• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 642.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 17 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

O’zbekistonning iqtisodiy resurs salohiyati va ulardan tejamli foydalanish yo’llari

7I BOB. O zbekistonning iqtisodiy resurs salohiyati: turlari va ahamiyatiʻ 1.1. Iqtisodiy resurs tushunchasi va uning nazariy asoslari Iqtisodiy resurslar tushunchasi iqtisodiyot fanining eng asosiy va markaziy kategoriyalaridan biri bo‘lib, u ishlab chiqarish jarayonining ajralmas omili hisoblanadi. Mazkur tushuncha ostida inson ehtiyojlarini qondirish uchun tovar va xizmatlar ishlab chiqarishda foydalaniladigan barcha moddiy va nomoddiy vositalar majmuasi tushuniladi. Har qanday iqtisodiy faoliyat, ayniqsa ishlab chiqarish, aynan ushbu resurslarning mavjudligi, ularning hajmi va taqsimoti, ularni boshqarish mexanizmlariga bog‘liq bo‘ladi. Shu bois, iqtisodiy resurslarning nazariy jihatlarini chuqur o‘rganish, ular asosida iqtisodiy tizimlar faoliyatini baholash iqtisodiy fan va amaliy siyosatda muhim o‘rin tutadi. Iqtisodiy resurslar odatda to‘rt asosiy guruhga ajratiladi: tabiiy resurslar (yer, suv, yer osti boyliklari, iqlim va ekologik imkoniyatlar), mehnat resurslari (ishchi kuchi, aholi salohiyati), kapital resurslar (binolar, inshootlar, texnika, asbob-uskuna va pul mablag‘lari) hamda tadbirkorlik resurslari (tashabbus, boshqaruv qobiliyati, riskni hisoblash ko‘nikmalari). Yaqin yillarda bu to‘rtlikka beshinchi omil — bilim va axborot resurslari ham qo‘shilmoqda. Bu esa zamonaviy iqtisodiyotda intellektual salohiyat va innovatsiyalarning tutgan o‘rni kuchayganidan dalolat beradi. Resurslar tushunchasining markazida ularning cheklanganligi yotadi. Boshqacha qilib aytganda, inson ehtiyojlari cheksiz, ammo ularni qondirish imkonini beruvchi resurslar esa chegaralangan. Aynan shu holat iqtisodiy 5bo‘lsa-da, uning zamonaviy, milliy va innovatsion yondashuvlar bilan to‘ldirilgan shakllarini ishlab chiqish bugungi kun talabidir. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u iqtisodiy resurs tushunchasi, uning turlari va tasniflari, iqtisodiy rivojlanishdagi o‘rni haqida nazariy asoslangan ilmiy bilimlarni tizimli tarzda yoritishga xizmat qiladi. Iqtisodiy resurslarning nazariy jihatlari — ishlab chiqarish omillari, ularning cheklanganligi, alternativ xarajatlar, samaradorlik mezonlari va ulardan foydalanish bo‘yicha strategik yondashuvlar kabi iqtisodiy kategoriya va qonuniyatlar doirasida o‘rganiladi. Bu bilimlar iqtisodiy nazariyaning asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, resurslardan foydalanishda ratsional yondashuvni shakllantirish, resurs tanqisligi sharoitida optimal qaror qabul qilish ko‘nikmasini rivojlantiradi. Shuningdek, kurs ishida mavjud iqtisodiy resurslar — tabiiy, mehnat, moliyaviy, intellektual va infratuzilmaviy resurslar bo‘yicha turli nazariy yondashuvlar solishtirilib, iqtisodiy resurslar tushunchasiga nisbatan zamonaviy va milliy kontekstdagi qarashlar shakllantiriladi. Bu esa nazariy bilimlarni amaliyotga integratsiya qilish uchun mustahkam poydevor yaratadi. Amaliy ahamiyati jihatidan esa mazkur kurs ishi O‘zbekistonda mavjud iqtisodiy resurslarning tahlilini, ulardan foydalanish holatini, aniqlangan muammolar va ularga doir takliflarni ishlab chiqishga asoslangan. Jumladan, bu ishda mavjud resurslardan tejamkor foydalanishning zamonaviy metodlari, xorijiy tajriba asosida resurs samaradorligini oshirish yo‘llari, raqamlashtirish, energiya tejamkor texnologiyalarni joriy qilish kabi yo‘nalishlar ko‘rib chiqiladi. Bular O‘zbekiston iqtisodiy strategiyasining ustuvor yo‘nalishlariga to‘g‘ri keladi va milliy iqtisodiy siyosat uchun muhim nazariy-amaliy tavsiyalarni taklif etish imkonini beradi. Shuningdek, ushbu kurs ishi natijalari nafaqat ilmiy izlanish uchun, balki davlat siyosatini shakllantirish, strategik rejalashtirish, korxona darajasidagi menejment qarorlarini asoslashda ham qo‘llanilishi mumkin. Ayniqsa, iqtisodiy resurslarni tejash, isrofgarchilikka 18O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida tabiiy resurslar — ayniqsa foydali qazilmalar, yer va suv resurslari hal qiluvchi rol o‘ynaydi. 2023-yil ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatda yer resurslarining 60 foizdan ortig‘i qishloq xo‘jaligida foydalanilmoqda. Ammo suv tanqisligi, yerlarning sho‘rlanishi va melioratsiya holatining zaifligi tufayli bu resurslardan foydalanish samaradorligi past darajada qolmoqda. Aholi sonining ortib borishi, oziq-ovqat xavfsizligi muammolari mavjud yer resurslarini intensiv va raqamli texnologiyalar asosida boshqarishni talab qilmoqda. Energetik resurslar bo‘yicha O‘zbekiston gaz va neft zahiralariga ega bo‘lishiga qaramay, ularning katta qismi ichki iste’molga yo‘naltirilgan. 2023-yilda mamlakatda qazib olingan tabiiy gazning 78 foizi ichki iste’molga sarflangan bo‘lib, bu energetik xavfsizlik masalasini kun tartibiga olib chiqdi. Shu sababli energetika sohasida resurslardan foydalanishni diversifikatsiyalash — ya’ni qayta tiklanuvchi energiya manbalariga o‘tish, elektr energiyasi ishlab chiqarishda zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish dolzarb masalaga aylangan. 2024-yilga kelib, qayta tiklanuvchi energiya ulushi 9 foizga yetdi, bu esa resurslar tejamkorligida ijobiy siljishdir. Mehnat resurslaridan foydalanish darajasi esa milliy iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari bilan chambarchas bog‘liq. O‘zbekistonda demografik omillar sababli mehnatga layoqatli aholining ulushi yil sayin ortib bormoqda. 2024- yilda mehnatga layoqatli aholi soni 21 million kishidan oshdi. Shu bilan birga, iqtisodiy faollik darajasi 67 foiz atrofida bo‘lib, bu potensial ishchi kuchining 30 foizga yaqini ish bilan ta’minlanmayotganini anglatadi. Ayniqsa, yoshlar va ayollar bandligini oshirish, ularga kasb-hunar o‘rgatish bo‘yicha olib borilayotgan davlat dasturlari bu boradagi resurslardan foydalanish samaradorligini bosqichma-bosqich oshirmoqda. O‘zbekistonda moliyaviy resurslardan foydalanish ham iqtisodiy islohotlarning muhim yo‘nalishi bo‘lib kelmoqda. Mamlakatda moliyaviy resurslar asosan bank-moliya tizimi orqali muomalaga kiritiladi. 2023-yilda 26sifatida tan olingan bir qator davlatlar tajribasini o‘rganish va uni O‘zbekiston amaliyoti bilan taqqoslab tahlil qilish dolzarbdir. Masalan, Germaniya iqtisodiy resurslardan foydalanishda yuqori samaradorlik va energiya tejamkorligi bilan ajralib turadi. Ushbu mamlakatda ishlab chiqarish korxonalari sun’iy intellekt, avtomatlashtirilgan tizimlar, “aqlli” sanoat (Industrie 4.0) konsepsiyasi asosida faoliyat yuritadi. Bu esa inson mehnatini tejash, mahsulot tannarxini kamaytirish va atrof-muhitga zarar yetkazmasdan iqtisodiy o‘sishga erishishga xizmat qilmoqda. Energiya sohasida esa qayta tiklanuvchi manbalarning umumiy ulushi 2023-yilga kelib 42 foizdan oshgan. Yaponiyada resurslardan foydalanishda eng muhim jihat — bu intellektual salohiyat va texnologik innovatsiyalarning ustuvorligidir. Bu mamlakatda tabiiy resurslar yetishmasligiga qaramasdan, texnologik afzalliklar evaziga ishlab chiqarish samaradorligi yuqori darajada ta’minlangan. Xususan, avtomobilsozlik, robototexnika va elektronika sohalarida kichik maydonlarda katta hajmdagi mahsulotlar ishlab chiqariladi. Bu yerda “lean production” yondashuvi — isrofgarchilikni minimallashtirish tamoyili asosida barcha resurslar — vaqt, material, mehnat maksimal darajada tejab foydalaniladi. Janubiy Koreya esa raqamlashtirish orqali iqtisodiy resurslarni samarali boshqarish sohasida ilg‘or o‘rin egallaydi. Raqamli platformalar, onlayn monitoring tizimlari, sun’iy intellekt asosida boshqariladigan davlat xizmatlari orqali resurslar real vaqt rejimida kuzatib boriladi. Bu resurslar isrofini kamaytirish va samaradorlikni oshirishda muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Skandinaviya davlatlari (Shvetsiya, Norvegiya, Daniya) esa ekologik barqarorlik va “yashil iqtisodiyot” orqali resurslardan foydalanishda yetakchilik qilmoqda. Masalan, Shvetsiyada chiqindilarning 99 foizi qayta ishlanadi, Norvegiyada esa elektr energiyasining 98 foizi gidroresurslar 4resurslardan tejamkor foydalanish strategiyalarini ishlab chiqish va joriy etish bo‘yicha takliflar berish mumkin bo‘ladi 1 . Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Iqtisodiy resurslar va ulardan foydalanish masalasi — iqtisodiy fanlarning eng qadimiy va chuqur o‘rganilgan yo‘nalishlaridan biridir. Dastlabki iqtisodchilar — A. Smit, D. Rikardo, K. Marks kabi mutafakkirlar ishlab chiqarish omillari va resurslar konsepsiyasi ustida nazariy mulohazalar yuritgan. Zamonaviy iqtisodchilar — P. Samuelson, G. Mankyu, M. Porterlar esa resurslardan foydalanish samaradorligini bozor mexanizmlari, raqobatbardoshlik va innovatsiyalar bilan bog‘liq holda o‘rgangan. O‘zbekistonlik iqtisodchilar ham bu borada muhim tadqiqotlar olib borgan. Masalan, professor M. Kariev iqtisodiy resurslardan foydalanishning nazariy jihatlarini yoritgan bo‘lsa, A. Jalilov va A. G‘ofurovlar ularning amaliyotdagi ahamiyati va iqtisodiy o‘sishdagi rolini tahlil qilgan. Shu bilan birga, O‘zbekiston Prezidenti Sh. Mirziyoyevning farmon va qarorlari asosida milliy iqtisodiyotda resurslardan foydalanish bo‘yicha aniq strategiyalar ishlab chiqilmoqda. Jumladan, 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasida energiya tejamkorligi, mehnat unumdorligini oshirish, innovatsion texnologiyalarni joriy qilish kabi qator ustuvor vazifalar belgilab qo‘yilgan. Shunga qaramay, hozirgi davrda iqtisodiy resurslardan foydalanishda mavjud muammolar, isrofgarchilik, samarasizlik va boshqaruvdagi nomutanosibliklar hali-hanuz dolzarb muammolar qatorida qolmoqda. Ayniqsa, O‘zbekistondagi tabiiy resurslar ulkan salohiyatga ega bo‘lsa-da, ularning to‘liq tahlil qilinmagani va tejamli foydalanish mexanizmlarining yetarli darajada ishlamasligi kurs ishi doirasida yanada chuqurroq o‘rganishni talab qiladi. Shu bois, mavzu ilmiy doirada o‘rganilgan 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14- son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 11energiya siyosatida tub burilish ro‘y berdi. Davlat tomonidan qayta tiklanuvchi energiya manbalarini joriy qilish va rivojlantirish bo‘yicha keng qamrovli dasturlar ishlab chiqildi.Xususan, quyosh va shamol energiyasidan foydalanish bo‘yicha qator yirik loyihalar amalga oshirilmoqda. Eng e’tiborlisi, 2024-yilda Buxoro viloyatining G‘ijduvon tumanida ishga tushirilgan “Nurli Quyosh” quyosh elektr stansiyasi bo‘ldi. Ushbu loyiha 457 megavatt quvvatga ega bo‘lib, minglab xonadonlarni toza energiya bilan ta’minlash imkonini bermoqda. Bu stansiya nafaqat energiya ishlab chiqarish hajmini oshirdi, balki yillik karbonat gaz chiqarilishini minglab tonnaga kamaytirish orqali ekologik yuklamani sezilarli darajada pasaytirdi. Bundan tashqari, Navoiy, Qashqadaryo, Jizzax, Samarqand viloyatlarida ham xususiy investorlar ishtirokida quyosh va shamol elektr stansiyalari barpo etilmoqda. Masalan, 2025-yilga kelib qayta tiklanuvchi energiya manbalarining umumiy ulushi 9 foizga yetishi kutilmoqda. Bu ko‘rsatkich 2020-yilga nisbatan deyarli uch baravar o‘sishni anglatadi. Qayta tiklanuvchi energiyaga o‘tish siyosati resurslardan tejamkor foydalanish, energetik mustaqillikni ta’minlash, ichki iste’mol bozorini barqaror energiya bilan ta’minlash va, albatta, iqlim o‘zgarishlariga qarshi kurashishning eng muhim vositasi hisoblanadi. Shu bois, energetika sohasi iqtisodiy resurslar tarkibida ekologik va barqaror taraqqiyot bilan chambarchas bog‘liq muhim strategik yo‘nalishga aylangan. Mehnat resurslari tahlil qilinadigan bo‘lsa, O‘zbekistonning demografik tuzilmasi mehnat bozori uchun keng salohiyat yaratadi. 2024-yil boshiga ko‘ra, mamlakat aholisi 37 million kishiga yetdi, ulardan 60% dan ortig‘i mehnatga layoqatli yoshdagi aholidir. Bu raqam O‘zbekistonni ishchi kuchi bo‘yicha mintaqada yetakchi davlatga aylantiradi. Mehnat resurslarining sifati esa ta’lim tizimi, kasb-hunar tayyorgarligi va zamonaviy texnologiyalarga moslashuv darajasi bilan belgilanadi. So‘nggi yillarda texnik va muhandislik yo‘nalishlaridagi kadrlar tayyorlash, IT va raqamli iqtisodiyot sohalariga 21rivojlanish va aholi farovonligining bevosita manbai hisoblanadi. Shu sababli har bir resurs turini ilmiy asoslangan, zamonaviy, raqamlashtirilgan va monitoringga asoslangan tizimlar orqali boshqarish O‘zbekistonning iqtisodiy kelajagini belgilovchi strategik yo‘nalishdir. II BOB. Iqtisodiy resurslardan tejamkor foydalanish yo‘llari va istiqbollari 2.1. Resurslardan tejamkor foydalanishning zamonaviy usullari Bozor iqtisodiyoti sharoitida resurslardan tejamkor foydalanish faqat iqtisodiy manfaat uchun emas, balki ekologik xavfsizlikni ta’minlash, resurslar tanqisligini bartaraf etish va barqaror rivojlanishga erishish uchun zarur bo‘lgan eng muhim strategik yo‘nalishlardan biridir. Iqtisodiy resurslarning cheklanganligi ularni to‘g‘ri boshqarish va maksimal samaradorlikka erishish zaruratini yuzaga keltiradi. Ayniqsa, global miqyosda iqlim o‘zgarishlari, energiya tanqisligi, suv resurslarining kamayishi kabi 30joriy qilish, korrupsion omillarni bartaraf etish, ekologik xavfsizlikni nazarda tutgan holda energiya va tabiiy boyliklardan foydalanishni qayta ko‘rib chiqish zarur. Bu orqali menimcha, milliy iqtisodiyotning barqarorligi, aholining farovonligi va raqobatbardoshligi yanada mustahkamlanadi. Mazkur kurs ishini yozar ekanman, mavzu nazariy jihatdan chuqur o‘rganilibgina qolmay, amaliy jihatdan ham muhim taklif va tavsiyalar ishlab chiqilishiga asos bo‘ldi. Men o‘z faoliyatimda ham, kelgusidagi tadqiqotlarimda ham resurslardan oqilona foydalanish tamoyillarini chuqur o‘rganib borishga intilaman. Zero, bugungi zamonaviy iqtisodiyotda resurslarni tejash – bu faqat iqtisodiy yutuq emas, balki kelajak avlodlar oldidagi ijtimoiy va ekologik mas’uliyatdir. 16 6barham berish, ekologik xavfsizlikni ta'minlash va investitsiya samaradorligini oshirishga qaratilgan amaliy tavsiyalar dolzarb hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan, kurs ishining natijalari amaliyotda qo‘llanishi mumkin bo‘lgan taklif va mexanizmlarni ishlab chiqishga xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy tizimida mavjud tabiiy, mehnat, moliyaviy va boshqa resurslar majmuidir. Kurs ishi mavzusining predmeti — iqtisodiy resurslardan samarali va tejamli foydalanish tamoyillari, amaliy mexanizmlari va ularning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri bilan bog‘liq muammolar va yechimlardir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — O‘zbekistonda mavjud iqtisodiy resurslar tahlili orqali ulardan samarali va tejamkor foydalanishning nazariy asoslarini yoritish, amaliy holatini tahlil qilish hamda takomillashtirish yo‘nalishlarini ishlab chiqishdan iboratdir. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Quyidagi vazifalar kurs ishining asosiy yo‘nalishlarini belgilaydi:  Iqtisodiy resurs tushunchasining mohiyatini o‘rganish;  O‘zbekistondagi mavjud iqtisodiy resurslarning turlarini aniqlash va ularni tahlil qilish;  Iqtisodiy resurslardan foydalanish darajasi va muammolarini aniqlash;  Tejamkorlik yondashuvlarini o‘rganish;  Xorijiy tajribani tahlil qilish va O‘zbekiston uchun mos takliflarni ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 22muammolar mavjud sharoitda zamonaviy tejamkorlik usullarining joriy etilishi muqarrar ehtiyojga aylanmoqda. Zamonaviy iqtisodiy amaliyotda resurslardan tejamkor foydalanish bo‘yicha bir nechta ilg‘or yondashuvlar shakllangan. Ulardan birinchisi bu — raqamlashtirish va avtomatlashtirish texnologiyalaridir. Ular yordamida ishlab chiqarish jarayonlarida ortiqcha energiya, vaqt va xomashyo sarfini kamaytirish mumkin. Misol uchun, aqlli nazorat tizimlari (IoT — Internet of Things), ERP (Enterprise Resource Planning) dasturlari orqali resurslarning real vaqt rejimida nazorat qilinishi tejamkorlikni oshiradi. O‘zbekiston korxonalarida ham bu tizimlar bosqichma-bosqich joriy etilmoqda. Ikkinchi zamonaviy yondashuv — energiya tejamkor texnologiyalarni joriy etishdir. Energiya sarfini kamaytiruvchi asbob-uskunalar, LED yoritish tizimlari, issiqlik izolyatsiyasi, avtomatik ventilyatsiya va isitish tizimlari ishlab chiqarish va uy xo‘jaliklarida samarali resurs tejamkorligini ta’minlaydi. Bunday yondashuvlar sanoat, qurilish, transport va xizmat ko‘rsatish sohalarida keng qo‘llanilmoqda. O‘zbekiston hukumati tomonidan 2022-yildan boshlab qurilishlarda energiya samaradorligini oshirish talablari kuchaytirildi. Uchinchi samarali yondashuv — qayta ishlash va qayta foydalanish (recycling) texnologiyalaridir. Ishlab chiqarish chiqindilarini ikkilamchi xomashyo sifatida qayta ishlash, suvni tozalab qayta foydalanish, sanoat gazlarini filtratsiya qilish kabi mexanizmlar orqali resurslar aylanishi tashkil etiladi. Bu esa bir vaqtning o‘zida atrof-muhitga zarar yetkazmaslik va iqtisodiy samaradorlikka erishishni ta’minlaydi. Misol uchun, O‘zbekistonda maishiy chiqindilarni qayta ishlash korxonalari soni 2023-yilda 200 dan oshdi. To‘rtinchi usul — suv resurslarini tejamli boshqarish texnologiyalari bo‘lib, ayniqsa qishloq xo‘jaligi tarmog‘ida muhim ahamiyatga ega. Tomchilatib sug‘orish, yomg‘ir usuli bilan sug‘orish, suv o‘lchash qurilmalari va raqamli 12e’tibor kuchaymoqda. Bu esa mehnat resurslarining sifat jihatdan ham raqobatbardosh bo‘lishiga xizmat qilmoqda. Mehnat resurslarining yana bir muhim jihati — tashqi mehnat migratsiyasi hisoblanadi. 2023-yil ma’lumotlariga ko‘ra, chet elda ishlayotgan o‘zbekistonliklar soni 2 millionga yaqinlashgan. Ularning yuborayotgan pul o‘tkazmalari O‘zbekiston iqtisodiyotida moliyaviy resurslarning muhim qismi sifatida e’tirof etiladi. Shu bilan birga, mehnat migratsiyasi O‘zbekistonda bandlik siyosatini qayta ko‘rib chiqish, ichki ish o‘rinlarini yaratish va kichik biznesni rivojlantirish zaruratini ham yuzaga keltiradi. Moliyaviy resurslar esa har qanday iqtisodiy faoliyatning yuragi hisoblanadi. O‘zbekistonda moliyaviy resurslar tahlili bank-moliya tizimi, byudjet va kredit resurslari, investitsiyalar oqimi asosida olib boriladi. So‘nggi yillarda moliyaviy tizimda liberallashtirish va raqamlashtirish jarayonlari kuchaydi. 2020–2024-yillarda Markaziy bank asosiy foiz stavkasini bosqichma-bosqich pasaytirib, tijorat banklarining kredit resurslariga bo‘lgan kirishini yengillashtirdi. 2023-yilda mamlakatdagi banklar tomonidan ajratilgan kreditlar hajmi 300 trln so‘mdan oshdi, bu esa moliyaviy resurslar hajmining o‘sib borayotganini anglatadi.Xalqaro investitsiyalar oqimi ham O‘zbekiston moliyaviy resurslarining asosiy manbalaridan biridir. Xususan, Osiyo Taraqqiyot Banki, Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki, Jahon banki kabi yirik moliyaviy institutlar O‘zbekistonda turli tarmoqlarda infratuzilma loyihalarini moliyalashtirib kelmoqda. 2024-yilda xorijiy investitsiyalar hajmi 11,5 milliard AQSH dollariga yetdi. Bu holat moliyaviy resurslarning diversifikatsiyalashganini ko‘rsatadi. Biroq, resurslardan oqilona foydalanish, ularning qaytimi, monitoringi va audit tizimlarini kuchaytirish hanuz dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Moliyaviy resurslarning muhim va barqaror manbalaridan biri bu — davlat byudjeti hisoblanadi. Davlat byudjeti milliy iqtisodiyotning “moliya yuragi” 10infratuzilmasi uning iqtisodiy salohiyatini belgilab beruvchi asosiy omillar sifatida qaraladi. O‘zbekistonda mavjud iqtisodiy resurslar ichida tabiiy resurslar, mehnat resurslari va moliyaviy resurslar alohida o‘rinni egallaydi. Har bir resurs turi o‘zining miqdoriy va sifat jihatlari bilan O‘zbekiston iqtisodiyoti taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydi. Avvalo, tabiiy resurslar mamlakatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlovchi asosiy omillardan biridir. O‘zbekiston yirik tabiiy boyliklarga ega. Respublikada 200 dan ortiq foydali qazilma konlari mavjud bo‘lib, ulardan gaz, neft, oltin, uran, mis, ko‘mir, volfram, molibden, fosforit kabi resurslar qazib olinadi. O‘zbekiston oltin zahirasi bo‘yicha jahonda eng oldingi o‘rinlarda turadi (2024-yil ma’lumotiga ko‘ra, dunyo oltin ishlab chiqaruvchilari orasida 9-o‘rinda). Shuningdek, mamlakat yirik gaz eksportchilari safida bo‘lib, tabiiy gaz energetika sohasining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.Yer resurslari bo‘yicha O‘zbekistonning umumiy maydoni 44,8 mln gektarni tashkil etadi. Shundan 4,2 mln gektar yer ekin maydonlari hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanuvchilar soni 120 mingdan ortiq bo‘lib, ularda asosan g‘alla, paxta, sabzavot, meva, uzum va poliz ekinlari yetishtiriladi. Respublikada suv resurslari ham mavjud, ammo ularning asosiy qismi transchegaraviy manbalarga bog‘langanligi bois suvdan foydalanishda samaradorlik va tejash muhim ahamiyatga ega. Shu maqsadda so‘nggi yillarda tomchilatib sug‘orish, suv tejovchi texnologiyalar joriy qilinmoqda. Tabiiy resurslar ichida yana bir dolzarb va strategik yo‘nalish bu — energetik resurslar hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi uzoq yillar davomida energiya ishlab chiqarishda asosan tabiiy gaz va neft mahsulotlariga tayanib kelgan. 2023-yil holatiga ko‘ra, mamlakatda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining qariyb 80 foizi gaz yoqilg‘isiga bog‘liq bo‘lgan. Bu esa nafaqat ekologik muammolar, balki energiya xavfsizligi bilan bog‘liq risklarni ham yuzaga keltiradi. Shu boisdan, 2023–2025-yillarda O‘zbekistonda 171.3. Iqtisodiy resurslardan foydalanish darajasi va ularning milliy iqtisodiyotdagi o rniʻ Iqtisodiy resurslar har qanday mamlakatning asosiy rivojlanish omili bo‘lib, ulardan qanday darajada va qanday uslubda foydalanilishi iqtisodiy o‘sish sur’atlari, barqarorlik va aholi farovonligiga bevosita ta’sir qiladi. O‘zbekiston Respublikasida mavjud iqtisodiy resurslar — tabiiy, mehnat, moliyaviy, infratuzilmaviy va intellektual salohiyat jihatidan boy hisoblanadi. Biroq ushbu resurslarning real iqtisodiyotga ta’siri, ularning samaradorlik darajasi va qo‘shilgan qiymat yaratishdagi roli doimiy ravishda tahlil qilinishi va baholanib borilishi lozim. Zero, mavjud resurslar salohiyatidan foydalanish darajasi milliy iqtisodiyotning umumiy natijalarini belgilab beradi. 24To‘qqizinchi uslub — sun’iy intellekt va ma’lumotlar tahlili asosida resurs boshqaruvidir. Katta hajmdagi ma’lumotlarni (big data) tahlil qilish orqali, masalan, gaz, suv yoki elektrning eng ko‘p isrof qilinadigan nuqtalari aniqlanadi va optimallashtiriladi. Bu korxonalarda ish faoliyatini real vaqt rejimida nazorat qilishga, o‘zgaruvchan xarajatlarni tahlil qilishga va rejalarni aniqlik bilan tuzishga imkon beradi. O‘ninchi yondashuv — xalqaro standartlar va “yashil sertifikatlar” asosida ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishni tashkil qilishdir. ISO 14001, ISO 50001, GRI, ESG kabi ekologik va ijtimoiy mas’uliyat mezonlariga mos faoliyat yurituvchi korxonalar nafaqat resurslarni tejaydi, balki xorijiy investorlarga ishonch uyg‘otadi. O‘zbekistonda 2024-yilda davlat korxonalarining 60 foizi sertifikatlash jarayonlariga jalb etilgan. Ushbu zamonaviy usullarni joriy qilish orqali nafaqat resurs tejamkorligi, balki iqtisodiy samaradorlik, ekologik xavfsizlik va xalqaro hamkorlik salohiyati oshiriladi. Davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi sifatida har bir sohada — qishloq xo‘jaligidan tortib, sanoat, transport, qurilish va xizmat ko‘rsatishgacha resurslar oqilona boshqarilishi zarur. Bu nafaqat isrofgarchilikning oldini oladi, balki barqaror iqtisodiyotga o‘tish imkonini yaratadi. 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : O’zbekistonning iqtisodiy resurs salohiyati va ulardan tejamli foydalanish yo’llari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 27hisobiga ishlab chiqariladi. Ularning tajribasida resurslar tejamkorligi nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va ekologik barqarorlik bilan uyg‘unlashgan. Endi bu tajribalarni O‘zbekiston amaliyoti bilan solishtirib ko‘radigan bo‘lsak, mamlakatda iqtisodiy resurslardan foydalanish bo‘yicha sezilarli islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan, 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasida resurslardan samarali foydalanish alohida yo‘nalish sifatida belgilab olingan. Bu borada quyidagi amaliy chora- tadbirlar e’tiborga loyiqdir: Energetika sohasida – qayta tiklanuvchi energiya manbalarini joriy etish bo‘yicha yirik loyihalar amalga oshirilmoqda. Buxoro, Navoiy va Jizzax viloyatlarida quyosh va shamol elektr stansiyalari ishga tushirilib, 2024-yilga kelib ular umumiy elektr energiyasi ishlab chiqarishining 9 foizini tashkil etdi. Qishloq xo‘jaligida – tomchilatib sug‘orish va suv tejovchi texnologiyalar joriy qilinmoqda. 2023-yil yakuniga ko‘ra, 200 ming gektardan ortiq maydonlarda zamonaviy sug‘orish tizimlari joriy qilindi. Bu suv resurslarining isrofgarchiligini kamaytirishga xizmat qildi. Sanoatda – energiya tejamkor uskunalarni xarid qilish uchun kredit va grantlar ajratilmoqda. 2022–2023-yillarda 500 dan ortiq yirik sanoat korxonalarida energiya auditi o‘tkazilib, 30 foizgacha energiya sarfini kamaytirish chorasi ko‘rildi. Mehnat resurslaridan foydalanishda – yoshlar bandligini ta’minlash va ularni zamonaviy kasblarga yo‘naltirish bo‘yicha “Yoshlar: 1+1” dasturi amalga oshirilmoqda. Bu orqali 100 mingdan ortiq yoshlar IT, xizmat ko‘rsatish va texnik mutaxassisliklar bo‘yicha qayta tayyorlandi. Moliyaviy resurslar boshqaruvida – elektron budjet tizimi, onlayn monitoring, audit tizimlari joriy qilinmoqda. Bu resurslarning manzilli va shaffof taqsimlanishini ta’minlaydi. 13bo‘lib, mamlakat ichida mavjud barcha moliyaviy resurslarni jamlash, qayta taqsimlash va strategik sohalarga yo‘naltirishda asosiy vosita hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi moliyaviy siyosatining asosiy ustunlaridan biri ham aynan davlat byudjeti asosida resurslarni manzilli taqsimlash va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdan iboratdir. 2023–2024-yillarda O‘zbekiston byudjeti xarajatlarining asosiy qismini to‘rt ustuvor yo‘nalish tashkil etdi: ta’lim tizimi, sog‘liqni saqlash, infratuzilma va energiya samaradorligini oshirish. Bu yo‘nalishlar mamlakatning uzoq muddatli rivojlanish strategiyasiga to‘liq mos keladi. Ayniqsa, ta’limga yo‘naltirilgan byudjet mablag‘lari miqdori yildan-yilga ortib bormoqda. 2024-yilda umumiy davlat xarajatlarining qariyb 23 foizi ta’limga ajratilgan. Bu esa inson kapitaliga sarmoya kiritish orqali mehnat resurslarining sifatini oshirishga xizmat qilmoqda. Sog‘liqni saqlash sohasi ham budjet xarajatlarining muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, 2023–2024-yillarda pandemiyadan so‘ng tibbiy infratuzilmani mustahkamlash, tibbiyot xodimlarining malakasini oshirish va dori-darmon ta’minotini yaxshilash uchun ajratilgan mablag‘lar hajmi keskin oshirildi. Ayniqsa, viloyatlarda ko‘p tarmoqli tibbiyot markazlari barpo etilishi moliyaviy resurslarning aholining hayot sifatini oshirishga qaratilganini ko‘rsatadi. Byudjet orqali infratuzilma loyihalari ham faol moliyalashtirilmoqda. Jumladan, transport va kommunikatsiya tarmoqlari, suv ta’minoti, kanalizatsiya, elektr va internet tarmoqlarini modernizatsiya qilish bo‘yicha yirik loyihalar uchun 2023-yilda 30 trln so‘mdan ortiq mablag‘ ajratilgan. Bu esa iqtisodiy muhitning investitsiyaviy jozibadorligini oshiradi va hududiy tenglikni ta’minlaydi. Yana bir dolzarb yo‘nalish — energiya samaradorligini oshirishdir. Qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish, mavjud energiya tarmoqlarini modernizatsiya qilish, energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish uchun 20mavjud resurslardan samarali, oqilona, tejamli va zamonaviy texnologiyalar asosida foydalanish milliy rivojlanishning markaziy yo‘nalishiga aylangan. O‘zbekiston iqtisodiy resurslaridan foydalanish jadvali (2020–2024) Resurs turi 2021 2022 2023 2024 Yer resurslari (mln gektar) 44.8 44.8 44.8 44.8 Sug‘oriladigan yerlar (mln gektar) 4.2 4.2 4.2 4.2 Tabiiy gaz qazib olish (mlrd m³) 49.7 51.4 52.0 53.5 Qayta tiklanuvchi energiya ulushi (%) 4.2 5.8 7.5 9.0 Mehnatga layoqatli aholi (mln) 19.8 20.1 20.6 21.1 Moliyaviy kredit hajmi (trln so‘m) 240 270 300 330 Xorijiy investitsiyalar (mlrd $) 8.1 9.7 11.5 12.4 YaIMda xizmatlar sohasi ulushi (%) 38.0 39.0 40.0 41.0 YaIMda sanoat ulushi (%) 29.0 30.0 30.5 31.0 YaIMda qishloq xo‘jaligi ulushi (%) 26.0 25.0 24.0 23.0 Shu munosabat bilan, davlat tomonidan energiya resurslarini tejash dasturlari, yer kadastrini raqamlashtirish, suv xo‘jaligini boshqarishda “aqlli texnologiyalar”ni joriy qilish, bandlik dasturlarini moliyalashtirish, soliq bazasini kengaytirish orqali moliyaviy resurslarni to‘g‘ri yo‘naltirish kabi qator amaliy ishlar olib borilmoqda. Bu esa iqtisodiy resurslarning milliy iqtisodiyotdagi real o‘rnini kuchaytiradi.O‘zbekistonda iqtisodiy resurslarning turlari ko‘p, salohiyati yuqori, ammo ularni boshqarish va ulardan foydalanish darajasi hamon isloh talab qiladi. Milliy iqtisodiyotda resurslardan foydalanish darajasining oshishi iqtisodiy o‘sish, raqobatbardoshlik, barqaror 25Energiya tejamkor texnologiyalar va raqamlashtirish eng ko‘p joriy etilgan usullar bo‘lib, ularning amaliyotdagi ulushi 65–70% ni tashkil etadi. “Yashil” qurilish, sun’iy intellekt, va xalqaro ekologik standartlar esa hali kamroq qo‘llanilmoqda, bu esa kelgusida ularni keng joriy etish zarurligini ko‘rsatadi. 2.2. Iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishda xorijiy tajriba va O‘zbekiston amaliyoti Global iqtisodiy jarayonlar shuni ko‘rsatmoqdaki, resurslar cheklangan bo‘lgan sharoitda ulardan oqilona, tejamkor va innovatsion yondashuvlar asosida foydalanish rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar taraqqiyotining hal qiluvchi omiliga aylangan. Iqtisodiy resurslar — xususan, yer, suv, energiya, mehnat, moliya va axborot kabi resurslardan foydalanish samaradorligi bevosita mamlakatning yalpi ichki mahsuloti, eksport salohiyati va aholi farovonligiga ta’sir ko‘rsatadi. Bu borada jahonda samarali model 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyotida taraqqiyotning asosi — mavjud iqtisodiy resurslardan oqilona va samarali foydalanishdir. Iqtisodiy resurslar deganda ishlab chiqarishda bevosita yoki bilvosita ishtirok etadigan tabiiy, insoniy, moliyaviy va texnologik resurslar tushuniladi. Har bir davlat o‘zida mavjud resurslar majmuasiga qarab iqtisodiy strategiyasini shakllantiradi. Shu nuqtai nazardan, O‘zbekiston uchun ham mavjud resurslar salohiyatini aniqlash, ularni oqilona boshqarish va tejamli yondashuvlar asosida foydalanish eng muhim ustuvor yo‘nalishlardan biridir. Xususan, O‘zbekistonda tabiiy resurslar (gaz, neft, paxta, rangli metallar), mehnat resurslari (demografik ustunlik), moliyaviy zaxiralar va infratuzilmaviy salohiyat juda katta imkoniyatlarni namoyon etadi. Ammo global iqtisodiyotda yuzaga kelayotgan muammolar — ekologik inqiroz, resurslar tanqisligi, energiya narxlarining o‘sishi, iqlim o‘zgarishlari va inson kapitaliga ehtiyoj ortib borayotgani ushbu mavzuni yanada dolzarb qilmoqda. Ayniqsa, 2023–2025-yillarda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda resurslarni tejash, qayta tiklanuvchi manbalarga o‘tish, samaradorlikni oshirish O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biriga aylangan. Tejamli foydalanish — nafaqat iqtisodiy manfaat, balki ekologik barqarorlik, ijtimoiy muvozanat va kelajak avlodlar uchun barqaror yashash muhitini yaratish demakdir. Shu sababli, kurs ishi mavzusi nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb ahamiyat kasb etadi. Bu mavzu orqali 19tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar hajmi 300 trln so‘mdan oshdi, ammo ushbu mablag‘larning aksariyati davlat sektori va yirik kompaniyalarga yo‘naltirildi. Kichik va o‘rta biznes subyektlari uchun moliyalashtirish imkoniyatlari cheklangan bo‘lib qolmoqda. Bu holat moliyaviy resurslardan foydalanishning notekis taqsimlanganini va samaradorlik darajasining pastligini ko‘rsatadi. Yana bir muhim resurs — intellektual va ilmiy salohiyat bo‘lib, zamonaviy iqtisodiyotda u boshqa barcha resurslarning harakatlantiruvchi kuchiga aylangan. O‘zbekistonda bu boradagi resurslar, ya’ni oliy ma’lumotli yoshlar soni, ilmiy izlanishlar, innovatsion g‘oyalar va startaplar soni o‘sib bormoqda. Biroq, ushbu salohiyatdan to‘liq foydalanish uchun moliyaviy qo‘llab- quvvatlash, venchur kapital bozori, texnoparklar va universitet-biznes integratsiyasi kabi mexanizmlar yetarli darajada ishlamayapti. Shunga ko‘ra, intellektual resurslardan foydalanish darajasi hali o‘zining to‘liq imkoniyatlarini namoyon qilgani yo‘q. Resurslardan foydalanish darajasini o‘lchash uchun samaradorlik, qo‘shilgan qiymat, ishlab chiqarish birligiga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi, mehnat unumdorligi, energiya sarfi, soliqqa tortish bazasi kabi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. 2023-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekistonda YaIM tarkibida xizmatlar sohasi 40 foizdan, sanoat 30 foizdan, qishloq xo‘jaligi esa 25 foizdan ortiq ulushni egalladi. Bu holat iqtisodiyotda resurslardan foydalanish strukturasini ko‘rsatadi. Afsuski, ayrim hollarda resurslar noto‘g‘ri boshqarilayotgani, byurokratik to‘siqlar, raqamli monitoringning yo‘qligi, korrupsiya va isrofgarchilik sababli mavjud resurslar to‘liq ishga solinmayapti. Milliy iqtisodiyotda resurslarning o‘rni nafaqat ularning hajmi, balki ularni qanday boshqarish, qanday shart-sharoitda foydalanish va qanday natija olish bilan belgilanadi. O‘zbekistonning 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Taraqqiyot strategiyasida aynan ushbu yondashuv asos qilib olingan. Ya’ni, 29 Xulosa Men ushbu kurs ishini yozish jarayonida O‘zbekistonning iqtisodiy resurs salohiyati va ulardan tejamli foydalanish masalalarini har tomonlama o‘rganishga harakat qildim. Tadqiqot davomida aniqladimki, mamlakatimizda tabiiy, mehnat, moliyaviy va intellektual resurslar yetarli darajada mavjud bo‘lib, ularning har biri iqtisodiyot tarmoqlari rivojida muhim rol o‘ynaydi. Ammo ushbu resurslarning samarali boshqarilishi va oqilona foydalanilishi zamonaviy iqtisodiy siyosatning asosiy vazifalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Kurs ishining birinchi bobida iqtisodiy resurslar tushunchasi, ularning turlari va nazariy asoslari, shuningdek, O‘zbekistondagi mavjud resurslar tahlili va ularning iqtisodiyotdagi o‘rni yoritildi. Ayniqsa, yurtimizda mavjud yer, suv, gaz, mehnat kuchi va moliyaviy zaxiralarning miqdoriy va sifat jihatdan katta salohiyatga ega ekani aniqlandi. Shu bilan birga, ularning ishlatilish darajasi har doim ham yetarli samaradorlikni bermayotgani, resurslar isrofgarchilik, samarasizlik yoki eskirgan boshqaruv shakllaridan aziyat chekayotgani qayd etildi. Kurs ishining ikkinchi bobida esa iqtisodiy resurslardan tejamkor foydalanishning zamonaviy usullari, xorijiy davlatlar tajribasi hamda O‘zbekiston amaliyoti tahlil qilindi. Men resurslardan tejamli foydalanishda raqamlashtirish, energiya samaradorligi, qayta ishlash texnologiyalari, mehnat resurslarini malakali boshqarish va xalqaro standartlarga mos ishlab chiqarish tizimlarining muhim o‘rin tutishini aniqladim. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, resurslar cheklangan sharoitda barqaror iqtisodiy o‘sish faqat tejamkorlik va innovatsiyalar asosida amalga oshadi. Shu nuqtai nazardan, O‘zbekiston ham bosqichma-bosqich ushbu yo‘nalishlarga o‘tmoqda va bu jarayonni chuqurlashtirish lozim. Xulosa sifatida ta’kidlashim joizki, O‘zbekiston iqtisodiy resurs salohiyatiga ega davlatlardan biri bo‘lishiga qaramay, ushbu resurslardan foydalanish tizimini takomillashtirish, zamonaviy boshqaruv yondashuvlarini 31Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60- son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022- yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 23gidrologik nazorat tizimlari orqali suvdan foydalanganlikning iqtisodiy samaradorligi 2–3 barobarga oshadi. O‘zbekiston 2024-yil holatiga ko‘ra 200 ming gektardan ortiq yer maydonida tomchilatib sug‘orish usulini joriy etgan. Beshinchi yo‘nalish — inson kapitali va mehnat resurslarini optimal boshqarish hisoblanadi. Raqobatbardosh kadrlar tayyorlash, doimiy o‘qitish va qayta tayyorlash orqali inson mehnatidan unumli foydalanish mumkin bo‘ladi. Har bir kadrni o‘z joyiga to‘g‘ri joylashtirish, motivatsion tizimlarni kuchaytirish va zamonaviy menejment vositalarini qo‘llash orqali inson resurslaridan tejamkor va maksimal darajada foydalaniladi. Bu, ayniqsa, davlat tashkilotlari va xususiy sektorda ish unumdorligini oshiradi. Oltinchi usul sifatida logistika va ta’minot zanjirlarini optimallashtirish keltiriladi. Mahsulotlarni etkazib berish va ombor tizimlarini raqamli monitoring qilish, yoqilg‘i sarfini kamaytirish, transport yo‘llarini qisqartirish, minimal inventar nazorati orqali mahsulotlar harakatida resurs tejamkorligi ta’minlanadi. Masalan, yetkazib berishda AI va GIS texnologiyalaridan foydalanish orqali logistik xarajatlarni 25–30% gacha qisqartirish mumkin. Yettinchi zamonaviy usul — ekologik toza va energiya mustaqil binolar qurilishi (green building) hisoblanadi. Yevropa va Osiyo mamlakatlarida keng qo‘llanilayotgan bu yondashuv O‘zbekistonda ham rivojlanmoqda. “Yashil” binolar quyosh panellari, suvni tejaydigan qurilmalar, ekologik toza materiallar va passiv isitish tizimlari orqali elektr, suv va gaz sarfini minimal darajaga tushiradi. 2024-yilda Toshkent shahrida birinchi BREEAM sertifikatiga ega binolar qurilishi boshlandi. Sakkizinchi muhim uslub — barqaror ishlab chiqarish va iste’mol tamoyillarini joriy qilishdir. Bu tamoyil xalqaro tashkilotlar tomonidan tavsiya etilgan bo‘lib, xomashyo tanlashdan tortib, iste’molchi qo‘liga yetkazilgunga qadar bo‘lgan har bir jarayonda resurslarni tejashga asoslanadi. Bu yondashuv milliy kompaniyalar uchun nafaqat ichki bozorda, balki eksport bozorlari uchun ham raqobatbardoshlikni oshiradi. 14davlat byudjetidan sezilarli mablag‘lar ajratilmoqda. Bu esa moliyaviy resurslarning ekologik barqarorlik va energiya mustaqilligini ta’minlashga xizmat qilayotganini ko‘rsatadi. Byudjet daromadlari tarkibida eng katta ulushni soliqlar tashkil etadi. 2023–2024-yillarda davlat byudjeti daromadlarining 60 foizdan ortig‘i aynan soliqlardan shakllangan. Bu esa O‘zbekistonda soliqqa tortish tizimi moliyaviy resurslar bazasining asosi ekanini anglatadi. O‘z navbatida, bu tizimning samaradorligi, adolatliligi va shaffofligi butun moliyaviy siyosatning muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Soliq siyosati sohasida ham bir qator islohotlar amalga oshirilmoqda. Soliq stavkalari optimallashtirilmoqda, yirik soliq to‘lovchilarning elektron hisobot tizimi joriy etildi, kichik va o‘rta biznes uchun imtiyozli rejimlar kengaytirildi. Bu choralar byudjet daromadlarini oshirish bilan birga, iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishga xizmat qilmoqda. Jadval: 2020–2024-yillarda O‘zbekistonda iqtisodiy resurslarning asosiy ko‘rsatkichlari Ko‘rsatkichlar 2020- yil 2021- yil 2022- yil 2023- yil 2024- yil* Aholi soni (mln. kishi) 34,0 34,8 35,6 36,5 37,3 Mehnatga layoqatli aholi (mln) 19,3 19,8 20,1 20,6 21,1 Ishchi kuchi (mln. kishi) 14,8 15,3 15,9 16,2 16,7 Foydali qazilmalar eksporti (mlrd $) 8,7 10,1 11,5 12,2 13,0 Tabiiy gaz qazib olish (mlrd m³) 47,0 49,7 51,4 52,0 53,5 Oltin qazib olish (tonna) 100 103 105 110 114 Banklar kredit hajmi (trln so‘m) 220 240 270 300 330 Xorijiy investitsiyalar (mlrd $) 7,3 8,1 9,7 11,5 12,4 28Shunga qaramay, O‘zbekistonda hali xorijiy tajribadan to‘liq foydalangan holda resurslardan foydalanishning samarali boshqaruv modeli to‘liq shakllangani yo‘q. Muammolar qatoriga quyidagilar kiradi: isrofgarchilik va samarasizlik holatlari, raqamli boshqaruv tizimlarining to‘liq joriy qilinmagani, suv va energetika resurslari monitoringining pastligi, inson kapitali yetishmovchiligi, ekologik standartlarning sustligi. Shu sababli, xorijiy ilg‘or tajribalarni o‘rganish va ularni mahalliy sharoitga moslashtirib joriy etish O‘zbekistonning resurslar boshqaruvi samaradorligini oshirish uchun muhim hisoblanadi. Xususan, Germaniya va Janubiy Koreya tajribasidagi avtomatlashtirish, Norvegiya va Shvetsiya tajribasidagi ekologik barqarorlik, Yaponiya tajribasidagi resurslarni yuqori texnologiyalarga yo‘naltirish uslublari biz uchun o‘rnak bo‘lishi kerak. 9Iqtisodiy resurslar doirasida yana bir muhim jihat — samaradorlik tushunchasidir. Samaradorlik deganda resurslar ishtirokida erishilgan natijaning o‘sha resursga nisbatan foiz ko‘rsatkichi tushuniladi. Resursdan maksimal darajada foydalanib, eng katta iqtisodiy qiymatga erishish — zamonaviy boshqaruv strategiyasining asosiy mezoni bo‘lib xizmat qiladi. Aynan shu omil korxona darajasida operatsion samaradorlikni, milliy iqtisodiyot miqyosida esa yalpi ichki mahsulot (YaIM) ko‘rsatkichini belgilab beradi. Resurslar to‘g‘risidagi nazariy bilimlar amaliy iqtisodiy qaror qabul qilishda beqiyos ahamiyatga ega. Masalan, davlat byudjetining shakllanishi, investitsiya siyosati, kadrlar tayyorlash tizimi, tabiatni muhofaza qilish strategiyalari — bularning barchasi resurslarni taqsimlash, ulardan foydalanish samaradorligini oshirish bilan bog‘liqdir. Xususan, O‘zbekistonda energetika resurslari, suv resurslari va mehnat resurslarining isrof qilinmasdan, tejamkorlik asosida boshqarilishi, iqtisodiy o‘sish va barqaror rivojlanish kafolati bo‘lib xizmat qiladi.Qayd etish kerakki, O‘zbekistonda oxirgi yillarda resurslardan foydalanishga oid davlat siyosati ancha faollashdi. “Yashil iqtisodiyot” konsepsiyasi, energiya samaradorligini oshirish dasturlari, yer resurslaridan raqamli nazorat ostida foydalanish, qishloq xo‘jaligi samaradorligini oshirish — bularning barchasi iqtisodiy resurslar nazariyasining amaliy tatbiqidir. Bu esa shuni anglatadiki, iqtisodiy resurslar faqat nazariy mavzu emas, balki davlatning iqtisodiy strategiyasining yuragi hisoblanadi. 1.2. O‘zbekistonda mavjud tabiiy, mehnat va moliyaviy resurslar tahlili O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyo mintaqasida iqtisodiy resurslarga nisbatan boy davlatlardan biri hisoblanadi. Mamlakatning geografik joylashuvi, tabiiy sharoiti, demografik imkoniyatlari va moliyaviy 8muammolar kelib chiqishining asosiy sababidir. Shuning uchun iqtisodiy fan resurslardan optimal foydalanish, tanlov qilish, muqobil xarajatni hisoblash, samaradorlikni oshirish kabi masalalarni asosiy vazifa qilib qo‘yadi. Har bir resursni eng samarali va maqsadli sohalarda qo‘llash orqali foydalilik darajasini oshirishga intilinadi. Iqtisodiy resurslar nazariy jihatdan klassik va zamonaviy maktablarda turlicha yondashuvlarga ega bo‘lgan. Masalan, fiziokratlar yer resurslarini asosiy manba deb bilgan bo‘lsa, merkantilistlar boylikni faqat oltin va savdo orqali ko‘rgan. K. Marks ishlab chiqarish vositalari va mehnatni asosiy resurs deb belgilagan. Neoklassik iqtisodchilar — P. Samuelson, A. Marshall, L. Robbins va M. Keynes esa ishlab chiqarish omillarini umumiy tizimda baholab, resurslar taqchilligini iqtisodiy tanlov asosida tahlil qilgan. Bu nazariyalar bugungi kunda iqtisodiy resurslarning mohiyatini chuqur anglashda nazariy poydevor vazifasini o‘taydi. Resurslar bilan bog‘liq eng muhim nazariy kategoriyalardan biri bu — muqobil (alternativ) xarajat tushunchasidir. Agar biror resursni bir sohaga yo‘naltirgan bo‘lsak, u boshqa sohaga berilmagan bo‘ladi. Bu esa yo‘qotilgan imkoniyat deganidir. Har bir tanlov o‘z ichida narxni — ya’ni boshqa imkoniyatdan voz kechishni ham anglatadi. Shunday qilib, resurslar faqat mavjudligi bilan emas, balki ularning foydalilik darajasi, ishlatish intensivligi, qo‘shimcha mahsuldorligi bilan ham tahlil qilinadi. Zamonaviy iqtisodiy sharoitlarda resurslar haqida gap ketganda, nafaqat jismoniy yoki moddiy resurslar, balki raqamli texnologiyalar, ma’lumotlar bazalari, intellektual mulk, brendlar, infratuzilma kabi omillar ham iqtisodiy resurs sifatida qaralmoqda. Ayniqsa, axborot texnologiyalari rivojlangan bugungi davrda ma’lumotlar resursining iqtisodiy samaradorlikka ta’siri juda yuqori baholanmoqda. Misol uchun, sun’iy intellekt, avtomatlashtirilgan tizimlar, raqamli texnologiyalar ishlab chiqarishning yangi resursiga aylanmoqda. 15Byudjet xarajatlari (trln so‘m) 155 170 190 210 235 Qayta tiklanuvchi energiya ulushi (%) 3.5 4.2 5.8 7.5 9.0 Yuqoridagi tahlillar asosida aytish mumkinki, O‘zbekiston iqtisodiy salohiyati boy resurs bazasiga ega. Ammo ularning samarali boshqarilishi, raqamli nazorat ostida taqsimlanishi, mehnat resurslarining malakali shakllanishi, moliyaviy resurslarning manzilli yo‘naltirilishi — ushbu salohiyatni real iqtisodiy kuchga aylantiruvchi asosiy omillardir. O‘zbekistonning 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Taraqqiyot strategiyasida aynan shu resurslardan oqilona foydalanish, “yashil iqtisodiyot” konsepsiyasi, investitsiyalarni jalb qilish va inson kapitalini rivojlantirish asosiy vazifalardan biri sifatida belgilangan. 2Mavzu: O’zbekistonning iqtisodiy resurs salohiyati va ulardan tejamli foydalanish yo’llari MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………….. . I BOB. O zbekistonning iqtisodiy resurs salohiyati: turlari va ahamiyatiʻ 1.1. Iqtisodiy resurs tushunchasi va uning nazariy asoslari …………………….. 1.2. O‘zbekistonda mavjud tabiiy, mehnat va moliyaviy resurslar tahlili ……... 1.3. Iqtisodiy resurslardan foydalanish darajasi va ularning milliy iqtisodiyotdagio rni ʻ ……………………………………………………….…… II BOB. Iqtisodiy resurslardan tejamkor foydalanish yo‘llari va istiqbollari 2.1. Resurslardan tejamkor foydalanishning zamonaviy usullari ……………… 2.2. Iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishda xorijiy tajriba va O‘zbekiston amaliyoti ………………………………………………………….. 2.3. O‘zbekistonda iqtisodiy resurslardan oqilona foydalanish bo‘yicha taklif va tavsiyalar …………………………………………………………………….. Xulosa …………………………………………………………………………. . Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati ……………………………………. …….. 3211) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021.

O’zbekistonning iqtisodiy resurs salohiyati va ulardan tejamli foydalanish yo’llari

Купить