barqarorlikni ta`minlash maqsadida aholining iqtisodiy jihatdan nochor
yashayotgan guruhlarini ijtimoiy himoyalash muhim o`rin tutadi. Aholining
yordamga muhtoj qismini ijtimoiy himoyalash uchun jamiyat milliy iqtisodiyot
tarmoqlarini, shu jumladan, qishloq xo`jaligini qo`llab-quvvatlash maqsadidagi
daromadlar davlat tomonidan qayta taqsimlanadi. Daromadlarning qayta
taqsimlash tizimida davlat muhim o`rin tutadi. Davlat tomonidan daromadlarning
qayta taqsimlanishi iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmining muhim unsuri
hisoblanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmida makroiqtisodiy
barqarorlashtirish chora-tadbirlari ham muhim o`rin tutadi. Ma`lumki, bozor
iqtisodiyoti sharoitida ishbilarmonlik faolligi o`zgarib turadi, iqtisodiy o`sish
uning pasayishi bilan almashinib turadi. Uning oqibatida firmalarning sinishi va
ishsizlarning ko`payishi ortadi, aholi turmush darajasi pasayadi, ular ko`p
qiyinchiliklarni boshdan kechiradilar. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta`minlash
mexanizmi yordamida iqtisodiy o`sish tsiklidan tanglikka (pasayishga) o`tishdagi
salbiy oqibatlarni cheklash, shuningdek, tanglikdan iqtisodiy o`sish sari o`tish
imkoniyatlari vujudga keladi.
Shunday qilib, iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmi
jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga ta`sir ko`rsatuvchi va
ko`maklashuvchi chora-tadbirlar tizimidan iborat degan xulosa qilish mumkin.
Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirish
Markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi sharoitida xo`jalik yuritish to`la-
to`kis davlatning direktiv, ya`ni yuqoridan tushiriladigan ko`rsatmalari va reja
topshiriqlari asosida amalga oshirilar edi. Rejalar qonun kuchiga ega bo`lib,
ularni bajarish shart va majburiy hisoblanar edi. Hamma narsani yuqoridan turib
rejalashtirish amaliyoti korxonaning xo`jalik mustaqilligi, erkinligi va
tashabbuskorligini cheklab qo`yar, bu o`z navbatida iqtisodiyot taraqqiyotiga
salbiy ta`sir ko`rsatar edi.
25

Bozor iqtisodiyotiga o`tilgach, tabiiyki, xo`jalik yuritishni yuqoridan turib
rejalashtirish tizimi barham topdi. Ayni vaqtda iqtisodiy taraqqiyot masalalarini
bozor munosabatlari o`zi hal qiladi, ularga hech kim, hatto davlat ham
aralashmasligi kerak, degan noto`g`ri tushuncha ham paydo bo`ldi.
Biroq o`tgan yillar tajribasi shundan dalolat beradiki, iqtisodiy taraqqiyotni,
umuman, korxona (firma)lar iqtisodiy faoliyatining, xususan, o`rta va uzoq
muddatlarga mo`ljallangan rejalarining yo`qligi bir qator salbiy oqibatlarga olib
kelishi mumkin. Xo`jalik yuritishdagi qator qiyinchiliklar, korxona (firma)ning
bankrotga uchrashi, ayrim tovarlar narxining “osmon”da ekani, ishsizlar sonining
ko`payishi va boshqalar rejalashtirish tizimining yaxshi yo`lga qo`yilmaganining
oqibati, deb baholash mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ham iqtisodiyotni boshqarish va
qo`yilgan maqsadga yo`naltirishni davlat tomonidan tartibga solib turilishi muhim
ekanligi ayon bo`lib qoldi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning engmuhim
shakllaridan biri iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish varivojlantirishdir.
Mamlakat miqyosida ishlab chiqaruvchi kuchlarnirivojlantirish, hududiy va
tarmoqlararo mehnat taqsimoti, davlat mulkiningmavjudligi, iqtisodiyotga jalb
etilayotgan sarmoyalar harakatinimuvofiqlashtirish zarurati va boshqalar iqtisodiy
taraqqiyotni bashorat qilishva rejalashtirishni taqozo etadi.
Bashorat qilish istiqbolni oldindan ko`ra olishning quroli sifatida
boshqaruvning samarali dastagi hisoblanadi. Undan foydalanmaslik ishlab
chiqarishning kamayishiga olib keluvchi sabablardan biridir. Shuning uchun
mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, korxonalar (firmalar) rivojlanishini o`rta va
uzoq muddatga bashoratlash va davlat tomonidan tartibga solish tizimini joriy
qilish muhim ahamiyatga ega.
Iqtisodiy taraqqiyot istiqbolini aniqlash bashorat qilish deb yuritiladi va u,
odatda, uzoq muddatga (10 yilgacha) va o`rta muddatga (5 yilgacha)
mo`ljallanadi. Bunda o`tgan davrdagi iqtisodiy rivojlanish holati va yo`l
qo`yilgan kamchiliklar tahlilidan kelib chiqib va bozor kon`yukturasini o`zgarish
26

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1Agapova T.A., Seregina S.F. Makroiqtisodiyot: darslik. - M.: Biznes va xizmat
ko'rsatish, 2004 y.
2 Katta iqtisodiy lug'at. / Ed. A.N. Azrilian. - 4-nashr. qo'shish. va qayta ko'rib
chiqilgan - M.: Yangi iqtisodiyot instituti, 1999 y.
3 Borisov A.B. Iqtisodiyotning katta lug'ati. - M.: Kitob olami, 2003 yil.
4 Borisov E.F. Iqtisodiy nazariya: Darslik. - M.: Moliya va statistika, 1997 y.
5 Kulikov LM Iqtisodiy nazariya asoslari: O'quv qo'llanma. - M.: 2001 yil.
6 Iqtisodiy nazariya kursi: Darslik. / Ed. M.N. Chepurin, E.A.Kiseleva. - Kirov:
ASA, 2002 yil.
7 Makroiqtisodiyot. Nazariya va rus amaliyoti: O'quv qo'llanma. Ed.
A.G.Gryaznova, N.N. Dumnoy. - M.: KNORUS, 2004 yil.
8 Nureyev R.M. Mikroiqtisodiyot kursi.- M.: NORMA, 2000.
9 Samofalova E.V. va boshqa xalq xo'jaligini davlat tomonidan tartibga solish:
darslik. - M.: KNORUS, 2005 yil.
10 Iqtisodiy nazariya: Darslik / Ed. I.P. Nikolaeva. - M.: Prospekt, 2001 yil.
35

Shu bilan birga, pul-kredit choralarining ahamiyatining oshishi moliya
mexanizmi uning faoliyat ko'lamini pasayishiga olib kelmadi. Ichki iqtisodiyot
(ayniqsa, qishloq xo'jaligi va ijtimoiy sohalar) rivojlanish uchun imtiyozlarni
asosan byudjet mablag'lari hisobidan oladi.
II BOB O‘ZBEKISTONDA DAVLAT TOMONIDAN
IQDISODIYOTNI TARTIBGA SOLISH
2.1 Iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning
roli
Davlat tomonidan Bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda
iqtisodiyotni tartibga solish borasida davlat muhim vazifalarni bajaradi. Davlat
iqtisodiyotga faol aralashib, bozor mexanizmining amal qilishiga ko`maklashadi,
raqobatchilik muhitini yaratib, aholini salbiy oqibatlardan himoyalash chora-
tadbirlarini ko`radi. Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solishdan
ko`zlangan asosiy maqsad bozor munosabatlarini muayyan va ma`lum
yo`nalishlar asosida rivojlantirib, iqtisodiy taraqqiyot sur`atlarini jadallashtirish
va aholi turmush darajasini oshirish choralarini ko`rishdan iboratdir.
Rejali iqtisodiyot tizimidan xalos bo`lgan O`zbekiston Respublikasida
ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish davlatning bosh vazifasi
hisoblanadi. Shu munosabat bilan o`tkazilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonini
davlat bosh islohotchi sifatida boshqarib bormoqda. O`zbekiston Respublikasi
Prezidenti I. Karimov: “Murakkab o`tish davrida davlatning o`zi bosh islohotchi
bo`lishi zarur. Davlat butun xalqning manfaatlarini ko`zlab, islohotlar
jarayonining tashabbuskori bo`lishi, iqtisodiy taraqqiyotning etakchi
yo`nalishlarini belgilashi, iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada va suveren
davlatimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida tub o`zgarishlarni amalga oshirish
siyosatini ishlab chiqishi va izchil ruyobga chiqarishi kerak”, – deb ta`kidlagan
edi.
20

to'laqonli valyuta tizimi bilan ta'minlash;Xo'jalik banklarining kredit faoliyatiga
ta'siri (makroiqtisodiy siyosat manfaatlari uchun).
Rossiyada Rossiya Bankining asosiy vazifasi rublni himoya qilish va
barqarorligini ta'minlashga qaratilgan yagona davlat pul-kredit siyosatini ishlab
chiqish va amalga oshirishdir.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda qabul qilingan qonunlarga
binoan Markaziy bank faoliyati hukumatning iqtisodiy siyosati vazifalarini
bajarishga yo'naltirilgan bo'lishi kerak. Shu bilan birga, ushbu kredit markazi
hukumatga nisbatan boshqa maqomga ega bo'lishi mumkin. Bir qator holatlarda
Markaziy bank to'liq javob beradi, ba'zida uning mustaqilligi kam, ba'zida esa
juda mustaqil pozitsiyani egallaydi.
Markaziy bank tomonidan ma'lum darajadagi mustaqillik hokimiyatning
bo'linishi printsipi asosida beriladi. G'arb davlatlari tajribasidan ko'rinib turibdiki,
maxsus maqom Markaziy bankka davlat irodasini muloyim ijrochi bo'lmaslik
huquqini beradi. Qiyin iqtisodiy vaziyatda hukumat kredit markazidan moliyaviy
muammolarini qo'shimcha pul massasini chiqarish orqali hal qilishni talab qila
olmaydi.Xorijiy mamlakatlar amaliyoti shuni ko'rsatadiki, Markaziy bankning
operatsion mustaqilligi, qoida tariqasida, yanada muvaffaqiyatli makroiqtisodiy
natijalarni belgilaydi.Pul muomalasi sohasida faoliyat yurituvchi Markaziy bank
turli xil vositalardan foydalanadi. Ularning aksariyati bilvosita ta'sirga ega. Bu
iqtisodiyotdagi davlat harakatining umumiy tamoyillariga o'xshashlik. Biroq,
kredit markazining ba'zi operatsiyalari to'g'ridan-to'g'ri amalga oshirilishi
mumkin. Ochiq bozordagi operatsiyalar Markaziy bankning iqtisodiyotga
ta'sirining eng bozorga asoslangan variantini namoyish etadi. Ushbu holatda
ko'zlangan maqsad, ma'lum bir mamlakatda muomalada bo'lgan pul miqdorini
tartibga solishdir. Tijorat banklariga qimmatli qog'ozlarni sotish jarayonida
ulardan ortiqcha balanslar olib tashlanadi. Natijada muomaladagi pul massasi
qisqarmoqda. Qimmatli qog'ozlarni ishbilarmon banklardan sotib olishda
Markaziy bank ularning narxini to'laydi va shu bilan milliy iqtisodiy muomalaga
qo'shimcha pul massasini kiritadi.
17

mulk munosabatlarining vujudga kelishiga sabab bo`ldi. O`zini-o`zi mablag`
bilan ta`minlash tamoyili joriy etilib, xo`jalik yuritishning mutlaqo yangi usullari
vujudga keldiki, bularga eskicha usul bilan, eski organlar bilan rahbarlik qilib
bo`lmay qoldi. Shu munosabat bilan yangicha ishlash qobiliyatiga ega bo`lgan,
ya`ni mas`uliyatni o`z zimmasiga olib, masalalarni tezkorlik bilan hal qila
oladigan davlat organlari zarur bo`lib qoldi. Bu zarurat mahalliy boshqaruv
amaliyotida mavjud bo`lgan organlarni vakillikka asoslangan va yakka boshchilik
tamoyili asosida ish yurituvchi organlar bilan almashtirishni taqozo etdi.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan mahalliy hokimiyat
organlari vakolatiga quyidagilar kiradi:
-qonuniylikni, huquqiy tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta`minlash;
-hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish;
-mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar,
yig`imlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamg`armalarni hosil qilish;
-mahalliy kommunal xo`jalikka rahbarlik qilish;
-atrof-muhitni muhofaza qilish;
-fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta`minlash;
-normativ xujjatlarni qabul qilish hamda O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasiga va qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga
oshirish.
Yuqoridagilar mahalliy vakillik va ijroiya hokimiyati organlarining
birgalikda amalga oshiradigan vazifalari bo`lib, ularning vakolati shu
vazifalardan kelib chiqadi.
Bozor munosabatlarining rivojlanishi xo`jalik yurituvchi
sub`ektlarning moliya-xo`jalik mustaqilligini kengayib borishini taqozo etadi. Bu
o`z navbatida ularning gorizontal xo`jalik aloqalarining rivojlanishiga olib keladi.
Natijada markaziy boshqaruv organlarining vakolatlari torayib boradi.
Hozirga qadar saqlanib qolgan tarmoq boshqaruv organlari
mamlakatimizning strategik iqtisodiy siyosatidan kelib chiqqan holda quyidagi
vazifalarni hal etish bilan shug`ullanadi:
30

Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning eng kuchli va
ta`sirchan vositasi hisoblanadi. Ular har qanday ishlab chiqarish xarajatlari
tarkibiga kiritiladi. Shuning uchun soliq stavkasi ko`tarilsa, korxona (firma)
foydasi kamayadi va aksincha, bu stavkalar kamaysa, olinayotgan foyda
ko`payadi. Demak, tovar ishlab chiqaruvchilarning moddiy manfaatdorligi ko`p
jihatdan undirilayotgan soliqlar stavkasiga bevosita bog`liq. Soliqlar stavkasini
oshirish yoki kamaytirish orqali muayyan ishlab chiqarish tarmoqlari rivojini
sekinlashtirish (hatto to`xtatish), boshqa tarmoqlar rivojini esa rag`batlantirish
mumkin.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning moliyaviy vositalaridan
biri sanatsiya hisoblanadi. U asosan umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqib,
davlat korxonalariga ko`rsatiladigan moliyaviy yordamdir. Korxona qarzini
kechib yuborish yoki uni o`zga sub`ektlar hisobidan qoplash, qarzni to`lash
muddatlarini kechiktirish, qarz uchun to`lanadigan foizlarni kamaytirish,
korxonaga buyurtma berib, uning haqini oldindan to`lab qo`yish va hokazolar
sanatsiya shakllari hisoblanadi.
Davlat tomonidan aniq maqsadlar uchun qaytarib olmaslik sharti bilan
ajratiladigan moliya mablag`lari subsidiyalar deb yuritiladi. Iqtisodiyotni tarkiban
o`zgartirish (diversifikatsiyalash), eksport va import muvozanatini ta`minlash,
ayrim hududlarga yordam berish kabi maqsadlar uchun ajratiladigan mablag`lar
(subsidiyalar) ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim
ahamiyat kasb etadi.
Bojxona to`lovlari davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish, aniqrog`i,
eksport va importni cheklash yoki rag`batlantirishning muhim vositasi
hisoblanadi. Ularning stavkalari ko`paysa, chegaradan o`tayotgan tovarlar
miqdori kamayadi va aksincha, stavkalarning kamayishi tovarlar oqimining
ko`payishiga olib keladi.
Yana shuni ham aytib o`tish joizki, davlat o`zining kredit siyosati orqali
iqtisodiyot taraqqiyotiga ham o`zining ta`sirini o`tkazib turadi.
24

Kurs ishining maqsadi. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish
xususiyatlarining nazariy asoslarini o’rganib, xususiylashtirish haqida kerakli
ko’nikma hosil qilish hamda bulardan foydalanib amaliyotda tatbiq etish va
takomillashtirishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari:
- O’zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslarini
o’rganish;
- O’zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini belgilovchi
me’yoriy-huquqiy bazasini yoritib berish;
- O’zbekistonda mulkchilik tizimini shakllanishining bosqichlari va
xususiyatlarini tahlil qilish;
- Mulkchilik shaklini o’zgartirish- ko’p ukladli tizimni yaratishning asosi
ekanligini anglash;
- Xususiylashtirilgan korxonalarni qo’llab-quvvatlash iqtisodiy
taraqqiyotimizni muhim omili ekanligini ko’rsatib berish.
5

Egri soliqlar korxona va tashkilotlar faoliyatining moliyaviy yakuniga
bog'liq bo'lmaydi. Ular sotilayotgan tovarlar va xizmatlar oborotiga (baxosiga)
ustama tarzda belgilanadi. Ular so'zsiz tovar qiymati va xizmat summasini
oshiradi va iste’mol ni kamytiriladi. Bu soliqlarni ba’zan iste’mol soliqlari deb
xam ataladi. Bundan qaraganda ularni guyo maxsulot sotuvchi yoki xizmat
ko’rsatuvchi to'laetgan bo'ladi. Aslida esa ularning xaqiqiy to'lovchisi tovar va
xizmatlarni iste’mol qiluvchilar bo'ladi. Egri soliqlar guruxiga ko'shilgan
qiymat solig'i, aksiz solig'i va bojxona bojlari kiradi. Soliq solish tizimining bir
qancha elementlari mavjud va bular quyidagilardan iboratdir: soliq subyekti,
obyekti, manbasi, soliq stavkasi, soliq solish birligi, soliqlardan imtiyozlar va
boshqalar kiradi.
Biz avvalo soliq tizimi va soliq solish tizimi tushunchalarni bir-biridan
farqini bilishimiz zarur. Bu yerda nazariy jixatdan soliq tizimi soliqlar yig'indisi
tushuniladi. Soliq solish tizimi esa tashkiliy jixatdan, tuzilish usullari yig'indisi
tushuniladi, Ya’ni soliq solish tizimi amaliy uslublar yig'indisidir.
Shunday qilib, soliq solish tizimi deb, Oliy majlis tomonidan belgilangan va
ijrochi idoralar tomonidan undiriladigan soliqlarni tuzilish usullari va
tamoyillari yig'indisiga aytiladi. Bu tizimning urni jamiyatning ijtimioy-
iqtisodiy tizimi bilan aniqlanadi.
Soliq solish tizimining bir qancha elementlari mavjud va bular
quyidagilardan iboratdir: soliq subyekti, obyekti, manbasi, soliq stavkasi, soliq
solish birligi, soliqlardan imtiyozlar va boshqalar kiradi.
Soliq subyekti bu soliq munosabatlarni tashkil qiluvchilar. Bularga asosan
soliq to'lovchilar:
yuridik shaxslar korxona, tashkilot, firma va jismoniy shaxslar-axoli kiradi.
Ikkinchi tomondan soliq subyektiga davlat kiradi, Ya’ni soliq oluvchi.
Soliq obyekti - bu soliq solinadigan daromad, narsa (buyum), mulk, qiymati,
tovar, yer maydoni, ot kuchi va boshqalar. Ko'pincha soliq nomi obyekt nomi
bilan ataladi. Masalan, yer solig'ida yoki daromad solig'ida.
7

Iqtisodiy siyosatni moliyaviy yoki kredit mexanizmidan foydalangan holda
olib borish iqtisodchilar uchun muhim savol tug'diradi, u yoki bu variant qaysi
vaziyatda maqbulroq? Yana bir jihat ham dolzarbdir: moliya va kredit
choralarining qaysi nisbati iqtisodiyotda amal qilishi maqsadga mnuvofiqdir?
Tartibga solish jarayonida moliyaviy tadbirlarning ustunligi odatda
iqtisodiy siyosatning keynscha versiyasi deb nomlanadi. Pul mexanizmiga katta
e'tibor iqtisodiyotda "monetarizm" nomini oldi. G'arb mamlakatlarida iqtisodiy
siyosatni amalga oshirish amaliyoti shuni ko'rsatdiki, eng oqilona tartibga
solishning ikkala yo'nalishining kombinatsiyasi hisoblanadi. Biroq, uning
doirasida iqtisodiy vaziyat holatiga qarab, u yoki bu usulni kuchaytirish
yo'nalishida har doim o'zgaruvchan dalgalanma mavjud.
Davlat tomonidan tartibga solish usullarining davriy tebranishlari
(moliyaviy va pul mablag'lari o'rtasidagi) tsiklikga o'xshaydi. Biroq, bu holda
mexanik takrorlashlar mavjud bo'lishi mumkin emas. Tartibga solinadigan asos -
iqtisodiyot rivojlanib, murakkablashib bormoqda. Masalan, keynesianizm
mamlakatlararo qaramlik darajasi zaifroq bo'lgan paytda muvaffaqiyatli ishlagan.
Xalqaro raqobat unchalik qattiq bo'lmagan. Mamlakatlarda hozirgi iqtisodiy
ochiqlik darajasi mavjud emas edi.
Demak, ob'ektiv haqiqat shundan iboratki, iqtisodiy siyosat bir vaqtning
o'zida nafaqat o'zaro mos keladigan, balki bir-biriga zid bo'lgan bir nechta
muammolarni hal qilishi kerak. Shuning uchun ham davlat vositalarni (moliyaviy,
pul) ishlatishga majbur, ularni ham har doim ham birlashtirish oson emas, ba'zan
esa bir-biriga ziddir. Bu davlatni tartibga solishning tobora murakkablashib
borayotgan tabiatining namoyon bo'lishi.
Rossiyaning iqtisodiy siyosatida ikkala vositadan foydalanish amaliyoti
ishlab chiqilmoqda. Islohotning boshlanishi muqarrar ravishda pul-kredit
tadbirlarining rolini kuchaytirdi, ya'ni. pul-kredit siyosati. Sababi: ushbu
yo'nalishsiz islohotning o'zi boshlana olmadi. 1985-1992 yillarda tartibga solishda
moliyaviy dastaklarning keng tarqalishi tub o'zgarishlarni boshlay olmadi.
19

amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy korxonalarning huquqiy mavqeini
mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va shartnomalarga amal
qilishni kafolatlash; korxonalar, resurslarni yetkazib beruvchilar va iste’molchilar
o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va
boshqalar.
Davlat tomonidan ijtimoiy muhitni ta’minlash o‘z ichiga ichki tartibni
saqlash mahsulot sifati va og‘irligini o‘lchash standartlarini belgilash, tovar va
xizmatlar ayirboshlashni yengillashtirish uchun milliy pul tizimini muomalaga
kiritish kabilarni oladi.
Bozor tizimi pul daromadlarini va milliy mahsulotni jamiyat a’zolari
o‘rtasida taqsimlashda birmuncha tengsizliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli
davlat o‘z zimmasiga daromadlar tengsizligini kamaytirish vazifasini oladi. Bu
vazifa bir qator tadbir va dasturlarda o‘z ifodasini topadi.
Birinchidan, transfert to‘lovlari muhtojlarni, nogironlarni va birovning
qaramog‘ida bo‘lganlarni nafaqalar bilan, ishsizlarni ishsizlik nafaqalari bilan
ta’minlaydi. Ijtimoiy ta’minot dasturlari orqali pensionerlar va qariyalarga
moliyaviy yordam ko‘rsatiladi.
Ikkinchidan, davlat bozorni tartibga solish yo‘li bilan, ya’ni talab va taklif
ta’sirida o‘rnatiladigan narxlarni o‘zgartirish yo‘li bilan ham daromadlarning
taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Davlat bir qator yo‘llar bilan resurslarning nomutanosib taqsimlanishi
keltirib chiqaradigan oqibatlarni yumshatishga ham harakat qiladi.
Birinchidan, iste’molchilarning aniq tovar va xizmatlarni xarid qilish
qobiliyatini oshirish yo‘li bilan ularning talabi kengaytiriladi.
Ikkinchidan, davlat taklifni oshirish maqsadida ishlab chiqarishni
subsidiyalashi mumkin. Subsidiyalar ishlab chiqaruvchilarning zararlarini
qisqartiradi va mahsulotlar ishlab chiqarishda resurslarning yetishmasligi
muamosini bartaraf qiladi.
Uchinchidan, davlat ayrim tovarlar va ijtimoiy ne’matlarning ishlab
chiqaruvchisi sifatida chiqadi. Bunday tarmoqlar davlat mulkchiligiga
12

-tarmoq rivojlanishining umumiy yo`nalishlarini aniqlash;
-ilmiy-texnikaviy siyosatni o`tkazish;
-chet el investitsiyalarini jalb etish;
-ekologik muammolarni hal qilish.
Shuni ham aytib o`tish kerakki, mamlakat miqyosida makroiqtisodiy
barqarorlik va rivojlanishga oid vazifalarni bajarishda O`zbekiston Respublikasi
Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi hamda Moliya vazirligi o`zlarining
alohida o`rniga ega bo`lib, bozor munosabatlarining rivojlanishi ularning
maqsadiga salbiy ta`sir ko`rsata olmaydi.
Respublikamiz milliy iqtisodiyotida o`nlab tarmoqlar, minglab korxonalar
faoliyat ko`rsatadi. Ularni bir-biri bilan muvofiqlashtirish, mamlakatimiz
hududida joylashtirish va mahsulot (xizmat)ga bo`lgan talabni aniqlash har bir
tarmoq oldida turgan keng qamrovli masalalar hisoblanadi. Bularni samarali va
oqilona hal qilish boshqarishning tarmoq organlari hisoblanuvchi vazirliklar,
davlat qo`mitalari, kontsernlar, kontsortsiumlar, assotsiatsiyalar va xolding
kompaniyalari zimmasiga yuklatilgan.
Vazirlik – o`ziga tegishli tarmoqning xo`jalik tizimida boshqarishning eng
oliy bo`g`ini hisoblanadi. U tarmoqning ahvoli, rivojlantirish istiqbollari, fan-
texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish (xizmat)ning texnologik darajasi,
mahsulotning sifati va uning raqobatbardoshligi, ishlab chiqarilayotgan
mahsulotga bo`lgan talabni qondirish uchun mas`uldir. Vazirlikka O`zbekiston
Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlangan vazir rahbarlik qiladi.
Davlat qo`mitalari – vazirlik va idoralarning faoliyatini tartibga solish,
nazorat qilish va muvofiqlashtirish yo`li bilan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga
rahbarlik qilishga mo`ljallangan markaziy tarmoq boshqaruv organlaridir.
Kontsern – ishlab chiqarishning diversifikatsiyasi (o`zgarishi, xilma-
xilligining ko`payishi) asosida tarkib topadigan ko`p tarmoqli korporatsiyadir.
Uning tarkibiga turli tarmoqlar (sanoat, transport, savdo, bank sohasi)ga tegishli
korxona va muassasalar ixtiyoriylik asosida kiradi.
31

O'zbekistonla soliq. Byudjet siyosati vositalari yordamida iqtisodiyotni tartibga solish xususiyatlari

Купить