O‘zbekistonning geografik o‘rni, tabiiy sharoiti va resurslari - География - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	1.6MB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Январь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	География

Продавец

Husenov Jahongir

Дата регистрации 03 Май 2024

9 Продаж

O‘zbekistonning geografik o‘rni, tabiiy sharoiti va resurslari

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
_____________ ______
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. GEOGRAFIK O’RIN ............................................................................................................................. 4
1.1. Geografik o’rin: tushunchasi, turlari, xususiyatlari ............................................................................... 4
1.2. Tabiiy sharoit va resurslar ..................................................................................................................... 8
1.3. Tabiiy boyliklardan foydalanish muammolari ..................................................................................... 12
II BOB. JAHON XARITASIDA – O’ZBEKISTON ............................................................................................... 15
2.1. O’zbekistonning geografik o’rni .......................................................................................................... 15
2.2. O’zbekistonning tabiiy sharoiti ........................................................................................................... 19
2.3. O’zbekiston tabiiy sharoiti va resurslarini iqdisodiy geografik jihatdan baholash ............................... 24
XULOSA ...................................................................................................................................................... 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................................................ 30
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Muayyan mamlakat, hudud, viloyat, shahar,
tuman, mahalla va, hatto, hovlining o’ziga xosliklaridan biri ulaming Yer yuzidagi
betakror o’rnidir. Bular geografik o’rin deb ataladi. Geografik o’rin mohiyatan
tabiiy geografik o’rin, iqtisodiy geografik о’rin va siyosiy geografik о’rin tarzida
guruhlanadi.
Mustaqillik tufayli O’zbekiston xorijiy davlatlar bilan erkin aloqa o’matish
huquqini qo’lga kiritdi. Tarixan qisqa vaqtda uni azaliy janubiy qo’shnilari
Afg’oniston, Pokiston, Eron hamda g’arbdan Turkiya, sharqdan Xitoy va boshqa
davlatlar bilan bog’lovchi qumqlik va havo yo’llari ochilib, O’zbekiston iqtisodiy
geografik o’mini yaxshilab oldi. Xorij bilan har tomonlama aloqalar kuchaydi.
Kurs ishining maqsadi: O’zbekistonning geografik o’rni, tabiiy sharoiti
va resurslarini o’rganish.
Kurs ishining vazifalari:
 Geografik o’rin tushunchasi, turlari, xususiyatlari ni tahlil qilish;
 Tabiiy sharoit va resurslar ni o’rganish;
 Tabiiy boyliklardan foydalanish muammolari ni ko’rib chiqish;
 O’zbekistonning geografik o’rni ni o’rganish;
 O’zbekistonning tabiiy sharoiti ni tahlil qilish;
 O’zbekiston tabiiy sharoiti va resurslarini iqdisodiy geografik jihatdan
baholash .
Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Har bir bobda uchtadan reja mavjud.
3

I BOB. GEOGRAFIK O’RIN
1.1. Geografik o’rin: tushunchasi, turlari, xususiyatlari
Geografik o’rin (GO’) ob’ektning tashqi muhit bilan aloqasi bilan
tavsiflanadi. Ushbu kontseptsiya “munosabat” toifasiga asoslanadi – ob’ektning
Yer yuzasiga, shuningdek, u o’zaro ta’sirda bo’lgan boshqa ob’ektlarga nisbatan
pozitsiyasi. Aynan Geografik o’rin har qanday hududning individual xususiyatlari
va xususiyatlarini ob’ektiv ravishda ochib beradi.
“Geografik o’rin eng katta uslubiy ahamiyatga ega. Geografik mehnat
taqsimoti tizimida har qanday hududning, xoh u mamlakat, viloyat, shahar va
boshqalarning egallagan o’rni ko’p jihatdan Geografik o’rin i bilan belgilanadi”,
deb yozgan edi N.N. Baranskiy. A N.V. Gogol ta’kidlagan: “Birinchi navbatda, siz
Geografik o’rin ni ko’rib chiqishingiz kerak bu, albatta, hamma narsadan oldin
bo’lishi kerak ...”.
Geografik o’rin joylashuvdan farq qiladi. Birinchisi savolga javobni o’z
ichiga oladi: nimaga nisbatan? Ikkinchisi savollarni o’z ichiga oladi: qayerda va
nimaning bir qismi? Ya’ni, joylashuv joylashuv yoki tegishlilikni ko’rsatadi,
pozitsiya esa munosabatni aks ettiradi.
Mamlakatlar, mintaqalar (“ichki”, dunyo) Geografik o’rin - bu o’z
hududidan tashqarida joylashgan, mamlakatlar va mintaqalar o’zaro aloqada
bo’lgan va ularning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadigan har qanday boshqa ob’ektlar
bilan munosabatlari. Ikkinchisi Geografik o’rin ning har xil turlari bilan
belgilanadi.
Fizik-Geografik o’rin da bu munosabatlar a) geografik koordinatalar
panjarasida, ya’ni. Ob’ektning (mamlakat, mintaqa) eng aniq manzilini
ko’rsatuvchi kenglik va uzunlik darajalarida; b) real fizik-geografik makonda -
tabiiy zonalari, orografiyasi, quruqlik va dengizning tarqalishi va boshqalar bilan.
Ya’ni, fizik-Geografik o’rin - bu ma’lum bir joyning tabiiy xususiyatlariga ta’sir
qiluvchi tabiiy ob’ektlar - dengizlar, daryolar, o’rmonlar, tabiiy hududlar va
boshqalarga nisbatan pozitsiya.
4

Iqtisodiy-geografik pozitsiyada (EGP) bu iqtisodiy ahamiyatga ega
ob’ektlarga, turli xil ijtimoiy-iqtisodiy ma’lumotlarga bo’lgan munosabatdir. Shu
bilan birga, iqtisodiy-Geografik o’rin toifasiga tabiiy ob’ektlarga (muzsiz
dengizlar, foydali qazilmalar konlari, o’rmonlar va boshqalar) nisbatan pozitsiya
ham kiradi. Hududning iqtisodiy-Geografik o’rin i belgilanadigan iqtisodiy
ahamiyatga ega ob’ektlar xilma-xil bo’lganligi sababli, ular o’z navbatida bir qator
"pozitsiyalar" ga bo’linadi: transport, energetika, resurs, sanoat-geografik, va
boshqalar.
Siyosiy-geografik vaziyatda bu siyosiy berilganlarga munosabatdir.
Mamlakatlar ichida u, masalan, siyosiy kuchlarning hududiy taqsimoti, jahon
sahnasida - xalqaro siyosiy kuchlar markazlari (dunyo, mintaqaviy kuchlar,
xalqaro ittifoqlar va boshqalar) tomonidan belgilanishi mumkin. Muayyan
hududning (jahon mintaqasi, mamlakati, ichki mintaqasi) harbiy qudratning
kontsentratsiyalashgan markazlari va mamlakatlariga, harbiy o’choqlariga,
keskinlik o’choqlariga nisbatan tutgan o’rni odatda harbiy-geografik mavqe deb
ataladi.
Geografik o’rin Geografik o’rin ning siyosiy-geografik, harbiy-siyosiy,
iqtisodiy-geografik turlari bilan chambarchas bog’liq.
Ya.G’.ning so’zlariga ko’ra. Mashbitsu, geosiyosiy pozitsiya hududning
“kuch markazlari”, iqtisodiy va harbiy kuch markazlari, turli siyosiy, iqtisodiy va
harbiy bloklar, siyosiy va diniy birlashmalarga nisbatan pozitsiyasini aks ettiradi.
Ko’pgina mintaqalar va mamlakatlarning geosiyosiy mavqei, birinchi
navbatda, uning geografik ildizlarining chuqur mohiyati tufayli ancha barqarordir.
Darhaqiqat, geosiyosat o’zining eng umumiy ko’rinishida siyosiy jarayonlarning
geografik shartliligini o’rganadi. Ammo, shunga qaramay, u ham dinamik
o’zgarishlarga duchor bo’ladi. 1985 yilda Chili Beagle ko’rfazidagi uchta orolning
mamlakatga o’tishi natijasida Atlantika okeaniga o’z kirish huquqini oldi. Shunday
qilib, Chili geosiyosiy pozitsiyasi yaxshi tomonga sezilarli darajada o’zgardi,
chunki Uning tashqi iqtisodiy aloqalari imkoniyatlari kengayib, strategik
pozitsiyalari o’zgardi. Ikkinchisi, Janubiy Atlantikaning ahamiyati hozirgi vaqtda
5

geologlarning bu erda eng yirik suv osti neft konlari mavjudligi haqidagi
prognozlari tufayli ortib borayotganligi bilan bog’liq.
Ekologik-geografik pozitsiyada muhim ahamiyatga ega bo’lgan ekologik
ahamiyatga ega ob’ektlarga, ekologik vaziyatni belgilovchi mamlakatlar va
mintaqalarga yoki ma’lum bir hududning ekologik holatiga ta’sir ko’rsatishi
mumkin bo’lgan mamlakatlar va mintaqalarga munosabat muhim ahamiyatga ega.
Davlat korxonalari har doim mintaqalar va mamlakatlar rivojlanishining
muhim omili bo’lib kelgan va shunday bo’lib qoladi. Rossiyaning o’ziga xosligi,
boshqa narsalar qatorida, u dunyodagi barcha yirik davlatlarning eng shimoliy
qismi ekanligidadir: SSSR parchalanganidan keyin shimoliy hududlar uning
hududining deyarli 2/3 qismini egallashga kirishdi. Rossiyaning “shimoliy”
Geografik o’rin qishloq xo’jaligi imkoniyatlariga va umuman hududning
rivojlanishiga jiddiy cheklovlar qo’yadi. GO’ qaraganda rivojlangan
mamlakatlarning aksariyati, Rossiya sovuqdan himoya qilish bilan bog’liq katta
xarajatlarni o’z zimmasiga oladi. Bularga binolarni isitish uchun energiya
xarajatlarini oshirish, qurilish materiallari hajmini oshirish, issiq kiyim va poyabzal
ishlab chiqarish, yo’l-transport tarmog’ini qurish va saqlash va boshqalar kiradi.
GO’ dunyoning makroregionlari rivojlanishining umumiy yo’nalishlariga
ta’sir qiladi. Sharqiy Evropa GO’ uning g’arbiy qismiga qaraganda unchalik qulay
emas - birinchisi ko’proq kontinental, u havo massalarining Atlantika okeanidan
g’arbdan sharqqa o’tishi tufayli ko’proq ifloslanishni oladi va hokazo.
Ma’lumki, Qo’shma Shtatlar va Kanadaning iqtisodiy taraqqiyoti asosan
ularning okeanlararo o’rni bilan belgilanadi. Bu ularning Tinch okeani va Atlantika
okeanlari mamlakatlari bilan aloqalarini osonlashtirdi. Bundan tashqari, okeanlar,
raketalar va yadro qurollari paydo bo’lishidan oldin, Amerikani yirik mojarolar va
jahon urushlaridan ishonchli himoya qilgan.
Geografik o’rin tarixiy kategoriyadir. Qadimgi Rus ochiq jamiyat edi, u
Yevropa jarayonlariga mos ravishda rivojlandi. Avvalo, tarixiy sharoitlar tufayli
Muskovit Rusi Evropa taraqqiyotining chekkasida qoldi. Buyuk geografik
kashfiyotlar oldidan Portugaliya va Ispaniya Yevropaning chekkasida edi, ammo
6

bu mamlakatlarning Atlantika okeanigacha keng jabhada paydo bo lishi ularniʻ
kuchli mustamlakachi davlatlarga aylantirdi. 19-asr va 20-asr boshlarida
AQShning Geografik o’rin. Eri kanali qazilgandan so’ng, birinchi Transkontinental
temir yo’l qurilgan, Panama kanali paydo bo’lgan, deb N.N. Baranskiy “dunyoning
chekkasida” pozitsiyasidan “ikki okean o’rtasidagi” pozitsiyaga aylandi.
Geografik o’rin muayyan xususiyatlarga (atributlarga) ega. Qoida
tariqasida, GO’ ning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
• munosabat. Bu atribut GO’ ta’rifida aks ettirilgan;
• potentsial. Bu xususiyat GO’ barcha turdagi aloqalarni rivojlantirish,
shuningdek, hududning o’zi rivojlanishining zaruriy sharti va natijasi ekanligini
aks ettiradi.
Tarixiy rivojlanish jarayonida ba’zi sohalar etakchi sohalarga aylangani,
boshqalari esa o’z rolini yo’qotganligi haqidagi ko’plab misollarni biladi. Shu
munosabat bilan, masalan, O’rta er dengizining antik davrda va keyingi asrlarda,
Kuzbassning 20-asr boshidagi rolini esga olishimiz mumkin. hozirgi vaqtda esa
Suvaysh, Panama, Kil kanallarini qurish va boshqalar kabi yirik xalqaro loyihalarni
amalga oshirish natijasida dunyoning ko plab davlatlarining geografik o rni
ʻ ʻ
o zgarganligi haqida;
ʻ
• masofa. Masofalar va boshqa metrik ko’rsatkichlarni hisobga olmasdan
GPni mazmunli tavsiflash mumkin emas. Shu bilan birga, bu ko’rsatkichlar GPni
to’liq tavsiflamaydi: ob’ektlar orasidagi jismoniy masofa o’zgarishsiz qolsa-da,
ularning pozitsiyasi, masalan, infratuzilmaning yaxshilanishi, iqtisodiy va siyosiy
aloqalarning kengayishi bilan o’zgarishi mumkin.
7

1.2. Tabiiy sharoit va resurslar
Tabiat, geografik (tabiiy) muhit insoniyat jamiyatining hayoti va
rivojlanishida muhim rol o’ynaydi. Tabiat so’zning keng ma’nosida butun moddiy
dunyoni qamrab oladi. Geografik muhit tabiatning jamiyat hayoti va faoliyati bilan
bevosita bog’liq bo’lgan va u bilan o’zaro aloqada bo’lgan qismidir. Geografik
(tabiiy) muhitning eng muhim xususiyati hududiy xilma-xillik bo’lib, uni
odamlarning joylashishi va ishlab chiqarishni joylashtirishning asosiy omillaridan
biriga aylantiradi.
Geografik (tabiiy) muhitning tarkibiy elementlari tabiiy sharoit va
resurslardir.
Tabiiy sharoit - ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanishining ma’lum
darajasida jamiyat hayoti va faoliyati uchun muhim bo’lgan, lekin moddiy ishlab
chiqarishda bevosita ishtirok etmaydigan tabiat jismlari va kuchlari (masalan,
rel’ef, hudud iqlimi, uning). geografik joylashuvi).
Tabiiy resurslar moddiy ishlab chiqarishda bevosita foydalaniladigan tabiat
jismlari va kuchlari (masalan, foydali qazilmalar).
1-rasm. Tabiiy sharoit
8

Geografik (tabiiy) muhitning sharoit va resurslarga bo’linishi juda
o’zboshimchalik bilan va tarixiy jihatdan o’zgaruvchan. Tabiiy muhitning bir xil
tarkibiy qismlari ham shart-sharoit, ham resurslar sifatida harakat qilishi mumkin.
Masalan, suv, quyosh nuri, o’simliklar ham shart, ham manbadir. Jamiyat va uning
ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishi bilan tabiat jismlari va kuchlarining
tobora katta qismi sharoitlar sinfidan resurslar sinfiga o’tadi. Masalan, quyosh
energiyasi, shamol energiyasi, suv toshqini energiyasi.
Tabiiy muhitning tarkibiy qismlaridan tabiiy sharoitlarga odatda
quyidagilar kiradi: iqlim, tuproq, relef, geologik tuzilish, o’simlik va hayvonot
dunyosi. Tabiiy sharoitning juda muhim tarkibiy qismi bu hududning fizik-
geografik holati, xususan, uning erning ma’lum bir tabiiy zonasida joylashganligi.
Tabiiy sharoitlar odamlarning kundalik hayoti va iqtisodiy faoliyatining
deyarli barcha jabhalariga ta’sir qiladi. Ularning aholi salomatligi va turmush
darajasiga (uy-joy, kiyim-kechak, oziq-ovqat xarajatlari), qishloq xo’jaligining
unumdorligi va ixtisoslashuviga, tog’-kon sanoatining usullari va samaradorligiga,
qurilish iqtisodiyoti, suv transporti va ishlab chiqarishning texnologik
xususiyatlariga ta’siri ayniqsa muhimdir. ajoyib.
Tabiiy sharoitlarning aholining hayoti, mehnati va kundalik xususiyatlariga
ta’siri ularning odamlar uchun qulaylik darajasi bilan belgilanadi, buning uchun
ko’plab ko’rsatkichlar qo’llaniladi: iqlim davrlarining davomiyligi, harorat
kontrasti, iqlim namligi, shamol sharoitlari yuqumli kasalliklarning tabiiy
o’choqlarining mavjudligi va boshqalar.
Tabiiy sharoitlarni inson xo’jalik faoliyatining turli sohalari va tarmoqlari
(transport, sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish sanoati) bilan bog’liq holda baholash
keng tarqalgan. Bu qishloq xo’jaligi uchun alohida ahamiyatga ega, bu erda ishlab
chiqarish yer, quyosh energiyasi, namlik va tabiiy kompleksning boshqa tarkibiy
qismlaridan foydalanish bilan bevosita bog’liq.
Tabiiy sharoitlarni qishloq xo’jaligida baholash ularning asosiy
xususiyatlarining parametrlarini turli xil madaniy o’simliklar va hayvonlarning
hayot omillariga: issiqlik, namlik, tuproq, maishiy oziq-ovqat ta’minotini tashkil
9

etuvchi tabiiy o’simlik turlariga bo’lgan talablari bilan taqqoslashga asoslanadi.
hayvonlar va boshqalar.
Hududning agroiqlim sharoiti issiqlik va namlik ko’rsatkichlari bilan
tavsiflanadi. Issiqlik (issiqlik resurslari) va namlik miqdori (namlanish sharoitlari)
nafaqat qishloq xo’jaligi o’simliklarining hayoti uchun, balki ularni ishlab
chiqarish samaradorligi uchun ham ajralmas shartdir (qishloq xo’jaligi ekinlari
hosildorligi va mahsulot sifatiga sezilarli ta’sir qiladi).
Issiqlik resurslarini hisobga olish uchun o’simliklarning butun o’sish davri
(vegetatsiya davri, vegetatsiya davri) uchun faol (o’rtacha kunlik) haroratlar
yig’indisidan foydalaniladi. Shu bilan birga, harorat +5, +10, +15 °C dan yuqori
bo’lgan davrlar aniqlanadi.
Muayyan hududning namlik sharoitlari yog’ingarchilik miqdori (yiliga
millimetrdagi atmosfera yog’inlari miqdori) va uning mumkin bo’lgan bug’lanishi
miqdori bilan baholanadi. Buning uchun bug’lanish koeffitsienti deb ataladigan bu
miqdorlarning nisbati qo’llaniladi.
Mintaqaning (mamlakat, mintaqa) tabiiy xususiyatlarining yana bir muhim
tarkibiy qismi bo’lgan tuproq sharoiti o’simliklar hayotida ham katta ahamiyatga
ega. Tuproqning qimmatli xususiyatlarining ko’rsatkichi uning unumdorligi, ya’ni
o’simlikni hazm bo’ladigan oziq moddalar, namlik bilan ta’minlash va hosil berish
qobiliyatidir. Tuproqning mexanik va organik tarkibini, undagi chirindi va o’simlik
ozuqa moddalarining tarkibini, eng muhim fizikaviy xossalarini va boshqalarni
o’rganish materiallari tuproq unumdorligini yoki uning navlarini baholash uchun
asos bo’ladi. Tuproqlarni tasniflash natijalari umumlashtirilgan holda ifodalanadi.
nisbiy ko’rsatkichlar - ballar va ma’lum bir hududda ayrim turdagi ekinlarni
etishtirish (qishloq xo’jaligi tarmoqlarini rivojlantirish) imkoniyatlariga oid amaliy
tavsiyalar uchun ishlatiladi.
Qishloq xo jaligi tarmoqlarini joylashtirishni asoslash jarayonida ularʻ
mamlakat hududi (tuman va boshqalar)dagi zonal farqlar haqidagi ma lumotlardan
ʼ
foydalanadilar.
10

Jamiyatning tarixiy taraqqiyoti jarayonida o z turlarini doimiy ravishdaʻ
kengayish tendentsiyasini ko rsatuvchi tabiiy resurslar, asosan, mineral resurslar
ʻ
(yoki qazilma), yer, suv, biologik va rekreatsion resurslarga bo linadi. Tabiiy
ʻ
resurslarning o’ziga xos turi - bu insoniyat jamiyati paydo bo’lgan, rivojlanayotgan
va o’z faoliyatini amalga oshiradigan (shu jumladan iqtisodiy faoliyat) yashash
maydoni deb tushuniladigan hudud.
Ko’pgina tabiiy resurslar zahiralari cheklangan, bu ularning tugashi
muammosini keltirib chiqaradi. Yaroqliligiga ko’ra tabiiy resurslar tugaydigan va
tugamaydiganlarga bo’linadi. O’z navbatida, tugaydigan resurslar qayta
tiklanmaydigan (mineral) va qayta tiklanadigan (biologik, er, suv) ga bo’linadi.
Ko’pincha tabiiy resurslar mineral resurslar (minerallar) bilan belgilanadi.
Foydali qazilma boyliklar tugaydigan, tiklanmaydiganlar toifasiga kiradi, ularning
umumiy zaxiralari foydalanilgani sari doimiy ravishda kamayib bormoqda.
11

1.3. Tabiiy boyliklardan foydalanish muammolari
Insoniyat har doim u yoki bu darajada tabiat tomonidan berilgan boylikdan
foydalangan. Ammo olib qo’yilgan tabiiy resurslarning hajmi asta-sekin o’sib
bordi, ko’proq sezilarli bo’ldi va ularning zaxiralari deyarli yangilanmadi.
Sayyoramizda mavjud bo’lgan resurslar odatda ikkita asosiy turga bo’linadi
- tugaydigan va tugamaydigan.
Miqdori bo’yicha bitmas-tuganmas resurslar juda ko’p, ammo odamlar
ulardan samarali foydalanishni hali o’rganmagan. Masalan, Quyosh energiyasi,
havo massalari, Jahon okeanining suv massalari va koinot, agar odamda undan
keng foydalanish texnologiyasi bo’lsa, unga nima berishi mumkin edi? Bunday
energiya manbalaridan oqilona foydalanish xalq xo’jaligiga katta foyda keltiradi.
Biroq, tuganmas tabiiy resurslardan keng miqyosda foydalanish kelgusi o’n
yilliklar masalasidir, ayni paytda tugaydigan resurslar bilan bog’liq muammolar
yanada dolzarbdir.
2-rasm. O’zbekistonning geografik o’rni
Tugallanadigan resurslar odatda ikki turga bo’linadi - qayta tiklanadigan va
tiklanmaydigan. Qayta tiklanadigan resurslarga flora va fauna kiradi, ya’ni biz tirik
tabiat (biota) deb ataydigan narsa. Ularda tuproq va suv alohida o’rin tutadi. Qayta
tiklanmaydigan resurslarga foydali qazilmalar, foydali qazilmalar va boshqalar
12

kiradi. To’g’ri, bizning davrimizda "qayta tiklanadigan" va "qayta tiklanmaydigan"
tushunchalari biroz qayta baholanmoqda. Gap shundaki, odamlar resurslardan
shunchalik faol va noratsional foydalanadilarki, hatto ba’zi qayta tiklanadigan
resurslarni tiklash imkonsiz bo’lib qoldi. Tabiiy biotaning barcha qiymatiga
qaramay, u tezda hujumga uchramoqda. Bizning avlodimiz hayoti davomida u
quyidagi sabablarga ko’ra deyarli butunlay yo’q qilinishi mumkin:
- odamlar tomonidan erlarni begonalashtirish natijasida hayvonlarning
yashash joylarini yo’q qilish;
- ifloslanish; haddan tashqari ekspluatatsiya;
- yangi turlarni joriy etish; zararli omillar va atrof-muhit
degradatsiyasining birgalikdagi ta’siri.
Masalan, 2000 yil davomida qushlar va boshqa hayvonlarni hisobga
olmaganda, 106 turdagi sutemizuvchilar er yuzidan abadiy yo’q bo’lib ketdi. Va
agar sut emizuvchilarning dastlabki 33 turi 1800 yil ichida yo’q bo’lib ketgan
bo’lsa, keyingi 33 tasi - 100 yil ichida va oxirgi 40 turi - atigi yarim asrda.
Hozirgi vaqtda jismoniy halokat 280 turdagi sutemizuvchilar, 350 turdagi
qushlar va 30 ming turdagi o’simliklarning mavjudligiga tahdid solmoqda.
Insonning qayta tiklanadigan tabiiy resurslardan oqilona
foydalanmasligining yorqin misoli o’rmondir. Hozirgi vaqtda er yuzida bir vaqtlar
erni qoplagan o’rmonlarning faqat 2/5 qismi qolgan. Bundan tashqari, so’nggi 300
yil ichida o’rmonlarning 1/3 qismi yo’q qilingan.
Biz ikkita hodisaning rivojlanishini kuzatmoqdamiz: bir tomondan, o’rmon
maydonining qisqarishi, ikkinchidan, atmosfera havosidagi kislorod miqdorining
kamayishi, bu gaz tarkibining jiddiy buzilishiga olib kelishi mumkin. atmosfera.
Bu o’rmon, majoziy ma’noda, inson kamchiliklarini qayta ishlaydigan va
pompalaydigan o’ziga xos nasos bo’lib xizmat qiladi.
Quyoshli kunda 1 gektar o’rmon 220...280 kg karbonat angidridni
o’zlashtiradi va 180...220 kg kislorod chiqaradi, bir yil davomida sayyoramiz
o’rmonlari 550 milliard tonnadan ortiq "o’tadi". karbonat angidridni o’zlari orqali
chiqaradi va odamlarga taxminan 400 milliard tonna kislorodni qaytaradi.
13

Bundan tashqari, o rmonlar ko p miqdorda changni o zlashtiradi (1 gektarʻ ʻ ʻ
o rmon yiliga 32...63 kg changni o ziga singdira oladi), odam uchun juda qimmatli
ʻ ʻ
moddalar – patogen mikroblarni o ldiradigan fitonsidlar ajralib chiqadi (1 gektar
ʻ
o rmon 2 ta hosil beradi. ..Kuniga 4 kg fitontsidlar, ulardan 30 kg katta shaharda
ʻ
zararli mikroorganizmlarni yo’q qilish uchun etarli).
Shu bilan birga, o’rmon almashtirib bo’lmaydigan qurilish materiali,
sellyuloza, qog’oz va kimyo sanoati uchun xom ashyo hisoblanadi, shuning uchun
undan foydalanish ko’lami kengayib bormoqda. Shunga ko’ra, sayyoradagi o’rmon
qoplami qisqarishda davom etadi. Va bu erda iste’mol qilingan resursni tiklash
mexanizmi, ya’ni o’rmonlarni qayta tiklash mexanizmi ishlashi kerak. Ammo bu
juda qiyin muammo, chunki o’rmonlarni kesish uni tiklashdan ko’ra tezroq sodir
bo’ladi. Daraxtni zamonaviy texnologiyalar yordamida kesish uchun bor-yo’g’i bir
necha daqiqa, xalq xo’jaligiga mos “pishgan” o’rmon yetishtirish esa kamida bir
necha daqiqa vaqt oladi.
Foydali qazilmalar, jumladan, neft, gaz, temir, qalay, rux va boshqalar kabi
qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslarga nisbatan ham bir xil darajada murakkab
vaziyat yuzaga keldi. Har yili insonlar yer ostidan kamida 100 milliard tonna turli
turdagi minerallarni qazib olishadi. mineral va organik mahsulotlar.
Turli mamlakatlar olimlari uzoq vaqtdan beri har xil turdagi foydali
qazilmalarning zaxiralarini hisobga olgan holda tugashi mumkin bo’lgan vaqtni
bashorat qilishga harakat qilmoqdalar. Shunday qilib, turli hisob-kitoblarga ko’ra,
yaqin o’n yilliklarda temir, mis, oltin, neft, gaz, qo’rg’oshin, rux, kumush, platina
va simob zaxiralari tugashi mumkin.
14

II BOB. JAHON XARITASIDA – O’ZBEKISTON
2.1. O’zbekistonning geografik o’rni
Muayyan mamlakat, hudud, viloyat, shahar, tuman, mahalla va, hatto,
hovlining o’ziga xosliklaridan biri ulaming Yer yuzidagi betakror o’rnidir. Bular
geografik o’rin deb ataladi. Geografik o’rin mohiyatan tabiiy geografik o’rin,
iqtisodiy geografik о’rin va siyosiy geografik о’rin tarzida guruhlanadi.
Tabiiy geografik o’rin, asosan, okean, dengiz, daryo, tog’, cho’l, o’rmon,
adir singari yirik tabiiy obyektlarga nisbatan joylashgan o’miga ko’ra belgilansa,
iqtisodiy geografik o’rin jahonning erkin iqtisodiy mintaqalari, jahon savdo
yo’llari, yirik savdo-sanoat markazlari va tabiiy boyliklardan foydalanish
imkoniyatlari bilan belgilanadi. Siyosiy geografik o’rin esa muayyan davrda
alohida davlatning harbiy mojarolar ro’y berayotgan yoki ro’y berishi mumkin
bo’lgan hudud va davlatlarga nisbatan qanchalik aloqadorligiga ko’ra baholanadi.
3-rasm. O’zbekistonning geografik o’rni
15

Geografik obyektlar o’zaro aloqador bo’ladi. Ana shu aloqadorlik
ko`lamiga muvofiq geografik o’rin mikro, mezo, makro miqyosda namoyon
bo’ladi. Endi Vatanimiz O’zbekistonning geografik o’midagi o’ziga xos jihatlar,
uni belgilovchi omillami ко’rib chiqaylik.
Tabiiy geografik o’rni. O’lkamiz ob-havosi yilning talay qismida ochiq va
quruq bo’ladi. E’tibor qilinsa, O’zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi
«Serquyosh hur o’lkam...» deya boshlanadi. Tabiiy geografik o’rin sharofati ila
serquyosh va issiq kunlaming uzoq davom etishi mamlakatimiz qishloq xo’jaligi,
transport va maishiy hayotda mehnat va moliyaviy sarf-xarajatlarning tejalishiga
imkon beradi. Bulutsiz osmonimiz astronomik tadqiqotlarda ham qo’l keladi. Abu
Rayhon Beruniy, Ahmad al-Farg’oniy, Mirzo Ulug’bekdek koinot bilimdonlari
bizning yurtdan chiqqani bejiz emas.
Iqtisodiy geografik o’rni. Har qanday davlatning rivojlanishini tashqi
iqtisodiy aloqalarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Tashqi iqtisodiy aloqalar miqyosi esa
xalqaro mehnat taqsimoti, qolaversa, iqtisodiy geografik o’rin imkoniyatlariga
bog’liq. Insoniyat taraqqiyotining muayyan bosqichlarida yirik xalqaro savdo
yo’llari muhim omil bo’lgan.
Geografik obyektlar o’zaro aloqador bo’ladi. Ana shu aloqadorlik
ko`lamiga muvofiq geografik o’rin mikro, mezo, makro miqyosda namoyon
bo’ladi. Endi Vatanimiz O’zbekistonning geografik o’midagi o’ziga xos jihatlar,
uni belgilovchi omillami ко’rib chiqaylik.
Tabiiy geografik o’rni. O’lkamiz ob-havosi yilning talay qismida ochiq va
quruq bo’ladi. E’tibor qilinsa, O’zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi
«Serquyosh hur o’lkam...» deya boshlanadi. Tabiiy geografik o’rin sharofati ila
serquyosh va issiq kunlaming uzoq davom etishi mamlakatimiz qishloq xo’jaligi,
transport va maishiy hayotda mehnat va moliyaviy sarf-xarajatlarning tejalishiga
imkon beradi. Bulutsiz osmonimiz astronomik tadqiqotlarda ham qo’l keladi. Abu
Rayhon Beruniy, Ahmad al-Farg’oniy, Mirzo Ulug’bekdek koinot bilimdonlari
bizning yurtdan chiqqani bejiz emas.
16

Iqtisodiy geografik o’rni. Har qanday davlatning rivojlanishini tashqi
iqtisodiy aloqalarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Tashqi iqtisodiy aloqalar miqyosi esa
xalqaro mehnat taqsimoti, qolaversa, iqtisodiy geografik o’rin imkoniyatlariga
bog’liq. Insoniyat taraqqiyotining muayyan bosqichlarida yirik xalqaro savdo
yo’llari muhim omil bo’lgan.
Iqtisodiy geografik o’rin imkoniyatlari davr o’tishi bilan o’zgarishi
mumkin. Bunga siyosiy voqealar, yirik tabiiy boylik zaxiralarining topilishi va
ishlab chiqarilishi, transport vositalarining takomillashuvi kabilar sabab bo`ladi.
Buni yurtimiz iqtisodiy geografik o’rnida ro’y bergan o’zgarishlar misolida ko’rib
chiqamiz.
Ma’lumki, miloddan avvalgi II asrdan to milodiy XVI asrgacha Sharqni
(Hindiston, Xitoy) G’arb (Yevropa mamlakatlari) bilan bogTab turgan asosiy
savdo yo’li - «Buyuk Ipak yo’li» O’rta Osiyo orqali o’tgan. Natijada 0’rta Osiyo
bozorlarida mol ayirboshlash avj olib, u hunarmandchilik va dehqonchilikning
taraqqiyoti, shaharlar, fan, madaniyat ravnaqiga jiddiy turtki bo’lgan. Keyinchalik
Sharq bilan G’arb o’rtasidagi savdo yo’llari quruqlikdan dengiz-okeanlarga
ko’chgach, O’rta Osiyo iqtisodiy geografik o’rnidagi qulaylik barham topgan.
XIX asr oxirlarida 0’rta Osiyoda temiryo’l qurildi. Natijada Samarqand,
Toshkent kabi yirik shaharlar temiryo’l orqali Rossiyaning markaziy rayonlari
bilan bog’lanib, O’zbekiston hududining iqtisodiy geografik o’rni yana qulaylik
kasb eta boshladi. Ammo sho’ro davrida iqtisodiy geografik o’rin qulayliklaridan
asosan sobiq Ittifoq manfaatdor edi.
Mustaqillik tufayli O’zbekiston xorijiy davlatlar bilan erkin aloqa o’matish
huquqini qo’lga kiritdi. Tarixan qisqa vaqtda uni azaliy janubiy qo’shnilari
Afg’oniston, Pokiston, Eron hamda g’arbdan Turkiya, sharqdan Xitoy va boshqa
davlatlar bilan bog’lovchi qumqlik va havo yo’llari ochilib, O’zbekiston iqtisodiy
geografik o’mini yaxshilab oldi. Xorij bilan har tomonlama aloqalar kuchaydi.
Ba’zan qo’shni davlatlar hududidagi ayrim imkoniyatlar ham mamlakat
iqtisodiy geografik o’miga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Masalan, Turkmaniston bilan
17

Eronni bog’lovchi temiryo’l qurilgach, undan O’zbekiston tashqi aloqalarda
foydalana boshladi.
Demak, har qanday hududning iqtisodiy geografik о’mini baholashda uning
yirik transport tugunlariga, shu jumladan, dengiz yo’llariga nisbatan qanday
joylashganligi e’tiborga olinar ekan. Shu jihatdan 0’zbekistonning iqtisodiy
geografik о’mi tobora qulaylashib bormoqda.
Iqtisodiy va ijtimoiy hayotda davlatning siyosiy geografik o’rni ham
muhum omil sanaladi. 0’zbekiston suverenitetini jahon hamjamiyati e’tirof etib, u
bilan 130 dan ortiq davlat diplomatik aloqalar o’matgan, elchixonalar ochgan. 0’z
navbatida ko’plab davlatlarda 0’zbekiston elchixonalari faoliyat ko’rsatmoqda.
O’zbekistonning turli xalqaro tashkilotlarga, xususan, Yevropada xavfsizlik
va hamkorlik tashkiloti, Shanxay hamkorlik tashkilotiga a’zoligi, O’zbekiston
bilan chegaradosh, tarixida umumiylik rishtalari ustuvor bo’lgan Qozog’iston,
Qirg’iziston va Tojikistonning ham aynan ushbu xalqaro tashkilotlarga a’zo
ekanliklari mamlakatimizning siyosiy geografik o’mini belgilaydigan ijobiy
omillardir.
O’zbekistonning ma’muriy-hududiy tuzilishi, hatto, hudud sarhadlarining
qiyofasi uni boshqarish va yuksaltirishda muhim rol o’ynaydi. O’zbekiston
Respublikasining hududi 448,9 ming kv.km. Poytaxti - Toshkent shahri.
O’zbekiston Respublikasi hududi Qoraqalpog’iston Respublikasi, Andijon,
Buxoro, Jizzax, Navoiy, Namangan, Samarqand, Sirdaryo, Surxondaryo, Tosh kent,
Farg’ona, Qashqadaryo va Xorazm viloyatlariga ajratilgan.
18

2.2. O’zbekistonning tabiiy sharoiti
O’zbekiston yerusti tuzilishi betakrordir. Shunga monand tabiati ham,
boyliklari ham xilma-xil. Qulay tabiiy sharoit ishlab chiqarish samaradorligining
muhim tabiiy omilidir.
Tabiiy sharoit, ayniqsa, qishloq xo jaligi, foydali qazilmalar qazib chiqarish
va transport harakatida yaqqol bilinadi. Tog’ relyefi, sho’rxoklar, cho’llar, taqirlar,
jarliklar hududni xo’jalik jihatdan o’zlashtirishni qiyinlashtiradi. Qurg’oqchil
yillarda daryo suvlari kamayib, ekinlami suv bilan ta’minlash og’ir kechadi. Lekin
fan-texnika taraqqiyoti tufayli ishlab chiqarishning tabiiy sharoitga bog’liqligi
yengib kelinmoqda. Ayni vaqtda insonning tabiatga ta’siri kuchayib, salbiy
oqibatlarga ham olib kelmoqda.
Tabiiy boyliklar tabiiy sharoitdan farq qilib, ishlab chiqarishga bevosita
aloqador, ya’ni uning xomashyo va energetika bazasini tashkil etadi.
Eng muhim tabiiy boyliklardan biri — bu yerosti boyliklari (mineral va
yoqilg’ilar). Ulardan sanoatda, maishiy ehtiyojlarda keng miqyosda foydalaniladi.
O’zbekiston katta yerosti boyliklariga ega bo’lgan mamlakatdir. Ammo
mamlakat iqtisodiyotining xomashyoga va yoqilg’iga bo’lgan ehtiyoji to’xtovsiz
ortib bormoqda. Hozirda tabiiy boyliklaming yarmiga yaqinidan foydalanilmoqda.
Shunday bo’lsa-da, tabiiy boyliklar zaxirasidan tejab foydalanishimiz zarur.
Chunki yerosti boyliklari tugaydigan va tiklanmaydigan boylikdir.
Tiklanmaydigan boyliklardan oqilona foydalanishning asosiy shartlari:
konlardan qazilmalami to’liq qazib olish;
atrof-muhitning buzilishiga yo’l qo’ymaslik;
barcha qimmatli moddalardan majmuali-mukammal foydalanish;
geologik qidiruv ishlarini tadrijiy davom ettirish;
mahsulot birligiga sarf bo’ladigan xomashyo va yoqilg’ini tejaydigan
texnika va texnologiyani qo’llash.
Tiklanmaydigan boyliklardan oqilona foydalanish kerak. Toki kelajak
avlod ham bu boyliklardan bahramand bo’lsin.
19

Eng muhim tabiiy boyliklardan yana biri — suv. Qishloq xo’jaligida ko’p
miqdorda suv sarflanadi. Sanoat korxonalari uchun ham ko’p suv talab qilinadi.
Korxonalar eng katta shaharlar aholisi iste’mol qiladigan suvdan ko’proq suvni
«ichib» qo’ymoqda. Suv — tiklanadigan tabiiy boylikdir.
4-rasm. O’zbekiston maydoni raqamlarda
Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan unumdor tuproq (yer), aholi ehtiyoji
uchun zarur o’simlik va hayvonot dunyosi (baliq, yovvoyi hayvonlar), inson hayoti
uchun zarur bo’lgan havo ham tugaydigan va tiklanadigan tabiiy boylikka
mansubdir. Toshkent, Farg’ona, Navoiy kabi shaharlar, ayrim sanoat rayonlari
hududida havo tarkibidagi kislorod aholi ehtiyojini qondira olmayapti. Holbuki,
kislorod manbayi boigan o’simliklar o’nlab yillarda tiklanadi. Unumdor tuproq esa
undan ham sekin tiklanadi.
O’lkamiz hududi qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish uchun qulay
iqlim sharoitiga ega. Bu agroiqlim boyligi tugamaydigan tabiiy boylikdir.
Mamlakatimiz hududi bitmas-tuganmas quyosh energiyasi boyligiga ega. Quyosh
energiyasi tugamaydigan tabiiy boylikdir. Quyoshdan kelayotgan issiqlikni elektr
energiyaga aylantirish istiqbollari juda kattadir. Tog’li hududlar mamlakatning
janubi, janubi-sharqiy va sharqiy qismida joylashgan, tekisliklar uning markaziy,
shimoliy va shimoli-g’arbiy qismlarini egallaydi O’zbekistonning chekka shimoli-
g’arbida joylashgan Ustyurt platosining maydoni 40,0 ming kv.km atrofida yoki u
mamlakat umumiy hududining 9 foizga yaqinini ishg’ol qiladi. Tekislik qismi
20

cho’l va chala cho’llardan iborat bo’lib, uning asosini Qizilkum cho’li tashkil
etadi.Tog’li hududlar, I.Hasanov va P.G’ulomovlar bo’yicha, 3 ta asosiy tog’
tizimlarini o’z ichiga oladi.
Bular: Chotqol-Qurama, Nurota-Turkiston va Hisor-3arafshon tog’
tizimlaridir. O’z navbatida, Chotqol-Qurama tog’ tizimi Tyanshanning g’arbiy
davomi bo’lib, u deyarli bir-biriga parallel cho’zilgan Qorjantog’, Ugom, Piskom,
Chotqol va Qurama tizmalaridan tashkil topgan. Bu yerda eng baland nuqta
Sayram cho’qqisi Ugamda, dengiz sathidan 4236 m balandlikda joylashgan.
Nurota-Turkiston tog’ tizimiga Nurota, Morguzar, Qoratog’ va Oqtog’lar kiradi.
Uchinchi tog’ tizimi, ya’ni Hisor-Zarafshon tog’ mintaqasi Hisor , G’uzor,
Boysun, Bobotog’, Ko’hitangtog’, Surxontog’larni o’z tarkibiga oladi.
O’zbekistonning eng baland nuqtasi - Hazrati Sulton cho’qqisi ham (4643 m) ayni
shu hududda, Hisor tog’larida joylashgan. Shuningdek, uncha baland bo’lmagan
Chaqilkalon, Qoratepa hamda Ziyovuddin-Zirabuloq tog’liklari ham ushbu tizimga
tegishlidir.Tog’liklar orasida muhim xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan tog’ oraligi
botiqlar, voha va vodiylar joylashgan. Ularning eng muhimlaridan biri Farg’ona
vodiysi turli tomonlardan Mug’ultog’, Qurama, Chotqol, Farg’ona tizmalari hamda
Turkiston-Oloy tog’ tizimi bilan o’rab olingan.
Respublika hududida, bundan tashqari, Zarafshon, Kitob-Shahrisabz,
Surxon tog’ oralig’i botiqlari ham mavjud. Mamlakatimizning tekislik qismida
uncha baland bo’lmagan, tarqoq joylashgan yassi tog’lar ko’zga tashlanadi. Ular
Sulton Uvays , Bo’kantov, Yetimtov, Tomditov, Ovminzatov, Quljuktov va
boshqalardir. Eng baland nuqta - Oqtosh cho’qqisi (922 m) Tomditovda
joylashgan. Bu “qoldiq” kichik tog’lar katta mineral resurslarga boy. Bo’kantov -
“bu kon tov”ga o’xshaydi. Umuman olganda, cho’l voha va vodiylar tog’ va
tog’oldi hududlar (adirlar) O’zbekiston tabiiy sharoitining o’ziga xos geografik
xususiyatlarini aks ettiradi.
Ayni vaqtda xuddi shunday tabiiy geografik vaziyat respublikada hududiy
mehnat taqsimotining keng rivojlanishiga qulay imkon yaratadi. Ayniqsa, Farg’ona
vodiysi - O’rta Osiyo durdonasining ma’lumu mashhur bo’lishi, eng avvalo, uning
21

adiru- soylariga bog’liq. Bu xududni madaniylashtirgan, sug’orma dehqonchiligini
rivojlantirgan So’x, Isfara, Shohimardon, Chortoqsoy, Kosonsoy va boshqa
soylardir.
Ularning quyilish qismida qadimdan sug’orma dexqonchilik rivoj topgan ;
har qaysi soyning quyi qismida shaharlar vujudga kelgan. Xususan, bu borada So’x
yoyilmasi tipik misol bo’lishi mumkin. Keyinchalik adir ostidan bu yoyilmalarda
(konus yotkiziqlarini) birlashtiradigan kanallar barpo etilgan. Eng so’nggi yillarda
esa Farg’ona vodiysining quyi qismi o’zlashtirilgan. Binobarin aytish mumkinki,
Farg’ona vodiysi bu soylar va ularning quyi qismida shakllangan vohalar yig’indisi
yoki hududiy majmuasidir. Ta’kidlash lozimki, O’zbekiston yer usti tuzilishining
har xilligi, respublika hududining geologik tarixi, geoximik jarayonlar ta’sirida
shakllangan qazilma boyliklar, mineral xom ashyo resurslari geografiyasini ham
belgilab beradi. Mavjud ma’lumotlarga qaraganda, O’zbekistonda 2700 dan
ko’proq foydali qazilma konlari aniqlangan bo’lib, ularning faqat tasdiklangan
zahirasi 970 milliard AQSh dollarni, umumiy miqdori esa 3,3 trillion AQSh
dollarini tashkil qiladi.
Foydali qazilma konlar zahiralari, ularning geologik o’rganilganligiga
qarab turli kategoriyalarga bo’linadi . Yaxshi o’rganilgan zahiralar sanoat
ahamiyatiga ega bo’lgan zahiralar, barcha zahiralar esa taxminiy yoki prognoz
zahiralar deyiladi. Qazilma boyliklar zahiralari xalq ; xo’jalik ahamiyatiga ko’ra
balans va nobalans zahiralarga bo’linadi. Balans zahiralar qo’lay geografik o’rin va
yaxshi texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarga (konning umumiy zahirasi, sifati,
qatlamlarning tuzilishi va x-k.) hamda ularning qazib olishga ehtiyoj mavjud
bo’lganlarni o’z ichiga oladi. Bu talablarga javob bermagan konlar nobalans
zahiralar tarkibiga kiradi. Foydali qazilmalar zahiralari, ularnnng miqdori,
kategoriya va ahamiyati vaqt o’tishi bilan o’zgarib boradi; yangi zahiralar ochiladi,
zahiralarning o’rganganlik darajasi va balans zahiralarni to’ldirib borishi ro’y
beradi.
O’zbekiston ayrim foydali qazilma zahiralari bo’yicha dunyoning yetakchi
mamlakatlari qatoridan joy oladi. Bunga eng avvalo oltin, mis, volfram, uran,
22

tabiiy gaz kabilar kiradi. Jumladan, respublikamiz oltin zahirasiga ko’ra dunyoda
4-chi, qazib olishi bo’yicha esa yettinchi- sakkizinchi o’rinlarni egallaydi
(ma’lumot uchun: 2007-yilda Avstraliya, JAR va Xitoyda, ularning har birida 250
tonnadan ziyodroq , AQShda shunga yaqin miqdorda oltin qazib olingan).Har bir
mamlakatning milliy iqtisodiyoti xavfsizligini ta’minlashda uning yokilg’i-
energetika mustaqilligi katta ahamiyatga ega. Respublikamiz bu borada yirik tabiiy
gaz konlariga ega. Ular asosan Qashqadaryo viloyatida (Sho’rtang, Muborak,
Uchqir, Sho’rxok, Zevardi va b.) joylashgan. Buxoro viloyatida ham tabiiy gaz
konlari mavjud (Qandim va b.), biroq ularning ko’pchiligini zahiralari tugash
arafasida. Ayni vaqtda Ustyurtda yangi-yangi gaz konlari topilmokda. Ularning
eng yirigi Surgil koni hisoblanadi.
Garchi mamlakatimizdagi dastlabki neft konlari Farg’ona vodiysida
ochilgan bo’lsada (masalan, Sho’rsuvda 1886-yilda), Hozirgi kunda uning asosiy
zahiralari Qashqadaryo viloyatiga to’g’ri keladi. Shuningdek, bu yerda
Ko’kdumaloq eng katta kon sanalanadi va uning asosida Buxoro viloyatining
Qorovulbozor shahrida yirik neftni qayta ishlash zavodi qurilgan. Neft konlari
Surxondaryoda (Xovdog’, Kokaydi, Lalmikor), Farg’ona vodiysida (Janubiy
Olamushuk, Polvontosh, Mingbuloq va x.k.). Qoraqalpog’iston Respublikasida
(Oqsholoq, O’rga, Shoxpaxti va b.) mavjud. Ustyurt platosi, Orol ko’li
akvatoriyasi va unga tutash hududlarda yangi neft konlarini aniqlash bo’yicha
Hozirgi vaqtda Rossiya Federatsiyasi bilan hamkorlikda (“Lukoyl” kompaniyasi)
geologik- qidiruv ishlari olib borilmokda. Bunday ishlar Surxondaryo viloyatida
Malayziya va Eron mamlakatlari mo’taxassislari bilan birgalikda amalga
oshirilmoqda.
Respublikada ko’mir konlari geografiyasi nisbatan keng tarqalmagan. Katta
zahiraga ega bo’lgan Angren konida (2 mlrd t.) qo’ngir ko’mir asosan ochik usulda
qazib olinadi va u ko’prok issiqlik elektr stantsiyalarida ishlatiladi. Surxondaryo
viloyatida Sharg’un va Boysun (To’da) toshko’mir konlari mavjud.
23

2.3. O’zbekiston tabiiy sharoiti va resurslarini iqdisodiy geografik jihatdan
baholash
Har qanday mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, ko’p jihatdan,
uning tabiiy sharoiti va tabiiy resurslariga bog’liq. Ular birgalikda hududning
tabiiy-resurs salohiyatini belgilaydi, bu salohiyat esa foydalanadigan tabiiy
boyliklar bilan bir qatorda, ulardan foydalanish mumkin bo’lgan imkoniyatlar,
zahiralardan tashkil topadi. Binobarin, odatda, tabiiy resurs salohiyat
baholanayotganda nafaqat real borliq, balki imkoniyat ham nazarda tutiladi va bu
imkoniyatlardan foydalanish mamlakat iqtisodiy rivojlanish istiqbollari asosida
yotadi. Shu o’rinda prezidentimizning quyidagi so’zlarini keltirib o’tish joizdir.
“Barchamizga ayonki, O’zbekistan boy qazilma va tabiiy resurslarga,
qudratli iqtisodiy va insoniy salohiyatga ega” Tabiiy sharoit va tabiiy resurslarning
umumiy jihatlari bilan bir qatorda ularning o’zaro farqlari ham mavjud. Umuman
olganda, tabiiy sharoit ko’proq muhit ma’nosida tushuniladi, u ishlab chiqarishda
bevosita ishtirok etmaydi, undan moddiy ne’matlar yaratilmaydi; tabiiy sharoit
aholi yashashi va ishlab chiqarishni joylashtirish uchun sifat ko’rsatkichlar kasb
etadi, ya’ni u qulay yoki noqulay bo’lishi mumkin.
Masalan, joyning iqlimi, yer usti tuzilishi kabilar uning tabiiy sharoitini
ifodalaydi. Tabiiy resurslar esa (resurs-zahira, boylik) ishlab chiqarish jarayonida
bevosita ishtirok etadi va ular miqdor ko’rsatkichlariga ega bo’ladi. Tabiiy
resurslar tugaydigan va tugamaydigan qismlarga, tugaydiganlari esa, o’z
navbatida, tiklanadigan va tiklanmaydiganlarga bo’linadi.
Mamlakatimiz Yevrosiyo va Markaziy Osiyoning deyarli qoq o’rtasida
joylashgan. Davlat chegaralarining umumiy uzunligi 6221 km bo lib, shundan‟
2203 km yoki 1/3 qismi Qozog’iston Respublikasiga, 1721 km Turkmanistonga,
1161 km Tojikistonga, 1069 km Qirg’izistonga va 137 km Afg’oniston
Respublikasiga to’g’ri keladi.Respublika hududi g’arbdan sharqqa 1425 kilometrga
cho’zilgan, shimoldan janubga bo’lgan masofa esa - 930 km. Eng baland nuqtasi
24

Hazrati Sulton cho’qqisi (Hisor tizmasi) - dengiz sathidan 4643 m balandlikda, eng
past nuqtasi Mingbuloq cho kmasi (Qizilqum cho’li) - minus 12 m. ‟
Mamlakatimizning eng shimoliy nuqtasi Ustyurt platosining Orol dengiziga
tutash qismida, 47.61’ sh.k., janubiy nuqtasi Termiz shahri yaqinida - 37°11’ sh.k.,
g’arbiy nuqtasi Ustyurtda - 56° 00’ shq.u. va sharqiy nuqtasi Andijon viloyatining
chekkasida 73°10’ shq.k. uzoqlikda joylashgan. O’zbekiston tabiiy, iqtisodiy
hamda siyosiy geografik o rnining eng muhim xususiyati uning Dunyo okeanidan
‟
uzoqda, Yevrosiyo materigining ichkarisida joylashganligidan iboratdir. Bunday
geografik o rin nafaqat mamlakat iqlimining shakllanishida, balki uning ijtimoiy-
‟
iqtisodiy va geosiyosiy rivojlanishiga ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Bu esa
umumgeografik qonuniyatlardan biridir.
Eng avvalo, ta’kidlash joizki, O’zbekiston hududining “markaziy”
geografik o rni o tmishda, xususan halqaro ahamiyatga ega bo’lgan Buyuk Ipak
‟ ‟
yo’lida, uning asosiy bog’lovchi bo’g’inlaridan biri sifatida rivojlanishida katta
ahamiyat kasb etgan. Yurtimizning jahon madaniyati, fani va iqtisodiyoti
taraqqiyotiga ta’siri ayni shu davrda yuqori bo’lgan.
Hozirgi sharoitda, ya’ni “Okean sivilizatsiyasi” bosqichida respublikaning
quruqlik ichkarisida joylashganligi birmuncha qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Bu
yerda iqtisodiy geografik o’rinning tarixiylik (o’zgaruvchanlik) xususiyati o’z
ifodasini topadi. Iqtisodiy geografik o’rin (IGO’) - bu ma’lum bir joyning
(mamlakat, viloyat, shahar va h.k.) o’zidan tashqarida o’rnashgan geografik
obektlarning (tog’, daryo, dengiz, shahar, davlat, foydali qazilma, shu joyning
ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy madaniy rivojlanishiga ta siri demakdir. Bunday ta’sir
‟
vaqt o’tishi bilan ajralib turadi, qulay joy noqulay va aksincha, noqulay joy qulay
o’rniga ham bo’lishi mumkin.
Asosiy iqtisodiy geografik qonuniyat bu yerda shundan iboratki, har bir joy
o’zining IGO’ni qulaylashtirishga, raqobatbardoshligini oshirishga intiladi. IGO’ -
iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining hududiy mehnat taqsimoti, iqtisodiy
rayonlashtirish va hududiy majmualar qatorida muhim (fundamental) tushunchasi
hisoblanadi. IGO’ iqtisodiy geografik bilimning o’ziga xos “kaliti”
25

sanaladi.O’zbekiston Respublikasi garchi Hind okeaniga, Shimoliy muz okeaniga
qaraganda nisbatan yaqinroq bo’lsa-da, geosiyosiy jihatdan u ayni ko proq shimol‟
yo’nalishida “ochiqroq”.
Janubda va janubi-sharqda tog’li hududlar bilan chegaralanganligi (bu
mamlakatimizning asosiy tabiiy geografik xususiyatlarini belgilab beradi), siyosiy
jihatdan esa uncha barqaror vaziyatga ega bo lmagan (ayniqsa Afg’oniston
‟
Respublikasi) davlatlar bilan qo’shnichiligi, hozircha, nisbatan yaqin bo’lgan Hind
okeani, bandargohlariga chiqish uchun noqulayliklar tug’diradi. Umuman olganda,
davlatimizning Dunyo okeaniga chiqishi va halqaro iqtisodiy aloqalarni
rivojlantirishida quyidagi mumkin bo’lgan asosiy yo’nalishlar mavjud:
Qozog’iston orqali Rossiya Federatsiyasining Shimoliy muz okeani va
Tinch okean portlariga;Turkmaniston va Kavkaz orqali Qora dengizga va undan
O’rta dengiz – Atlantika okeaniga; Afg’oniston, Pokiston yoki Eron orqali Hind
okeaniga; Turkmaniston, Eron va Turkiya orqali Istanbulga, O’rta Yer dengizi va
undan Atlantika okeaniga; Qirg’iziston va Xitoy Xalq Respublikasi orqali Tinch
okeaniga. Yuqoridagi yo’nalishlar yoki transport yo’laklari (koridorlari)dan
foydalanish imkoniyatlari bir xil emas.
Hozirgi kunda ularning amaldagisi asosan birinchisi, ya’ni Qozog’iston
Respublikasi va Rossiya Federatsiyasi yo’nalishi hisoblanadi. Qolganlari esa, turli
sabablarga ko’ra, ahamiyati past yoki yo’q darajada. Xususan, sharq yo’nalishida
yoki TRASEKA loyihasining amalga oshirilishi, Buyuk Ipak yo’lining qayta
tiklanishi va janubiy yo nalishining ishga tushirilishiga mamlakatimiz rivoji uchun
‟
o’ta katta ahamiyat kasb etgan bo’lar edi. O’zbekiston Respublikasining Dunyo
xaritasida mavqei uning makrogeografik o’rnini tasvirlaydi, mamlakatimizning va
Markaziy Osiyoda davlatlari mintaqasida joylashganligi esa mezogeografik o’rnini
aks ettiradi.
Markaziy Osiyo mintaqasi umumjahon nuqtai nazaridan qaraganda juda
muhim geostrategik o’ringa ega. Ayniqsa, bu yerda yirik yoqilg’i-energetika
(ko’mir, neft, tabiiy gaz, uran) zahiralarining mavjudligi jahonning yetakchi
26

mamlakatlari - AQSh, Yevropa Ittifoqi, Yaponiyaning katta qiziqishiga, intilishiga
sabab bo’lmoqda.
5-rasm. O’zbekistonning tabiiy sharoiti aks ettirgan rasm
Qolaversa, mintaqaning so’nggi yillarda jadal iqtisodiy rivojlanishi
nihoyatda muhim geosiyosiy va geoiqtisodiy ahamiyat kasb etmoqda. Markaziy
Osiyo davlatlarining umumiy maydoni 4,0 mln. kv.km. dan ortiqroq, aholisi, 2019-
yil 1-yanvar ma’lumotlariga ko ra, 72,9 mln. kishi atrofida. O’zbekiston‟
Respublikasi ushbu mintaqada xududi bo’yicha ikkinchi, aholi soniga ko’ra esa
birinchi o’rinda turadi. Mamlakatimiz Markaziy Osiyo mintaqasi maydonining
11,2, aholisining qariyb 48,5 foizini tashkil qiladi.
Yuqorida qayd etilganidek, O’zbekiston Markaziy Osiyo geosiyosiy
mintaqasining markazida joylashgan. Uning ayni markazda, o’rtada joylashganligi
iqtisodiy va siyosiy geografiya nuqtai nazaridan quyidagi xulosalar chiqarishga
imkon beradi:
1. Markazda, demak respublikaning qo’shnilari ko’p. O’zbekiston shimol
va shimoli-g’arbda Qozog’iston Respublikasi bilan, sharqda Qirg’iziston, janubi-
sharqda Tojikiston, janubda Afg’oniston va g’arbda Turkmaniston bilan
chegaradosh.
27

2. Respublikaning markaziy geografik o’rni uning qo shni davlatlar bilan‟
iqtisodiy integratsiya jarayonlarini rivojlantirishga, ijtimoiy, madaniy va siyosiy
aloqalarini olib borishga qulaylik tug’diradi.
3. Markazda joylashganlik qo’shni davlatlar uchun bozor vazifasini
bajaradi.
4. Bu yerdan mamlakatning tranzit vazifalarini boshqarish imkoniyatlari
mavjud.
5. Markaziy o rin mintaqada geosiyosiy vaziyatni shakllantirish va uni
‟
boshqarishda muhim ahamiyatga ega.
6. Respublikamiz mintaqa ichkarisida joylashganligi bois, uning yo llari,
‟
tarixi, aholisining urf-odatlari, mintaqaning o zaro tutash hududlarda turli-
‟
tumanligi, dini va boshqa transchegaraviy xususiyatlarini belgilab beradi.
7. O’zbekiston daryolari ham o tkinchi (transchegaraviy) shaklga ega
‟
asosiy gidrografik shaxobchalari - Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon qo’shni
davlatlar hududida boshlanadi va h.k
28

XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak resbublikamizning tabiiy sharoiti va tabiiy
resurslarini doimo asrab-avaylab oqilona foydalanishimiz kerak. Tabiat inson, va
jamiyat vujudga kelishidan oldin ham mavjud bo’lgan. Butun taraqqiyot davomida
insonning tabiatga, uning boyliklariga ta’siri kuchayib borgan. Shu sababli tabiatni,
atrof muhitni muhofaza qilish hozirgi kunning eng dolzarb olamshumul (global)
muammosi hisoblanadi. Tabiat va jamiyat o’rtasidagi muvozanatni mumkin qadar
dinamik holatlar saqlash, tabiiy resurslardan foydalanish jarayonida ekologik
xavfsizlikni ta’minlashga katta e’tibor qaratilishi ham bejiz emas.
1992-yilda Rio-de-Janeyroda bo’lib o’tgan BMTning atrof-muhitga
bag’ishlangan konferentsiyasida qabul qilingan Barqaror rivojlanish kontseptsiyasi
ayni shu maqsadlarni ko’zlaydi. Sodda qilib aytganda, bu g’oyaning tub mohiyati
biror-bir tabiiy resursdan foydalanishda atrof muhitga zarar yetkazmasdan, uning
kelajak avlod uchun ham qolishini, ulardan bizdan keyin ham bahramand
bo’lishini nazarda tutadi.
So’nggi yillarda turli xil tabiiy boyliklarni qazib olish (neft, gaz, ko’mir har
xil rudalar va b.), yangi yerlarni o’zlashtirish, o’rmonlarni qirqish, ayrim hayvonot
turlarining yo’qolib borishi, cho’llanish, tuproq eroziyasi va sho’rlanish kabi
noxush vaziyatlar yuzaga kelmokda-ki, ular kelajak avlod uchun xavf tug’diradi.
Binobarin, atrof-muhitni muhofaza qilish, yer-suv melioratsiyasini amalga
oshirish, kishilarning ekologik madaniyatini shakllantirish katta amaliy ahamiyatga
ega. Respublikamizda ham bunday muammolar yo’q emas. Ayniqsa, Orol dengizi
sathining keskin pasayishi va qurib borishi bu mintaqada xavfli ekologik vaziyatni
yuzaga keltirdi. Mirzacho’l, Qarshi cho’li, Xorazm va boshqa hududlarda
tuproqning sho’rlanishi, Chirchiq-Oxangaron, Farg’ona vodiysi, Navoiy atrofi
ekologik holati ham tabiiy resurslardan tug’ri foydalanish va atrof-muhit
muhofazasi muammolarini izchil hal etishni talab qiladi.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.Sh.M.Mirziyoyev “Erkin Va Farovon Demokratik O’zbekiston Davlatini
Birgalikda Barpo Etamiz” 2017
2.P. Baratov “o’zbekiston tabiiy geografiyasi”
3. Birjakov M.B, Vvedenie v Turizm: Uchebnik. - Izdanie 8-e,
pererabotannoe i dopolnennoe. - SPB.: "Izdatel’skiy dom Gerda", 2006. - 51-55 s.
4. Bogolyubov V.S. Э konomika turizma: Uchebnoe posobie. dlya stud.
VUZov / Bogolyubov V.S., Orlovskaya V.P. - M.: "Akademiya", 2005. - 19-22 s
5. Fayzieva SH. R. "O’zbekistonda turizm rivojlanishining i?tisodiy
mexanizmini takomillashtirish". Nomzodlik dissertatsiyasi. Toshkent, 2006 y
6. Granberg A.G. Osnov regionalnoy ekonomiki. - M. 2000.
7. Domanskiy R. Ekonomicheskaya geografiya: regionalny aspekt. Per. s
pol. - M.: «Novy xronograf» 2010.
8. Mironenko N. S. Vvedenie v geografiyu mirovogo xozyaystva.
Mejdunarodnoe razdelenie truda. - M.: «Aspekt Press» 2006.
9. Maksakovskiy V.P. Obshaya ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya.
Kurs leksiy. Chast 1. - M.: «VLADOS» 2009.
10. Nabiev E. Kayumov A. O’zbekistonning iqtisodiy saloxiyati. - T.:
«Universitet» 2000.
30

Купить

Похожие документы
Orol tabiiy geografik okrugi
Surxondaryo tabiiy geografik okrugi
Quyi Zarafshon tabiiy geografik okrugi
O’zbekistonni iqtisodiy-geografik rayonlashtirish
Yer va suv resurslaridan foydalanish