Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	636.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	18 Июль 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

O’zbekistonning jahon bozoriga kirib borish muammolari kurs ishi

4muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llarini taklif qilish bugungi
iqtisodiy siyosat uchun nihoyatda dolzarb hisoblanadi 1
.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi O‘zbekistonning jahon
bozoriga kirib borish jarayoni masalasi ilmiy adabiyotlarda nisbatan yetarli
darajada yoritilgan bo‘lsa-da, ba’zi muhim jihatlari hali to‘liq tahlil qilinmagan.
Respublikada olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, tashqi savdo rejimining
liberallashuvi va investitsiyaviy muhitning yaxshilanishi bo‘yicha bir qator
mahalliy iqtisodchilar tadqiqotlar olib borgan. Xususan, X. Xakimov, A.
Xusanov, G‘. Ibrohimov kabi olimlar O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy
aloqalaridagi pozitsiyasini o‘rganib, uning integratsiya strategiyasi, savdo
siyosati va eksportning rivojlanish tendensiyalarini yoritganlar. Shuningdek,
xalqaro miqyosda Joseph Stiglitz, Paul Krugman, Michael Porterlarning
asarlarida global iqtisodiy muhit, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun mavjud
imkoniyatlar va to‘siqlar tahlil etilgan. Biroq, aynan O‘zbekiston misolida jahon
bozoriga kirishda uchrayotgan konkret muammolar — logistika,
moliyalashtirish, bojxona tartib-qoidalari, texnik reglamentlar va raqobatga
bardoshlilik kabi masalalarga bag‘ishlangan amaliy tadqiqotlar yetarli emas.
Ushbu kurs ishi mazkur bo‘shliqni to‘ldirish, mavjud adabiyotlarni
umumlashtirish va yangi qarashlarni taklif qilishga xizmat qiladi. Ayniqsa,
zamonaviy statistik ma’lumotlar, hukumat qarorlarining tahlili, real sektor
holati va xorijiy tajribaning moslashtirilgan tahlili orqali mavzuni kompleks
o‘rganish maqsad qilingan.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Kurs ishining nazariy
ahamiyati shundan iboratki, unda xalqaro iqtisodiy munosabatlar, tashqi savdo
siyosati, jahon bozoriga integratsiya va milliy iqtisodiyotning
raqobatbardoshligini oshirish masalalari ilmiy-nazariy yondashuvlar asosida
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

11Biroq bozor iqtisodiyotiga o‘tishda tashqi aloqalarni rivojlantirish yo‘lida
muayyan muammolar ham yuzaga keldi. Jumladan, logistika infratuzilmasining
yetarli darajada rivojlanmagani, valyuta almashinuvining erkinligi bilan bog‘liq
cheklovlar, bank-moliya tizimidagi sustkashliklar, texnik standartlar va
sertifikatlash tizimidagi farqlar xorijiy sheriklar bilan savdo aloqalariga
to‘sqinlik qildi. Shu sababli, tashqi aloqalarni rivojlantirish faqat tashqi siyosat
bilan emas, balki ichki islohotlarning chuqurligi va izchilligiga ham bog‘liq
bo‘ldi. Shuningdek, tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishiga xalqaro
iqtisodiy shartnomalar, ikki tomonlama va ko‘p tomonlama bitimlar katta ta’sir
ko‘rsatadi. O‘zbekiston ko‘plab davlatlar bilan erkin savdo bitimlari,
investitsiyaviy himoya shartnomalari, texnologik hamkorlik memorandumlarini
imzolagan. Bu esa huquqiy asosni mustahkamlab, xalqaro maydondagi
ishonchni oshirgan.Bugungi kunda bozor iqtisodiyoti sharoitida tashqi iqtisodiy
aloqalar faqat eksport yoki import bilan cheklanmaydi. Unga xalqaro turizm,
ta’lim, migratsiya, elektron savdo va xizmatlar sektori ham qo‘shilgan.
Ayniqsa, raqamli texnologiyalar rivojlanishi bilan, onlayn savdo maydonlari,
virtual xizmatlar va transchegaraviy elektron to‘lovlar tashqi iqtisodiy
aloqalarni yangi bosqichga olib chiqmoqda. O‘zbekiston ham bu jarayondan
chetda qolmasdan, raqamli iqtisodiyot yo‘nalishida qator tashqi loyihalarni
amalga oshirmoqda.
Jadval: O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida tashqi iqtisodiy
aloqalarning shakllanish bosqichlari
Bosqich
(yil) Asosiy xususiyatlar Tashqi iqtisodiy aloqalardagi
o‘zgarishlar
1991–
1996 Mustaqillik davri, yangi
iqtisodiy siyosat
shakllanishi Tashqi savdo aloqalari mustaqil ravishda
yo‘lga qo‘yildi, valyuta tizimi yaratildi
1997– Valyuta nazorati, ichki Eksport-import cheklangan, savdo

17Turkiya va Yevropa davlatlarida ortib bormoqda. Biroq, xalqaro iqtisodiy
maydondagi raqobat muhitida O‘zbekiston hali ham texnik reglamentlar,
standartlashtirish, logistika tizimi, ishlab chiqarish quvvatlari va sertifikatlash
sohalarida zaifliklarga duch kelmoqda. Masalan, eksportga mo‘ljallangan
mahsulotlarning atigi 32 foizi xalqaro sifat standartlariga to‘la mos keladi.
Shuningdek, xalqaro logistika samaradorligi reytingida O‘zbekiston hali ham
100-o‘rin atrofida turibdi. Bu esa transport infratuzilmasining
modernizatsiyasini jadallashtirish zarurligini ko‘rsatadi.
Yuqoridagi diagrammada 2017–2023 yillar davomida O‘zbekistonning
xalqaro iqtisodiy faoliyatiga oid uchta asosiy ko‘rsatkich — eksport, import va
to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (TXI) hajmining yillik o‘zgarishlari
tasvirlangan. Diagrammadan ko‘rinib turibdiki, barcha ko‘rsatkichlar izchil
o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lib, O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy
maydondagi o‘rni mustahkamlanib bormoqda.

18II BOB. O ZBEKISTONNING JAHON BOZORIGA CHIQISHI VAʻ
UNING OLDIDAGI MUAMMOLAR
2.1. O zbekistonning eksport salohiyati va asosiy yo‘nalishlari
ʻ
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida tashqi iqtisodiy faoliyatni
rivojlantirish, eksport salohiyatini kengaytirish orqali xalqaro iqtisodiy
maydondagi o‘z o‘rnini mustahkamlashga alohida e’tibor qaratdi. Eksport
mamlakat iqtisodiy o‘sishining drayveri bo‘lib, valyuta tushumlarini
ta’minlaydi, ishlab chiqarishni rag‘batlantiradi, yangi ish o‘rinlarini yaratadi va
xalqaro savdoda ishtirok etish imkoniyatlarini kengaytiradi. O‘zbekiston
iqtisodiyotining ko‘plab tarmoqlarida yetarli eksportbop salohiyat mavjud
bo‘lib, bu salohiyatdan to‘laqonli foydalanish uchun zarur infratuzilmaviy,
institutsional va marketing yondashuvlar ishlab chiqilmoqda.
So‘nggi yillarda olib borilgan iqtisodiy islohotlar O‘zbekiston eksport
salohiyatini sezilarli darajada oshirdi. Ayniqsa, valyuta konvertatsiyasining
erkinlashtirilishi, bojxona tartibotlarining soddalashtirilishi, erkin iqtisodiy
zonalarning kengaytirilishi, xorijiy investorlar uchun qulay muhit yaratilishi
ushbu yo‘nalishdagi yutuqlarning asosiy omili bo‘ldi. 2023-yilda
O‘zbekistonning eksport hajmi 21,9 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Bu
ko‘rsatkich 2017-yildagi 12,1 milliard dollarga nisbatan deyarli ikki barobarga
o‘sgan.
Eksport tarkibini tahlil qilar ekanmiz, asosiy eksport tarmoqlari
quyidagilardan iborat: to‘qimachilik mahsulotlari, meva-sabzavotlar, rangli

28 Logistika xarajatlari mahsulot narxining 17–25% qismini tashkil qilmoqda
(Yevropa normasi: 7–9%).
2.3. Muammolarni bartaraf etish yo‘llari va istiqboldagi vazifalar
O‘zbekistonning jahon bozoriga chiqishi yo‘lida aniqlangan ichki va tashqi
muammolarni samarali hal qilish, mamlakat eksport salohiyatini to‘liq ishga
solish va global iqtisodiyotda munosib o‘rin egallash uchun strategik yondashuv
zarur. Bozordagi raqobat kuchli, texnik va infratuzilmaviy talablar yuqori
bo‘lgan bir sharoitda bu yo‘ldagi har bir muammo chuqur tahlil qilinib, ularni
bartaraf etish mexanizmlari ilmiy va amaliy asosda shakllantirilishi lozim.
Mazkur bo‘limda shu muammolarga qarshi aniq yo‘nalishdagi yechimlar va
istiqboldagi vazifalar yoritiladi.
Avvalo, xalqaro standartlarga mos mahsulot yetishtirish masalasi hal
qilinmasa, eksport bozorlari doimiy to‘siqlarga uchraydi. Shuning uchun
birinchi navbatda ISO, HACCP, GLOBAL G.A.P., CE va boshqa xalqaro
texnik reglamentlarni milliy ishlab chiqaruvchilarga joriy etish zarur. Bu borada
hukumat tomonidan subsidiya va grantlar asosida texnik yordam dasturlari
yo‘lga qo‘yilishi lozim. Sertifikatlash markazlarini modernizatsiya qilish, ularni
xalqaro tan olingan laboratoriyalar bilan integratsiyalash — xalqaro savdo
to‘siqlarini kamaytirishning asosiy omilidir.
Ikkinchidan, logistika infratuzilmasini tubdan modernizatsiya qilish talab
etiladi. Bu borada xalqaro tranzit yo‘laklarini rivojlantirish, “yashil yo‘lak”
tamoyili asosida eksport-transport tizimini soddalashtirish dolzarb hisoblanadi.
Ayniqsa, “Xitoy–Qirg‘iziston–O‘zbekiston” temiryo‘li, “Transafg‘on” yo‘lagi
va Kaspiy dengizi orqali multimodal transport tarmoqlarining rivojlanishi
O‘zbekiston eksportini tez, arzon va ishonchli yetkazish imkoniyatini beradi.
Yangi logistika markazlari, sovutgichli omborxonalarning tashkil etilishi
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksportini kuchaytiradi.
Uchinchidan, eksport bozorlarida marketing tadqiqotlari olib boruvchi
vakolatli institutlar va xorijdagi savdo vakolatxonalarining faoliyatini

8Bozor infratuzilmasi ham jahon bozori faoliyatida muhim rol o‘ynaydi.
Xalqaro sug‘urta kompaniyalari, banklar, transport-kompaniyalari, marketing
firmalari, IT-platformalar – bularning barchasi jahon bozorining barqaror
ishlashiga xizmat qiladi. Ayniqsa elektron savdo, logistika zanjirlari, raqamli
platformalar jahon bozorining zamonaviy qiyofasini belgilab bermoqda.
Bugungi kunda ekologik barqarorlik, iqlim o‘zgarishi va yashil iqtisodiyot
talablariga javob berish ham jahon bozorining muhim mezoniga aylanmoqda.
Bozor ishtirokchilari faqat iqtisodiy foyda emas, balki ekologik va ijtimoiy
mas’uliyatni ham o‘z zimmasiga olishlari talab etiladi. Bu esa mahsulot
standartlarining global darajada uyg‘unlashuvini ta’minlaydi.Shuningdek,
texnologik taraqqiyot jahon bozorining xarakterini o‘zgartirmoqda.
Raqamlashtirish, sun’iy intellekt, “big data” texnologiyalari, blokcheyn kabi
innovatsiyalar xalqaro savdoni tezkor va shaffof qilishda yordam bermoqda. Bu
esa mamlakatlar uchun yangi imkoniyatlar bilan birga yangi raqobat muhitini
ham yuzaga keltiradi. Umuman olganda, jahon bozori – bu global iqtisodiy
hamkorlikning zamonaviy maydoni bo‘lib, u orqali har bir davlat o‘z iqtisodiy
manfaatlarini ilgari suradi. Ammo bu bozorga kirish uchun har bir davlat o‘z
ichki iqtisodiy tizimini raqobatbardosh, moslashuvchan va innovatsion
yo‘nalishda rivojlantirishi lozim. Shu boisdan, O‘zbekiston ham jahon
bozorining mazmunini, undagi xususiyatlarni chuqur o‘rganishi, zamonaviy
iqtisodiy tendensiyalarni hisobga olgan holda o‘z milliy strategiyasini ishlab
chiqishi zarur. Zero, xalqaro bozorda faol ishtirok etish mamlakat
iqtisodiyotining o‘sishi, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va aholi
turmush darajasini oshirishda beqiyos ahamiyatga ega.
1.2. Bozor iqtisodiyotiga o tish sharoitida tashqi iqtisodiy aloqalarʻ
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni har qanday mamlakat uchun murakkab
va ko‘p bosqichli transformatsion davr hisoblanadi. O‘zbekiston ham sobiq
markazlashgan iqtisodiy tizimdan bozor tamoyillariga asoslangan ochiq
iqtisodiy modelga o‘tishda chuqur islohotlar yo‘lini bosib o‘tdi. Bozor

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : O’zbekistonning jahon bozoriga kirib borish muammolari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

14“Xitoy–Qirg‘iziston–O‘zbekiston” yo‘lagi, “Ashxobod kelishuvi” doirasidagi
logistika loyihalari O‘zbekistonning xalqaro yuk oqimidagi o‘rnini
mustahkamlab bermoqda. Bu esa unga nafaqat iqtisodiy, balki geosiyosiy
ustunliklar ham beradi.Shu bilan birga, O‘zbekiston o‘zining xalqaro brendini
shakllantirish, eksportbop mahsulotlar ulushini ko‘paytirish va “Made in
Uzbekistan” tamg‘asini jahon bozorida tanitish borasida faol ish olib bormoqda.
Xususan, tekstil, meva-sabzavot, kimyo mahsulotlari, elektrotexnika,
avtomobilsozlik mahsulotlari xalqaro bozorlarda o‘z o‘rnini topmoqda. 2023-yil
yakuniga ko‘ra, meva-sabzavot eksporti 1.3 milliard dollardan oshib, yangi
eksport bozorlariga chiqishga erishildi.Biroq O‘zbekiston xalqaro iqtisodiy
maydonda hali to‘liq potensialini ishga solganicha yo‘q. U hali ham
rivojlanayotgan davlatlar qatorida turibdi. Jahon bozorida kuchli raqobat, texnik
reglamentlar, sertifikatlashdagi farqlar, logistika to‘siqlari va ichki byurokratik
cheklovlar kabi omillar mamlakatning global savdoda erkin harakatlanishiga
to‘sqinlik qilmoqda. Shu sababli, O‘zbekiston o‘zining xalqaro rolini yanada
kuchaytirish uchun ichki iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, infratuzilmani
modernizatsiyalash, inson kapitalini rivojlantirish va innovatsion
texnologiyalarni keng joriy etishga e’tibor qaratishi lozim.
1.3. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi o‘rni va roli
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, xalqaro iqtisodiy
maydonda o‘z o‘rnini mustahkamlash yo‘lida bir qator islohotlarni amalga
oshirdi. Dastlabki yillarda ichki iqtisodiy mustaqillikni ta’minlash asosiy
maqsad bo‘lgan bo‘lsa, keyingi bosqichlarda tashqi savdo, investitsiya,
mintaqaviy va global iqtisodiy integratsiyaga qaratilgan siyosat ustuvor
yo‘nalish sifatida belgilandi. Bugungi kunga kelib, O‘zbekiston Markaziy
Osiyo mintaqasida iqtisodiy salohiyati bo‘yicha muhim o‘ringa ega bo‘lib,
jahon bozoridagi pozitsiyasini sezilarli darajada kuchaytirishga erishdi.

122002 bozorni himoya qilish
siyosati sheriklari asosan MDH davlatlari edi
2003–
2009 Tarkibiy islohotlar bosqichi Investitsion qonunchilik shakllandi,
xorijiy kapitalga ruxsat berildi
2010–
2016 Sanoat modernizatsiyasi va
infratuzilma rivoji Energetika, avtomobilsozlik va tekstil
eksporti kengaydi
2017–
2020 Iqtisodiy liberallashuv,
konvertatsiya joriy qilinishi Erkin valyuta ayirboshlash, yangi savdo
sheriklari (Xitoy, Turkiya, Koreya)
2021–
2023 Faol tashqi iqtisodiy
siyosat, JSTga a’zolik
jarayoni Tashqi savdo aylanmasi ortdi, TXI hajmi
7 mlrd. $ ga yetdi
1.3. O zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi o rni va roliʻ ʻ
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida bosqichma-bosqich xalqaro
iqtisodiy maydonga chiqib, o‘zining iqtisodiy manfaatlarini xalqaro savdo,
investitsiyalar, texnologiyalar va ko‘p tomonlama iqtisodiy hamkorlik orqali
ilgari surib kelmoqda. Bugungi kunda O‘zbekiston Markaziy Osiyodagi muhim
geoiqtisodiy o‘rin tutuvchi davlatlardan biri sifatida tan olinmoqda. Uning
jahon bozoridagi ishtiroki, iqtisodiy integratsiya jarayonidagi faolligi va
mintaqaviy hamkorlikdagi pozitsiyasi mamlakatning xalqaro iqtisodiy
maydondagi o‘rnini belgilab bermoqda.Mustaqillikdan so‘ng dastlabki yillarda
O‘zbekiston iqtisodiy mustaqillikni ta’minlashga, ichki ishlab chiqarishni
tiklashga va asosiy tarmoqlarni milliylashtirishga e’tibor qaratdi. Biroq vaqt
o‘tishi bilan mamlakat global iqtisodiy aloqalarga qo‘shilish, tashqi bozorlar
bilan integratsiyalashish, xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlik qilish
zaruratini anglab yetdi. Aynan mana shu bosqichda O‘zbekiston xalqaro
iqtisodiy maydonda o‘z strategik manfaatlarini ilgari surish yo‘lida faoliyat
boshladi.
O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy tizimdagi o‘rni bir necha asosiy
yo‘nalishlar orqali namoyon bo‘lmoqda. Birinchidan, tashqi savdo aloqalari

20sabzavot, avtomobil
qismlari Turkiya, Yevropa
davlatlari
Ushbu statistik ma’lumotlar asosida shuni aytish mumkinki, eksport
hajmining o‘sishi mamlakatda ishlab chiqarishning kengayganidan, sifat
nazoratining kuchayganidan va xalqaro talabga moslashish qobiliyatining
ortganidan dalolat beradi. Xususan, O‘zbekiston tekstil sanoatida to‘la ishlab
chiqarish zanjirini yaratgan davlatlardan biri sifatida tanila boshladi: paxtani
yetishtirishdan tortib, tayyor kiyim-kechakgacha bo‘lgan jarayon ichki resurslar
asosida amalga oshirilmoqda.Shuningdek, meva-sabzavot eksportida ham yillik
o‘sish kuzatilmoqda. 2023-yilda meva-sabzavot eksporti hajmi 1,3 milliard
dollardan oshdi, bu esa ilgari mavjud bo‘lmagan yangi bozorlar — BAA,
Saudiya Arabistoni, Hindiston, Qozog‘iston, Belarus bilan barqaror
hamkorlikni anglatadi. Bu borada agroklasterlar tizimi, sertifikatlash va
logistika infratuzilmasi muhim rol o‘ynadi.
Shunga qaramay, mavjud eksport salohiyati hali to‘liq ishga solinmagan.
Muammolar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: xalqaro standartlarga to‘liq
javob bermaydigan mahsulotlar ulushi yuqoriligi, logistika tizimining sustligi,
texnologik yetishmovchiliklar, xorijiy savdo vakolatxonalarining yetarli
darajada faol emasligi, marketing va brending siyosatining zaifligi. Bu
muammolar eksport geografiyasini kengaytirishda va eksportbop mahsulotlar
hajmini ko‘paytirishda to‘siq bo‘lmoqda.
Kelajakda eksport salohiyatini to‘liq ishga solish uchun bir necha asosiy
yo‘nalishlarda harakat qilish zarur. Birinchidan, eksport tarmoqlarini
diversifikatsiya qilish, ya’ni faqat bir necha tarmoqqa emas, balki yuqori
qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarishga yo‘naltirish. Ikkinchidan,
xalqaro sifat standartlarini joriy etish, ISO, HACCP, GLOBAL G.A.P. kabi
talablarni to‘liq o‘zlashtirish. Uchinchidan, zamonaviy logistika
infratuzilmasini rivojlantirish, ayniqsa “yashil koridor” tamoyillarini amaliyotga

25sifat va xavfsizlikka juda yuqori talab qo‘yadi. Bu talablarni bajara olmagan
mahsulotlar eksport bozorlariga kira olmaydi.
Ikkinchi muhim tashqi to‘siq — transport va logistika infratuzilmasining
yetarlicha rivojlanmaganligidir. O‘zbekistonning dengiz portlariga bevosita
chiqish imkoniyati yo‘qligi logistika xarajatlarini sezilarli darajada oshirmoqda.
Yuk tashishdagi vaqt, narx va ishonchlilik omillari raqobatbardoshlikni
kamaytiradi. Ayniqsa, eksport bozorlarida yetkazib berish muddati katta
ahamiyat kasb etadigan tovar turlarida bu omil salbiy oqibatlarga olib keladi.
Bu holatni quyidagi misol bilan izohlash mumkin: O‘zbekistonlik tadbirkor
Yevropa bozoriga meva-sabzavot mahsulotlarini eksport qilmoqchi bo‘lsa, yuk
15–20 kun ichida yetib boradi, bu vaqtda mahsulot sifati yo‘qoladi, xarajat esa
ortadi.
Uchinchi to‘siq — xalqaro bozorlar haqida ma’lumotlarning yetishmasligi va
marketing tadqiqotlarining zaifligi. Ko‘plab eksport qiluvchi korxonalar qaysi
bozorlar talabchan, qaysi mahsulotlarga ehtiyoj yuqori, qanday texnik talablar
mavjudligi haqida yetarli bilimga ega emas. Bu bilimning yetishmasligi ularga
eksport strategiyasini ishlab chiqish va rivojlanish yo‘llarini aniqlashda to‘siq
bo‘lmoqda.
Bundan tashqari, tashqi moliyalashtirish manbalariga kirish imkoniyatining
cheklanganligi ham jahon bozoriga chiqishda muhim to‘siqlardan biridir.
Ko‘plab kichik va o‘rta biznes subyektlari eksportni moliyalashtirish uchun
yetarli darajada kredit olish imkoniga ega emas. Banklar tomonidan eksportga
yo‘naltirilgan kreditlar yoki kafolatlar ko‘lami juda past. Rivojlangan
mamlakatlarda bu kabi mexanizmlar yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa-da,
O‘zbekistonda ular hali yetarlicha rivojlanmagan.
Endi ichki muammolarga nazar solsak, birinchi o‘rinda ishlab chiqarish
quvvatlarining texnologik darajasi pastligi turadi. Mahsulotlarga qo‘shilgan
qiymat darajasi past, ishlab chiqarish texnologiyalari esa ko‘plab hollarda
eskirgan. Bu esa eksport qilinayotgan mahsulotlarning raqobatbardosh

21joriy etish. To‘rtinchidan, xorijdagi savdo vakolatxonalarini kuchaytirish va
“yagona eksport ofislari” faoliyatini kengaytirish.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyatda sezilarli faollik
namoyon qilib, eksport salohiyatini oshirishga katta e’tibor qaratdi. Ayniqsa,
2024–2025 yillarda olib borilgan islohotlar natijasida mahsulot eksporti hajmi
va xizmatlar eksportining nisbati o‘zgarib, iqtisodiy modelda muhim
o‘zgarishlar yuz berdi. 2024-yilda O‘zbekistonning import hajmi 55,5 milliard
AQSh dollariga yetib, 2023-yilga nisbatan 51 foizga oshgan bo‘lsa, eksport
hajmi ham barqaror sur’atda oshib bordi. 2025-yilning birinchi choragida
eksport hajmi 8,1 milliard dollar, import esa 9,19 milliard dollarni tashkil etdi.
Eksport hajmining yillik o‘sish sur’ati 24,4 foizga yetdi.
2024-yilda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi 2,8 milliard dollarni
tashkil etdi. Bu esa O‘zbekistonni Markaziy Osiyo bo‘yicha yetakchi
investitsion markazga aylantirdi. 2025-yilning birinchi yarmida bu ko‘rsatkich
choraklik hisobda 0,75 milliard dollarni tashkil qilib, yil yakunida 3,5–4
milliard dollar oralig‘ida bo‘lishi prognoz qilinmoqda. Bu holat investitsiyaviy
muhitning tobora yaxshilanayotganidan dalolat beradi.
2025-yilning birinchi choragida tovar eksporti umumiy eksportning 78,6
foizini, xizmatlar eksporti esa 21,4 foizini tashkil etdi. Asosiy tovarlar
eksportida oltin 46,1 foiz ulush bilan yetakchilik qildi. Uning umumiy qiymati
5,48 milliard dollarga yetdi. Meva-sabzavot mahsulotlari eksporti esa 280
million dollarni tashkil etdi. Tekstil mahsulotlari esa 630 million dollarlik
eksportni tashkil qilib, ichki ishlab chiqarish zanjirining samarali ishlayotganini
ko‘rsatdi.
2025-yilda xizmatlar eksportida sayyohlik 756,8 million dollar, transport
xizmati esa 701,4 million dollarni tashkil etdi. Bu ikki soha xizmatlar
eksportining asosiy qismini egalladi. Bu esa O‘zbekistonning faqat tovarlarga
emas, balki xizmatlar sektoriga asoslangan eksport modeliga o‘tish yo‘lida
ekanligini ko‘rsatadi.

167,1 milliard dollarga yetgan. Quyidagi jadval orqali investitsiya oqimining
dinamikasi aks ettiriladi:
Yil TXI hajmi (mlrd. $)
2017 1.9
2018 2.4
2019 4.2
2020 3.8
2021 5.3
2022 6.6
2023 7.1
Ushbu ko‘rsatkichlarning barqaror o‘sishi O‘zbekiston investitsiyaviy
muhitining jadal rivojlanayotganini bildiradi. Mamlakatda soliq imtiyozlari,
yuridik kafolatlar, erkin iqtisodiy zonalar tashkil etilishi xorijiy investorlar
ishonchini oshirmoqda. Xorijiy sarmoyalar asosan energetika, to‘qimachilik,
kimyo sanoati, qurilish, agrosanoat va xizmatlar sohalariga yo‘naltirilmoqda.
O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi roli mintaqaviy hamkorlik
orqali ham ortmoqda. Jumladan, O‘zbekiston 2019-yildan boshlab Turk
davlatlari tashkiloti, MDH, IHT, BMT va Osiyo taraqqiyot banki doirasidagi
faol tashabbuslari bilan e’tiborga tushmoqda. Mintaqaviy tranzit infratuzilmasi,
xususan, “Xitoy–Qirg‘iziston–O‘zbekiston” temiryo‘li, “Transafg‘on yo‘lagi”
loyihasi O‘zbekistonning strategik geoiqtisodiy o‘rnini kuchaytirmoqda.
2023-yil yakuniga ko‘ra, O‘zbekistonning asosiy savdo sheriklari
quyidagicha bo‘ldi: Xitoy (21%), Rossiya (18%), Qozog‘iston (10%), Turkiya
(9%), Janubiy Koreya (6%), Afg‘oniston (4%). Bu raqamlar O‘zbekistonning
xalqaro iqtisodiy maydonda faol va diversifikatsiyalashgan pozitsiyada
ekanligini tasdiqlaydi.Shuningdek, “Made in Uzbekistan” brendining xalqaro
bozordagi tanilishi oshmoqda. 2023-yilda O‘zbekiston meva-sabzavot eksporti
1,3 milliard dollardan oshdi. Tekstil sanoatida 3,1 milliard dollarlik eksport
amalga oshirildi. Ayniqsa, yengil sanoat mahsulotlariga bo‘lgan talab Rossiya,

2Mavzu: O’zbekistonning jahon bozoriga kirib borish muammolari
MUNBDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………….
I BOB. O ZBEKISTON IQTISODIYOTINING JAHON BOZORIGAʻ
INTEGRATSIYASI NAZARIY ASOSLARI
1.1. Jahon bozorining mazmuni va asosiy
xususiyatlari ………………………….
1.2. Bozor iqtisodiyotiga o tish sharoitida tashqi iqtisodiy
ʻ
aloqalar ……………...
1.3. O zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi o rni va roli
ʻ ʻ ………………..
II BOB. O ZBEKISTONNING JAHON BOZORIGA CHIQISHI VA
ʻ
UNING OLDIDAGI MUAMMOLAR
2.1. O zbekistonning eksport salohiyati va asosiy
ʻ
yo‘nalishlari ………………….
2.2. Jahon bozoriga chiqishdagi mavjud to‘siqlar va ichki
muammolar ………….
2.3. Muammolarni bartaraf etish yo‘llari va istiqboldagi
vazifalar ……………….
XULOSA ………………………………………………………………….
……...
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI ………………………….

27Jadval: O‘zbekistonning jahon bozoriga chiqishidagi asosiy to‘siqlar va
ichki muammolar
Muammo
turi Muammo mazmuni Eksport salohiyatiga ta’siri
Tashqi
to‘siq Mahsulotlarning xalqaro
standartlarga (ISO, HACCP) to‘liq
mos emasligi Mahsulotlar ko‘p davlat
bozorlariga kira olmayapti
Tashqi
to‘siq Logistika va transport
xarajatlarining yuqoriligi Yetkazib berish muddati va narx
o‘sib, raqobatbardoshlik pasayadi
Tashqi
to‘siq Chet bozorlar haqida marketing
ma’lumotlar yetishmasligi Eksport strategiyasi to‘g‘ri ishlab
chiqilmaydi
Tashqi
to‘siq Moliyalashtirish manbalarining
cheklanganligi Kichik va o‘rta eksportchilar
global bozorga chiqolmayapti
Ichki
muammo Texnologik darajaning pastligi
va xomashyo eksportining ustunligi Yuqori qo‘shilgan qiymatli
mahsulotlar yetarli emas
Ichki
muammo Malakali kadrlar yetishmasligi
(eksport, logistika, xalqaro huquq
yo‘nalishida) Tashqi savdo jarayonlari
sustlashadi
Ichki
muammo Eksport infratuzilmasi
(vakolatxonalar, ofislar) zaif Korxonalar tashqi bozor bilan
bevosita ishlay olmaydi
Ichki
muammo Byurokratik tartibotlarning
ko‘pligi (sertifikatlar,
ruxsatnomalar) Vaqt va xarajat ko‘payadi,
raqobat pasayadi
Ichki
muammo Eksport bozorining past
diversifikatsiyasi (faqat 1–2
mamlakatga bog‘liqlik) Bozor o‘zgarishiga juda
sezuvchan bo‘lib qolmoqda
2023-yilda eksport mahsulotlarining atigi 32% ISO standartlariga javob
bergan.
Eksportchilar orasida 40% faqat bitta davlat bilan ishlaydi.

31integratsiyasi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Islohotlar natijasida O‘zbekiston
eksporti nafaqat hajman, balki sifat jihatdan ham jahon bozorlari talabiga
moslashgan, yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlarga asoslangan, raqamli va
barqaror bo‘lgan zamonaviy eksport tizimiga aylanishi kutilmoqda.
Xulosa

30Quyidagi jadvalda asosiy muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari
qisqacha umumlashtirilgan:

Muammo turi Bartaraf etish yo‘li
Xalqaro standartlarga
mos emas ISO va boshqa reglamentlarni joriy etish,
laboratoriya rivoji
Logistika zaifligi Temiryo‘l, yo‘l, sovutgichli omborlar, “yashil
yo‘lak” tizimi
Marketing va bozor
bilgisi kam Savdo vakolatxonalari, eksport konsalting
byurolari
Moliyalashtirish
cheklangan Eksimbank, ECA, eksport kredit liniyalari
Texnologik daraja past Texnopark, eksportga tayyorlov markazlari
Mutaxassislar
yetishmaydi Maxsus tayyorgarlik kurslari, xorijiy
stajirovkalar
Byurokratik tartib
murakkab “Yagona oyna”, raqamlashtirish, litsenziya va
bojxona soddalashtirish
Istiqbolda quyidagi strategik vazifalarni bajarish ustuvor sanaladi:
Eksportni yuqori qo‘shilgan qiymatli, qayta ishlangan mahsulotlarga
yo‘naltirish;
Elektron eksport platformalarini yaratish va raqamli savdoni rivojlantirish;
Yangi eksport bozorlarini aniqlash va diversifikatsiyalash (Afrika, Janubi-
Sharqiy Osiyo);
Ekologik toza (eko-label) mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish;
Har bir viloyat kesimida eksport ixtisoslashtirishni amalga oshirish;
Xorijdagi diasporalar bilan eksport zanjirlarini bog‘lash.
O‘zbekistonning jahon bozorida to‘laqonli ishtiroki uchun mavjud
muammolarni strategik yondashuv asosida bartaraf etish zarur. Bu yo‘lda davlat
siyosati, xususiy sektor, xalqaro tashkilotlar va ilmiy muassasalarning

6 O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi o‘rnini aniqlash;
 Mamlakat eksport salohiyatini baholash;
 Jahon bozoriga chiqishdagi asosiy muammolarni tahlil qilish;
 Muammolarni bartaraf etish yo‘llari va istiqboldagi yo‘nalishlarni belgilash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB. O ZBEKISTON IQTISODIYOTINING JAHON BOZORIGAʻ
INTEGRATSIYASI NAZARIY ASOSLARI
1.1. Jahon bozorining mazmuni va asosiy xususiyatlari
Jahon bozori deganda, turli davlatlarning iqtisodiyotlari o‘zaro tovarlar,
xizmatlar, kapital va mehnat resurslari almashinuvi orqali bog‘langan yagona
iqtisodiy makon tushuniladi. Bu tushuncha XIX asrning ikkinchi yarmida
kapitalistik ishlab chiqarishning kengayishi va xalqaro savdoning jadallashuvi
bilan shakllandi. Dastlab faqat tovarlar ayirboshlanishiga asoslangan bu bozor
hozirda juda murakkab tuzilishga ega bo‘lib, u global miqyosda ishlab
chiqarish, investitsiya, texnologiya va xizmatlar oqimini boshqaradi. Jahon
bozori bugungi global iqtisodiyotning yuragi sanaladi.
Mazkur bozorning shakllanishida transport va axborot texnologiyalarining
rivojlanishi, iqtisodiy ochiqlik siyosatining joriy etilishi, xalqaro
tashkilotlarning faoliyati va transmilliy korporatsiyalar roli muhim bo‘lgan.
Ayniqsa, so‘nggi o‘n yilliklarda iqtisodiy globallashuv jahon bozorini yanada
kengaytirdi va uni deyarli barcha mamlakatlarni o‘z ichiga olgan ulkan tizimga
aylantirdi. Jahon bozori iqtisodiyotni milliy chegaralardan chiqarib, uni
umumjahon qonuniyatlari asosida ishlaydigan tizimga aylantirdi.

13kengaymoqda. So‘nggi yillarda mamlakat eksport geografiyasi diversifikatsiya
qilindi — Xitoy, Turkiya, Koreya, Rossiya, Afg‘oniston, Qozog‘iston,
Hindiston kabi davlatlar bilan faol savdo hamkorligi yo‘lga qo‘yildi. 2023-yilda
O‘zbekistonning tashqi savdo aylanmasi 54 milliard AQSh dollaridan oshdi, bu
esa xalqaro bozorda mamlakat salohiyatining ortayotganini ko‘rsatadi.
Ikkinchidan, investitsiyaviy hamkorlik O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy
pozitsiyasini mustahkamlovchi asosiy omillardan biri bo‘ldi. Chet el
investitsiyalarini jalb etish bo‘yicha yaratilgan qulay muhit, soliq imtiyozlari,
yuridik kafolatlar xorijiy investorlar ishonchini oshirmoqda. 2022–2023 yillarda
mamlakatga jalb qilingan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi 7
milliard dollardan oshdi. Eng ko‘p investitsiyalar Xitoy, Rossiya, Janubiy
Koreya, Turkiya va Birlashgan Arab Amirliklari kabi davlatlardan keldi.
Uchinchidan, O‘zbekiston mintaqaviy iqtisodiy hamkorlikda ham faol
ishtirok etmoqda. Xususan, O‘zbekiston Turk davlatlari tashkiloti, MDH,
Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati, Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti, Islom
taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki va boshqa xalqaro moliyaviy institutlar
bilan izchil ishlamoqda. Bu esa mamlakatga infratuzilmaviy loyihalarda ishtirok
etish, energetika, transport va qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda katta
imkoniyatlar yaratmoqda.
To‘rtinchidan, O‘zbekiston JST (Jahon savdo tashkiloti)ga a’zo bo‘lish
jarayonini faollashtirib, savdo-sotiqdagi erkinlik va shaffoflikni ta’minlashga
intilmoqda. Bu orqali mahsulot eksporti uchun global standartlarga muvofiqlik,
texnik reglamentlar va bojxona tizimining isloh qilinishi amalga oshirilmoqda.
Bu esa mamlakatning xalqaro savdo maydonida ishonchli hamkor sifatida
e’tirof etilishiga xizmat qiladi.
Beshinchidan, O‘zbekiston xalqaro transport yo‘laklarida strategik o‘rin
egallaydi. Geografik jihatdan O‘zbekiston Markaziy Osiyo markazida
joylashgan bo‘lib, Xitoy–Yevropa, Janub–Shimol, va G‘arb–Sharq yo‘nalishlari
uchun muhim tranzit uzel hisoblanadi. Ayniqsa, “Trans-Afg‘on” temiryo‘li,

29kuchaytirish muhim. Har bir asosiy eksport yo‘nalishida alohida “Eksport
rivojlanish byurosi” yoki “Milliy savdo attashesi” bo‘lishi kerak. Ular xorij
bozoridagi talabni o‘rganib, tadbirkorlarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri maslahat,
sertifikatlashtirish va tarqatish kanallari bilan yordam berishi lozim.
To‘rtinchidan, eksport bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlarni moliyalashtirish
tizimini rivojlantirish, ularni kredit, kafolat va eksport sug‘urtasi bilan
ta’minlash kerak. Xalqaro amaliyotda keng qo‘llaniladigan “eksport oldidan
moliyalashtirish” (pre-export finance) va “eksport kredit agentliklari” (ECA)
tizimini O‘zbekistonda joriy etish va rivojlantirish dolzarb. Mamlakatda
Eksimbank faoliyatini kengaytirish orqali eksportchilar uchun maxsus kredit
liniyalari yaratilishi mumkin.
Beshinchidan, mahalliy korxonalarni eksportga tayyorlash, ularni qo‘shilgan
qiymatli mahsulot ishlab chiqarishga o‘rgatish zarur. Buning uchun hududlarda
eksportchi korxonalar uchun inkubatsiya markazlari, texnoparklar, konsalting
xizmati markazlari tashkil etilishi lozim. Ushbu markazlar mahsulotni
qadoqlash, brendlash, sertifikatlash va elektron eksport bozorlariga chiqarishda
amaliy yordam ko‘rsatadi.
Oltinchidan, kadrlar tayyorlash va malaka oshirish tizimini eksportga
yo‘naltirilgan tarzda shakllantirish talab etiladi. Ayniqsa, logistika, xalqaro
iqtisodiy huquq, eksport-marketing, bojxona va sertifikatlashtirish
yo‘nalishlarida maxsus tayyorgarlik dasturlari ishlab chiqilishi kerak. Xalqaro
til bilimiga ega yosh mutaxassislarni xorijda stajirovka asosida tayyorlash,
ularni davlat grantlari orqali rag‘batlantirish — uzoq muddatli muvaffaqiyat
garovidir.
Yettinchidan, byurokratik tartiblarni soddalashtirish, bojxona va soliq
tizimlarida raqamlashtirishni chuqurlashtirish lozim. Har bir eksportchi korxona
uchun “yagona oyna” tamoyili asosida barcha eksportga oid ruxsatnomalar,
soliq va bojxona hisobotlarini onlayn olish imkoniyati bo‘lishi kerak. Bu
nafaqat qulaylik yaratadi, balki korrupsion to‘siqlarni bartaraf etadi.

5yoritiladi. Bu orqali talabalarda tashqi iqtisodiy faoliyatning iqtisodiy
qonuniyatlari, eksport strategiyalari va jahon savdo tamoyillari haqida chuqur
bilim shakllanadi. Ishda foydalanilgan iqtisodiy nazariyalar, statistik
ma’lumotlar va tahliliy yondashuvlar esa mavzuni o‘rganishga nazariy asos
yaratadi. Shu bilan birga, ishning amaliy ahamiyati ham alohida e’tiborga
loyiqdir. Jumladan, unda O‘zbekistonning real eksport salohiyati, mavjud tashqi
iqtisodiy muammolar va ularni bartaraf etish choralari amaliy jihatdan tahlil
qilinadi. Bu takliflar iqtisodiy siyosat ishlab chiquvchilar, eksport faoliyati bilan
shug‘ullanuvchi korxonalar va investitsiya jalb qiluvchi subyektlar uchun
amaliy qo‘llanma bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ayniqsa, hozirgi sharoitda
jahon bozorida yangi pozitsiyalar egallash, milliy mahsulotlarni eksportga
chiqarish va tashqi aloqalarni mustahkamlash O‘zbekiston oldida turgan asosiy
strategik vazifalardan biri ekanligi nuqtayi nazaridan, mazkur kurs ishi o‘z
dolzarbligi bilan birga nazariy va amaliy jihatdan ham foydali material sifatida
baholanadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti va
uning xalqaro bozorlar bilan aloqalari, tashqi iqtisodiy siyosatining amaliy
holati hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti — O‘zbekistonning jahon bozoriga kirib
borish jarayonidagi muammolar, ularning sabablari, ularni bartaraf etish usullari
hamda istiqbolli imkoniyatlardir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — O‘zbekistonning jahon bozorida tutgan
o‘rni, mavjud eksport salohiyati, duch kelinayotgan muammolarni aniqlash
hamda ularni hal qilish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Quyidagi ilmiy-amaliy vazifalarni yechish ko‘zda tutilgan:
 Jahon bozorining nazariy asoslarini o‘rganish;
 Bozor iqtisodiyoti sharoitida tashqi iqtisodiy aloqalarning o‘ziga xos
xususiyatlarini tahlil qilish;

26bo‘lishiga xalal beradi. Ayniqsa, tayyor mahsulot o‘rniga xomashyo yoki yarim
tayyor mahsulot eksport qilinishi tashqi bozorlarni boy berishga olib kelmoqda.
Ikkinchi muammo — inson kapitalining eksportga yo‘naltirilgan
mutaxassisliklar bo‘yicha tayyor emasligi. Eksport faoliyatini yuritish uchun
malakali logistika, xalqaro huquq, eksport boji, xorijiy tillarni yaxshi biluvchi
mutaxassislar kerak bo‘ladi. Biroq hozirgi kunda ushbu sohalarda yetarli
kadrlar bazasi shakllanmagan.
Uchinchi muammo — mahalliy korxonalar uchun qo‘llab-quvvatlovchi
infratuzilmalar, ayniqsa eksport agentliklari, savdo vakolatxonalari va xalqaro
ko‘rgazmalardagi ishtirok tizimining zaifligidir. Mamlakatda “Yagona eksport
ofisi” tizimi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa-da, u hali keng ko‘lamda faoliyat
yuritmayapti.
To‘rtinchidan, byurokratik tartibotlar va reglamentlar ko‘pligi ham eksport
qiluvchilarga bosimni kuchaytiradi. Sertifikatlash, bojxona ruxsatnomalari,
sanitariya va veterinariya xulosalari olish jarayonlari ko‘pincha vaqt va xarajat
talab qiladi. Bu esa eksport jarayonini sustlashtiradi.
Quyidagi statistik ko‘rsatkichlar orqali ayrim muammolarni raqamlar bilan
ham tasdiqlash mumkin:
— 2023-yil holatiga ko‘ra, eksport mahsulotlarining atigi 32 foizi xalqaro ISO
sifat standartlariga to‘la mos kelgan;
— 2024-yilda eksport qiluvchi korxonalar soni ko‘paysa-da, ularning 40 foizi
atigi bitta mamlakatga eksport qilmoqda, bu esa geografik diversifikatsiyaning
zaifligini anglatadi;
— 2023-yilda eksport uchun logistik xarajatlar umumiy mahsulot narxining 17–
25 foizini tashkil etgan (Yevropa davlatlarida bu ko‘rsatkich 7–9% oralig‘ida).

19metallar, oltin, energiya resurslari (gaz, neft mahsulotlari), kimyo sanoati
mahsulotlari, mashinasozlik va elektrotexnika buyumlari. 2023-yil yakunlariga
ko‘ra, eng katta ulushni to‘qimachilik mahsulotlari (3,1 mlrd. $), meva-
sabzavotlar (1,3 mlrd. $) va oltin (taxminan 4,9 mlrd. $) tashkil etdi.
Eksport geografiyasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, O‘zbekiston
mahsulotlarini dunyoning 100 dan ortiq mamlakatlariga yetkazib bermoqda.
Asosiy savdo sheriklari sifatida Xitoy (21%), Rossiya (18%), Turkiya (9%),
Qozog‘iston (10%) va Janubiy Koreya (6%) ko‘rsatiladi. Shu bilan birga, yangi
bozorlar — Yevropa Ittifoqi, Hindiston, Pokiston, Yaqin Sharq va Janubi-
Sharqiy Osiyo mamlakatlari bilan eksport aloqalari kengaymoqda.
Quyidagi jadvalda 2017–2023 yillarda O‘zbekistonning eksport
ko‘rsatkichlari va asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha ma’lumot keltirilgan:
Yil Eksport
hajmi (mlrd.
$) Asosiy mahsulotlar Yetkazib berilgan
asosiy mamlakatlar
2017 12.1 Oltin, gaz, paxta, tekstil Rossiya, Qozog‘iston,
Xitoy
2018 14.3 Oltin, meva-sabzavot, ip-
kalava Xitoy, Rossiya,
Afg‘oniston
2019 15.2 Tekstil, oltin, kimyo,
metall Turkiya, Qozog‘iston,
Rossiya
2020 13.0 Meva-sabzavot,
to‘qimachilik,
farmatsevtika Xitoy, Qozog‘iston,
BAA
2021 16.6 Tekstil, elektrotexnika,
rangli metallar Rossiya, Turkiya,
Koreya
2022 19.3 Tekstil, kimyo, qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari Hindiston,
Germaniya, Xitoy
2023 21.9 Oltin, tekstil, meva- Xitoy, Rossiya,

10boshqaruv tajribasini o‘zlashtira boshladi. Bu esa ayniqsa, sanoat va qishloq
xo‘jaligi sohalarida mahsulot sifatini oshirish va eksportbop mahsulotlar ishlab
chiqarishga imkon yaratdi. Misol uchun, avtomobilsozlik, to‘qimachilik va
kimyo sanoatlarida xorijiy investitsiyalar asosida modernizatsiya jarayonlari
boshlangan. Shuningdek, bozor iqtisodiyotiga o‘tishda tashqi savdoning
diversifikatsiyasi muhim ahamiyatga ega. Dastlabki yillarda O‘zbekistonning
asosiy savdo sheriklari sobiq ittifoq davlatlari bo‘lsa, bugungi kunda savdo
geografiyasi kengayib, Yevropa, Osiyo, Yaqin Sharq va boshqa mintaqalar
bilan faol iqtisodiy aloqalar yo‘lga qo‘yildi. Bu esa bir tomonlama qaramlikni
kamaytirib, tashqi xavf-xatarlarni diversifikatsiya qilishga xizmat qilmoqda.
Tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi mamlakatda investitsion muhitni
yaxshilash bilan bevosita bog‘liqdir. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida
O‘zbekiston hukumati xorijiy investorlar uchun soliq imtiyozlari, erkin
iqtisodiy zonalar, investitsiyaviy kafolatlar kabi rag‘batlantiruvchi
mexanizmlarni ishlab chiqdi. Shu orqali xorijiy kapital ishtirokidagi minglab
korxonalar tashkil etildi. Bu esa iqtisodiy o‘sishning yangi manbai sifatida
tashqi aloqalarning o‘sishini tezlashtirdi.

7Jahon bozorining mazmuni ko‘p jihatdan turli segmentlarning o‘zaro aloqasi
bilan belgilanadi. Ularga quyidagilar kiradi: xalqaro tovar bozori, xizmatlar
bozori, kapital bozori, mehnat bozori, texnologiyalar bozori va intellektual
mulk bozori. Bu segmentlar bir-birini to‘ldiradi va jahon bozorining uzviy
tarkibiy qismlaridir. Har bir segmentda o‘ziga xos talab va taklif qonuniyatlari
mavjud bo‘lib, ular butun jahon bozorining dinamikasini belgilaydi.
Jahon bozorining eng muhim xususiyatlaridan biri – erkin raqobatdir. Har bir
davlat yoki korxona jahon bozorida o‘z mahsuloti bilan raqobatlashish, sifati va
narxi bilan ajralib turish uchun kurash olib boradi. Raqobat mahsulotlarning
sifatini oshiradi, narxlarni optimallashtiradi, yangi innovatsion yechimlar paydo
bo‘lishiga turtki beradi. Shu bilan birga, raqobat kuchaygani sari, kamroq
rivojlangan mamlakatlar uchun bu bozorga kirish yanada murakkablashadi.
Jahon bozori ochiq bozor bo‘lib, unda ishtirok etish uchun davlatlar o‘z
iqtisodiyotini liberallashtirishi, tashqi savdo to‘siqlarini kamaytirishi, bojxona
tartiblarini soddalashtirishi kerak bo‘ladi. Bozorning ochiqligi mamlakatlar
o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni mustahkamlaydi, o‘zaro bog‘liqlikni
kuchaytiradi va umumiy iqtisodiy o‘sishga xizmat qiladi.
Biroq jahon bozori erkin emas, ya’ni bu bozorda rivojlangan davlatlar
ko‘proq ustunlikka ega. Ular ishlab chiqarish texnologiyalarining ilg‘orligidan,
moliyaviy qudratidan, transport-logistika ustunliklaridan va siyosiy ta’sir
kuchidan foydalangan holda, o‘z mahsulotlarini ustuvor qilib bozorga olib
chiqadilar. Rivojlanayotgan mamlakatlar esa jahon bozoriga kirishda ko‘plab
muammolarga duch keladilar.
Jahon bozorining yana bir muhim xususiyati – tartibga soluvchi institutlar
mavjudligidir. Jahon savdo tashkiloti (JST), Xalqaro valuta fondi (XVF), Jahon
banki, Osiyo taraqqiyot banki kabi tashkilotlar davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy
aloqalarni nazorat qiladi, bahsli masalalarni hal etadi, hamda umumiy
qoidalarni ishlab chiqadi.

15O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi o‘rnini aniqlovchi asosiy
ko‘rsatkichlardan biri — tashqi savdo aylanmasidir. 2017-yilda mamlakatning
tashqi savdo aylanmasi 25,7 milliard AQSh dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 2023-
yilda bu ko‘rsatkich 54,4 milliard dollarga yetdi. Bu esa 2 barobardan ko‘proq
o‘sishni anglatadi. Eksport hajmi 2017-yildagi 12,1 milliard dollardan 2023-
yilda 21,9 milliard dollarga, import esa 13,6 milliard dollardan 32,5 milliard
dollarga ko‘tarildi. Quyidagi jadvalda 2017–2023 yillarga oid asosiy tashqi
savdo ko‘rsatkichlari keltirilgan:
Yil Eksport (mlrd. $) Import (mlrd. $) Tashqi savdo aylanmasi (mlrd. $)
2017 12.1 13.6 25.7
2018 14.3 17.3 31.6
2019 15.2 21.0 36.2
2020 13.0 19.5 32.5
2021 16.6 25.5 42.1
2022 19.3 30.7 50.0
2023 21.9 32.5 54.4
Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, tashqi savdo hajmining yillik o‘sish
sur’atlari barqaror bo‘lib, bu O‘zbekistonning jahon iqtisodiy makonida faol
integratsiyalashuvini anglatadi. Ayniqsa, eksport hajmining ortib borishi
xalqaro bozorlarda milliy mahsulotlarga bo‘lgan talabning ortganidan dalolat
beradi. Eksport tarkibida asosiy o‘rinni sanoat mahsulotlari (tekstil, rangli
metallar, elektrotexnika), meva-sabzavotlar, mineral resurslar egallamoqda.
Bundan tashqari, O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy rolini belgilovchi yana bir
muhim ko‘rsatkich — to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (TXI) hajmidir.
2017-yilda bu ko‘rsatkich 1,9 milliard dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yilda

23 eksport mahsulotlari tarkibini diversifikatsiyalash,
 texnologik qayta ishlov orqali mahsulotlarga qo‘shilgan qiymatni oshirish,
 xizmatlar eksportini, ayniqsa IT, transport va turizm sohasini kengaytirish,
 “yashil koridor” va “eksport kreditlari” kabi mexanizmlarni faollashtirish
lozim.
2024–2025 yillarda O‘zbekistonning eksport salohiyati sifat jihatidan
yangilanmoqda. Yangi bozorlar, yangi mahsulot turlari va xizmatlar
eksportining kengayishi iqtisodiy modelni barqarorlashtiradi. Bu esa
mamlakatni jahon bozorida raqobatbardosh ishtirokchiga aylantirish yo‘lida
muhim bosqich hisoblanadi.

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda jahon iqtisodiyotida
kechayotgan tub o‘zgarishlar va global integratsiya jarayonlari har bir davlat
uchun yangi imkoniyatlar bilan birga, muayyan muammolarni ham yuzaga
keltirmoqda. Xalqaro bozorlar bilan samarali hamkorlik qilish, eksport-import
operatsiyalarini kengaytirish va xorijiy investitsiyalarni jalb etish milliy
iqtisodiy barqarorlikning asosi sifatida qaralmoqda. Ayniqsa, O‘zbekiston kabi
rivojlanayotgan davlatlar uchun bu masala ikki karra muhim ahamiyatga ega.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida bosqichma-bosqich bozor
iqtisodiyotiga o‘tish, tashqi iqtisodiy aloqalarni kengaytirish va jahon bozoriga
faol integratsiyalashish yo‘lida izchil islohotlarni amalga oshirib kelmoqda.
Mamlakatda eksport salohiyati yuqori bo‘lgan tarmoqlar shakllanmoqda,
transport-kommunikatsiya infratuzilmalari rivojlantirilmoqda, yangi erkin
iqtisodiy zonalar tashkil etilmoqda. Shunga qaramay, O‘zbekistonning xalqaro
iqtisodiy munosabatlarda tutgan o‘rni hali ham to‘laqonli darajada
mustahkamlanmagan. Jahon bozoridagi raqobat, standartlar, texnik talablar,
logistika cheklovlari, valyuta konvertatsiyasi va byurokratik to‘siqlar kabi
muammolar mavjud. Shuning uchun ham bu mavzuni chuqur o‘rganish, mavjud

32Men ushbu kurs ishini yozish davomida O‘zbekistonning jahon bozoriga
integratsiyalashuvi, bu jarayonda uchrayotgan to‘siqlar, mavjud imkoniyatlar va
istiqbolli yo‘nalishlar haqida tizimli tahlil olib bordim. Tanlangan mavzu
bugungi global iqtisodiyot sharoitida juda ham dolzarb hisoblanadi. Chunki
jahon bozoriga muvaffaqiyatli chiqish har qanday milliy iqtisodiyot uchun
iqtisodiy o‘sish, valyuta tushumi, zamonaviy texnologiyalar va tashqi
investitsiyalarni jalb qilishda beqiyos ahamiyat kasb etadi.
Ish davomida aniqladimki, O‘zbekistonning eksport salohiyati katta
bo‘lishiga qaramay, jahon bozorida raqobatbardosh o‘rin egallashi yo‘lida turli
to‘siq va muammolar mavjud. Jumladan, xalqaro standartlarga to‘liq javob
bermaydigan mahsulotlar ulushi yuqoriligi, logistika va transport
infratuzilmasining rivojlanmaganligi, xorijiy bozorlar bo‘yicha marketing
ma’lumotlarining yetishmasligi, eksportni moliyalashtirishdagi cheklovlar
hamda eksport bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarning tanqisligi kabi
muammolar jahon bozoriga to‘laqonli kirib borishni qiyinlashtirmoqda.
Men bu muammolarni bartaraf etish uchun bir necha strategik yo‘nalishlar
zarurligini tahlil qildim. Eng avvalo, xalqaro texnik reglament va sifat
standartlarini milliy ishlab chiqaruvchilarga joriy etish, eksportga mo‘ljallangan
mahsulotlarni texnologik qayta ishlovdan o‘tkazish, zamonaviy logistika
markazlari va savdo vakolatxonalarini tashkil etish, eksportchi korxonalar
uchun moliyaviy ko‘mak mexanizmlarini kuchaytirish muhim deb
hisoblayman. Bundan tashqari, xorijiy tillarni biluvchi, eksport, bojxona,
xalqaro huquq bo‘yicha malakali kadrlar tayyorlash ham asosiy yo‘nalishlardan
biridir.
Ish davomida o‘rganilgan statistik ma’lumotlar asosida shuni ishonch bilan
ayta olamanki, 2023–2025 yillarda eksport hajmi izchil o‘sib bormoqda.
Ayniqsa, 2024-yilda import hajmining keskin oshganligi va 2025-yil birinchi
choragida eksportdagi 24,4 foizlik o‘sish O‘zbekistonning xalqaro bozordagi
ishtirokini kuchaytirayotganidan dalolat beradi. Shu bilan birga, to‘g‘ridan-

34Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

9iqtisodiyoti sharoitida tashqi iqtisodiy aloqalarning tutgan o‘rni beqiyosdir.
Chunki aynan tashqi savdo, investitsiya va texnologik hamkorlik mamlakat
ichki iqtisodiyotining tarkibini yangilaydi, raqobatbardoshlikni kuchaytiradi
hamda yangi ish o‘rinlari yaratilishiga xizmat qiladi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish
masalasini strategik yo‘nalish sifatida tanladi. Ilk bosqichda mamlakat o‘z
milliy valyutasini joriy etdi, bojxona tizimini shakllantirdi, eksport va import
operatsiyalarini tartibga soluvchi huquqiy asoslarni yaratdi. Bundan tashqari,
chet el investitsiyalarini jalb qilish, xalqaro moliyaviy institutlar bilan
hamkorlik qilish yo‘llari yo‘lga qo‘yildi. Bu esa tashqi iqtisodiy faoliyatning
mustaqil rivojlanishi uchun asos bo‘ldi.
Bozor iqtisodiyotida tashqi aloqalar ikki yo‘nalishda namoyon bo‘ladi:
birinchisi – tovar va xizmatlar eksporti-importi; ikkinchisi – kapital va
investitsiyalar oqimi. O‘zbekistonning bu ikki yo‘nalishda faol ishtirok etishi
mamlakatning jahon xo‘jalik tizimidagi o‘rnini belgilaydi. Ayniqsa, eksport
salohiyatining oshishi milliy valyutaning mustahkamlanishi, sanoat ishlab
chiqarishining kengayishi va byudjetga tushumlarning ko‘payishiga sabab
bo‘ladi.
Tashqi iqtisodiy aloqalarning shakllanishida xalqaro iqtisodiy tashkilotlar
bilan hamkorlik muhim rol o‘ynadi. O‘zbekiston Jahon banki, Xalqaro valuta
fondi, Osiyo taraqqiyot banki, Islom taraqqiyot banki kabi moliyaviy institutlar
bilan strategik hamkorlik o‘rnatdi. Bu orqali iqtisodiy islohotlar uchun zarur
moliyaviy ko‘mak olindi, infratuzilmalarni rivojlantirish, energetika va
transport loyihalari amalga oshirildi. Shu bilan birga, O‘zbekiston 2017-yildan
boshlab Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish jarayonini faollashtirib, jahon
iqtisodiy tizimiga to‘liq qo‘shilishga intilmoqda.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tishda tashqi aloqalarning yana bir muhim jihati –
texnologik transferdir. Rivojlangan mamlakatlar bilan hamkorlik qilish orqali
O‘zbekiston zamonaviy texnologiyalarni, ishlab chiqarish usullarini va

3511) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

22O‘zbekistonning asosiy savdo sheriklari ham izchil o‘zgarmoqda. 2025-
yilning birinchi choragida eng yirik savdo hamkorlari orasida Xitoy (17,5%),
Rossiya (14,9%), Qozog‘iston (5,9%), Turkiya (3,5%) va Afg‘oniston (2,3%)
yetakchilik qildi. Eksportda Rossiyaning ulushi 10,9%, Xitoyning ulushi 5,6%,
Afg‘onistonning ulushi esa 3,9% bo‘ldi. Bu ko‘rsatkichlar O‘zbekiston eksport
geografiyasining diversifikatsiyalashayotganidan dalolat beradi.
Quyidagi jadvalda 2023–2025 yillarda eksport, import va TXI hajmlari
umumlashtirilgan:
Yil / Davr Eksport (mlrd
$) Import (mlrd
$) TXI (mlrd
$)
2023 21.9 32.5 7.1
2024 taxminan 27.5 55.5 2.8
2025 (I
chorak) 8.1 9.19 0.75
2025
(prognoz) 32.5–34.0 60.0+ 3.5–4.0
Tahlildan ko‘rinadiki, eksport hajmi izchil o‘sib bormoqda. Ayniqsa,
xizmatlar eksporti ulushining 20 foizdan oshgani iqtisodiyotda sektorlararo
muvozanat yaratilayotganini bildiradi. Shuningdek, oltin, tekstil va meva-
sabzavot mahsulotlariga bo‘lgan xorijiy talabning ortib borayotgani eksportni
jadallashtirish imkonini bermoqda.
Ammo shunga qaramay, muammolar ham mavjud. Birinchidan, import
hajmining eksportdan keskin yuqoriligi savdo balansidagi manfiy tafovutni
yuzaga keltirmoqda. Ikkinchidan, eksportga mo‘ljallangan mahsulotlarning
ko‘pchiligi hali ham xomashyo va yarim tayyor holatda bo‘lib, yuqori
qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ulushi pastligicha qolmoqda. Uchinchidan,
logistika, sertifikatlashtirish va marketing sohalarida zaifliklar mavjud.
O‘zbekistonning eksport salohiyatini yanada rivojlantirish uchun zamonaviy
yondashuvlar zarur. Xususan:

33to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi ortib borayotgani ham mamlakatimiz
iqtisodiyotining jozibadorligini tasdiqlaydi.
Xulosa o‘rnida aytishim mumkinki, O‘zbekistonning jahon bozoriga kirib
borishi murakkab, ammo real imkoniyatlarga boy jarayondir. Mavjud
muammolarni strategik yondashuv, davlat-xususiy sektor hamkorligi va xalqaro
tajriba asosida hal etish orqali mamlakatimiz global iqtisodiy makonda o‘ziga
xos, barqaror va samarali o‘ringa ega bo‘lishi mumkin. Men bu kurs ishini
tayyorlash jarayonida nafaqat nazariy bilimlarga, balki real statistik tahlillarga
ham tayanib, amaliy tavsiyalar shakllantirdim. Bu esa men uchun kelgusida
iqtisodiyot sohasida chuqurroq izlanishlar olib borishga mustahkam asos bo‘ldi.

242.2. Jahon bozoriga chiqishdagi mavjud to‘siqlar va ichki muammolar
O‘zbekiston Respublikasi o‘zining iqtisodiy salohiyati, boy tabiiy resurslari,
yirik iste’mol bozori va strategik geografik joylashuviga qaramay, jahon
bozorida raqobatbardosh o‘rin egallash yo‘lida hali ham turli ichki va tashqi
to‘siqlarga duch kelmoqda. Global iqtisodiy tizimga integratsiyalashuv
jarayonida yuzaga kelayotgan bu muammolar mamlakatning eksport
salohiyatidan to‘liq foydalanishiga, xorijiy investorlarni keng jalb etishiga va
xalqaro iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda.
Mazkur bo‘limda aynan ushbu to‘siq va muammolar tizimli tahlil qilinadi.
Avvalo, O‘zbekistonning jahon bozoriga chiqishida uchraydigan asosiy
tashqi to‘siqlarga e’tibor qaratish lozim. Ulardan biri — xalqaro texnik
reglamentlar, standartlar va sertifikatlash tizimlari bilan mos kelmaslikdir.
Bugungi kunda eksport qilinayotgan tovarlarning ko‘pchiligi hali ham xalqaro
sifat mezonlariga to‘liq javob bermaydi. Bu holat, ayniqsa, oziq-ovqat,
farmatsevtika va kimyo mahsulotlari eksportida yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Xalqaro bozorlar, ayniqsa Yevropa Ittifoqi yoki Shimoliy Amerika davlatlari

O’zbekistonning jahon bozoriga kirib borish muammolari

Купить