• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 1.3MB
Покупки 3
Дата загрузки 04 Май 2024
Расширение doc
Категория Экология

Продавец

Maftuna Ilhomovna

Дата регистрации 04 Май 2024

3 Продаж

Oʻzbekistonning alohida muhofaza qilinadigan hududlari

18 yilida_____________________________________________________ fani bo’yicha yozilgan _ kurs talabasi_______________________________________ ______________________________________________________kurs ishiga Taqriz Kurs ishining mazmuni va unga qo’yiladigan talablarning bajarilishini baholash (40 ball) Kurs ishinig himoyasini ba’holash (30 ball): Kurs ishi bo’yisha berilgan savollarga javobini ba’holash(30 ball): Umumiy to’plagan ball;_________balga loyiq deb ba’holansin . 1.Komissiya raisi : _____________________________________ 2. A’zolari: _____________________________________ ________________________ _____________ 10 MUNDARIJA KIRISH 3-4 ASOSIY QISM I.BOB. ALOHIDA MUHOFAZALANADIGAN HUDUDLAR 1.1. Alohida muhofazalanadigan hududlar 5- 6 1.2. Qo’riqxonalar va ularning ahamiyati 7 - 9 II.BOB. O’ZBEKISTON QO’RIQXONALARI 2.1. O’zbekiston qo’riqxonalari 9 - 13 2.2. Tog’-o’rmon qo’riqxonalari 14 - 17 2.3. Cho’l o’rmon qo’riqhonalari 17-21 IIIBOB QO’RIQXONALARNING AHAMIYATI 3.1. Atrof muhitni muhofaza qilishda qo’riqxonalarning ahamiyati 21-23 3.2. Qo’riqxonalarda uchrovchi turlar 23-24 XULOSA 25 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 26 O’ZBEKISTON RESPUBLİKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLİGİ BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT UNİVERSİTETİ BIOLOGIYA FAKULTETI UMUMIY BIOLOGIYA VA FIZIOLOGIYA ʼ KAFEDRAS I “ZOOLOGIYA” fanidan KURS ISHI Mavzu : _ O zbekistonning alohida muhofaza qilinadigan hududlariʻ ______________________________________________________________ Bajardi:_ Sheripbayeva Maftuna biologiya fakulteti 2 kurs talabasi Tekshirdi: _ Matrasulov G ayrat ʻ Kurs ishini taqrizga topshirgan sana “____” _______2022 y. Kurs ishi taqrizdan qaytgan sana “____” _______2022y Kurs ishi himoya qilingan sana “____” _______2022 y. Baho “_____” _________ __________ (imzo) ___________ (imzo) Komissiya a’zoları: __________________ _________________ NUKUS –2022 18 Respublikasining ikkita ma’muriy tumani va ikkita viloyat hududida joylashgan: xususan, Buxoroviloyatining Romitan tuman i dagi 1467 ga va Xorazm viloyatining Hazorasp tumanidagi 8844ga y erlar shu-lar jumlasiga kiradi. Qo‘ri q xona hududi Amudaryo daryosi qirg‘o ql ari qismidan boshlanib,shimoli-garbiy qismidanjanubi-sharqqa tomon 30km, sharq sangarbga qarab,asosan to‘qayli va qumloq, sahroli y erlarni o‘z ichiga oladi. Qo‘riqxona tashkillashrilgan vaq t ga qadar bu husu siy Qizilqum o‘rmon xo‘jaligi tarkibiga kirgan. Bu erda yog‘ochsozlik bilan shugullanishar, aholining xususiy chorvasiboqilar,ovqilishardi.Amudaryo oqimining umumiy pasayishi natijasidagi dro texnik qurilishlar, xo‘jalik yuklamasining oshishi to‘laqonli to‘qaylarning inqirozga uchrashiga olib kelishi mumkin edi. Hayvonot dunyosi (Fauna) Qo‘riqxona xayvonot olami boy, qiziqarli va o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Amudaryodaryosining naqdligi, quyuq rang - barang l ik, to‘qayli o‘rmonlarning butazorlari va o‘tli o‘simliklari ta krorlanmas, boy va tabiiy ozuka bazasi, hayvonlar uchun yashirinish va in q urish uchun mos joylar qo‘riqxonaning bioxilma-xilligini saqlashni ta’minlaydi. Odatda qo‘riqxonada Buxoro bugusining tabiiy tarqalishi - tu q ayli o‘rmonlar aborigeni sana l adi. Ayni paytda 2007 yilning bahorgi kuzatuvlariga kura, qo‘riqxonada110-130 mavjud ot kun b kechiradi.Qo’riqxonada Amudaryo va Xiva qirgovulining ikki turi aniqlangan, faunaning noyob namoyondalari bo‘lgan parrandalarning 1000tadan or ti g‘i mavjud bo‘lib, ularga injiq ob-havo sharoitida Amudaryo sohillarida kun kechirish oson emas.SHunday paytlarda ularning soni keskin kamayadi.Toshqinlar vaq t ida qo‘riqxona faunasi q umloq l arida jon saqlab qoladi.2006 Yilda hayvonlarni tiklangan soni: Baliqlar -27 turda, Amfibiyalar - 2turda, Sudralib yuruvchilar - 29 turda, Sutemizuvchilar - 35 turda, Kushlar -267turda. IIIBOB.QO’RIQXONALARNiNG AHAMIYATI. Atrof-muhitni muhofaza qilishda qo’riqxonalarning ahamiyati O‘simliklarni muhofaza qilish. O‘zbekiston hududida cho‘l, adir, tog‘oldi, tog‘ va baland tog‘ balandlik mintaqalari o‘simlik qoplami tarqalgan.Respublika hududida 4100 dan ortiq o‘simlik turi bo‘lib, shundan 577 tasi dorivor,103 tasi bo‘yoqli va 560 tasi efir moyli. O‘simliklarning 10–12% muhofazaga muhtoj . Bundan tashqari mamlakatda, xususan. Orolbo‘yida tabiatni muhofaza qilish maqsadida o‘rmonlar bunyod etish davom etmoqda.Bundan 40–45 yil muqaddam tekislikdagi daryo va soylar qayirlari ancha zich to‘qay va qamishzorlar bilan qoplangan bo‘lib,to‘qaylarda turang‘il,tol,jiyda, yulg‘un kabi daraxt va butalar qalin o‘sgan. Keyingi yillarda to‘g‘on, suvomborlari va kanallar qurilishi avj olib, daryo hamda soy suvlari keskin kamayishi,sizot suvlari sathi tobora kamayib, ularning minerallashuvi va sho‘rligi ortishi natijasida buto‘qaylarning katta qismquridi (ayniqsa,quyiAmudaryo).Respublika yaylovlarining hozirgi ahvoli ham ancha tashvishlidir.Bularning asosiy sabablari – yaylovlardan noto‘g‘ri foydalanish, tog‘ oldi vachala cho‘l zonasidagi katta-katta maydonlarning asossiz ravishda haydalib, ekinlar ekilganligi, cho‘lda – saksovul, tog‘larda archa kabi qimmat baho daraxt va buta o‘simliklarining ko‘plab kesilib ketganligi, yaylovda qo‘y, mol boqish me’yorigaamal qilmaslik, yangi erlarning o‘zlashtirilishi, cho‘l zonasida yangi-yangi shahar va yo‘llar qurilib,yangikonlar ishga tushirilganligidir.O‘zbekistonning o‘rmon fondi, asosan, tog‘ o‘rmonlaridan iborat bo‘lib,tabiatni muhofaza qilishda muhim ahamiyatga ega. Ular ajoyib tabiiy manzara,o‘ziga xos sog‘lom mikroiqlim yaratadi, suvni saqlaydi va tuproqni eroziyadan asraydi,atrofmuhitning sanitariya-gigiena 10 O‘zbekistonda birinchi qo‘riqxona 1926yilda Zomin rayonining Jizzax o‘rmon xo‘jaligiga qarashli Ko‘lsoy va G‘o‘ralashsoy havzalarida «G‘o‘ralash»tog‘-archa qo‘riqxonasi nomi bilan tashkil qilingan edi. Lekin qo‘riqxona 1930 yilga kelib tugatilib,uning hududi quyonchilik sovxoziga qo‘shib berildi.Quyonchilik sovxozi ham o‘z faoliyatini 1933 yilga kelib tugatdi.1933yilda «G‘o‘ralash» tog‘-archa qo‘riqxonasi qayta tiklandi. 1951 yilga kelib «G‘o‘ralash» qo‘riqxonasi bekor qilindi.O‘zbekiston Hukumatining 1959 yil 20 iyundagi ko‘rsatmasiga ko‘ra, 1960 yilda «G‘o‘ralash» tog‘- archa qo‘riqxonasi Zomin tog‘-o‘rmon qo‘riqxonasi nomi bilan qayta tiklandi. Respublikada ikkinchi qo‘riqxona 1947 yili tuzilgan Chotqol tog‘-o‘rmon q o iriʻ qxonasidir. 1970 yildan boshlab O‘zbekistonda qo‘riqxonalar tashkil qilinishiga alohida e’tibor berila boshlandi.O‘sha vaqtda Respublikada bor-yo‘g‘i 3 qo‘riqxona (Zomin, Chotqol, Payg‘ambarorol) bo‘lib, ularning maydoni 49,3 ming gektarni tashkil qilaredi.Hozir O‘zbekistonda umumiy maydoni 490ming gektarni tashkil qilgan 9ta qo‘riqxona mavjud. 18 TOG‘-O‘RMON QO‘RIQXONALARI O‘zbekistondagi mavjud qo‘riqxonalarning joylashuv o‘rni va hudud bo‘yicha tarqalish 1993 yilda «Maxus muhofaza qilinadigan hududlar to‘g‘risida» qonun qabul qilindi. Unda bunday hududlarni aniqlash, ularni tartibga solish,muhofaza qilish qonun-qoidalari qayd qilingan. O‘simlik va hayvonot dunyosinimuhofaza qilish, ularning nodir va tugab borayotgan turlarini saqlab qolishda,soniniko‘paytirishda qo‘riqxona, milliy bog‘ va buyurtma qo‘riqxonalar ahamiyati kattadir. O‘zbekistonda qo‘riqlanadigan erlarning umumiy maydoni 2mln. gektardan ortiq. Mamlakatda 9 qo‘riqxona bo‘lib, 5 tasi – tog‘li mintaqada 2 tasi–daryoqayiridagi to‘qaydava1tasi cho‘l landshaftlarida joylashgan.Bular CHotqol tog‘-o‘rmon, Zomin, Nurota, Zarafshon, Hisor, Surxondaryo, Kitob kabi qo‘riqxonalar tog’ mintaqasiga, Qizilqum va Boday to‘qay tekislik mintaqasi qo’riqxonalaridir. Bu qo‘riqxonalarda bioekologik tadqiqotlar olib boriladi.Xisor davlat qo‘riqxonasi O’zbekistonVazirlar Kengashining 09.09.1983yildagi 521-sonli qaroriga muvofiq Qizilsuv va Miroqi davlat qo‘riqxonalariningqo‘shilishi natijasida tashkil etilgan. Xisor davlat qo‘riqxonasi O‘zbekistonda engyirik qo‘riqxona bo‘lib, 80986 ga maydonni egallaydi. Qo’riqlash tartibini joriyetish Qizilsuv davlat qo‘riqxonasi tomonidan 1974 yilda Xisor tog‘ tizmasining janubiy qismidagi 30094 ga maydonda boshlangan.1975 yilda shimoliroqda Miroqi qo’riqxonasi tashkil qilingan. Xisor davlatqo‘riqxonasi O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi tasarrufida bo‘lib, tabiatni muhofaza qilish ilmiy-tadqiqot tashkiloti hisoblanadi. O’simliklar dunyosi - Xisor qo’riqxonasi xududi Qadimgi O‘rtayer dengiz podshoxligi qaramog‘idagi Eron-Turon viloyatining Afgon-Turkiston geobotanik provinsiyasi G‘arbiy Xisor okrugiga kiradi. Buyerda faqat yuqori poya o‘simliklari berilgani va tog‘ etaklari ko‘rsatilmaganligi bois, okrugni qamrab olgan barcha o‘simliklar xilma-xilligi keltirilmagan.Ba’zi hisoblarga yuksak o‘simliklarning umumiy soni 800-900 dan kam emas.Bunda O’rta Osiyo tog ʼ o‘simliklarining xos belgilari ancha keng ko‘zga tashlanadi.Qo‘riqxonamurakkabgullilar(Compositae),dukkaklilar(Lequminosae),krest gullilar(Cruciferae),ko‘plabboshoqlilar,(Gramineae),soyabongullilar(Umbelliferae)va labgullilar (Labiatae)raboy.Dukkaklilar ichida ko‘psonli astragallar (Astragalus) o‘rinlidir, Ularning 70turi topilgan, buning ustiga ularning 6 tasi G‘arbiy Xisorda, 2 tasi faqat Xisorqo‘riqxonasida uchraydi. Hayvonot dunyosi. Palearktika chegarasidagi O‘rta Osiyo togpari mustaqil zoogeografik O‘rta Osiyo Toglari viloyatini tashkil etadi. Shimoli-G‘arbiy Xisoruning kuyidagi ikki uchastkasi tutashgan erda joylashgan: G‘arbiy-Tyanshan vaTojikiston. O‘rta Osiyo tog‘liklari boshqa tumanlaridagi kabi SHimoli- G‘arbiyXisorda palsarkgik fauna elementlari qadimgi O‘rta yer dengizi, Eron-Turon, O‘rtaOsiyo,shuningdek,ancha janubiy hindu-ximoloy va sharqiy-Osiyonikiga mos keladi.Hudud hayvonot dunyosi kam o‘rganilgan. Lekin, berilgan ma’lumotlargako‘ra umurtqalilarning 268 ta turi xisobga olingan.Qo‘riqxona suv havzalarida ikki xil baliq,19 turdagi quruqlik va suvda yashovchi va sudralib yuruvchi jonzotlar bor. Zomin tog‘–archa qo‘riqxonasi. O’zbekistondagi eng eski qo‘riqxonalardan biri bo‘lib, uning barpo etilish tarixi ma’lum qiziqish uygotadi, shuningdek ba’zi tarixiy dalillari aniqlik kiritishni talab qiladi. Birinchidan, ko‘pchilik qo‘riqxona 1926 -y ild a tashkil etilgan deb hisoblaydi va bu ma’lumot vaqtli matbuotda bugungi kunga qadar ham tilga olinadi. Biroq arxiv hujjatlariga nazar tashlansa, hammasi oydinlashadi. 18 (Salix sonqarica), Vilgelm toli (S. wilhelmsiana), ingichka bargli jiyda(Elaeaqnus anqustifolia)la r kiradi.Terakning ariy va ko‘kimtir turi Termizdan tortib Amudaryo kuyi qismining barcha ko‘lamida kayd etilgan, bunda vodiyning turli uchastkalarida q aysidir birturi ustunlik qiladi(Ashirova, 1976 y.). Bunuqtai nazardan «Baday- To‘qay»qo‘riqxonasining turli jamoa doshlar shakllanayotgan xududi ma’lum ahamiyat kasb etadi. Yuqorida nomi zikr etilgan ikkala turning areali O‘rta va Markaziy Osiyodan chetga chiqmagan.Qo‘riqxona to‘qayzorlarini ta’riflaganda, o‘rmonlardagi hamma joyida turang‘il ustunligi, jiyda va taroqsimonlar kamroq uchrashi, joylarda Amudaryo bo‘ylab qatorlab tollar ko‘zga tashlanishini aytib o‘tish lozim. To‘qaylarning ancha qismi sharqilonpechagi, sibirsinanxumi, dalachirmoviqlar, eron sarsabili va lianalar bilan o‘rilgan.To‘qa y da butalar kam,o‘tsimon o‘simliklar juda yomon rivoj topgan. Bunda eriantus, veynik, imperata singari qadimgi uchlamchi davrunsurlari mavjud. Nam joylarda oddiy qamish, qizilmiya, dag‘alkend i r, kattabargizub, lansetsimon bargizublar uchrayd i . Sho‘rxok y erlarda qorabaroq, sho‘r x ok ajrigi, turkman svedasi, dag ʼ aljunli yulg‘un va ba’zi joylarda tuzli substraktlar bilan bog‘langan oddiy yantoq o‘sadi.Hayvonot dunyosi Qo‘riqxona hududi zoogeografik ma’noda Turon ma’muriy bo‘linmasining shimoliy maydoniga qaraydi. Qo‘riqxona hayvonot dunyosi Amudaryo quyi qismi o‘rmonlari hayvonotining xos«bo‘lagi»dir. Hasharot va boshqa umurtqasizlar. Umurtqasizlar faunasi o‘rganilmagan, garchi bu y erda ularning turlari va tashq i ko‘rinishi bo‘yicha umurtqalik hayvonotlardan ancha ustunlik qilsa ham. Undan tashqari, hashorotlarning ko‘pturlari noyob yoki yo‘qolib ketish xavfi ostida turibdi. Sobiq Ittifoq Qizil kitobiga kiritilgan maxon, turkman pestryankasi, qoraqanot chigirgkalarining (Popov,AbdreimovtTishkov,1990y.)xudud i da yashas hi zoolog olimlar tomonidan tasdiqlanmadi.Baliqlar. Qo‘riqxona hududini yuvib o‘tadigan Amudaryo suvi va Ko‘kdaryo irmog‘ida 26 turdagi baliqlar (Mirzaev, 2005 y.) hayot kechiradi. 2004 yildagi kuzatishlarda «Baday-To‘qay» qo‘riqxonasi baliq turlari tarkibida 1973 yildagi ma’lumotlarga nisbatan ba’zi o‘zgarishlar ko‘zga tashlanadi.Bu Amudaryo oqimining boshqarilishi, irrigatsiya inshootlarining rivoji bilan bog‘liq. SHunday qilib, qo‘ri q xona ixtio faunasi tarkibidan bakrabaliq, oroloq ko‘zli balig‘i, zog‘orabalik, qizilqanot va oqsila kabi turlari butunlay yo‘qolgan. Amudaryo qumli suvlarining tezoqar joylarida katta va kichik kurakburunlar yashaydi.Baliqlarning bu ikkituri O‘zbekiston Qizil kitobiga kiritilgan.Amudaryoning qo‘riqxonadan o‘tgan qismida cho‘rtansifat oq qayroq, laqqabaliq, oqcha, tarashabalik, karrak(nayzaqanot), oqamur, do‘ngpeshona va boshqalar uchraydi.Suvda va quruqlikda yashaydiganlar va sudralib yuruvchilar. Quruqli k da va suvda yashovchilar kam sonli, atigi ikki turdan iborat: to‘qay chekkalarida tarqalgan yashil qurbaqa va sokin oqadigan xavzalarda uchraydigan ko‘l baqasidir.Ulardan farqli o‘laroq sudralib yuruvchilar anchagina.Bugunga kelib bu y erda sudralib yuruvchilarning 13 turi topilgan. To‘qayning chekkalarida O‘rta Osiyo toshbakasi, cho‘l kaltakesagi tez-tez uchrab turadi. To‘qay changalzorlari orasida to‘rang‘ilning o‘tgan yilgi barglari orasida cho‘l taqirko‘zlisinnng uchrashi odashyholdir. G‘ira-shirada loydevorli uylarning vayronasidan ovga chiqayotgan Kaspiy gekkonlarini ko‘rish mumkin.Tezkor va yo‘l- yo‘l kaltakesak c halar qo‘riqxona hayvonot dunyosiga xos jonivordir.Kaltakesaklar ganisbataniloklar kam uchraydi. Bu y erning Ko‘kdaryo irmog‘ida daraxt bo‘laklari va ildizlari orasida suvilonlarini ko‘rish mumkin. Tollarning o‘sib ketgan changalzorlarida o‘qilon ham topilgan. To‘qayning o‘tli o‘simliklari orasi va 18 Respublikasida to‘qay o‘rmonzorlar Amudaryo, Sirdaryo, Surxondaryo Zarafshon,CHirchiq va Qashqadaryodaryolarining quyi qismi vodiylarida ensiz tasma bo‘lib tarqalgan(1973).70-yillarga kelib Badayto‘qay hududining Amudaryo etaklarida to‘qayzor eng ko‘p saqlanib qolgan hudud ekanligini ko‘rsatib o‘tish kerak. Unda to‘qayzorga xos bo‘lgan hayvonot va o‘simliklarning barcha xususiyatli turlari mavjud bo‘lgan.Ana shularning hammasi Qoraqalpog‘iston Respublikasida yagona qo‘riqxona barpo etilishiga zamin yaratdi.«Baday-to‘qay» davla t qo‘riqxonasi O‘zbekiston hukumatining 1971 yil 26apreldagi farmoyishiga asosan tabiiy to‘qayzorlar va uning hayvonot dunyosini saqlab qolish maqsadida barpo etilgan.Bugungi kunda «Baday-to‘qay» qo‘riqxonasi maydoni 6462ga maydonni tashkil etadi.Joylashuv o‘rni va chegarasi. Qo‘riqxona Amudaryo o‘ng sohilida Sulton uvays tizmasi yon bag‘rida Qoraqalpog‘istonning Beruniy tumanida joylashgan bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirliginingO‘rmon xo‘jaligi Bosh boshqarmasi huzuridagi Qo‘riq x onalar va milliy bog‘lar hamda ovchilik xo‘jaliklari boshqarmasi tasarrufigakiradi.Hudud oval shakld a , janubda Amudaryo daryosi bilan tutashgan,janubi-shar q dan shimoli-g‘arbga yo‘naltirilgan va Taldiqo‘rmoni bilan chegaradosh,shimoldan va shimoli-g‘arbda esa Ko‘kdaryo oqimi bilan tasmalangan. 1969 yilda Ko‘k daryoning Amudaryo bilan tutashgan yuqori irmog‘i to‘g‘on bilan bo‘g‘ilgan, hozirgi paytda Ko‘kdaryoga Biybozor kollektorining suvi quyilmoqda.1971yilda qo‘riqxonaning 1362ga maydoni muhofaza etiladigan hudud sifatida ajratilgan. U qo‘riqxonaning shimoliy va sharqiy tomoni bo‘ylab ensiz 500dan 700metrgacha tasma shaklida joylashgan.Iqlimi. Qoraqalpog‘iston iqlimi o‘ta kontinental, quruq, yozi issiq, qishisovuq va kam yog‘ingarchiligi bilan tavsiflanadi. Kontinentalligi sutkalik, oylik,mavsumiy va yillik havo haroratining keskin tushib-chiqishi, quruqligi, kam yog‘ingarchiligi bilan xususiyatlanadi.Qoraqalpog‘iston qishi o‘ta qahraton.Eng sovuq oy-yanvar,havoning o‘rtacha oylik xarorati-5.Ayrim yillarda havo haroratining eng past ko‘rsatkichi-3 dan -32-35 darajagacha. Qishi kam qorli. Qor qatlami beqaror. Qishning qor b qatlamli davri 1 dan 44 kungacha. O‘rtacha qor qalinligi 4-5 sm, bazan undan oshadi.Qish davrida havoning nisbiy namligi 61dan74foizgacha oraliqda.Qo‘riqxona hududi juda quruq mintaqada joylashgan. Y o g‘ingarchilik yil davomida70-90mmgacha tushadi hamda erta bahor va kuz davriga to‘g‘ri keladi.Tuproqlari.Tuproq-iqlim chegaralanish chizmasiga ko‘ra qo‘riqxona Quyi amudaryo okrugining Xorazm- Janubiy Qoraqalpog‘iston tumaniga kiradi.O‘rmon xo‘jaligining tabiiy baholanishiga ko‘ra qo‘riqxona hududida tuproqning uch turi kuzatilgan:o‘tloq-qayir- allyuvial,o‘tloq-allyuvial,sho‘rhok.Hozirgi vaqtda«Baday-To‘qay» qo‘riqxonasi muhofaza etiladigan hudud maqomiga to‘liq javob beradi.O‘simliklar dunyosi Qo‘riqxonaning birinchi direktori V.P.Limning (1975 y.)qaydlariga ko‘ra,qo‘riqxona hayotining birinchi davrida 4532ga yoki hududning70foiz i to‘qay o‘simliklari bilan qoplangan i uchun butkul to‘qayli bo‘lgan.O‘rmon fondining 2005yil 1noyabrdagi hisobi ko‘rsa t gi c hicha, qo‘riqxona maydonining o‘rmon bilan qoplangan maydoni 3950gekgargacha, ya’ni o‘tgan 35yil ichida 578 gektarga qisqargan. Urmon maydonining yillik o‘rtacha qisqarishi19,3 ga ni tashkil etgan. Keltirilgan ko‘rsatkichlar ko‘riqxona o‘rmon tizimiga antropogen ta’sir kuchayganligi va suvdan foydalanish tartibi qoniqarsiz bajarilayotganini yaqqol ko‘rsatadi.Ko‘pchilik tadqiqotchilar daraxtli to‘qayda uch shakllanishni ko‘rsatadilar:ular turang‘il,tol,jiydaga oid(Maylun,1973y.). Ularning bari landshaftni tashkillash tiruvchi jamoadoshlardir. Floraning asosiy qismlariga ariy teragi yokixususan turang‘il(Populus ariana Dode), ko‘kimtir terak(P.prunosa Schenka),jo‘ngari toli 10 Milliy parklar yaqin yillarda tashkil qilingan,1976yilda Ugom CHotqol milliy parkini tashkil qilish bilan.Miliy parklarlar muhofaza qilinayotgan jami hududning 30%zini tashkil qilinadi.Davlat zakazniklari muhofaza hududlarini 39%izini tashkil qiladi.Muhofaza qilinadigan hududlar tizimi O‘zbekiston viloyatlari va tabiiy ekologik zonalar bo‘yicha nihoyatda notekis joylashgan. Ularning asosiy qismi Toshkent viloyatiga to‘g‘ri keladi.Shuni alohida ta’kidlash zarurki, muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar mintaqalarning umumiy rivojlanish strategiyasining elementiga aylanmagan. Ularning umumiy maydoni normativlardan 3-6 marta kamdir. Ma’lumki,biosferaning o‘z-o‘zini tiklash va takror ishlab chiqarish xossalarini saqlab qolish uchun mamlakatlar hududining 10% dan 25 % gacha muhofaza qilinadigan hududlarga aylantirish kerak.Muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar har qanday mamlakat hududini 10 %dan 25%gacha qismini tashkil qilishi kerak.O‘zbekistonda turli darajada muhofaza qilinadigan tabiiy hududlarning umumiy maydoni 20,6 ming km2 ni tashkil etadi.Muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar:bioxilma xillikni saqlabqolis h ,tabiiy ekotizmni asrash, yo‘qolib ketishi havfi bo‘lgan, o‘simlik va hayvon o t d u nyosini ko‘paytirish, turli rejimda faoliyat ko‘rsatadigan hududiy rekreatsiya tizimlarini barpo etish, tabiat ekologik yo‘laklarini barpo etish kabi vazifalarni o‘z oldiga maqsad qilib oladi. Dunyoda muhofaza qilinadigan hududlarning soni 20mingdan ko‘proqdir.O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, tabiat muhofazasi muammolarini jadal va katta mas’uliyat bilan hal qilish d a yangi bosqich boshlandi.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida «Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyot korona munosabatda bo‘lishga majburdirlar» (50-modda), « Ye r osti boyliklari,suv,o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umum milliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir» (55-modda) deb mustahkamlab qo‘yilgan. Hozirda O‘zbekistonning atrof muhit vatabiat boyliklaridan foydalanish hamda ularni muhofaza qilishga oid qonunchiligi 80 ga yaqin qonun va qarorlarni o‘z ichiga oladi.Barqaror rivojlanishning milliy strategiyasi va Atrof muhitni muhofaza qilish harakatining milliy rejasi ishlab chiqildi va qabul qilindi, shuningdek, Cho‘llashishga qarshi kurash harakatlari milliy rejasi ham tayyorlangan. Endilikda geoekologik muammolar hukumatning doimiy nazorati ostida: bu borada ilk muvaffaqiyatlar qo‘lga kiritilmoqda, qishloq xo‘jaligi yer laridan tobora 18 qizilbo‘ri,tyanshanoq tirnoqli ayig‘i, yo‘l-yo‘l sirtlon, turkiston silovsini, tog‘ qo‘ylari, qizilqum qo‘yiva b.ni tez-tez uchratish mumkin edi. Endilikda bu hayvonlarning aksariyat qismi qo‘riqxonalarda maxsus ko‘paytirilmoqda. O‘tgan asrning o‘rtalarigacha keng tarqalgan qushlardan boltayutar, dashtlochini, pushti saqoqush, birqozon, jajji oqqush, marmarchurrak, oqbosh, o‘rdak,burgutning to‘rt turi, qumoy, qironqora, lochin, itolg‘i, bizg‘aldoq juda kamayib ketdi.Ko‘plab hayvonlarning ekologik makoni bo‘lmish tekislikdagi to‘qaylarning va tog‘dagi o‘rmonlarning qisqarib ketishi yovvoyi hayvonlarning qirilib ketishiga olib keldi.O‘lkadagi tabiiy ekologik sharoitning yomonlashuvi va inson omiliningbevosita ta’sirida bir vaqtlar tabiatda erkin yashagan turon yo‘lbarsi, qizil tulki,sirtlon, xachir kabi hayvonlar butunlay yo‘qolib ketdi. O‘rta Osiyo qoploni, oldosiyo qoploni, chipor sirtlon (po‘lta), ustyurt qo‘yi, qora laylak, tuvaloq , shipunoqqushi, qumcharxiloni, o‘rta osiyo kobrasi, uzun dum burgut kabi nodir hayvonlar butunlay tugab ketish xavfi ostida turibdi. Ustyurt qo‘yi, burama shox qo‘y (morxo‘r), o‘rta osiyo qunduzi, oqqush, yo‘rg‘a tuvaloq, kulanbaur, chipor kaltakesak kabi hayvonlarning ham tugab ketish xavfi kuchli.Keyingi vaqtda afg‘on maynasining ko‘payib ketishi oqibatida bulbul, qaldirg‘och, chittak, xatto chumchuqlar ham ancha kamayib ketdi.1997 yilda O‘zbekistonda «Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish haqida»qonun qabul qilindi.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998y.1apreldagi 139-sonqarori bilan «Biologik rang-baranglikni saqlashning milliy strategiyasi va harakatlar rejasi»ishlab chiqildi.O‘zbekistonda «Qizilkitob»1983yilichopetilgan,unga22tursutemizuvchi, 31 tur qushlar, 5 tur sudralib yuruvchi va 5 xil baliqlar kiritilgan.Ularning eng asosiylari: jayron, qoplon, Buxoro bug‘usi - xongul, irbis, Ustyurtqo‘yi, arxar, oq va qora laylak, burgut, qirg‘iy, boltayutar, lochin, itolg‘i, ov turna,tuva-loq, bizg‘aldoq, qum chumchug‘i, echkiemar, Osiyo kobrasi, baxri ba-liq,mo‘ylov baliq, Sirdaryo kurakburuni, shomshapalak, shalpan quloq, ko‘rshapalak,oqsuvsarva boshqalar. Qo’riqxonalarda uchrovchi turlar Ba’zi hisoblarga yuksak o‘simliklarning umumiy soni 800-900 dan kam emas.Bunda O’rta Osiyo tog o‘simliklarining xos belgilari ancha keng ko‘zga tashlanadi.Qo‘riqxonamurakkabgullilar(Compositae),dukkaklilar(Lequminosae),krest gullilar(Cruciferae),ko‘plabboshoqlilar, (Gramineae),soyabongullilar(Umbelliferae)valabgullilar (Labiatae)raboy.Dukkaklilar ichida ko‘psonli astragallar (Astragalus) o‘rinlidir, Ularning 70turi topilgan, buning ustiga ularning 6 tasi G‘arbiy Xisorda, 2 tasi faqat Xisorqo‘riqxonasidauchraydi. Faqat qo‘riqxona hududida karraklarning beshta turi uchraydi. Qo’riqxonada ko‘pchilik endemiklar populyasiyasi yaxshi saqlangan. Xisor qo‘riqxonasining ayniqsaToshqo‘rg‘on qishloq maydonida, Qizilsuv uchastkasining quyi chegaralarida va CHakmon qo‘ydi tog’ massivining Tanhozdaryo va Qizildaryo suvayirgichlarida endemik turlar ko‘p ro‘yxatga olingan.Palearktika chegarasidagi O‘rta Osiyo togpari mustaqil zoogeografik O‘rtaOsiyo Toglari viloya- tini tashkil etadi. SHimoli-G‘arbiy Xisor uning kuyidagi ikki uchastkasi tutashgan y erda joylashgan:G‘arbiy- TyanshanvaTojikiston.O‘rtaOsiyo tog‘liklari boshqa tumanlaridagi kabi SHimo- li- G‘arbiy Xisorda palsarkgikfauna elementlari qadimgi O‘rta yer dengizi, Eron-Turon, O‘rta Osiyo, shuningdek,ancha janubiy hindu-ximoloyva sharqiy-Osiyonikiga mos keladi. Hudud hayvonot dunyosi kam o‘rganilgan. Lekin, berilgan ma’lumotlargako‘ra 10 qirg‘ovul parvarishxonasi qurildi.Tabiatda to‘plangan tuxumlarni inkubatsiya qilish, polaponlarni chiqarish, tabiatdagi polaponlarni tutish va keyinchalik volerlarda o‘stirish,ovqatlantirish ratsionlarini va inkubatsiya tartiblarini ishlab chiqish va hokazolar bo‘yicha ishlar yo‘lga qo‘yildi. Biroq tajriba muvaffaqiyatli o‘tmadi va polaponlarni katta qushgacha o‘stirib bo‘lmadi,tuxumdan chiqqan polaponlar bir necha haftadan keyin halok bo‘lishdi. Shundan kelib chiqib, 1990 yil boshlarida bu ishga chek qo‘yildi. 1992 yilda qirg‘ovulni o‘rganish ishlarini tiklashga qaror qilindi va ITK Boshqarmasining «Zarafshon qirgovulini pitomnik sharoitida sun’iy ko‘paytirish» mavzusi tasdiqlandi.2006yilda uchta volerda 8 qushdan iborat 3oila (3 xo‘roz va 5 tovuq) boqildi.Moddiy-texnik ta’minotning etish- masligi, qo‘riqxonada elektr energiyasining mun tazam yo‘qligi, to‘la qonli ozuqa bazasining etarli emasligi tadqiqot ishlarini davom ettirishni qiyinlashtirmoqda.Qo‘riqxonada 2000 yilda tashkillashtirilgan va yuqori darajada jihozlangan tabiat muzeyi xizmat qiladi.Und a qo‘riq x onaning uchta asosiy ekotizim:. to‘qayzor , suv yaqinidagi va tog‘oldi ekotizimlari namoyish etiladi.Bundan tashqari «Zarafshon qo‘riqxonasi hasharotlari» vitrinalari mavjud. Har yili 900 nafargacha kishi muzeyga tashrif buyuradi.Qo‘riqxona hududida 2 tailmiy- ekologik marshrut mavjud : Bu kabi tadqiqot ishlari tekislik mintaqasida joylashgan qo’riqxonalarda hamtashkil etilgan bo’lib, tadqiqotlar izchil davom ettirilmoqd a Masalan, Boday to’qay qo’riqxonasi hududida ham tadqiqot ishlari keng ko’lamda tashkil etilgan.Qo’riqxona o’tmishida to‘qaylar baliqchilik anjomlariva chirimaydigan kendir tolasidan to‘rlarni tayyorlaydigan maxsus manba edi. Kendir tolasining yuqori sifatga egaligi qadimdan Amudaryo va Sirdaryo quyi qismida yashagan xalqlardan ma’lum edi (Dunin- Barkovsiy, 1941 y.). Kendir bilan ilmiy tanishish 1865 yilgaborib taqaladi. O‘sha vaqtda I.G.Borshov birinchi marta Orol-Kaspiy o‘lkasining botanika bo‘yicha maqolalarida dalillar keltirgan(I.G.Borshov,«Orol-Kaspiyo‘lkasining botanik geografiyasi uchun maqolalar». Fanlar akademiyasining 1865yilgi qaydi). 1893-1894 yillarda Davlat qog‘ozlarini tayyorlash ekspeditsiyasining Rossiya sinov bo‘limida o‘tkazilgan tajriba kendirdan qilingan qog‘oz yuqori sifatli bo‘lib, pul belgilarini ishlab chiqarish uchun yaroqli ekanligini ko‘rsatdi.1894 yilda pul qog‘ozlarini chiqarish maqsadida tola tayyorlash uchun Turkiston o‘lkasiga ekspeditsiya jihozlan t irildi.Ekspeditsiya 40.000 pudkendir tolasini tayyorlashi kerak edi, lekin laboratoriyada sinov uchun kichik hajmda keltirishbilan cheklanildi. Katta hajmda olib kelish iqtisodiy tomondan o‘zini oqlamadi va kendirdan foydalanish masalasi bekor qilindi.Amudaryo quyi qismidan o‘rinolgan «Baday-To‘qay» haqidagi dastlabki ma’lumot 1927 yilda. Zaktregerning «Amudaryo daryosi quyi oqimi to‘qayzorlari» nomli qo‘llanmasida uchrayd i. 1935 yilda N.P.Grave To‘rtko‘l shahridan to Chortanbay tabiiy chegarasiga qadar bo‘lgan to‘qay o‘rmonlarini o‘rganib chiqdi, 1936 yilda kuzatish natijalarininashr qildi. Keyinchalik o‘rganilgan to‘qay o‘rmonzorlari, Amudaryo chap - o‘ng qirg‘oqlaridagi ettita butkul mustaqil o‘rmon maydonlari Baday- To‘qayning bo‘lajak qo‘riqxona hududiga kiritildi.Muallifning ta’kidlashicha,«Baday- To‘qay» to‘qayzori va Xo‘jayli o‘rmon xo‘jaligining navqiron o‘rmoniga hali bolta urilmagan. Olingan ma’lumotlar asosida 1936 yidda «Amudaryo quyi qismidagi to‘qay changalzorlari» nomli ishi nashr qilindi.«Baday-To‘qay»o‘simliklari haqida gap ketganda V.P.Drobovning Amudaryo quyi qismidagi to‘qayli daraxt-buta o‘simliklarining rivoji va ekologik xususiyatlarini qamrab olganishi(1947,1950)ni eslatish joizdir. O’zbekiston qo’riqxonalari 18 umurtqalilarning 268 ta turi xisobga olingan.Qo‘riqxona suv havzalarida ikki xil baliq,19turdagi quruqlik va suvda yashovchi va sudralib yuruvchi jonzotlar, Surhon qo’riqxonasi O‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan Buxoro bug‘usini saqlash maqsadida tashkil qilingan edi.Morxo‘rlar, Buxoro tog‘ qo‘yi, qushlardan: burgut, boltayutar va boshqalar, shuningdek, morxo‘r va qo‘yni ovlash tasvirlangan jahon ahamiyatiga molik Zaraut kamar noyob arxeologik yodgorligi muhofaza etilgan.Ko‘hitangda749turdagi yuksak o‘simliklar ro‘yxatga olingan,ular269turkum va 55 oilaga mansub. Ulardan 22 turi Uzbekiston Respublikasining Qizil kitobiga kiritilgan.2006yilda q o‘riqxona xududida quyidagilar aniqlandi:28turdagi suvo‘tlari,35turdagi qo‘ziqorinlar,15-lishayniklar,3-moxlilar,3- qirqkuloqlilar, 1-yalangochurug‘lilar va 578-yopikurug‘lilar. Ko‘hitang o‘simliklar olami F.Hasanov (1987) tomonidan vertikal taqsimlanadi va to‘rtta mintaqa va beshinchisi qo‘shimcha o‘rmon qurilish materiallariga bo‘linadi.Qo‘riqxona faunasi murakkab yagona kompleksga ega bo‘lib, O‘rta Osiyo tog‘larining tabiiy sharoitiga moslashgan.Qo‘riqxona xududida to‘liq ma’lum bo‘lmagan quydagi xayvonlar turlari aniklangan:Hasharotlar -32 turda, Baliqlar-2 turda, Amfibiyalar- 2 turda, Reptiliyalar-26turda,Qushlar-102 turda,Sutemizuvchilar-24turda. O‘zbekiston Respublikasi va TMXI Qizil Kitobiga kiritilgan noyob turlar:Reptiliyalar, Qorako‘zli kaltakesak, Qoraboshli boyga, Kulrang echkemar,Afg‘on litoriixi, O‘rta Osiyo kobrasi, Qushlardan Turkiston oq laylagi, Turkistonkora laylagi, boltayutar, oqboshli qumoy, qorakalxat, ilonxo‘r. SutemizuvchilardanOqqorinli oqquloq, Turkiston silovsini, Buramashoxli echki – morxo‘r, Buxorokuyi. XULOSA 10 KIRISH . Ilmiy-texnika taraqqiy etgan asrda ye rning tabiiy resurslari jiddiy antropogen ta’sirlarga duch kelgani tufayli tabiat muhofazasi zamonaning eng dolzarb muammolaridan biriga aylandi.Shu munosab a t bilan landshaft qatlamlari,joylarda bioxilma-xillikni saqlashda muhim o‘rin tutadigan muhofaza etiladigan tabiat hududlari ahamiyati tobora ortib bormoqda.Bugun O’zbekiston Respublikasining ko‘plab qo‘riqxona va tabiat milliy bog‘lari yirik hududiy ilmiy markazla r sifatida ifoda etiladi.Ulg ayibʼ kelayotgan avlodning yashashi uchun qulay sharoitni ta’minlashga yo‘naltirilgan, uzotsni qamragan ekologik siyosat milliy tabiiy bog‘, qo‘riqxona, biosfera rezervatlarni o‘zida jamlagan muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni bunyod etishda ko‘zga tashlanadi. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tabiat mutanosibligini saqlashda betakror, favqulodda muhim o‘rin tutadi, ular ekologik barqarorlik va inson yashashi uchun zarur sharoitni saqlash bilan bog‘liq bo‘lgan tabiiy ekotizim o‘chogidir.Bioxilma-xillikni saqlash sohasida davlat siyosati ularni muhofaza etishga,ulardan oqilona foydalanish va takror ko paytirish va ʻ qayta tiklashga qaratilga n Respublikada«Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to‘g‘risida»gi, «Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida»gi,«O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida»gi va boshqa qator qonunlar va qonun osti hujjatlarga ama l qilinadi. O’zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish sohasidagi bir qancha xalqaro konvensiyala r shujumladan bioxilma-xillikni saqlash bo‘yicha konvensiyaga qo‘shilgan.Davlatimiz tomonidan ushbu xalqaro hujjatlar bo‘yicha o‘z majburiyatlarini bajarishida qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar katta ahamiyat kasb etadi Davlat qo‘riqxonalari hududida ilmiy tadqiqot faoliyati va atrof tabiiy muhitni monitoring qilishdan tashqari boshqa barcha faoliyatlar man qilinadi.Tabiiy bog‘lar alohida ekologik, madaniy va estetik ahamiyatdagi tabiatni muhofaza qilish yo‘nalishida, rekreatsion, ilmiy va madaniy maqsadlardagi tabii y ob’ekt va majmualarni asrash hamda foydalanishga qaratilgan muhofaza etiladigan tabiiy hududlardir. Tabiiy bog‘lar milliy tabiiy bog‘lar va mahalliy ahamiyatga molik bog‘larga bo‘linadi. Tabiiy bog‘lar hududi qo‘riqxona zonalarga,rekreatsion, xo‘jalik va boshqa maqsadlardagi zonalarga ajratilgan (O’zbekiston Respublikasining 2004yil 3-dekabrdagi «Muhofaza etiladigan tabiiyhududlarto‘g‘risida»gi Qonuni). Ushbu kitob bilim va tajribalar almashis h va muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni asrashdek olijanob maqsadlarga xizmatqiladi.Qo‘riqxona va tabiiy bog‘lar shunchaki faoliyat kursatmayapti, balki yashayapti.Tom ma’noda ular mavjudligining negizi - ular haqidagi munozaralar, ayniqsailmiy faoliyatining ahamiyati haqidagibahslar hamon davam etmoqda. Ko‘pgina q o‘rikxonalarda xodimlarning 3-4 avlodi o‘zgardi, ular o‘z tarixi-muassasa-tarixiga egadirlar. O‘zbekiston tabiatini muhofaza qilishda qo‘riqxonalarning ahamiyatini o‘rganish, tadqiq qilish muhim ilmiy-amaliyahamiyatga ega.Ishning tadqiqot obekti sifatida O‘zbekiston qo‘riqxonalarning dolzarb masalalari.O‘zbekistonda tabiatni muhofaza qilinishning huquqiy–me’yoriy jihatlari.O‘zbekistonda suv havzalari va atmosferaning muhofaza qilinishi.O‘zbekistonda tuproq qopla mi ,o‘simlik va hayvonot olamining muhofaza qilinishi. O‘zbekiston qo‘riqxonalarining tashkil etilishi va faoliyati Tog‘ mintaqasi va tog‘-o‘rmon qo‘riqxonalari O‘zbekiston qo‘riqxonalari faoliyatining takomillashtirilishi masalasini o‘rganishda respublikadagi qo‘riqxonlar olindi.Respublikadagi qo‘riqxonalarni o‘rganishda xarita bilan ishlash usullaridan foydalanildi. 18 Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash mumkinki, O’zbekistonda tabiiy sharoitni aslholicha saqlab qolish va uni muhofaza qilish ishlari O’zbekistonning mustaqillik yillaridan boshlab jadal olib borilmoqda. Bu birinchi navbatda O’zbekistonning davlat siyosatini to’g’ri yuritilishi bilan izohlansa, ikkinchi navbatda mamlakatimizda yashovchi o’zbek xalqining ona tabiatni qadimdan ardoqlab kelishidadir.Bu holat hatto xalqimizning urf-odat va an’analarida hamyaqqol aks etib v turadi. Ayniqsa , O’zbekiston mustaqillikka erishgach tabiatni asrash va uni muhofaza qilish ishlarini davlat siyosat darajasiga ko’tardi.Bu borada keng ko’lamli islohotlar olib bormoqda. Tabiatni muhofaza qilishga doir juda ko’plab qonun va qarorlar, huquqiy me’yoriy xujjatlar qabul qilingan.Masalan,O’zbekiston Respublikasi hududida atrof tabiiy muhiti floslantirilganligi va chiqindilar joylashtirilganligi uchun to’lovlar tizimini takomillashtirish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2003 y, 9-10-son, 71-modda;2004 y, 43-son, 456-modda; 52-son, 523-modda; 2005 y, 19-20-son, 142-modda;2006 y, 6-7-son, 34-modda; 7-son, 400-modda; 2010 y, 5- son, 40-modda; 2010 y,14-15-son,106-moddalari,Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami,2005y.,1- con,1-modda,qishloq va suv xo’jaligi vazirligining o’rmon xo’jaligi bosh boshqarmasi huzurida manzarali bog’dorchilik va o’rmon xo’jaligi respublika ilmiy- ishlab chiqarish markazini tashkil etish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2005 y., 8-9-son, 68-modda; 2009 y., 25-son, 287-modda, 2004 yilda bio resurslardan foydalanish me’yorlari haqida O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2004y.,14-son,171-modda,Muhofazaetiladigantabiiyhududlar to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi qonunini amalga kiritish haqida O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2005y.,1-son,2-modda,Tabiatdan maxsus foydalanganlik uchun to’lovlar tizimini takomillashtirish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2006 y., 6-7-son,34- modda,2008—2012yillarda Oʻ zbekiston respublikasining atrof muhitni muhofaza qilishishlari dasturi to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami,2008y.,37-38-son,382-moddalar shular jumlasidandir. Mamlakatimizda qo’riqxonalarning tashkil etilishi va ularga asoslangan holda alohida muhofaza qilinadigan hududlarning tashkil etilib,kengatirilishi Respublikamiz hududi tabiatini muhofaza qilishda beqiyos o’ringa ega.Qo’riqxonalardan tashqari milliy bog’lar, buyurtmaxonalar va shu kabi hududlar asosan qo’riqxonalarga asoslangan holda olib borilmoqda.Shu sababli mamlakatimizda qo’riqxonalarni rivojlantirish va kengaytirish tabiatni muhofaza qilishdagi bajarilishi shart bo’lgan asosiy faoliyatdir. 15 O‘zbekiston qo‘riqxonalari va ularning asosiy faoliyat turlari maydoni 31500 ga.ga etkazilgan. 1700-3500 m mutloq balandlikda joylashgan.Tog‘lar,daryo vodiylari,ko‘plab daralar mavjud. qo‘ng‘i rayiq,silovsin,qorbarsi,tog‘echkisi. Qushlardan – qora laylak, burgut va hashoratlardan noyob kapalaklar muhofaza qilinadi. Kitob1979–yil Zarafsho n to gʻ yonbag‘rining O‘zbekiston hududi qismida Xojiqo‘rg‘on soyining chap qirg‘og‘ida joylashgan.Maydoni 5378ga. yer yuzasi 1500- 200 0 m.balandliklardagi tog‘lardan iborat. O‘rta Osiyodagi yagona geologik qo‘riqxona. 300-400mln.Yillar ilgari yashagan hayvonlarning izlari, tog‘ jinslari, “Qizilkitob”ga kiritilgan noyob o‘simlik turlari – ulug‘vor yunona, ulug‘ tog‘lolasi, sharq chinori, anzur piyoz, Zarafshon archasi, qizilcha, shirach. Hashoratlardan beshiktervatar,Turkiston ko‘zoynakli iloni,echkemar, tshbaqa, burgut, kaklik va boshqalar. Surxondaryodavl at qo‘riqxonasi Ko‘hitang tog‘ tizmasining yon bag‘irlarida, o‘rtacha balandlikdagi quruq mintaqada joylashgan tog‘ relef shakllari keng tarqalgan. Bu hudud ko‘plab noyob, endemik o‘simliklarning vatani. Gulli o‘simliklar ko‘pchilikni tashkil etadi.“Qizilkitob”ga kiritilgan burma shoxli echki, Turkiston silovsini,oq tirnoqli ayiq, qoplon, kapcha ilon, burgut,qadimgi hayvonizlari, jumladan, dinozavrizi, birqator arxeologik yodgorliklar, g‘orlar muhofaza qilinadi Qo‘riqxon a nomi v a tashkil etilgan yili № Joylashgan o‘rni va ye r yuzasi tuzilishi Faoliyat turi Boday to‘qay 1971-yil Qoraqolpog‘istondaAmudary o deltasida, maydoni 1000 ga. Deltada hosil bo‘lgan to‘lqinsimon tekisliklardan iborat. Qayirbo‘yi to‘qaylari landshaftlari, arid va ko‘kbargli terak, jiyda, tol, chingil,qamish xar xil hashorat turlari,turkisto n kapalagi, qora qanotli ninachi, ko‘plab qushlar, jumladan ilonxo‘r , sapsan, uzu n dum i burgut, qora kalxat, fazan,xongul,to‘ng‘iz Zarafshon 1975-yil Zarafshon daryosining o‘rta oqimida,maydoni 2330ga,daryo qayiri va qayi r usti terrasasi , tekislik , mu t loq balandlig i 620-900 m. CHo‘l zonasidagi daryo o‘zanlari to‘qay ekotizimi. Noyob o‘simliklarda n ko‘pyillik piyozsimo n sovrinjon, shafran, ko‘ktera k, Turkiston do‘lanasi, chakanda . Har xil kemiruvchilar –yumronqoziq,jayra,qunduz. Qushlardan fazan va boshqalar Zomin1959-yil G‘arbiy Turkiston tizmasining shimoliy yonbag‘rida, maydoni15600ga. 1978yili O‘zbekiston milliy bog‘i tashkil etilib, uning O‘simliklardan archa, qoraterak, tog‘ piyozi,shirach,bir necha tur tog‘lolasi,zirk,marmarak va boshqalar.Hayvonlardan“Qizil kitob”gakiritilgan . Nurota1975-yil Nurota tog‘larining markaziy qismida,400-2000 m. mutloq balandliklarda,umumiy maydoni 22135ga.Past va o‘rtacha balandliklardagi tog‘lar relefi Bir qator hayvonlar turi, Qizilqum qo‘yi, jayra,burgut,qirg‘iy,echkemar,qoragrif,ilonxo‘rva boshqalar,daraxtlardan bodom, yong‘oq, archa muhofaza qilinadi. CHotqol 1947 –yil O‘zbekiston hududida G‘arbiy Tyanshanning CHotqol tizmasida. Maydoni 3500ga.800-3500m. balandliklarda. O‘rta va baland tog‘ relefi Qo‘riqxonada mingdan ortiq o‘simlik turi bor.“Qizil kitob”ga kiritilgan tog‘ lolasi, Piskompiyozi,bereskletarcha va hayvonlardan Sibirtog‘ echkisi, bug‘u, oqtirnoqli ayiq muhofaza qilinadi. 10 Qo’riqxonalar va ularning ahamiyati Tabiatning noyob, diqqatga sazovor ob’ektlariga g‘orlar, ajoyib shaklli qoyalar, daralar, sharsharalar, ye r qatlamlari ochilib qolgan joylar , o‘ziga xos buloqlar , katta yoshli daraxtlar kiritiladi.Tabiatning bunday ob’ektlari ilmiy, rekreatsiya, turizm , sayohat,nafosat maqsadlarida o‘rganiladi va muhofaza qilinadi. Tabiatning go‘zal, rang-barang, havo va suvi musaffo, tabiati shifobaxsh landshaftlari ham maxsus muhofaza qilinadi. Chunki bunday landshaftlarni asil holida saqlab qolib, muhofaza qilish, ulardagi tabiiy jarayonlar va ekologik muvozanatning vaq t davomidagi qonuniy o‘zgarishlarini tadqiq qilish jihatidan ham muhim ahamiyatga egadir.O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi respublika hududida 400 dan ortiq tabiat yodgorligini hisobga olgan. Bulardan 80 ga yaqini jonsiz tabiat yodgorliklaridir. Jonsiz tabiat yodgorliklari orasida xilma-xilkarst relefi shakllari, shu jumladan, arxeologik ahamiyatga ega bo‘lgan g‘orlar, shuningdek nodir buloqlar, sharsharalar, ilmiy jihatdan katta ahamiyatga eg a bo‘l gan geologik ochilmalarni muhofaza qilish muhim vazifalardan hisoblanadi.Sayrobdagi qadimiy chinor,Boysundagi Chorchinor,odamlarning qadimgi ajdodi topilgan Teshiktosh g‘ori, Xo‘jakentdagi qoyag a chizilgan rasmlar,Chinor,Amir Temur g‘ori,Qirqqiz, Odamtosh,«Dinazavrlar jangi» qoyalari va boshqalar shular jumlasidan.Ularning betakror,sehrl li va maftunko r manzaralar i jiddiy muhofazaga muhtojdir.O‘zbekistonning qo‘riqxonalarida olib borilgan va olib borilayotgan ishlar ko‘lami juda keng, ayni vaqtda juda dolzarb h i soblanadi. Shu bilan birga olib borilayotgan tadqiqotlar avvalgi tadqiqotlarni mazmunan davomi bo‘lib, asosan birmaqsadga, ya’ni tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan . Qo‘riqxonalarda jadal olib borilayotgan tadqiqot va ilmiy tekshirish ishlari natijasida qo‘riqxonalar maydoni kengaytirilib, alohida muhofaz a qilinadiga n hamda tadqiqot markazlariga aylantirilgan hududlar tashkil etilib kel inm oqda.Bunda y holatni deyarli barcha qo‘riqxonalar negizida ko‘rishimiz mumkin . Zarafshon qo’riqxonasida 2004 yildan keyingi olib borilgan ilmiy tadqiqotlar Bajar il gan yili Tadqiqot mavzusi Ijrochilar Rahbar 2004 Zarafshon qirgovuli ekologiyasi va uni V.V.Efanov MarmazinskayaN.V. 2006-2010 Zarafshon qo‘ri q xonasi o‘simli k dunyosi monitoringi F.D.Qobulova Ilmi y konsultant: SulaymonovE.S. 2006-2010 Tabiatsolnomasi Qo’riqxona nin g barcha jamoa si Ilmiy ishlar bo‘yicha muovini Marmazin-skayaN.V.2006-2010 Zarafshon qirg‘ovulining tabiiy b ko’payishi 2006-2010 Zarafshonsharoitida buxoro bug’usining adaptatsiyasi Masalan,1988yilda qo‘riqxonada Zarafshon qirg‘ovulini sun’iy ko‘paytirish maqsadida 18 xo‘jaligiga berilganligi tufayli qo‘riqxona maydoni 17752ga.gacha qisqardi.1986 - yilda qo‘riqxonada 15322ga maydonda qo‘riqlash zonasi o‘r gan ildi. Surxon davlat q o‘riqxonasi.Surxon davlat q o‘riqxonasi sobiq O‘zSSR Ministrlar Sovetining 1989 yilning 8 sengyabrida«Muxrfazani kuchaytirish va kamyob xamda yo‘qolib borayotgan xayvonlar va o‘simliklar turlarini, archali o‘rmonlarni sa q lash» maksadida qabul qilingan buyrug‘i asosida tashkil topgan.Surxon davlat qo‘riqxonasi Surxondaryo viloyati SHerobod tumanining shimoli-g‘arbida joylashgan ikki uchastka : Orol-Paygambar va Ko‘hitang tog‘ tizmalarining sharqiy qiyaliklaridan iborat.Umumiy maydoni 3092gani tashkil etadi Orol-Paygambar uchastkasi quriqxona sifatida 1971 - yilda vodiy-to‘qayli ekotizimini xamda TMXI va O‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan Buxoro bug‘usini saqlash maqsadida tashkil qilingan edi.O‘sha yillarda xammorxo‘rlar,Buxorotog‘qo‘yi,qushlardan:burgut,boltayutar va boshqalar, shuningdek, morxo‘r va qo‘yni ovlash tasvirlangan jahon ahamiyatiga molik Zarautkamar noyob arxeologik yodgorligi muhofaza etilgan.Orol Paygambar oroli ziyoratgoh joy bo‘lib, bu y erga yirik musulmon namoyandalarining birida fnetilgan kabr tosh sag‘anasi ustida Zulkiflmachiti q urilgan.Iqlimning o‘ziga xos xususiyatlari okean massasidan yiroqligi va murakkab geo grafiya bilan izoxlanadi. Qishda iqlim Sibir va Sharqiy Evropaning markaziy rayonlari quruq va sovuq havosi, Atlantikadan Qora va Kaspiy dengaziga o‘tadigan iliq va m oʻ tadil xavo ta’sirida shakllanadi. Ayni paytda Ko‘hitangda 749 turdagi yuksak o‘simliklar ro‘yxatga olingan, ular 269turkumva55oilagamansub.Ulardan22turiUzbekistonRespublikasiningQizilkitobig a kiritilgan. 2006 - yilda q o‘riqxona xududida quyidagilar aniqlandi: 28 turdagi suvo‘tlari, 35 turdagi qo‘ziqorinlar,15-lishayniklar,3-moxlilar,3-qirqkuloqlilar,1- yalangoch urug‘lilar va 578-yopikurug‘lilar. Ko‘hitang o‘simliklar olami F.Hasanov (1987) tomonidan vertikal taqsimlanadi va to‘rtta mintaqa va beshinchisi qo‘shimcha o‘rmon qurilish materiallariga bo‘linadi. Qo‘riqxona faunasi murakkab yagona kompleksga ega bo‘lib, O‘rta Osiyo tog‘larining tabiiy sharoitiga moslashgan. Qo‘riqxona xududida to‘liq ma’lum bo‘lmagan quydagi h ayvonlar turlari aniklangan:Hasharotlar -32 turda, Baliqlar-2 turda, Amfibiyalar- 2 turda, Reptiliyalar-26turda,Qushlar-102 turda,Sutemizuvchilar- 24turda. O‘zbekiston Respublikasi va TMXI Qizil Kitobiga kiritilgan noyob turlar:Reptiliyalar, Qorako‘zli kaltakesak, Qoraboshli boyga, Kulrang echkemar,Afg‘on litoriixi, O‘rta Osiyo kobrasi, Qushlardan Turkiston oq laylagi, Turkistonkora laylagi, boltayutar, oqboshli qumoy, qorakalxat, ilonxo‘r. SutemizuvchilardanOqqorinli oqquloq, Turkiston silovsini, Buramashoxli echki – morxo‘r, Buxorokuyi. Cho’l-o’rmon qo‘riqxonalari O‘zbekistonda tekislik mintaqasida Baday–to‘qay va Qizilqum qo‘riqxonalarini joylashgan. Ularning tabiiy sharoiti va boyliklari tog’ mintaqasi qo’riqxonalaridan farq qilsada, O’zbekistonda tabiiy sharoiti va tabiiy boyliklari bilan beqiyos ahamiyatga ega. Boday-to‘qay qo’riqxonasi.O‘tgan asrning 60-yillarida Amudaryo suvi quyilishining to‘xtashi va to‘qayzorlardan foydalanish kengaygani oqibatida bu o‘rmonzorlar va hayvonlarning yashash joylari keskin qisqardi.To‘qay changalzorlari yagona yashash joyi bo‘lgan Buxoro bug‘ularining butunlay qirilib ketish xavfi tug‘ildi.O‘zbekiston 18 Shunday q ilib, 1926 - yilda Maorif komissarligining Akademik markazida ko‘rsatilishicha, Zomin o‘rmon dala hoshshsining 200-800yillik yoshdagi archazorlarni muhofaza qilish maqsadida qo’riqxona tashkil qilinishi haqidagi masala ko‘rilgan. Daraxtlarning o‘rtacha diametri 7-8 vershok(4,4 sm ga tent uzunlik o‘lchovi), o‘rtacha balandligi 12 arshin (0,71 m ga tenguzunlik o‘lchovi). Bu erda archa daraxtlari kam kesilgan va yonginga uchraganligi sababli Zomin o‘rmon dala hovlisi bo‘lajak qo‘riqxona maydoni uchun loyiq deb topildi. Mo‘ljallangan hududni tadqiqot qilish uchun prof.V.P.Drobova,N.E.Starobog‘atova hamda Samarkand viloyat o‘rmonchilik va tabiatni muhofazaqilish bo‘limi vakili ishtirokida uch kishidan iborat ekspeditsiya tashkil qilindi.1926-1927yillarda G‘o‘ralashsoy yer lari qo‘riqxona uchun ajratib berildi,1928yi l 5 - iyunda Sovetlarning Markaziy ijroiya qo‘mitasi va Xalq komissarlar Sovet i quyidagi mazmundagi Qarorni qabul qildi: Zarafshon davlat qo‘riqxonasi - Zarafshon davlat qo‘riqxonasi 1975 yilda O‘zSSR Ministrlar Sovetining 11 maydagi 264-sonli «Samarkand oblastida Za-rafshon davlat qo‘riqxonasini tashkil etish to‘g‘risida»gi Qaroriga muvofiq Samarkand o‘rmon xo‘jaligining Samarkand o‘rmonchiligi negizida Davlat yer zahirasi va irrigatsiya o‘rmon xo‘jaligi hududlari hisobiga tashkil qilindi.1981yil 31iyuldaSamar q and oblasti Xalq deputatlari Sovetining ijroiya komiteta tomonidan 15/554-5-son Qarori bilan ho‘riqxonaga perimetri bo‘yicha 81,7 km lik muhofaza qilish zonasi ajratildi. 1958yilda 635ga maydondagi o‘rmon x o jʻ aligining to‘qayzorlari hamda kolxoz, sovxoz va Davlat er zahirasining (1800ga) to‘qaylari (hozirgi paytda ushbu xudud qo‘riqxona tarkibiga kiritilgan) fakatshu erda o‘sadiganto‘qayzorlarda yashaydigan tillarang qirg‘ovulning Zarafshon populyasiyasini tabiiy yashash muhitida saqlab qolish maqsadida qirg‘ovul buyurtmaxonasi deb e’lon qilindi. Buyurtmaxona 17 yil faoliyat yuritdi. O z ʻ vaqtida bajarilgan chora-tadbirlar tufayli qirgovulning ushbu o‘ta chiroyli kichik turi populyasiyasi hozirgi paytda saqlanib qoldi. Kitobdavlat geologiya ko‘ri qx onasi. Xalqaro tabiat geologiya qo‘riqxonasi 1979 - yilda O ʻ zbekistan Respublikasi Hukumatining 22 - martdagi №206-sonli q arori bilan umumiy maydoni 3938gektar(ga)dan iborat bo‘lgan Kitob davlat geologiya q o‘ri q honasi tashkil etildi.Tabiatning nodir yodgorliklari, geologostra b tigrafiya, paleontologiya, sedimentologiya va bosh q a intizomlarning fundamental asosini q ayta ishlash uchun zarur tabiiy ilmiy-tadqiqot poligonini qo‘riqlash, shuningdek Xalqaro devon maktabi, Xo‘ja q urg‘on va Zinzilbansoylari xusu si d a ilmiy tadqiqotlar bazasini shakllantirish. Ye rning geologik tarixidagi tabiiy-ilmiy yodgorliklarini tashkil etuvchi paleoshologiya-stragigrafik ob’ektlarni o‘rganish, shunishdek, tabiaga muhofaza qilish va aholining ekologik ongini oshirishga qaratilgan g‘oyalarni a malga oshirish ishlari olib borilmoqda. Nurota «Yong‘oqlisoy» tog‘li davlat qo‘riqxonasi.O‘zbekistoning1975yilning 4 dekabrida gi №530 qarori asosida tashkil etilgan. Mazkur qo‘riqxonani tashkillashtirshdan maqsad shuki, O’zbekistondagi ushbu Davlat qo‘riqxonasida ov qilishni manetish, o‘simliklarni nazorat ostida bo‘lishini ta’minlash, u ye rda uchraydigan Xalqaro Qizil Kitobga va O’zbekiston Respubpikasi Qizil Kitobiga kiritilgan kamyob endemik Seversov qo‘yining noyob populyasiyasini saqlab qolish va uni ko‘paytirsh saniborat hamda qo‘riqxona xutsutsidagi yongoq turparini saqlab q oli sh maqsadida tashkil etilgan.Qo‘riqxona tashkil topgan boshlangich davrda uning maydoni 22537 ga maydonni egallagan edi. Uning ilk maydoni 1976 va 1987 - yillarda viloyatlar aro chegaralar va qo‘riqxona chegarasidagi o‘rmon qurilishlari bir necha marotaba o‘zgardi.1979 - yilda qo’riqxona ixtiyoriga rasman 22138 ga er maydoni topshirildi. 1990 yilda 4386 ga yer o‘rmon 10 IBOB.ALOHIDA MUHOFAZALANADIGAN HUDUDLAR Alohida muhofazalanadigan hududlar O’zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish sohasidagi bir qancha xalqaro konvensiyalar, shu jumladan Bioxilma-xillikni saqlash bo‘yi cha konvensiyag qo‘shilgan.Davlatimiz tomonidan ushbu xalqaro hujjatlar bo‘yicha o‘z majburiyatlarini bajarishida qo‘riqlanadig an tabiiy hududlar katta ahamiyat kasb etadi.Hozirgi paytda muhofaza qilinadiga n hududlar tizimi tarkibiga umumiy maydo n i 2164km 2, 9ta davlat qo‘riqxonasi,maydoni 6061km2 bo‘lgan 2 ta milliy park,maydoni 12186,5 km2 bo‘lgan 9 ta davlat zakazniklari, 1 ta respublika noyob hayvonlari ni ko‘paytirish markazi kiradi.Lekin m u ‘hofaza qilinadigan hududlarining faqatgina 1,8 % zi uzoq muddatli hisoblanadi. Bu albatta yetar l iemas. Qo‘riqxonalar mamlakatning muhofaza qilinadigan hududlari tizimini 10 %izini tashkilqiladi. 18 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1.I.A.Karimov.O’zbekiston XXI asr busag ʼ asida xavsizlikka taxdid, barkarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.T. 2. I.A.Karimov.Yuksak ma’naviyat–yengilmas kuch.T.2008 Baratov P.Tabiatni muhofaza qilish.T.O’qituvchi.1983y. 3.. EgamberdiyevR.Ekologiya.T.1993y. 4. .Ekologiya.Oxranaprirodo.Ekologicheskaya bezopasnost . Pod.obh . red.prof.NikitinaA.T.,prof.MNEPUStepanovaS.A.M.:Izd.MNEPU«Nov».2000. 5. ErgashevA.“Umummiyekologiya”T.O’qit. 6. ErgashevA.ErgashevT.Ekologiya,biosfеra va tabiatni muxofaza qilish.Toshkеnt “yangi asr avlodi”2005 y.T. O’qituvchi .1994. 7. G'ulomov P.Inson vatabiat.T.O'qituvchi.1990. 8. IsachenkoA.G.Optimizatsiy okrujayuheysredo ’.M. : Vo’sshayashkola.1990. 9. NigmatovA.N.O’zbekiston Respublikasining ekologiya 10. huquqi.T.:TDYuInashriyoti.2004. 11. O’zbekiston«Ekologiya xabarnomasi»jurnali sonlari. 12. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.T.O’zbekiston1992. 13. OtaboyevS.NabiyevM.Inson va biosfera.T.O’qituvchi .1995.307 b. 14. ReymersN.F.Prirodopolzovanie. Slova r spravochnik.M.:Vo’sshayashkola.1999. 15. ShodimetovYu.Ijtimoiyekologiyagakirish. T.O’qituvchi.1994. 16. TilovovT.Ekologiyaningdolzarbmuammolari.Qarshi.“Nasaf”2003y. 17. To’xtayevA,XamidovA,Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish.T.O’qituvchi .1994. 18. To’xtaеvA.Ekologiya.T.,“O`qituvchi”1998y. 19. UsmonovM.B.,RustamboеvM.,XolmuminovJ.T.va boshqalar 20. .Ekologiyaxukuki.T.:“Uzbеkisto n yozuvchila uyushmasi 2001 21. XolmurodovN.Surxondaryo tabiati va uning muxofazasi. T. “Chinor”1998y. 22. YasamanovN.A.Osnovo’geoekologii.M.:Akademiya.2003.–352s. YormatovD. NorqulovA.Avazo v Sh.SultonovN. Sanoat ekologiyasi «O`zbеkiston faylasuflari milliy jamiyati»nashriyoti.Toshkеnt2007y. ZvonkovaT.V.Geografichesko eprognozirovanie.M.:Vo’sshayashkola.1987. 2021 2022- o’quv 10 oqilona foydalanilmoqda, atrof muhit holati ko‘p shahar va regionlarda yaxshilanmoqda,qazilma boyliklarni nes-nobud qilishga chek qo‘yilmoqda. 1991 yilda «Ekosan» xalqaro ekologiya va salomatlik jamg‘armasitashkil etilgan. Bu jamg‘arma O‘zbekiston va umuman, butun Markaziy Osiyo mintaqasi geoekologik holatini yaxshilashga, atrof muhitni muhofaza qilishga, aholining salomatligini himoya qilish va sog‘lom zurriyotni saqlab qolishga qaratilgan dastur va loyihalarni amalga oshiradi. 18 molxonalar devorlarida gulli chipor ilon kuzatilgan. CHipor ilonlarning ikki turi - ko‘ndalang- yo‘lli va dog‘lilari o‘rta asrga mansub Jampiq-Qaladevorlarida uchratiladi.Qushlar. «Baday-To‘qay»ning eng ko‘p umurtqali jonivorlari qushlardir. Bu y erda ularning 91turi(Lim,1975y.) ro‘yxatga olingan. Qo‘riqxonada bo‘lish holatiga ko‘ra ular shunday bo‘linadi: in quradiganlar – 39 ta, o‘troq – 16 ta,qishlaydigan–18ta,uchib o‘tuvchi turlari-18ta.«Baday-To‘qay»ning o‘troq qushlari:oddiy miqqiy,Xiva qirg‘ovuli, ko‘kkaptar, kichikqumri, oqqanotkizilishton , tojliso‘fito‘rg‘ay , zagizg‘on, qoraquzg‘un, zagcha, Buxorochittagi,oddimayna,dala chumchug‘i.Sutemizuvchilar.Qo‘lqanotlilardan esa mo‘ylovdor tunshapalak mittinetopir, yirik ko‘rshapalak, quyon sifatlilardan oddiy quyon uchraydi. Kemiruvchilar plastinkasimon tishli kalamush, uy sichqoni va qumsichqon i. Yirtqichlar sinfiga mansub chiyabo‘rilar o‘tish qiyin bo‘lgan to‘qaylarni makon qilganlar, bo‘rsiq daraxtli-butasimon o‘simliklar oralab yashaydi.Qo‘riqxonaning sohilbo‘yi quruq to‘qaylarida onda-sonda qamishzor mushugi uchraydi.«Baday- To‘qay»dagi tuyoqlilarga to‘ng‘iz va Buxoro bug‘usi kiradi. To‘ngizfaqat to‘qayzorlarda yashaydi, asosan qo‘g‘a (lux) va qamishlarning ildizpoyasi bilan ozuqlanadi, kuzda jiydaning hosilini v baham ko‘radi.Qo‘riqxonaning faxri b o lganʻ iqlimga moslashtirilgan Buxorobug‘usi(xongul)dir. U bir paytlar Amudaryo va Sirdaryo quyi oqimi suv havzasini ishg‘ol qilgan. Jonivorni vaxshyylarcha qirish tufayli uning populyasiyasi buzildi. Bu hol ularning«Baday-To‘qay»ko‘riqxonasida moslashtirilishiga olib keldi. Tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi (TMXI-IUCN) va O‘zbekiston Respublikasi Qizilkitobiga kiritilgan turlar. O‘simliklardan Buzelolasi, Sug‘dlolasi. Baliqlardan Orolbahrisi(bakra), Amudaryo katta kurakburuni(qilquyruk),Amudary o kichik kurakburuni (toshbakra), Orolqorako‘zi(oqzog‘orabaliq), Orol mo‘ylabdori (so‘g‘yon, so‘zanabaliq). Qushlardan Qorabuzov (kichikqoravoy), Ilonburgut-ilonxo‘rburgut, Itolg‘i, Qo‘ngir(qora)kaptar.Sutemizuvchilardan Xongul(Buxoro bug‘usi),Ruxsat etiladi:Begona tashkilotlarga bitim asosida ilmiy-tekshiruvishlari. Qizilqum davlat qo‘riqxonasi 1971 yilning iyun oyida Qizilqum o‘rmon xo‘jaligining qumloq va to‘qayli nerlardan iborat 3985 gektar maydoni joylashgan bazada tashkil qilindi.Qo’riqxona to‘qayli-qumloq biotizimlarining bioxilma-xilligi, to‘qayli o‘rmonlarning aborigeni sanalgan Buxoro bugularini saqlash maqsadida tashkilqilingan bo‘lib, bu tur TMXI (Xalqaro tabiatni muhofaza qilish uyushmasi) va O ʻ zbyokiston Qizil kitobiga kiritilgan. Qo‘riqxona tashkil topgan1971yildan boshlab o‘rmon xo‘jaligi tazimi bo‘yicha to‘li q tajriba maktabini o‘tagan, ya’ni nafaqaga ketgunicha o‘z faoliyatini bosh o‘rmonchilikdan boshlab, to qo‘riqxona direktori vazifasigacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tgan Turdiali Qodirovning rahbarlik salohiyati tahsinga sazovor. Ilgari qo‘ri qx ona hududida mahalliy aholining chorvasi boqilardi, jumladan, Turkmanistonning Darganatadahasi aholisi tomonidan ham k o ʻ plab xuquqbuzarliklar bo‘lib turar,ularo‘zchorvasini qo‘riqxonaning tukzyli oroliga qarab kechasi haydab yuborardilar. Ammo direktor bu kabi kamchil ik larga barham berib,Turkmaniston aholisining yirik uy hayvonlarini yig‘ib, ushbu masalani hal qilish uchun respublika sudiga topshiradi. Ish ko‘p yillar mobaynida ko‘rilsa- da,Turkmaniston hukuma t i tomonidan qo‘riqxona hisobiga yirik miqdordagi jarima undiriladi. Bu esa o‘z navbatida yirik sensatsiyaga aylanadi. Qo‘ri q xona O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining O‘rmon xo‘jaligi boshboshqarmasiga qarashli Qo‘riqxonalar,milliy tabiiy bog‘lar va ovchilik xo‘jaliklari boshqarmasi tasarrufida.Qizilqum davlat qo‘rikxonasi O’zbekiston 18 holatini yaxshilaydi.O‘rmonlar respublika maydonining 5,1% ini tashkil etadi. Keyingi 30–35yil mobaynida ekologik vaziyatning yomonlashuvi sababli O‘zbekiston«qizilkitobi»ga147o‘simlik oilasi kiritildi.Bularning ko‘pi qimmat baho dorivor o‘simliklardir. Respublikamizda 1997 yilda «O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish haqida»qonun qabul qilindi.O’zbekiston Respublikasi o'ziga xos o’simlik va hayvonot dunyosiga ega.So'ngi yillarda insonning xo'jalik faoliyati natijasida flora va faunaga salbiy ta'sir kuchaydi. (O’zbekistonda mavjud 4ming dan ortiq o'simlik turlarining 10-12foizi muhofaza talab. O'rmon resurslari cheklangan va o'rmonlarni qayta tiklash ishlari talabga to'la javob bermaydi. Eng qimmatli tog - 'o'rmonlarining maydoni o'nlab marta qisqarib ketgan. To'qaylar va qayir o'rmonlari ko pʻ lab kesib tashlangan. Tabiiy yaylovlarning holati yomonlashgan va ularning maydoni 6,5mln.ga kengaygan. O’zbekistonda dorivor o’simliklarning turlari ham ko’plab uchraydi va ularning aksariyati hozirgi vaqtda muhofaza talab. Respublikamizda o’simlik resurslaridan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilishni ta'minlash maqsadida turli tadbirlar o'tkazilmoqda.O’zbekiston faunasi 682 tur umurtqali hayvonlar va 32484 tur umurtqasiz hayvon turlaridan iborat. Hali to'la o'rganilmagan umurtqasiz hayvonlar ichida muhofazaga muhtqjlari ajratilmagan. 1983 yili e'lon qilingan (O’zbekiston « qizilkitob»iga umurtqali hayvonlarning 63 turi kiritilgan bo’lib baliqlar-5tur;qushlar-31tur; sutemizuvchilar-22tur;sudralib yuruvchilar-5turdan iboratdir. O’zbekistonda turon yo'lbarsi, qizil bo'ri, gepard, yo'l- yo'l giena kabiturlar qirilib ketgan. Ustyurt qo'yi, burama shoxli echki, qor barsi, buxoro bug'isi va boshqa ayrim turlar yo'qolish arafasidadir.Orol dengizining qurishi,daryolar suvining ifloslanishi va suv omborlarining qurilishi ko’plab qimmatli baliq turlarining kamayishiga olib keldi.(O’zbekistonda har yili o'n minglab turli hayvonlar ovqilinadi. Ruxsatsiz ovqilish ayrim noyob hayvon turlarining yuqolishiga olib kelmoqda.(O’zbekistonda noyob o’simlik va hayvonlar qonun tomonidan himoya qilinadi va ulardan oqilona foydalanish, muhofaza qilish uchun xilma-xil tadbirlar o'tkazilmoqda.Respublika vodiylarida o‘rmon maydoni 210minggektar .Unda jiyda, turong‘ ,akatsiya t ,tol,terakzarag,qayrag‘och va chinor daraxtlari o‘sadi.O‘rmonlarni muhofaza qilish uchun Quyidagi tadbirlarni bilish va bajarish zarur:yosh nihollar nobud bo‘lish i ning oldini olish; o‘rmon resurslarini qaytatiklash va hosildorligini oshirish;o‘rmonlarni yong‘indan saqlash;o‘rmonlarni har xil zararkunandalardan va kasallanishdan saqlash;o‘rmonlarni zaharli va kimyoviy moddalar bilan iflos-lanishdan saqlash.Respublikamizda1981-85yillarda yong‘in natijasida 778gektar o‘rmon yonib , 385gektarida o‘rmonlar butunlay yongan va nobud bo‘lgan. Respublikamizdag i o‘simliklarning 577turidan dori tayyorlanadi, 103turidan bo‘yoq,560turidan efir moyi olinadi.Tabiatda moddalar va energiya almashinuvida hayvonlar muhim rol o‘ynaydi. Dunyodagi yashil o‘simliklar, quyosh energiyasining 1foizinigina o‘zlashtirib, yiliga150-120 mlrd t organik modda hosil qiladi.Hayvonot dunyosini muhofaza qilish. O‘zbekiston hayvonlari o‘simliklar kabi, XX asrning 2- yarmida muhofazaga muhtoj bo‘lib qoldi.Buninga sosiy sabablari – aholi o‘z xo‘jaligi bilan barcha zonalar ichiga tobora chuqur kirib borishi, tabiiy landshaftlarning madaniy landshaftlar bilan almashinishi, hayvonlar ekologik muhitining tobora yomonlashuvi va, nihoyat,hayvonlarni ovlashning ilmiy asoslangan tartibiga qat’iy rioya etmaslikdir.Tabiiy va ilmiy manbalarda ko‘rsatilishicha, o‘tgan asrning boshlarida g ʻ arbiy Tyanshan tog‘ tizmalarida, Janubiy O‘zbekistonning Bobotog‘, Ko‘hitangtog‘, Boysuntog‘, Hisor tizmalarida soni keskin kamayib ketgan hayvonlardan ilvirs qoplon, Buxoro tog‘qo‘yi, ko‘ksug‘ur, 10 1-rasm:O’zbekiston respublikasi qo’riqxonalarning xaritada joylashishi

Oʻzbekistonning alohida muhofaza qilinadigan hududlari

Купить