O’zbekistonning iqtisodiy resurs salohiyati va ulardan tejamli foydalanish yo’llari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	642.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

O’zbekistonning iqtisodiy resurs salohiyati va ulardan tejamli foydalanish yo’llari

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : O’zbekistonning iqtisodiy resurs salohiyati va ulardan tejamli
foydalanish yo’llari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: O’zbekistonning iqtisodiy resurs salohiyati va ulardan tejamli
foydalanish yo’llari
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………..
.
I BOB. O zbekistonning iqtisodiy resurs salohiyati: turlari va ahamiyatiʻ
1.1. Iqtisodiy resurs tushunchasi va uning nazariy
asoslari ……………………..
1.2. O‘zbekistonda mavjud tabiiy, mehnat va moliyaviy resurslar tahlili ……...
1.3. Iqtisodiy resurslardan foydalanish darajasi va ularning milliy
iqtisodiyotdagio rni
ʻ ……………………………………………………….……
II BOB. Iqtisodiy resurslardan tejamkor foydalanish yo‘llari va
istiqbollari
2.1. Resurslardan tejamkor foydalanishning zamonaviy usullari ………………
2.2. Iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishda xorijiy tajriba va
O‘zbekiston amaliyoti …………………………………………………………..
2.3. O‘zbekistonda iqtisodiy resurslardan oqilona foydalanish bo‘yicha taklif
va
tavsiyalar ……………………………………………………………………..
Xulosa ………………………………………………………………………….
.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati …………………………………….
……..

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyotida taraqqiyotning
asosi — mavjud iqtisodiy resurslardan oqilona va samarali foydalanishdir.
Iqtisodiy resurslar deganda ishlab chiqarishda bevosita yoki bilvosita ishtirok
etadigan tabiiy, insoniy, moliyaviy va texnologik resurslar tushuniladi. Har bir
davlat o‘zida mavjud resurslar majmuasiga qarab iqtisodiy strategiyasini
shakllantiradi. Shu nuqtai nazardan, O‘zbekiston uchun ham mavjud resurslar
salohiyatini aniqlash, ularni oqilona boshqarish va tejamli yondashuvlar
asosida foydalanish eng muhim ustuvor yo‘nalishlardan biridir. Xususan,
O‘zbekistonda tabiiy resurslar (gaz, neft, paxta, rangli metallar), mehnat
resurslari (demografik ustunlik), moliyaviy zaxiralar va infratuzilmaviy
salohiyat juda katta imkoniyatlarni namoyon etadi.
Ammo global iqtisodiyotda yuzaga kelayotgan muammolar — ekologik
inqiroz, resurslar tanqisligi, energiya narxlarining o‘sishi, iqlim o‘zgarishlari
va inson kapitaliga ehtiyoj ortib borayotgani ushbu mavzuni yanada dolzarb
qilmoqda. Ayniqsa, 2023–2025-yillarda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda
resurslarni tejash, qayta tiklanuvchi manbalarga o‘tish, samaradorlikni
oshirish O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biriga
aylangan. Tejamli foydalanish — nafaqat iqtisodiy manfaat, balki ekologik
barqarorlik, ijtimoiy muvozanat va kelajak avlodlar uchun barqaror yashash
muhitini yaratish demakdir. Shu sababli, kurs ishi mavzusi nafaqat nazariy,
balki amaliy jihatdan ham dolzarb ahamiyat kasb etadi. Bu mavzu orqali

4resurslardan tejamkor foydalanish strategiyalarini ishlab chiqish va joriy etish
bo‘yicha takliflar berish mumkin bo‘ladi 1
.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Iqtisodiy resurslar va
ulardan foydalanish masalasi — iqtisodiy fanlarning eng qadimiy va chuqur
o‘rganilgan yo‘nalishlaridan biridir. Dastlabki iqtisodchilar — A. Smit, D.
Rikardo, K. Marks kabi mutafakkirlar ishlab chiqarish omillari va resurslar
konsepsiyasi ustida nazariy mulohazalar yuritgan. Zamonaviy iqtisodchilar —
P. Samuelson, G. Mankyu, M. Porterlar esa resurslardan foydalanish
samaradorligini bozor mexanizmlari, raqobatbardoshlik va innovatsiyalar
bilan bog‘liq holda o‘rgangan.
O‘zbekistonlik iqtisodchilar ham bu borada muhim tadqiqotlar olib borgan.
Masalan, professor M. Kariev iqtisodiy resurslardan foydalanishning nazariy
jihatlarini yoritgan bo‘lsa, A. Jalilov va A. G‘ofurovlar ularning amaliyotdagi
ahamiyati va iqtisodiy o‘sishdagi rolini tahlil qilgan. Shu bilan birga,
O‘zbekiston Prezidenti Sh. Mirziyoyevning farmon va qarorlari asosida milliy
iqtisodiyotda resurslardan foydalanish bo‘yicha aniq strategiyalar ishlab
chiqilmoqda. Jumladan, 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston
taraqqiyot strategiyasida energiya tejamkorligi, mehnat unumdorligini
oshirish, innovatsion texnologiyalarni joriy qilish kabi qator ustuvor vazifalar
belgilab qo‘yilgan. Shunga qaramay, hozirgi davrda iqtisodiy resurslardan
foydalanishda mavjud muammolar, isrofgarchilik, samarasizlik va
boshqaruvdagi nomutanosibliklar hali-hanuz dolzarb muammolar qatorida
qolmoqda. Ayniqsa, O‘zbekistondagi tabiiy resurslar ulkan salohiyatga ega
bo‘lsa-da, ularning to‘liq tahlil qilinmagani va tejamli foydalanish
mexanizmlarining yetarli darajada ishlamasligi kurs ishi doirasida yanada
chuqurroq o‘rganishni talab qiladi. Shu bois, mavzu ilmiy doirada o‘rganilgan
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil –
Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-
son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

5bo‘lsa-da, uning zamonaviy, milliy va innovatsion yondashuvlar bilan
to‘ldirilgan shakllarini ishlab chiqish bugungi kun talabidir.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining
nazariy ahamiyati shundaki, u iqtisodiy resurs tushunchasi, uning turlari va
tasniflari, iqtisodiy rivojlanishdagi o‘rni haqida nazariy asoslangan ilmiy
bilimlarni tizimli tarzda yoritishga xizmat qiladi. Iqtisodiy resurslarning
nazariy jihatlari — ishlab chiqarish omillari, ularning cheklanganligi,
alternativ xarajatlar, samaradorlik mezonlari va ulardan foydalanish bo‘yicha
strategik yondashuvlar kabi iqtisodiy kategoriya va qonuniyatlar doirasida
o‘rganiladi. Bu bilimlar iqtisodiy nazariyaning asosiy tarkibiy qismlaridan biri
bo‘lib, resurslardan foydalanishda ratsional yondashuvni shakllantirish, resurs
tanqisligi sharoitida optimal qaror qabul qilish ko‘nikmasini rivojlantiradi.
Shuningdek, kurs ishida mavjud iqtisodiy resurslar — tabiiy, mehnat,
moliyaviy, intellektual va infratuzilmaviy resurslar bo‘yicha turli nazariy
yondashuvlar solishtirilib, iqtisodiy resurslar tushunchasiga nisbatan
zamonaviy va milliy kontekstdagi qarashlar shakllantiriladi. Bu esa nazariy
bilimlarni amaliyotga integratsiya qilish uchun mustahkam poydevor yaratadi.
Amaliy ahamiyati jihatidan esa mazkur kurs ishi O‘zbekistonda mavjud
iqtisodiy resurslarning tahlilini, ulardan foydalanish holatini, aniqlangan
muammolar va ularga doir takliflarni ishlab chiqishga asoslangan. Jumladan,
bu ishda mavjud resurslardan tejamkor foydalanishning zamonaviy metodlari,
xorijiy tajriba asosida resurs samaradorligini oshirish yo‘llari, raqamlashtirish,
energiya tejamkor texnologiyalarni joriy qilish kabi yo‘nalishlar ko‘rib
chiqiladi. Bular O‘zbekiston iqtisodiy strategiyasining ustuvor yo‘nalishlariga
to‘g‘ri keladi va milliy iqtisodiy siyosat uchun muhim nazariy-amaliy
tavsiyalarni taklif etish imkonini beradi. Shuningdek, ushbu kurs ishi natijalari
nafaqat ilmiy izlanish uchun, balki davlat siyosatini shakllantirish, strategik
rejalashtirish, korxona darajasidagi menejment qarorlarini asoslashda ham
qo‘llanilishi mumkin. Ayniqsa, iqtisodiy resurslarni tejash, isrofgarchilikka

6barham berish, ekologik xavfsizlikni ta'minlash va investitsiya
samaradorligini oshirishga qaratilgan amaliy tavsiyalar dolzarb hisoblanadi.
Shu nuqtai nazardan, kurs ishining natijalari amaliyotda qo‘llanishi mumkin
bo‘lgan taklif va mexanizmlarni ishlab chiqishga xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy
tizimida mavjud tabiiy, mehnat, moliyaviy va boshqa resurslar majmuidir.
Kurs ishi mavzusining predmeti — iqtisodiy resurslardan samarali va
tejamli foydalanish tamoyillari, amaliy mexanizmlari va ularning iqtisodiy
rivojlanishga ta’siri bilan bog‘liq muammolar va yechimlardir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — O‘zbekistonda mavjud iqtisodiy
resurslar tahlili orqali ulardan samarali va tejamkor foydalanishning nazariy
asoslarini yoritish, amaliy holatini tahlil qilish hamda takomillashtirish
yo‘nalishlarini ishlab chiqishdan iboratdir.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Quyidagi vazifalar kurs ishining asosiy yo‘nalishlarini belgilaydi:
 Iqtisodiy resurs tushunchasining mohiyatini o‘rganish;
 O‘zbekistondagi mavjud iqtisodiy resurslarning turlarini aniqlash va ularni
tahlil qilish;
 Iqtisodiy resurslardan foydalanish darajasi va muammolarini aniqlash;
 Tejamkorlik yondashuvlarini o‘rganish;
 Xorijiy tajribani tahlil qilish va O‘zbekiston uchun mos takliflarni ishlab
chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

7I BOB. O zbekistonning iqtisodiy resurs salohiyati: turlari va ahamiyatiʻ
1.1. Iqtisodiy resurs tushunchasi va uning nazariy asoslari
Iqtisodiy resurslar tushunchasi iqtisodiyot fanining eng asosiy va markaziy
kategoriyalaridan biri bo‘lib, u ishlab chiqarish jarayonining ajralmas omili
hisoblanadi. Mazkur tushuncha ostida inson ehtiyojlarini qondirish uchun
tovar va xizmatlar ishlab chiqarishda foydalaniladigan barcha moddiy va
nomoddiy vositalar majmuasi tushuniladi. Har qanday iqtisodiy faoliyat,
ayniqsa ishlab chiqarish, aynan ushbu resurslarning mavjudligi, ularning
hajmi va taqsimoti, ularni boshqarish mexanizmlariga bog‘liq bo‘ladi. Shu
bois, iqtisodiy resurslarning nazariy jihatlarini chuqur o‘rganish, ular asosida
iqtisodiy tizimlar faoliyatini baholash iqtisodiy fan va amaliy siyosatda
muhim o‘rin tutadi.
Iqtisodiy resurslar odatda to‘rt asosiy guruhga ajratiladi: tabiiy resurslar
(yer, suv, yer osti boyliklari, iqlim va ekologik imkoniyatlar), mehnat
resurslari (ishchi kuchi, aholi salohiyati), kapital resurslar (binolar, inshootlar,
texnika, asbob-uskuna va pul mablag‘lari) hamda tadbirkorlik resurslari
(tashabbus, boshqaruv qobiliyati, riskni hisoblash ko‘nikmalari). Yaqin
yillarda bu to‘rtlikka beshinchi omil — bilim va axborot resurslari ham
qo‘shilmoqda. Bu esa zamonaviy iqtisodiyotda intellektual salohiyat va
innovatsiyalarning tutgan o‘rni kuchayganidan dalolat beradi.
Resurslar tushunchasining markazida ularning cheklanganligi yotadi.
Boshqacha qilib aytganda, inson ehtiyojlari cheksiz, ammo ularni qondirish
imkonini beruvchi resurslar esa chegaralangan. Aynan shu holat iqtisodiy

8muammolar kelib chiqishining asosiy sababidir. Shuning uchun iqtisodiy fan
resurslardan optimal foydalanish, tanlov qilish, muqobil xarajatni hisoblash,
samaradorlikni oshirish kabi masalalarni asosiy vazifa qilib qo‘yadi. Har bir
resursni eng samarali va maqsadli sohalarda qo‘llash orqali foydalilik
darajasini oshirishga intilinadi.
Iqtisodiy resurslar nazariy jihatdan klassik va zamonaviy maktablarda
turlicha yondashuvlarga ega bo‘lgan. Masalan, fiziokratlar yer resurslarini
asosiy manba deb bilgan bo‘lsa, merkantilistlar boylikni faqat oltin va savdo
orqali ko‘rgan. K. Marks ishlab chiqarish vositalari va mehnatni asosiy resurs
deb belgilagan. Neoklassik iqtisodchilar — P. Samuelson, A. Marshall, L.
Robbins va M. Keynes esa ishlab chiqarish omillarini umumiy tizimda
baholab, resurslar taqchilligini iqtisodiy tanlov asosida tahlil qilgan. Bu
nazariyalar bugungi kunda iqtisodiy resurslarning mohiyatini chuqur
anglashda nazariy poydevor vazifasini o‘taydi.
Resurslar bilan bog‘liq eng muhim nazariy kategoriyalardan biri bu —
muqobil (alternativ) xarajat tushunchasidir. Agar biror resursni bir sohaga
yo‘naltirgan bo‘lsak, u boshqa sohaga berilmagan bo‘ladi. Bu esa yo‘qotilgan
imkoniyat deganidir. Har bir tanlov o‘z ichida narxni — ya’ni boshqa
imkoniyatdan voz kechishni ham anglatadi. Shunday qilib, resurslar faqat
mavjudligi bilan emas, balki ularning foydalilik darajasi, ishlatish intensivligi,
qo‘shimcha mahsuldorligi bilan ham tahlil qilinadi.
Zamonaviy iqtisodiy sharoitlarda resurslar haqida gap ketganda, nafaqat
jismoniy yoki moddiy resurslar, balki raqamli texnologiyalar, ma’lumotlar
bazalari, intellektual mulk, brendlar, infratuzilma kabi omillar ham iqtisodiy
resurs sifatida qaralmoqda. Ayniqsa, axborot texnologiyalari rivojlangan
bugungi davrda ma’lumotlar resursining iqtisodiy samaradorlikka ta’siri juda
yuqori baholanmoqda. Misol uchun, sun’iy intellekt, avtomatlashtirilgan
tizimlar, raqamli texnologiyalar ishlab chiqarishning yangi resursiga
aylanmoqda.

9Iqtisodiy resurslar doirasida yana bir muhim jihat — samaradorlik
tushunchasidir. Samaradorlik deganda resurslar ishtirokida erishilgan
natijaning o‘sha resursga nisbatan foiz ko‘rsatkichi tushuniladi. Resursdan
maksimal darajada foydalanib, eng katta iqtisodiy qiymatga erishish —
zamonaviy boshqaruv strategiyasining asosiy mezoni bo‘lib xizmat qiladi.
Aynan shu omil korxona darajasida operatsion samaradorlikni, milliy
iqtisodiyot miqyosida esa yalpi ichki mahsulot (YaIM) ko‘rsatkichini belgilab
beradi.
Resurslar to‘g‘risidagi nazariy bilimlar amaliy iqtisodiy qaror qabul
qilishda beqiyos ahamiyatga ega. Masalan, davlat byudjetining shakllanishi,
investitsiya siyosati, kadrlar tayyorlash tizimi, tabiatni muhofaza qilish
strategiyalari — bularning barchasi resurslarni taqsimlash, ulardan
foydalanish samaradorligini oshirish bilan bog‘liqdir. Xususan, O‘zbekistonda
energetika resurslari, suv resurslari va mehnat resurslarining isrof
qilinmasdan, tejamkorlik asosida boshqarilishi, iqtisodiy o‘sish va barqaror
rivojlanish kafolati bo‘lib xizmat qiladi.Qayd etish kerakki, O‘zbekistonda
oxirgi yillarda resurslardan foydalanishga oid davlat siyosati ancha faollashdi.
“Yashil iqtisodiyot” konsepsiyasi, energiya samaradorligini oshirish
dasturlari, yer resurslaridan raqamli nazorat ostida foydalanish, qishloq
xo‘jaligi samaradorligini oshirish — bularning barchasi iqtisodiy resurslar
nazariyasining amaliy tatbiqidir. Bu esa shuni anglatadiki, iqtisodiy resurslar
faqat nazariy mavzu emas, balki davlatning iqtisodiy strategiyasining yuragi
hisoblanadi.
1.2. O‘zbekistonda mavjud tabiiy, mehnat va moliyaviy resurslar
tahlili
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyo mintaqasida iqtisodiy
resurslarga nisbatan boy davlatlardan biri hisoblanadi. Mamlakatning
geografik joylashuvi, tabiiy sharoiti, demografik imkoniyatlari va moliyaviy

10infratuzilmasi uning iqtisodiy salohiyatini belgilab beruvchi asosiy omillar
sifatida qaraladi. O‘zbekistonda mavjud iqtisodiy resurslar ichida tabiiy
resurslar, mehnat resurslari va moliyaviy resurslar alohida o‘rinni egallaydi.
Har bir resurs turi o‘zining miqdoriy va sifat jihatlari bilan O‘zbekiston
iqtisodiyoti taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydi.
Avvalo, tabiiy resurslar mamlakatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlovchi
asosiy omillardan biridir. O‘zbekiston yirik tabiiy boyliklarga ega.
Respublikada 200 dan ortiq foydali qazilma konlari mavjud bo‘lib, ulardan
gaz, neft, oltin, uran, mis, ko‘mir, volfram, molibden, fosforit kabi resurslar
qazib olinadi. O‘zbekiston oltin zahirasi bo‘yicha jahonda eng oldingi
o‘rinlarda turadi (2024-yil ma’lumotiga ko‘ra, dunyo oltin ishlab
chiqaruvchilari orasida 9-o‘rinda). Shuningdek, mamlakat yirik gaz
eksportchilari safida bo‘lib, tabiiy gaz energetika sohasining ustuvor
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.Yer resurslari bo‘yicha O‘zbekistonning
umumiy maydoni 44,8 mln gektarni tashkil etadi. Shundan 4,2 mln gektar yer
ekin maydonlari hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanuvchilar
soni 120 mingdan ortiq bo‘lib, ularda asosan g‘alla, paxta, sabzavot, meva,
uzum va poliz ekinlari yetishtiriladi. Respublikada suv resurslari ham mavjud,
ammo ularning asosiy qismi transchegaraviy manbalarga bog‘langanligi bois
suvdan foydalanishda samaradorlik va tejash muhim ahamiyatga ega. Shu
maqsadda so‘nggi yillarda tomchilatib sug‘orish, suv tejovchi texnologiyalar
joriy qilinmoqda.
Tabiiy resurslar ichida yana bir dolzarb va strategik yo‘nalish bu —
energetik resurslar hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi uzoq yillar
davomida energiya ishlab chiqarishda asosan tabiiy gaz va neft mahsulotlariga
tayanib kelgan. 2023-yil holatiga ko‘ra, mamlakatda ishlab chiqarilayotgan
elektr energiyasining qariyb 80 foizi gaz yoqilg‘isiga bog‘liq bo‘lgan. Bu esa
nafaqat ekologik muammolar, balki energiya xavfsizligi bilan bog‘liq risklarni
ham yuzaga keltiradi. Shu boisdan, 2023–2025-yillarda O‘zbekistonda

11energiya siyosatida tub burilish ro‘y berdi. Davlat tomonidan qayta
tiklanuvchi energiya manbalarini joriy qilish va rivojlantirish bo‘yicha keng
qamrovli dasturlar ishlab chiqildi.Xususan, quyosh va shamol energiyasidan
foydalanish bo‘yicha qator yirik loyihalar amalga oshirilmoqda. Eng
e’tiborlisi, 2024-yilda Buxoro viloyatining G‘ijduvon tumanida ishga
tushirilgan “Nurli Quyosh” quyosh elektr stansiyasi bo‘ldi. Ushbu loyiha 457
megavatt quvvatga ega bo‘lib, minglab xonadonlarni toza energiya bilan
ta’minlash imkonini bermoqda. Bu stansiya nafaqat energiya ishlab chiqarish
hajmini oshirdi, balki yillik karbonat gaz chiqarilishini minglab tonnaga
kamaytirish orqali ekologik yuklamani sezilarli darajada pasaytirdi.
Bundan tashqari, Navoiy, Qashqadaryo, Jizzax, Samarqand viloyatlarida
ham xususiy investorlar ishtirokida quyosh va shamol elektr stansiyalari barpo
etilmoqda. Masalan, 2025-yilga kelib qayta tiklanuvchi energiya
manbalarining umumiy ulushi 9 foizga yetishi kutilmoqda. Bu ko‘rsatkich
2020-yilga nisbatan deyarli uch baravar o‘sishni anglatadi.
Qayta tiklanuvchi energiyaga o‘tish siyosati resurslardan tejamkor
foydalanish, energetik mustaqillikni ta’minlash, ichki iste’mol bozorini
barqaror energiya bilan ta’minlash va, albatta, iqlim o‘zgarishlariga qarshi
kurashishning eng muhim vositasi hisoblanadi. Shu bois, energetika sohasi
iqtisodiy resurslar tarkibida ekologik va barqaror taraqqiyot bilan
chambarchas bog‘liq muhim strategik yo‘nalishga aylangan.
Mehnat resurslari tahlil qilinadigan bo‘lsa, O‘zbekistonning demografik
tuzilmasi mehnat bozori uchun keng salohiyat yaratadi. 2024-yil boshiga
ko‘ra, mamlakat aholisi 37 million kishiga yetdi, ulardan 60% dan ortig‘i
mehnatga layoqatli yoshdagi aholidir. Bu raqam O‘zbekistonni ishchi kuchi
bo‘yicha mintaqada yetakchi davlatga aylantiradi. Mehnat resurslarining sifati
esa ta’lim tizimi, kasb-hunar tayyorgarligi va zamonaviy texnologiyalarga
moslashuv darajasi bilan belgilanadi. So‘nggi yillarda texnik va muhandislik
yo‘nalishlaridagi kadrlar tayyorlash, IT va raqamli iqtisodiyot sohalariga

12e’tibor kuchaymoqda. Bu esa mehnat resurslarining sifat jihatdan ham
raqobatbardosh bo‘lishiga xizmat qilmoqda.
Mehnat resurslarining yana bir muhim jihati — tashqi mehnat migratsiyasi
hisoblanadi. 2023-yil ma’lumotlariga ko‘ra, chet elda ishlayotgan
o‘zbekistonliklar soni 2 millionga yaqinlashgan. Ularning yuborayotgan pul
o‘tkazmalari O‘zbekiston iqtisodiyotida moliyaviy resurslarning muhim qismi
sifatida e’tirof etiladi. Shu bilan birga, mehnat migratsiyasi O‘zbekistonda
bandlik siyosatini qayta ko‘rib chiqish, ichki ish o‘rinlarini yaratish va kichik
biznesni rivojlantirish zaruratini ham yuzaga keltiradi.
Moliyaviy resurslar esa har qanday iqtisodiy faoliyatning yuragi
hisoblanadi. O‘zbekistonda moliyaviy resurslar tahlili bank-moliya tizimi,
byudjet va kredit resurslari, investitsiyalar oqimi asosida olib boriladi.
So‘nggi yillarda moliyaviy tizimda liberallashtirish va raqamlashtirish
jarayonlari kuchaydi. 2020–2024-yillarda Markaziy bank asosiy foiz
stavkasini bosqichma-bosqich pasaytirib, tijorat banklarining kredit
resurslariga bo‘lgan kirishini yengillashtirdi. 2023-yilda mamlakatdagi
banklar tomonidan ajratilgan kreditlar hajmi 300 trln so‘mdan oshdi, bu esa
moliyaviy resurslar hajmining o‘sib borayotganini anglatadi.Xalqaro
investitsiyalar oqimi ham O‘zbekiston moliyaviy resurslarining asosiy
manbalaridan biridir. Xususan, Osiyo Taraqqiyot Banki, Yevropa Tiklanish
va Taraqqiyot Banki, Jahon banki kabi yirik moliyaviy institutlar
O‘zbekistonda turli tarmoqlarda infratuzilma loyihalarini moliyalashtirib
kelmoqda. 2024-yilda xorijiy investitsiyalar hajmi 11,5 milliard AQSH
dollariga yetdi. Bu holat moliyaviy resurslarning diversifikatsiyalashganini
ko‘rsatadi. Biroq, resurslardan oqilona foydalanish, ularning qaytimi,
monitoringi va audit tizimlarini kuchaytirish hanuz dolzarb masala bo‘lib
qolmoqda.
Moliyaviy resurslarning muhim va barqaror manbalaridan biri bu — davlat
byudjeti hisoblanadi. Davlat byudjeti milliy iqtisodiyotning “moliya yuragi”

13bo‘lib, mamlakat ichida mavjud barcha moliyaviy resurslarni jamlash, qayta
taqsimlash va strategik sohalarga yo‘naltirishda asosiy vosita hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi moliyaviy siyosatining asosiy ustunlaridan biri ham
aynan davlat byudjeti asosida resurslarni manzilli taqsimlash va iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashdan iboratdir.
2023–2024-yillarda O‘zbekiston byudjeti xarajatlarining asosiy qismini
to‘rt ustuvor yo‘nalish tashkil etdi: ta’lim tizimi, sog‘liqni saqlash,
infratuzilma va energiya samaradorligini oshirish. Bu yo‘nalishlar
mamlakatning uzoq muddatli rivojlanish strategiyasiga to‘liq mos keladi.
Ayniqsa, ta’limga yo‘naltirilgan byudjet mablag‘lari miqdori yildan-yilga
ortib bormoqda. 2024-yilda umumiy davlat xarajatlarining qariyb 23 foizi
ta’limga ajratilgan. Bu esa inson kapitaliga sarmoya kiritish orqali mehnat
resurslarining sifatini oshirishga xizmat qilmoqda.
Sog‘liqni saqlash sohasi ham budjet xarajatlarining muhim yo‘nalishlaridan
biri bo‘lib, 2023–2024-yillarda pandemiyadan so‘ng tibbiy infratuzilmani
mustahkamlash, tibbiyot xodimlarining malakasini oshirish va dori-darmon
ta’minotini yaxshilash uchun ajratilgan mablag‘lar hajmi keskin oshirildi.
Ayniqsa, viloyatlarda ko‘p tarmoqli tibbiyot markazlari barpo etilishi
moliyaviy resurslarning aholining hayot sifatini oshirishga qaratilganini
ko‘rsatadi.
Byudjet orqali infratuzilma loyihalari ham faol moliyalashtirilmoqda.
Jumladan, transport va kommunikatsiya tarmoqlari, suv ta’minoti,
kanalizatsiya, elektr va internet tarmoqlarini modernizatsiya qilish bo‘yicha
yirik loyihalar uchun 2023-yilda 30 trln so‘mdan ortiq mablag‘ ajratilgan. Bu
esa iqtisodiy muhitning investitsiyaviy jozibadorligini oshiradi va hududiy
tenglikni ta’minlaydi.
Yana bir dolzarb yo‘nalish — energiya samaradorligini oshirishdir. Qayta
tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish, mavjud energiya tarmoqlarini
modernizatsiya qilish, energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish uchun

14davlat byudjetidan sezilarli mablag‘lar ajratilmoqda. Bu esa moliyaviy
resurslarning ekologik barqarorlik va energiya mustaqilligini ta’minlashga
xizmat qilayotganini ko‘rsatadi.
Byudjet daromadlari tarkibida eng katta ulushni soliqlar tashkil etadi.
2023–2024-yillarda davlat byudjeti daromadlarining 60 foizdan ortig‘i aynan
soliqlardan shakllangan. Bu esa O‘zbekistonda soliqqa tortish tizimi
moliyaviy resurslar bazasining asosi ekanini anglatadi. O‘z navbatida, bu
tizimning samaradorligi, adolatliligi va shaffofligi butun moliyaviy
siyosatning muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Soliq siyosati sohasida ham bir qator islohotlar amalga oshirilmoqda. Soliq
stavkalari optimallashtirilmoqda, yirik soliq to‘lovchilarning elektron hisobot
tizimi joriy etildi, kichik va o‘rta biznes uchun imtiyozli rejimlar
kengaytirildi. Bu choralar byudjet daromadlarini oshirish bilan birga, iqtisodiy
faollikni rag‘batlantirishga xizmat qilmoqda.
Jadval: 2020–2024-yillarda O‘zbekistonda iqtisodiy resurslarning asosiy
ko‘rsatkichlari
Ko‘rsatkichlar 2020-
yil 2021-
yil 2022-
yil 2023-
yil 2024-
yil*
Aholi soni (mln. kishi) 34,0 34,8 35,6 36,5 37,3
Mehnatga layoqatli aholi (mln) 19,3 19,8 20,1 20,6 21,1
Ishchi kuchi (mln. kishi) 14,8 15,3 15,9 16,2 16,7
Foydali qazilmalar eksporti
(mlrd $) 8,7 10,1 11,5 12,2 13,0
Tabiiy gaz qazib olish (mlrd
m³) 47,0 49,7 51,4 52,0 53,5
Oltin qazib olish (tonna) 100 103 105 110 114
Banklar kredit hajmi (trln
so‘m) 220 240 270 300 330
Xorijiy investitsiyalar (mlrd $) 7,3 8,1 9,7 11,5 12,4

15Byudjet xarajatlari (trln so‘m) 155 170 190 210 235
Qayta tiklanuvchi energiya
ulushi (%) 3.5 4.2 5.8 7.5 9.0
Yuqoridagi tahlillar asosida aytish mumkinki, O‘zbekiston iqtisodiy
salohiyati boy resurs bazasiga ega. Ammo ularning samarali boshqarilishi,
raqamli nazorat ostida taqsimlanishi, mehnat resurslarining malakali
shakllanishi, moliyaviy resurslarning manzilli yo‘naltirilishi — ushbu
salohiyatni real iqtisodiy kuchga aylantiruvchi asosiy omillardir.
O‘zbekistonning 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Taraqqiyot strategiyasida
aynan shu resurslardan oqilona foydalanish, “yashil iqtisodiyot” konsepsiyasi,
investitsiyalarni jalb qilish va inson kapitalini rivojlantirish asosiy
vazifalardan biri sifatida belgilangan.

171.3. Iqtisodiy resurslardan foydalanish darajasi va ularning milliy
iqtisodiyotdagi o rniʻ
Iqtisodiy resurslar har qanday mamlakatning asosiy rivojlanish omili bo‘lib,
ulardan qanday darajada va qanday uslubda foydalanilishi iqtisodiy o‘sish
sur’atlari, barqarorlik va aholi farovonligiga bevosita ta’sir qiladi.
O‘zbekiston Respublikasida mavjud iqtisodiy resurslar — tabiiy, mehnat,
moliyaviy, infratuzilmaviy va intellektual salohiyat jihatidan boy hisoblanadi.
Biroq ushbu resurslarning real iqtisodiyotga ta’siri, ularning samaradorlik
darajasi va qo‘shilgan qiymat yaratishdagi roli doimiy ravishda tahlil qilinishi
va baholanib borilishi lozim. Zero, mavjud resurslar salohiyatidan foydalanish
darajasi milliy iqtisodiyotning umumiy natijalarini belgilab beradi.

18O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida tabiiy resurslar — ayniqsa foydali
qazilmalar, yer va suv resurslari hal qiluvchi rol o‘ynaydi. 2023-yil
ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatda yer resurslarining 60 foizdan ortig‘i
qishloq xo‘jaligida foydalanilmoqda. Ammo suv tanqisligi, yerlarning
sho‘rlanishi va melioratsiya holatining zaifligi tufayli bu resurslardan
foydalanish samaradorligi past darajada qolmoqda. Aholi sonining ortib
borishi, oziq-ovqat xavfsizligi muammolari mavjud yer resurslarini intensiv
va raqamli texnologiyalar asosida boshqarishni talab qilmoqda.
Energetik resurslar bo‘yicha O‘zbekiston gaz va neft zahiralariga ega
bo‘lishiga qaramay, ularning katta qismi ichki iste’molga yo‘naltirilgan.
2023-yilda mamlakatda qazib olingan tabiiy gazning 78 foizi ichki iste’molga
sarflangan bo‘lib, bu energetik xavfsizlik masalasini kun tartibiga olib chiqdi.
Shu sababli energetika sohasida resurslardan foydalanishni
diversifikatsiyalash — ya’ni qayta tiklanuvchi energiya manbalariga o‘tish,
elektr energiyasi ishlab chiqarishda zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish
dolzarb masalaga aylangan. 2024-yilga kelib, qayta tiklanuvchi energiya
ulushi 9 foizga yetdi, bu esa resurslar tejamkorligida ijobiy siljishdir.
Mehnat resurslaridan foydalanish darajasi esa milliy iqtisodiyotning boshqa
tarmoqlari bilan chambarchas bog‘liq. O‘zbekistonda demografik omillar
sababli mehnatga layoqatli aholining ulushi yil sayin ortib bormoqda. 2024-
yilda mehnatga layoqatli aholi soni 21 million kishidan oshdi. Shu bilan birga,
iqtisodiy faollik darajasi 67 foiz atrofida bo‘lib, bu potensial ishchi kuchining
30 foizga yaqini ish bilan ta’minlanmayotganini anglatadi. Ayniqsa, yoshlar
va ayollar bandligini oshirish, ularga kasb-hunar o‘rgatish bo‘yicha olib
borilayotgan davlat dasturlari bu boradagi resurslardan foydalanish
samaradorligini bosqichma-bosqich oshirmoqda.
O‘zbekistonda moliyaviy resurslardan foydalanish ham iqtisodiy
islohotlarning muhim yo‘nalishi bo‘lib kelmoqda. Mamlakatda moliyaviy
resurslar asosan bank-moliya tizimi orqali muomalaga kiritiladi. 2023-yilda

19tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar hajmi 300 trln so‘mdan oshdi,
ammo ushbu mablag‘larning aksariyati davlat sektori va yirik kompaniyalarga
yo‘naltirildi. Kichik va o‘rta biznes subyektlari uchun moliyalashtirish
imkoniyatlari cheklangan bo‘lib qolmoqda. Bu holat moliyaviy resurslardan
foydalanishning notekis taqsimlanganini va samaradorlik darajasining
pastligini ko‘rsatadi.
Yana bir muhim resurs — intellektual va ilmiy salohiyat bo‘lib, zamonaviy
iqtisodiyotda u boshqa barcha resurslarning harakatlantiruvchi kuchiga
aylangan. O‘zbekistonda bu boradagi resurslar, ya’ni oliy ma’lumotli yoshlar
soni, ilmiy izlanishlar, innovatsion g‘oyalar va startaplar soni o‘sib bormoqda.
Biroq, ushbu salohiyatdan to‘liq foydalanish uchun moliyaviy qo‘llab-
quvvatlash, venchur kapital bozori, texnoparklar va universitet-biznes
integratsiyasi kabi mexanizmlar yetarli darajada ishlamayapti. Shunga ko‘ra,
intellektual resurslardan foydalanish darajasi hali o‘zining to‘liq
imkoniyatlarini namoyon qilgani yo‘q.
Resurslardan foydalanish darajasini o‘lchash uchun samaradorlik,
qo‘shilgan qiymat, ishlab chiqarish birligiga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi,
mehnat unumdorligi, energiya sarfi, soliqqa tortish bazasi kabi
ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. 2023-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekistonda
YaIM tarkibida xizmatlar sohasi 40 foizdan, sanoat 30 foizdan, qishloq
xo‘jaligi esa 25 foizdan ortiq ulushni egalladi. Bu holat iqtisodiyotda
resurslardan foydalanish strukturasini ko‘rsatadi. Afsuski, ayrim hollarda
resurslar noto‘g‘ri boshqarilayotgani, byurokratik to‘siqlar, raqamli
monitoringning yo‘qligi, korrupsiya va isrofgarchilik sababli mavjud resurslar
to‘liq ishga solinmayapti.
Milliy iqtisodiyotda resurslarning o‘rni nafaqat ularning hajmi, balki ularni
qanday boshqarish, qanday shart-sharoitda foydalanish va qanday natija olish
bilan belgilanadi. O‘zbekistonning 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan
Taraqqiyot strategiyasida aynan ushbu yondashuv asos qilib olingan. Ya’ni,

20mavjud resurslardan samarali, oqilona, tejamli va zamonaviy texnologiyalar
asosida foydalanish milliy rivojlanishning markaziy yo‘nalishiga aylangan.
O‘zbekiston iqtisodiy resurslaridan foydalanish jadvali (2020–2024)
Resurs turi 2021 2022 2023 2024
Yer resurslari (mln gektar) 44.8 44.8 44.8 44.8
Sug‘oriladigan yerlar (mln
gektar) 4.2 4.2 4.2 4.2
Tabiiy gaz qazib olish (mlrd
m³) 49.7 51.4 52.0 53.5
Qayta tiklanuvchi energiya
ulushi (%) 4.2 5.8 7.5 9.0
Mehnatga layoqatli aholi (mln) 19.8 20.1 20.6 21.1
Moliyaviy kredit hajmi (trln
so‘m) 240 270 300 330
Xorijiy investitsiyalar (mlrd $) 8.1 9.7 11.5 12.4
YaIMda xizmatlar sohasi
ulushi (%) 38.0 39.0 40.0 41.0
YaIMda sanoat ulushi (%) 29.0 30.0 30.5 31.0
YaIMda qishloq xo‘jaligi
ulushi (%) 26.0 25.0 24.0 23.0
Shu munosabat bilan, davlat tomonidan energiya resurslarini tejash
dasturlari, yer kadastrini raqamlashtirish, suv xo‘jaligini boshqarishda “aqlli
texnologiyalar”ni joriy qilish, bandlik dasturlarini moliyalashtirish, soliq
bazasini kengaytirish orqali moliyaviy resurslarni to‘g‘ri yo‘naltirish kabi
qator amaliy ishlar olib borilmoqda. Bu esa iqtisodiy resurslarning milliy
iqtisodiyotdagi real o‘rnini kuchaytiradi.O‘zbekistonda iqtisodiy resurslarning
turlari ko‘p, salohiyati yuqori, ammo ularni boshqarish va ulardan foydalanish
darajasi hamon isloh talab qiladi. Milliy iqtisodiyotda resurslardan
foydalanish darajasining oshishi iqtisodiy o‘sish, raqobatbardoshlik, barqaror

21rivojlanish va aholi farovonligining bevosita manbai hisoblanadi. Shu sababli
har bir resurs turini ilmiy asoslangan, zamonaviy, raqamlashtirilgan va
monitoringga asoslangan tizimlar orqali boshqarish O‘zbekistonning iqtisodiy
kelajagini belgilovchi strategik yo‘nalishdir.
II BOB. Iqtisodiy resurslardan tejamkor foydalanish yo‘llari va
istiqbollari
2.1. Resurslardan tejamkor foydalanishning zamonaviy usullari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida resurslardan tejamkor foydalanish faqat
iqtisodiy manfaat uchun emas, balki ekologik xavfsizlikni ta’minlash,
resurslar tanqisligini bartaraf etish va barqaror rivojlanishga erishish uchun
zarur bo‘lgan eng muhim strategik yo‘nalishlardan biridir. Iqtisodiy
resurslarning cheklanganligi ularni to‘g‘ri boshqarish va maksimal
samaradorlikka erishish zaruratini yuzaga keltiradi. Ayniqsa, global miqyosda
iqlim o‘zgarishlari, energiya tanqisligi, suv resurslarining kamayishi kabi

22muammolar mavjud sharoitda zamonaviy tejamkorlik usullarining joriy
etilishi muqarrar ehtiyojga aylanmoqda.
Zamonaviy iqtisodiy amaliyotda resurslardan tejamkor foydalanish
bo‘yicha bir nechta ilg‘or yondashuvlar shakllangan. Ulardan birinchisi bu —
raqamlashtirish va avtomatlashtirish texnologiyalaridir. Ular yordamida ishlab
chiqarish jarayonlarida ortiqcha energiya, vaqt va xomashyo sarfini
kamaytirish mumkin. Misol uchun, aqlli nazorat tizimlari (IoT — Internet of
Things), ERP (Enterprise Resource Planning) dasturlari orqali resurslarning
real vaqt rejimida nazorat qilinishi tejamkorlikni oshiradi. O‘zbekiston
korxonalarida ham bu tizimlar bosqichma-bosqich joriy etilmoqda.
Ikkinchi zamonaviy yondashuv — energiya tejamkor texnologiyalarni joriy
etishdir. Energiya sarfini kamaytiruvchi asbob-uskunalar, LED yoritish
tizimlari, issiqlik izolyatsiyasi, avtomatik ventilyatsiya va isitish tizimlari
ishlab chiqarish va uy xo‘jaliklarida samarali resurs tejamkorligini
ta’minlaydi. Bunday yondashuvlar sanoat, qurilish, transport va xizmat
ko‘rsatish sohalarida keng qo‘llanilmoqda. O‘zbekiston hukumati tomonidan
2022-yildan boshlab qurilishlarda energiya samaradorligini oshirish talablari
kuchaytirildi.
Uchinchi samarali yondashuv — qayta ishlash va qayta foydalanish
(recycling) texnologiyalaridir. Ishlab chiqarish chiqindilarini ikkilamchi
xomashyo sifatida qayta ishlash, suvni tozalab qayta foydalanish, sanoat
gazlarini filtratsiya qilish kabi mexanizmlar orqali resurslar aylanishi tashkil
etiladi. Bu esa bir vaqtning o‘zida atrof-muhitga zarar yetkazmaslik va
iqtisodiy samaradorlikka erishishni ta’minlaydi. Misol uchun, O‘zbekistonda
maishiy chiqindilarni qayta ishlash korxonalari soni 2023-yilda 200 dan
oshdi.
To‘rtinchi usul — suv resurslarini tejamli boshqarish texnologiyalari bo‘lib,
ayniqsa qishloq xo‘jaligi tarmog‘ida muhim ahamiyatga ega. Tomchilatib
sug‘orish, yomg‘ir usuli bilan sug‘orish, suv o‘lchash qurilmalari va raqamli

23gidrologik nazorat tizimlari orqali suvdan foydalanganlikning iqtisodiy
samaradorligi 2–3 barobarga oshadi. O‘zbekiston 2024-yil holatiga ko‘ra 200
ming gektardan ortiq yer maydonida tomchilatib sug‘orish usulini joriy etgan.
Beshinchi yo‘nalish — inson kapitali va mehnat resurslarini optimal
boshqarish hisoblanadi. Raqobatbardosh kadrlar tayyorlash, doimiy o‘qitish
va qayta tayyorlash orqali inson mehnatidan unumli foydalanish mumkin
bo‘ladi. Har bir kadrni o‘z joyiga to‘g‘ri joylashtirish, motivatsion tizimlarni
kuchaytirish va zamonaviy menejment vositalarini qo‘llash orqali inson
resurslaridan tejamkor va maksimal darajada foydalaniladi. Bu, ayniqsa,
davlat tashkilotlari va xususiy sektorda ish unumdorligini oshiradi.
Oltinchi usul sifatida logistika va ta’minot zanjirlarini optimallashtirish
keltiriladi. Mahsulotlarni etkazib berish va ombor tizimlarini raqamli
monitoring qilish, yoqilg‘i sarfini kamaytirish, transport yo‘llarini qisqartirish,
minimal inventar nazorati orqali mahsulotlar harakatida resurs tejamkorligi
ta’minlanadi. Masalan, yetkazib berishda AI va GIS texnologiyalaridan
foydalanish orqali logistik xarajatlarni 25–30% gacha qisqartirish mumkin.
Yettinchi zamonaviy usul — ekologik toza va energiya mustaqil binolar
qurilishi (green building) hisoblanadi. Yevropa va Osiyo mamlakatlarida keng
qo‘llanilayotgan bu yondashuv O‘zbekistonda ham rivojlanmoqda. “Yashil”
binolar quyosh panellari, suvni tejaydigan qurilmalar, ekologik toza
materiallar va passiv isitish tizimlari orqali elektr, suv va gaz sarfini minimal
darajaga tushiradi. 2024-yilda Toshkent shahrida birinchi BREEAM
sertifikatiga ega binolar qurilishi boshlandi.
Sakkizinchi muhim uslub — barqaror ishlab chiqarish va iste’mol
tamoyillarini joriy qilishdir. Bu tamoyil xalqaro tashkilotlar tomonidan
tavsiya etilgan bo‘lib, xomashyo tanlashdan tortib, iste’molchi qo‘liga
yetkazilgunga qadar bo‘lgan har bir jarayonda resurslarni tejashga asoslanadi.
Bu yondashuv milliy kompaniyalar uchun nafaqat ichki bozorda, balki
eksport bozorlari uchun ham raqobatbardoshlikni oshiradi.

24To‘qqizinchi uslub — sun’iy intellekt va ma’lumotlar tahlili asosida resurs
boshqaruvidir. Katta hajmdagi ma’lumotlarni (big data) tahlil qilish orqali,
masalan, gaz, suv yoki elektrning eng ko‘p isrof qilinadigan nuqtalari
aniqlanadi va optimallashtiriladi. Bu korxonalarda ish faoliyatini real vaqt
rejimida nazorat qilishga, o‘zgaruvchan xarajatlarni tahlil qilishga va rejalarni
aniqlik bilan tuzishga imkon beradi.
O‘ninchi yondashuv — xalqaro standartlar va “yashil sertifikatlar” asosida
ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishni tashkil qilishdir. ISO 14001, ISO
50001, GRI, ESG kabi ekologik va ijtimoiy mas’uliyat mezonlariga mos
faoliyat yurituvchi korxonalar nafaqat resurslarni tejaydi, balki xorijiy
investorlarga ishonch uyg‘otadi. O‘zbekistonda 2024-yilda davlat
korxonalarining 60 foizi sertifikatlash jarayonlariga jalb etilgan.
Ushbu zamonaviy usullarni joriy qilish orqali nafaqat resurs tejamkorligi,
balki iqtisodiy samaradorlik, ekologik xavfsizlik va xalqaro hamkorlik
salohiyati oshiriladi. Davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi sifatida har bir
sohada — qishloq xo‘jaligidan tortib, sanoat, transport, qurilish va xizmat
ko‘rsatishgacha resurslar oqilona boshqarilishi zarur. Bu nafaqat
isrofgarchilikning oldini oladi, balki barqaror iqtisodiyotga o‘tish imkonini
yaratadi.

25Energiya tejamkor texnologiyalar va raqamlashtirish eng ko‘p joriy etilgan
usullar bo‘lib, ularning amaliyotdagi ulushi 65–70% ni tashkil etadi.
“Yashil” qurilish, sun’iy intellekt, va xalqaro ekologik standartlar esa hali
kamroq qo‘llanilmoqda, bu esa kelgusida ularni keng joriy etish zarurligini
ko‘rsatadi.
2.2. Iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishda xorijiy tajriba va
O‘zbekiston amaliyoti
Global iqtisodiy jarayonlar shuni ko‘rsatmoqdaki, resurslar cheklangan
bo‘lgan sharoitda ulardan oqilona, tejamkor va innovatsion yondashuvlar
asosida foydalanish rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar taraqqiyotining
hal qiluvchi omiliga aylangan. Iqtisodiy resurslar — xususan, yer, suv,
energiya, mehnat, moliya va axborot kabi resurslardan foydalanish
samaradorligi bevosita mamlakatning yalpi ichki mahsuloti, eksport salohiyati
va aholi farovonligiga ta’sir ko‘rsatadi. Bu borada jahonda samarali model

26sifatida tan olingan bir qator davlatlar tajribasini o‘rganish va uni O‘zbekiston
amaliyoti bilan taqqoslab tahlil qilish dolzarbdir.
Masalan, Germaniya iqtisodiy resurslardan foydalanishda yuqori
samaradorlik va energiya tejamkorligi bilan ajralib turadi. Ushbu mamlakatda
ishlab chiqarish korxonalari sun’iy intellekt, avtomatlashtirilgan tizimlar,
“aqlli” sanoat (Industrie 4.0) konsepsiyasi asosida faoliyat yuritadi. Bu esa
inson mehnatini tejash, mahsulot tannarxini kamaytirish va atrof-muhitga
zarar yetkazmasdan iqtisodiy o‘sishga erishishga xizmat qilmoqda. Energiya
sohasida esa qayta tiklanuvchi manbalarning umumiy ulushi 2023-yilga kelib
42 foizdan oshgan.
Yaponiyada resurslardan foydalanishda eng muhim jihat — bu intellektual
salohiyat va texnologik innovatsiyalarning ustuvorligidir. Bu mamlakatda
tabiiy resurslar yetishmasligiga qaramasdan, texnologik afzalliklar evaziga
ishlab chiqarish samaradorligi yuqori darajada ta’minlangan. Xususan,
avtomobilsozlik, robototexnika va elektronika sohalarida kichik maydonlarda
katta hajmdagi mahsulotlar ishlab chiqariladi. Bu yerda “lean production”
yondashuvi — isrofgarchilikni minimallashtirish tamoyili asosida barcha
resurslar — vaqt, material, mehnat maksimal darajada tejab foydalaniladi.
Janubiy Koreya esa raqamlashtirish orqali iqtisodiy resurslarni samarali
boshqarish sohasida ilg‘or o‘rin egallaydi. Raqamli platformalar, onlayn
monitoring tizimlari, sun’iy intellekt asosida boshqariladigan davlat
xizmatlari orqali resurslar real vaqt rejimida kuzatib boriladi. Bu resurslar
isrofini kamaytirish va samaradorlikni oshirishda muhim vosita sifatida
xizmat qiladi.
Skandinaviya davlatlari (Shvetsiya, Norvegiya, Daniya) esa ekologik
barqarorlik va “yashil iqtisodiyot” orqali resurslardan foydalanishda
yetakchilik qilmoqda. Masalan, Shvetsiyada chiqindilarning 99 foizi qayta
ishlanadi, Norvegiyada esa elektr energiyasining 98 foizi gidroresurslar

27hisobiga ishlab chiqariladi. Ularning tajribasida resurslar tejamkorligi nafaqat
iqtisodiy, balki ijtimoiy va ekologik barqarorlik bilan uyg‘unlashgan.
Endi bu tajribalarni O‘zbekiston amaliyoti bilan solishtirib ko‘radigan
bo‘lsak, mamlakatda iqtisodiy resurslardan foydalanish bo‘yicha sezilarli
islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan, 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan
Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasida resurslardan samarali foydalanish
alohida yo‘nalish sifatida belgilab olingan. Bu borada quyidagi amaliy chora-
tadbirlar e’tiborga loyiqdir:
Energetika sohasida – qayta tiklanuvchi energiya manbalarini joriy etish
bo‘yicha yirik loyihalar amalga oshirilmoqda. Buxoro, Navoiy va Jizzax
viloyatlarida quyosh va shamol elektr stansiyalari ishga tushirilib, 2024-yilga
kelib ular umumiy elektr energiyasi ishlab chiqarishining 9 foizini tashkil etdi.
Qishloq xo‘jaligida – tomchilatib sug‘orish va suv tejovchi texnologiyalar
joriy qilinmoqda. 2023-yil yakuniga ko‘ra, 200 ming gektardan ortiq
maydonlarda zamonaviy sug‘orish tizimlari joriy qilindi. Bu suv
resurslarining isrofgarchiligini kamaytirishga xizmat qildi.
Sanoatda – energiya tejamkor uskunalarni xarid qilish uchun kredit va
grantlar ajratilmoqda. 2022–2023-yillarda 500 dan ortiq yirik sanoat
korxonalarida energiya auditi o‘tkazilib, 30 foizgacha energiya sarfini
kamaytirish chorasi ko‘rildi.
Mehnat resurslaridan foydalanishda – yoshlar bandligini ta’minlash va
ularni zamonaviy kasblarga yo‘naltirish bo‘yicha “Yoshlar: 1+1” dasturi
amalga oshirilmoqda. Bu orqali 100 mingdan ortiq yoshlar IT, xizmat
ko‘rsatish va texnik mutaxassisliklar bo‘yicha qayta tayyorlandi.
Moliyaviy resurslar boshqaruvida – elektron budjet tizimi, onlayn
monitoring, audit tizimlari joriy qilinmoqda. Bu resurslarning manzilli va
shaffof taqsimlanishini ta’minlaydi.

28Shunga qaramay, O‘zbekistonda hali xorijiy tajribadan to‘liq foydalangan
holda resurslardan foydalanishning samarali boshqaruv modeli to‘liq
shakllangani yo‘q. Muammolar qatoriga quyidagilar kiradi:
isrofgarchilik va samarasizlik holatlari,
raqamli boshqaruv tizimlarining to‘liq joriy qilinmagani,
suv va energetika resurslari monitoringining pastligi,
inson kapitali yetishmovchiligi,
ekologik standartlarning sustligi.
Shu sababli, xorijiy ilg‘or tajribalarni o‘rganish va ularni mahalliy sharoitga
moslashtirib joriy etish O‘zbekistonning resurslar boshqaruvi samaradorligini
oshirish uchun muhim hisoblanadi. Xususan, Germaniya va Janubiy Koreya
tajribasidagi avtomatlashtirish, Norvegiya va Shvetsiya tajribasidagi ekologik
barqarorlik, Yaponiya tajribasidagi resurslarni yuqori texnologiyalarga
yo‘naltirish uslublari biz uchun o‘rnak bo‘lishi kerak.

29 Xulosa
Men ushbu kurs ishini yozish jarayonida O‘zbekistonning iqtisodiy resurs
salohiyati va ulardan tejamli foydalanish masalalarini har tomonlama
o‘rganishga harakat qildim. Tadqiqot davomida aniqladimki, mamlakatimizda
tabiiy, mehnat, moliyaviy va intellektual resurslar yetarli darajada mavjud
bo‘lib, ularning har biri iqtisodiyot tarmoqlari rivojida muhim rol o‘ynaydi.
Ammo ushbu resurslarning samarali boshqarilishi va oqilona foydalanilishi
zamonaviy iqtisodiy siyosatning asosiy vazifalaridan biri bo‘lib qolmoqda.
Kurs ishining birinchi bobida iqtisodiy resurslar tushunchasi, ularning
turlari va nazariy asoslari, shuningdek, O‘zbekistondagi mavjud resurslar
tahlili va ularning iqtisodiyotdagi o‘rni yoritildi. Ayniqsa, yurtimizda mavjud
yer, suv, gaz, mehnat kuchi va moliyaviy zaxiralarning miqdoriy va sifat
jihatdan katta salohiyatga ega ekani aniqlandi. Shu bilan birga, ularning
ishlatilish darajasi har doim ham yetarli samaradorlikni bermayotgani,
resurslar isrofgarchilik, samarasizlik yoki eskirgan boshqaruv shakllaridan
aziyat chekayotgani qayd etildi.
Kurs ishining ikkinchi bobida esa iqtisodiy resurslardan tejamkor
foydalanishning zamonaviy usullari, xorijiy davlatlar tajribasi hamda
O‘zbekiston amaliyoti tahlil qilindi. Men resurslardan tejamli foydalanishda
raqamlashtirish, energiya samaradorligi, qayta ishlash texnologiyalari, mehnat
resurslarini malakali boshqarish va xalqaro standartlarga mos ishlab chiqarish
tizimlarining muhim o‘rin tutishini aniqladim. Jahon tajribasi shuni
ko‘rsatmoqdaki, resurslar cheklangan sharoitda barqaror iqtisodiy o‘sish faqat
tejamkorlik va innovatsiyalar asosida amalga oshadi. Shu nuqtai nazardan,
O‘zbekiston ham bosqichma-bosqich ushbu yo‘nalishlarga o‘tmoqda va bu
jarayonni chuqurlashtirish lozim.
Xulosa sifatida ta’kidlashim joizki, O‘zbekiston iqtisodiy resurs
salohiyatiga ega davlatlardan biri bo‘lishiga qaramay, ushbu resurslardan
foydalanish tizimini takomillashtirish, zamonaviy boshqaruv yondashuvlarini

30joriy qilish, korrupsion omillarni bartaraf etish, ekologik xavfsizlikni nazarda
tutgan holda energiya va tabiiy boyliklardan foydalanishni qayta ko‘rib
chiqish zarur. Bu orqali menimcha, milliy iqtisodiyotning barqarorligi,
aholining farovonligi va raqobatbardoshligi yanada mustahkamlanadi.
Mazkur kurs ishini yozar ekanman, mavzu nazariy jihatdan chuqur
o‘rganilibgina qolmay, amaliy jihatdan ham muhim taklif va tavsiyalar ishlab
chiqilishiga asos bo‘ldi. Men o‘z faoliyatimda ham, kelgusidagi
tadqiqotlarimda ham resurslardan oqilona foydalanish tamoyillarini chuqur
o‘rganib borishga intilaman. Zero, bugungi zamonaviy iqtisodiyotda
resurslarni tejash – bu faqat iqtisodiy yutuq emas, balki kelajak avlodlar
oldidagi ijtimoiy va ekologik mas’uliyatdir.

31Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron
manba: www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-
son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron
manba: www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-
yil 20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish
tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3211) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities
outlook”, 2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

O’zbekistonning iqtisodiy resurs salohiyati va ulardan tejamli foydalanish yo’llari

Sotib olish