O'zbekoston institutsional isloxotlari va iqtisodiyotni boshqarish - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	45000UZS
Размер	49.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	31 Июль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Arabov Amirbek

Дата регистрации 31 Июль 2024

8 Продаж

O'zbekoston institutsional isloxotlari va iqtisodiyotni boshqarish

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIYʻ ʻ
UNIVERSITETINING JIZZ А X FILI А LI
“SIRTQI” F А KULTETI
“IQTISODIYOT” YO N
ʻ А LISHI
2-BOSQICH 551-22-GURUH TALABASI
MIRZAMURODOV SHOIRNING
“Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish” F А NID А N
KURS ISHI
Mavzu: O`zbekiston istitutsional isloxotlari va iqtisodiyotni
boshqarish davlat tuzulmalarining shakillantirilishi.
Bajardi: Mirzamurodov Sh
Ilmiy rahbar: Nizamitdinov A
Jizzax-2024
Mundarija.
1

Kirish………………………………………………………………………..….…….3-5
I BOB. O’ZBEKISTONDA IQTISODIY ISLOHOTLARNI AMALGA
OSHIRISHDA TASHQI IQTISODIY FAOLIYATNI ERKINLASHTRISHNING
AHAMIYATI ………………………………………………………………….....…6-14
1.1. Jahon bozori va unda O’zbekistonning ishtiroki …………………………...……6-
11
1.2. Respublikamizda tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishdagi olib borilayotgan
islohotlar va davlatning roli ……………………………..…………………….…….11-
14
II BOB. O`ZBEKISTON ISTITUTSIONAL ISLOXOTLARI VA
IQTISODIYOTNI BOSHQARISH DAVLAT TUZULMALARINING
SHAKILLANTIRILISHI………………………………………………………....15-33
2.1. O’zbekiston Respublikasining Osiyo va Jahonning yuqori darajada rivojlangan
davlatlari bilan amalga oshirayotgan iqtisodiy aloqalari ………………….…….….15-21
2.2. O’zbekiston iqtisodiyotining jahon bozoridagi o‘rni va iqtisodiy islohotlarning
chuqurlashuvi va faoliyatni tartibga solish …….……………………………………21-
27
Xulosa…………...………………………...……..…………...…………………….34-36
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati…………………………………….........……….37
2

Kirish.
Kurs ishining dolzarbligi: Hozirgi kunda davlatlararo har tomonlama
hamkorlikning bir ko’rinishi sifatida xalqaro tashkilotlar va fondlarning
ahamiyati ortib bormoqda. Ular siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy va
madaniy sohalarda umumiy tusdagi maqsadlarga erishish uchun davlatlar, milliy
institutlar, nodavlat assotsiatsiyalarini birlashtiradi.
Mamlakatimiz ham qator xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning a’zo hisoblanib, har
yili yurtimizda xalqaro nufuzli tadbirlar uyushtiriladi. Respublikamiz birinchi
Prezidentimiz Islom Karimov O’zbekistonning jahon xo’jaligidagi o’rni haqida shunday
deganlar: “ Uzoq muddatli istiqbolga mo’ljallangan, mamlakatimizning salohiyati,
qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatdoshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb
etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo’nalish-bu asosiy yetakchi sohalarni
modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infratuzilma
kommunikatsiyalarini rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarni
amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan iborat.
Dunyodagi mashhur va nufuzli kompaniyalar, Janubiy Koreya, Yaponiya
taraqqiyot banklari singari moliya institutlari, qator arab davlatlarining investitsiya
fondlari va boshqa xorijiy tashkilotlar yuqori qo’shimcha qiymatga ega bo’lgan, yuksak
texnologiyalarga asoslangan mahsulotlar ishlab chiqarish bo’yicha investitsiya
loyihalarini amalga oshirishda bizning yirik hamkorlarimiz bo’lmoqda”deydi
Respublikamiz birinchi Prezidentimiz Islom Karimov
Shavkat Mirziyoyev Iqtisodiy hamkorlik tashkilotining 15-sammitida nutq
so’zladi 1
«Bugungi kunda barchamiz global va mintaqaviy vaziyatning tobora
murakkablashib borayotganiga guvoh bo’lib turibmiz. Davom etayotgan pandemiya
ta’sirida jahon iqtisodiyoti rivojida qanday tendensiyalar kuzatiladi, xalqaro hamjamiyat
yana qanday yangi xavf-xatarga duch keladi, degan savollarga hamon aniq javob yo’q.
1
https://uzreport.news/politics/shavkat-mirziyoyev-iqtisodiy-hamkorlik-tashkilotining-15-sammitida-nutq-so-zladi
3

Bunday o’zgaruvchan sharoitda quyidagi ustuvor yo’nalishlar bo’yicha umumiy sa’y-
harakatlarimizni birlashtirish zarur deb hisoblaymiz. deydi yurtimiz Prezidenti Shavkat
Mirziyoyev
Kurs ishining maqsadi: Xalqaro moliyaviy – iqtisodiy tashkilotlar
faoliyatini o’rganish, ularning jahon xo’jaligida tutgan o’rnini aniqlash va kelgusida
rivojlanish istiqbollarini ko’rib chiqish.
Kurs ishining vazifalari:
- Milliy iqtisodiyot rivojlanishida moliyaviy – iqtisodiy tashkilotlarning
rolini aniqlash;
- Moliyaviy – iqtisodiy tashkilotlarning jahon xo’jaligida tutgan o’rnini
aniqlash;
- Jahon taraqqiyot banki faoliyati bilan tanishish;
- Moliyaviy – iqtisodiy tashkilotlar, xususan, Islom taraqqiyot bankining
kelgusida rivojlanish istiqbollarini tahlil qilish.
Kurs ishining obyekti: xalqaro iqtisodiy tashkilotlar va O’zbekistonning
rivojlangan davlatlar bilan tuzgan muhim hujjatlar .Islom taraqqiyot banki kurs
ishining obekti bo’lib hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti: xalqaro iqtisodiy tashkilotlar, ular tarkibiga kiruvchi
moliyaviy – iqtisodiy tashkilotlar, alohida O’zbekistonning rivojlangan davlatlar bilan
tuzgan muhim hujjatlar, ularning faoliyat yo’nalishlari va jahon xo’jaligidagi tutgan
o’rni mazkur kurs ishining predmetidir.
Kurs ishining tuzilish tarkibi: Mazkur kurs ishi kirish,ikkita bob va uning
tarkibiga kiruvchi beshta bo’lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan tarkib topgan.

4

I BOB. O’ZBEKISTONDA IQTISODIY ISLOHOTLARNI AMALGA
OSHIRISHDA TASHQI IQTISODIY FAOLIYATNI ERKINLASHTRISHNING
AHAMIYATI.
1.1. . Jahon bozori va unda O’zbekistonning ishtiroki.
Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasining asoschisi deb haqli ravishda belgiyalik
olim Adolf Ketleni (1796-1874) hisoblash mumkin. CHunki u birinchilardan bo’lib
to’plangan statistik ma’lumotlarga statistik usullar yordamida ishlov berishni qo’lladi. U
shuningdek ilk bor Belgiyada Markaziy statistik komissiyani tashkil qilishda taniqli
matematik olimlar bilan jonbozlik qildi. A. Ketleni matematik bo’lgani uchun u o’z
tahlillarida matematik tamoyillariga suyanadi. Ushbu holat statistikani vujudga kelishida
boshqa mamlakatlarda statistik tashkilotlarning shakllanishida ham o’z ifodasini topdi.
CHet el mamlakatlarida xozirgi kunda TIF statistikasi matematikaning alohida qismi
sifatida tashkil topdi.
Har qanday fan o’z o’rganish ob’ektini ma’lum usullar yordamida o’rganadi.
TIF statistikasi ham o’z ob’ektini xususiy metodlari yordamida o’rganadi. Ular
quyidagilardan iborat:
1. Ommaviy statistik kuzatish metodi;
2. Kuzatish ma’lumotlarini jamlash va guruxlash;
3. Turli umumlashtiruvchi ko’rsatkichlarni (masalan, mutloq va
nisbiy miqdor, o’rtacha miqdor, indeks va hakozo)hisoblash;
4. Tanlanma kuzatish usuli, statistik ma’lumotlarni jadval va
grafiklar ko’rinishida ifodalash.
TIF statistikasi faqat fan bo’libgina qolmasdan, shu bilan birga amaliy
faoliyatning muxim sohasi xamdir.
TIF statistikasi doim ommaviy mashg’ulotlarga asolanadi. Kerakli paytda u
o’zining boshlang’ich kuzatishini ham tashkil etadi. Ommaviy boshlang’ich
ma’lumotlarni umumlashtirayotganda statistika maxsus usullardan foydalanadi va
pirovard natijada umumlashtiruvchi ko’rsatkichlarni aniqlab, hodisa va voqealar
to’plamiga umumiy baho beradi. Statistika har xil o’lchov birliklaridan foydalanadi.
5

Jumladan, ko’rsatkichlarni pulda, naturada, shartli natura va mehnat birliklarida
ifodalaydi.
O’tgan yillar mobaynida tashqi iqtisodiy kompleks bo’yicha olib borilayotgan
ishlar, tashqi iqtisodiy faoliyatda qatnashuvchi tomonlar faoliyatini bozor iqtisodiyoti
printsiplari hamda ularni liberalizatsiyalashtirish asosida olib borildi. CHet el
mamlakatlari bilan iqtisodiy savdo munosabatlari, hamda xalqaro iqtisodiy va moliyaviy
tashkilotlar bilan hamkorlikni yanada chuqurlashtirish, mustahkamlash borasida olib
borilayotgan ishlar yanada jadallashtirildi.
Mamlakatning 2009 yildagi jami tashqi savdo oboroti 6689,2 mln. dollarni, ya’ni
2008 yilga nisbatan 17,3%ga oshdi. Uzoq chet el mamlakatlari bilan tashqi savdo
oboroti 54,3%ga oshib 3392,8 mln. dollar, MXD va Baltika davlatlari bilan esa 15,4%ga
oshib 2105,4 mln. dollarni tashkil qildi.
2009 yil natijalariga ko’ra tashqi savdo bozori balansi manfiy saldosi 167,0 mln.
dollar yoki 2008 yilga nisbatan 135,8 mln. dollarga oshdi. Bu esa eksport-import
jarayonlarining O’zbekiistonda samarali ekanligidan dalolat beradi.
Tashqi siyosat bu davlatning xalqaro munosabatlaridagi umumiy yo’nalishini
qamrab oladi.
Tashqi siyosat davlatning boshqa davlatlar xalqlar va xalqaro tashkilotlar bilan
o’zaro munosabatlar soxasidagi faoliyatining maqsadlari va vositalari majmunini
qamrab oladi.
O’zbekiston respublikasi tashqi siyosatini asosiy tamoyillari Konstitutsiyasining
17- moddasida qonuniy jixatdan mustaxkamlab qo’yilgan.
“O’zbekiston respublikasi tashqi siyosati va xalqaro faoliyati O’zbekiston
respublikasi konstitutsiyasi “Ozbekiston respublikasi shartnomalar to’g’risidagi qonun”
O’zbekiston respublikasi “mudofa to’g’risidagi” O’zbekiston respublikasi xarbiy
doktirininatasi to’g’risidagi” qonunlari va boshqa qonunchilik xujjatlaridagi tamoyillar
va meyorlarga Birlashgan millatlar tashkiloti va yevropa xavfsizlik va xamkorlik
tashkilotining tamoyil va maqsadlariga shuningdek, O’zbekiston respublikasi oliy
majlisi ratifikatsiya qilgan O’zbekiston respublikasi xalqaro shartnomalari va
6

bitimlaridan kelib chiqadigan majburiyatlariga asoslanadi” deyilgan, 1996-yildagi
O’zbekiston respublikasi tashqi siyosiy faoliyatining asosiy tamoyillari to’g’risidagi
qonun 1-modda. Yuqorida qayd etilganlardan kelib chiqqan holda, O’zbekiston
respublikasi tashqi siyosiy kursining asosiy vazifalarini quyidagicha qisqa ifodalash
mumkin:
Birinchidan: yaqin va uzoq davlatlar bilan o’zaro manfatli va teng xuquqli
xamkorlik munosabatlarini xar tomonlama rivojlantirish va mustaxkamlash.
O’zbekistonning jaxon xamjamiyatiga asta sekin va xar tomonlama integrallashishida
siyosiy iqtisodiy madaniy marifiy ilmiy texnikaviy va boshqa soxalarda ochiq va
konstruktiv xalqaro xamkorlikni amalga oshirishda ikki tomonlama va ko’p tomonlama
diplomatiya mexanizmlaridan samarali foydalanish.
Ikkinchidan: O’zbekiston raxbariyatining mintaqaviy va xalqaro siyosatning
dolzarbyo’nalishlari xususidagi, jumladan, Afg’onistondagi vaziyatni tinch yo’l bilan
xal etish bo’yicha “6+3” muloqot guruxini tuzish, O’rto Osiyo Fors qo’ltig’i transport
transzit yo’lini tuzish mintaqadagi trans chegaraviy daryolarning suv resurslaridan
oqilona foydalanish va boshqa xalqaro tashabbuslarni olg’a surish.
Uchinchidan: O’rta Osiyoda tinchlik va barqarorlikni saqlash mintaqani barqaror
xavfsizlik xududiga aylantirish bilan bog’liq siyosiy diplomatic va xalqaro xuquqiy
masalalarni xal etins. Uzoq va yaqin davlat bilan munosabatlarda siyosiy ijtimoiy
iqtisodiy millatlararo va boshqa salbiy xolatlarning avj olishiga yo’l qo’ymaslik uchun
diplomatic choralarni ko’rish.
To’rtinchidan: Respublikada amalga oshirilayotgan chuqur demokratik
isloxotlarni jamiyatni va iqtisodni modernizatsiyalashning dinamik jarayonlarni
samarali amalga oshirish uchun qulay tashqi siyosiy sharoitlarni yaratish. Jaxondagi
mamlakatlar bilan savdo iqtisodiy munosabatlarni muntazam rivojlantirish milliy
iqtisodiyotning ustivor yo’nalishlariga to’g’ridan to’g’ri chet el sarmoyalarini va ilg’or
texnologiyalarni jalb qilish bilan bog’liq siyosiy diplomatik va xalqaro xuquqiy
masalalarni amalga oshirish.
7

Beshinchidan: jaxon ham jamiyatiga O’zbekiston tashqi va ichki siyosatining
asosiy jixatlarini aks ettiradigan, uning xalqaro tashabbuslarining mazmun va
moxiyatini ifodalovchi obektiv va ishonchli malumotlarni yetkazish.
1.2. Respublikamizda tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishdagi olib
borilayotgan islohotlar va davlatning roli
O’zbekiston Respublikasi o’z milliy manfaatlariga asoslangan holda ochiq, o’zaro
manfaatli va konstruktiv tashqi siyosat olib boradi. Respublikaning zamonaviy tashiq
siyosiy kursi dunyoda va mintaqada shiddat bilan o’zgarayotgan vaziyat, hamda
mamlakatning ichidagi keng ko’lamli o’zgarishlarga asoslanib shakllanadi. O’zbekiston
Respublikasi tashqi siyosiy faoliyatining bosh maqsadi – davlat mustaqilligi va
suverenitetini, xalqaro maydondagi o’rni va rolini mustahkamlash, yon-atrofida
xavfsizlik, barqarorlik va ahil qo’shnichilik muhitini shakllantirish, respublikaning
tashqi iqtisodiy manfaatlarini faol tarzda ilgari surish.
Respublika harbiy-siyosiy bloklarga qo'shilmaslik kursiga sodiq bo'lib, o'z
hududida xorijiy harbiy bazalar va ob'ektlarni joylashtirishga, shuningdek, mamlakat
harbiy xizmatchilarining chet eldagi tinchlikparvarlik amaliyotlarida yoki harbiy
mojarolarda ishtirok etishiga yo'l qo'ymaydi. O'zbekiston barcha qarama-qarshiliklar va
nizolarni faqat tinch siyosiy yo'llar bilan hal qilish tarafdori.O'zbekiston davlatlarning
suveren tengligi, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik, chegaralarning
daxlsizligi, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik; xalqaro majburiyatlarni
vijdonan bajarish, inson huquqlarini hurmat qilish va himoya qilish va xalqaro
huquqning boshqa umume'tirof etilgan tamoyilllari va normalari; xavfsizlikning
bo'linmasligi, ochiqlik va pragmatizm, qo'shni mamlakatlar bilan har tomonlama yaxshi
qo'shnichilik munosabatlarini rivojlantirish, mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni
mustahkamlash kabi asosiy tamoyillarga tayangan holda tinchlik, taraqqiyot va
farovonlik yo'lida barcha sheriklar bilan hamkorlikni kengaytirishdan
manfaatdor.Tashqi siyosiy faoliyatning asosiy va birinchi darajali vazifalaridan biri bu
2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
8

yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini samarali amalga oshirishdir.Ushbu
maqsadga erishish uchun tashqi siyosat idorasi oldiga quyidagi vazifalar qo’yilgan:
- mamlakatimizda olib borilayotgan demokratik islohotlarni hamda jamiyat va
iqtisodiyotni modernizatsiya qilishning jadal jarayonlarini samarali amalga oshirish
uchun mumkin qadar qulay tashqi siyosiy shart-sharoitlarni shakllantirish;
- Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni saqlash hamda mustahkamlash,
mintaqani xavfsizlik va barqaror taraqqiyot hududiga aylantirish;
- jahonning yetakchi davlatlari va xalqaro tashkilotlar bilan strategik hamkorlik
qilishning mutanosib, ko’p qirrali tizimini shakllantirish;
- O’zbekistonning mintaqa va jahon siyosatidagi muhim yo’nalishlar bo’yicha
xalqaro tashabbuslarini ilgari surish;
- mahalliy mahsulotlarning eksport hajmini oshirish va geografiyasini
kengaytirish borasida ko’maklashish;
- milliy iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlariga to’g’ridan-to’g’ri xorijiy
investitsiyalar va ilg’or texnologiyalarni jalb etishda faol ko’mak berish;
- mamlakatimizga turistlarni jalb qilish hamda turistik infratuzilmani rivojlantirish
borasida amaliy yordam ko’rsatish;
- transport va tranzit sohasidagi hamkorlikni kengaytirish va chuqurlashtirishda
hamda xalqaro transport kommunikatsiyalari va logistik infratuzilmalarni rivojlanishiga
ko’maklashish;
- xorijdagi O’zbekiston Respublikasi fuqarolari va yuridik shaxslari huquq va
manfaatlarining har tomonlama himoya qilinishini ta’minlash;
- xorijda istiqomat qilayotgan vatandoshlar bilan aloqalarni mustahkamlash.
Tashqi siyosatimizning bosh ustuvor yo’nalishi Markaziy Osiyo mintaqasidir.
O’zbekistonning Markaziy Osiyodagi siyosati mintaqada tinchlik va barqarorlikni
ta’minlashga, mintaqaviy xavfsizlikning muhim muammolarini hal etishga, shu
jumladan, Afg’onistondagi vaziyatni hal qilishga ko’maklashishga qaratilgan.
O’zbekiston mintaqaviy savdo-iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlash, mintaqaning
transport va tranzit infratuzilmasini rivojlantirish, Markaziy Osiyo transchegaraviy
9

daryolarining suv-energetika resurslaridan oqilona va kompleks foydalanish hamda
mintaqaning ekologik barqarorligini ta’minlash, chegaralarni delimitatsiya va
demarkatsiya qilish jarayonini yakuniga yetkazish uchun barcha sa’y-harakatlarni
amalga oshiradi.O’zbekiston mintaqa davlatlari bilan do’stona va ahil qo’shnichilik
munosabatlarini mustahkamlashdan, ilmiy-texnikaviy va madaniy-gumanitar
hamkorlikni rivojlantirishdan, parlamentlar, chegara hududlari, jamoat tashkilotlari va
oddiy fuqarolar o’rtasidagi aloqalarni kuchaytirishdan manfaatdor.O’zbekiston
Afg’oniston bilan aloqalarni kengaytirishni, mazkur mamlakatdagi vaziyatni tinch yo’l
bilan hal etishga qaratilgan xalqaro sa’y-harakatlarda faol ishtirok etishni davom
ettiradi. O’zbekiston tomoni Afg’oniston iqtisodiyotini qayta tiklanishiga, uning
transport, ishlab chiqarish, energetik va ijtimoiy infratuzilmalarini rivojlantirishga
ko’mak berishda davom etadi. Barqaror va ravnaq topayotgan Afg’oniston Markaziy
Osiyodagi mintaqaviy xavfsizlikning kafolatidir.MDH malakatlari bilan hamkorlik ham
O’zbekiston tashqi siyosatining ustuvor yo’nalishi hisoblanadi. Mazkur davlatlar bilan
respublikamiz tarixan shakllangan siyosiy, iqtisodiy, transport-kommunikatsion va
boshqa aloqalarga ega. O’zbekiston Hamdo’stlik mamlakatlari bilan tenglik, o’zaro
foydalilik, bir-birining manfaatlarini hurmat qilish va e’tiborga olish tamoyillari asosida
ikki tomonlama hamkorlik munosabatlarini qurishni davom etadi.O’zbekiston Rossiya
bilan 2004-yil 16-iyunda imzolangan Strategik hamkorlik, 2005-yil 14-noyabrdagi
Ittifoqchilik munosabatlari to’g’risidagi shartnomalar hamda 2012-yil 4-iyunda
imzolangan O’zbekiston Respublikasi va Rossiya Federatsiyasi o’rtasida Strategik
hamkorlikni chuqurlashtirish to’g’risidagi deklaratsiya asosida do’stona munosabatlarni
har tomonlama mustahkamlash va tadrijiy rivojlantirish ikki mamlakat manfaatlariga
to’liq mos keladi hamda mintaqadagi tinchlik va xavfsizlikni mustahkamlashga xizmat
qiladi. Ikki tomonlama munosabatlarning eng muhim vazifalari O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning 2017-yil 4-5-aprelda Rossiyaga davlat
tashrifi hamda Rossiya Federatsiyasi Prezidenti V.V.Putinning 2018 yil 18-19 oktyabrda
O’zbekistonga davlat tashrifi chog’ida erishilgan kelishuvlarni to’liq amalga
oshirilishini ta’minlashdan iboratdir. O’zbekiston Respublikasi global muammolarni hal
10

etishda muhim rol o’ynaydigan, yaqin mintaqaviy qo’shni Xitoy bilan strategik
hamkorlikni kuchaytirish tarafdori. Xitoy bilan munosabatlarni rivojlantirish 2012-yil 6-
iyundagi Strategik hamkorlikni o’rnatish to’g’risidagi qo’shma deklaratsiya, 2013-yil 9-
sentyabrdagi ikki tomonlama strategik hamkorlikni yanada rivojlantirish va
chuqurlashtirish to’g’risidagi deklaratsiyasi hamda 2017 yil 12 maydagi Har tomonlama
strategik sheriklik munosabatlarini yanada chuqurlashtirish to'g'risida qo'shma
bayonotga asoslangan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2019-yil
24-27 aprelda «Bir makon, bir yo’l» Ikkinchi xalqaro forum doirasida ilgari surgan
tashabbus va takliflarni to'liq va o'z vaqtida amalga oshirish ikki mamlakat
manfaatlariga mos keladi.O’zbekiston tashqi siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri,
Amerika Qo’shma Shtatlari bilan 2002-yil 12-mart oyida imzolangan O’zbekiston va
AQSh o’rtasida Strategik sherikchilik va hamkorlikning asoslari to’g’risidagi
deklaratsiyasi asnosida o’zaro manfaatli va konstruktiv hamkorlikni har tomonlama
rivojlantirishdan iboratdir. O’zbekiston AQSh bilan mamlakatda amalga oshirilayotgan
fuqarolik jamiyati asoslarini mustahkamlash va xalq turmush darajasini yaxshilashga
qaratilgan modernizatsiya jarayoni va islohotlarni qo’llab-quvvatlash maqsadida siyosiy,
savdo-iqtisodiy, investitiaviy-texnologik va madaniy-gumanitar sohalarda hamkorlikni
yanada kengaytirishdan manfaatdor. Ikki tomonlama hamkorlikning muhim
yo’nalishlari Afg’onistonda tinchlik va barqarorlikni mustahkamlash, transmilliy tahdid
va xatarlarga qarshi kurashga ko’maklashishdan iboratdir. O’zbekiston Yevropa Ittifoqi
va Yevropa davlatlari bilan har taraflama manfaatli hamkorlikka muhim ahamiyat
beradi. Yevropa mamlakatlari bilan hamkorlikni asosiy sohalari savdo-sotiqni
rivojlantirish, investitiya va moliya, zamonaviy texnologiyalar transferi, ilm-fan,
texnika, ta’lim, ekologiya, sog’liqni saqlash, madaniyat va mintaqaviy xavfsizlik kabilar
hisoblanadi. O’zbekiston asosiy e’tiborini Yevropaning ilg’or davlatlari, xususan
Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Belgiya, Italiya, Ispaniya, Latviya va boshqa
davlatlar bilan ikki tomonlama hamkorlikni yanada yuqori darajaga chiqarishga alohida
e’tibor beradi.
11

Respublikamiz ko’p asrlik umumiy tarix, yagona til va din, umumiy qadriyatlar
va o’xshash urf-odatlarga ega bo’lgan Turkiya davlati bilan do’stlik va hamkorlikni
mustahkamlashga qaratilgan siyosatni izchil davom ettiradi. Mamlakatimiz Turkiya
bilan har taraflama manfaatli hamkorlikni, jumladan savdo-sotiq, investitsiya va turizm
kabi sohalarda rivojlantiradi. Osiyo-Tinch okeani hududi mamlakatlari, xususan Koreya
Respublikasi va Yaponiya bilan hamkorlik O’zbekiston tashqi siyosatining muhim
yo’nalishlaridan biri bo’lib qoladi. O’zbekiston ushbu davlatlar bilan investitsiya, savdo-
sotiq, yuqori texnologiyalar, madaniy-gumanitar sohalaridagi keng qamrovli
hamkorlikni davom ettiradi.O’zbekiston Janubiy-Sharqiy Osiyodagi mamlakatlar –
Malayziya, Indoneziya, Singapur, Vetnam kabi davlatlar bilan hamkorligini
rivojlantiradi.O’zbekiston Janubiy Osiyo mamlakatlari, xususan Hindiston va Pokiston
bilan savdo-sotiq, transport-kommunikatsiya, turizm kabi sohalarda har taraflama va
o’zaro manfaatli hamkorlikni rivojlantirishni qo’llab quvvatlaydi.O’zbekiston
musulmon dunyosi davlatlari bilan o’zaro manfaatli aloqalarni iqtisodiyot, transport
kommunikatsiyasi, moliya, investitsiya va sayyohlik sohalarida, shu jumladan Islom
hamkorlik tashkiloti va Islom taraqqiyot banki doirasida faol rivojlantirish va
mustahkamlashdan manfaatdor.O’zbekiston BMT ishida faol ishtirok etishni davom
ettiradi, hamda uni xalqaro tinchlik va xavfsizlikni ta’minlashga, tezkor globallashuv
jarayonida davlatlarning barqaror rivojlanishida ko’maklashishga mas’ul bo’lgan
yagona universal tashkilot sifatida ko’radi.Mamlakatimiz Yevropada xavfsizlik va
hamkorlik tashkiloti, Shanxay hamkorlik tashkiloti va Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi
tashkilotlati bilan ushbu tuzilmalarning mexanizmlaridan zamonaviy muammolar va
tahdidlarga qarshi kurashishda, ko’p tomonlama hamkorlikni rivojlantirishda samarali
foydalanish maqsadida o’zaro sherikchilikni yanada rivojlantiradi.O’zbekiston xalqaro
moliya institutlari bilan, shu jumladan, Osiyo taraqqiyot banki, Jahon banki, Xalqaro
valyuta jamg’armasi, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo infratuzilma
investitsiyalari banki va Yevropa investitsiya banklari bilan energetika, transport,
qishloq xo’jaligi, uy-joy qurilishi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish
bo’yicha yangi loyihalarni amalga oshirishda hamkorlikni faollashtirish uchun barcha
12

sa’y-harakatlarni olib boradi.Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasi dunyoning 130
dan ortiq davlatlari bilan diplomatik aloqalar o’rnatgan. Toshkentda 44 ta chet el
elchixonalari, 1 ta bosh konsullik, 8 ta faxriy konsullar, 17 ta xalqaro tashkilotlar
vakolatxonalari, 13 ta xorijiy xalqaro hukumatlararo va hukumat tashkilotlari
vakolatxonalari, 1 ta diplomatik maqomga ega savdo vakolatxonasi faoliyat
ko’rsatmoqda. Xorijiy mamlakatlarda va xalqaro tashkilotlarda O’zbekiston
Respublikasining 55 ta diplomatik va konsullik vakolatxonalari mavjud. O’zbekiston
100 dan ortiq xalqaro tashkilotlarning a’zosi bo’lib, mamlakatimiz turli xil ko’p
tomonlama hamkorlik tuzilmalari bilan o’zaro sherikchilik aloqalarini rivojlantiradi.

13

II BOB. O`ZBEKISTON ISTITUTSIONAL ISLOXOTLARI VA
IQTISODIYOTNI BOSHQARISH DAVLAT TUZULMALARINING
SHAKILLANTIRILISHI
2.1. O’zbekiston Respublikasining Osiyo va Jahonning yuqori darajada
rivojlangan davlatlari bilan amalga oshirayotgan iqtisodiy aloqalari
TASHQI IQTISODIY FAOLIYAT TOVAR NOMENKLATURASI–TIF TN
(Товарная номенклатура внешно-экономическое деятел’ности ТНВЭД) yoki
uyg’unlashgan tizim nomenklaturasi-UTN
(Номенклатура гармонизированной системы–НГС) faoliyatni davlat
boshqaruvi sistemasi bo’lib, tovarlarning bo’limlari, guruhlari va subpozitsiyalari uchun
sinflashning asosiy qoidalari, qo’shimcha izoxlar va klassifikatsiya qismlaridan iborat.
UTN–tashqi iqtisodiy faoliyat ko’p maqsadli tovar nomenklaturasi hisoblanib, u
tovarlarni Har taraflama ixchamlashtirilgan holda batafsil ta’riflovchi klassifikatordir. U
xalqaro savdo-sotiq statistik ma’lumotlarini taqqoslash va analiz qilishda, bojxona
tijorat faoliyati, statistik xizmat talablarini qondiruvchi tovarlarni uyg’unlashgan tizimda
tariflash va kodlash bo’yicha xalqaro konventsiyaning ajralmas qismidir. Mamlakat
tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirish. bojxona yo’li bilan tartibga solishda
nomenklaturadan foydalanish yo’lga qo’yilgan. Tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish
va soddalashtirishda tovar nomenklaturaning ahamiyati juda cheksizdir savdo-sotiqning
eksport-import operatsiyalarining rivojlanishi va murakkablashishi ularga oid
hujjatlarning takomillashtirilishiga sabab bo’ladi. SHuning uchun ham tovar nomini
raqamli kodlar bilan ifodalashdan xalqaro miqyosda eng qulay usul hisoblanadi.
Eksport-import operatsiyalarining rivojlanishi va murakkablashuvi ularga oid bo’lgan
hujjatlarni takomillashtirilishiga yoki ularga kerakli zamonaviy qo’shimchalar
kiritilishiga sabab bo’lmokda. Dastlabki yaratilgan klassifikatsion sistemalar o’ta sodda
14

to’zilgan bu–lib, ma’lum miqdordagi boj va to’lovlar undirilishi lozim bo’lgan
tovarlarning ruyxatidan iborat edi. Biroq tovarlar turlarining o’zgarishi bilan ulardan
undiriladigan boj miqdorlarini belgilovchi aniq va printsipial klassifiqatorni yaratish
zarur bo’ldi. Yagona xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan tovar nomenklaturasini yaratish,
uchun bir asr davomida o’rinishlar olib borilgan. 1853–1908 yillar davomida shu
maqsadda bir qancha xalqaro kongresslar o’tkazilgan. Dastlabki nomenklatura 1853
yilda Bryusselda imzolangan. U xalqaro statistik nomenklaturaning yaratilishiga imkon
yaratdi.1869, 1872, va 1876 yillarda xalqaro statistik kongresslar bo’lib o’tdi va 1885
yilda xalqaro statistika instito’ti tashkil etildi. Dastlabki yagona statistiq nomenklatura
1913 yilda Bryussel shaxrida 2-xalqaro savdo statistikasiga bag’ishlab o’tkazilgan
Konfvrentsiyada qabul qilindi. Unga 29 davlat rahbarlarigina imzo chekkan bo’lib,
fakatgina 5 ta guruh (tirik hayvonlar, oziq-ovqat mahsulotlari, qayta ishlanadigan
materiallar, ishlab chiqarilgan mahsulotlar. oltin va kumush) va 186 tagina tovar o’rni
belgilangan edi. Keyinrok 19 27-37 yillarda yagona bojxona nomenklaturasi (Jeneva
nomenklaturasi) ga asos solindi. U 21 ta bo’lim, 86 ta guruxlarga joylashtirilgan 991 ta
poziyatsiyadan iborat edi. Ikkinchi jahon urushidan keyin davlatlar iqtisodiyotini tiklash
va savdo-sotiqni rivojlantirish maqsadida yangi nomenklaturaga ehtiyoj sezildi. Yevropa
bojxona. ittifoqining ishchi guruhi tomonidan Jeneva nomenklaturasi asosida 1950
yilning 15 dekabrida Bryussel’ shahrida tovarlarni bojxona ta’rifi bo’yicha
klassifikatsiyalash maqsadida nomenklatura qabul qilindi. O’z navbatida oltmishinchi
yillar oxirida bu nomenklaturaga ham o’zgartirishlar kiritish talab etildi. Bu ishga. 1970
yillardai boshlab kirishildi va tayyorlov ishlari 1981 yilda tugallandi. 1983 yilning 14
iyunida Bryussel’ shahrida tovarlarni uyg’unlashgan tizimda ta’riflash va kodlash
bo’yicha xalqaro Konventsiya qabul qilindi. U 20 moddadan va asosiy qoidalardan
iborat bo’lib, ingliz va frantsuz tilidagi asl nusxalari Bryussel’ shahrida saqlanadi.
Nomenklaturadan xalqaro miqyosda foydalanish esa 1988 yilning 1 yanvaridan joriy
etildi. Eksport-import operatsiyalarining rivojlanishi va murakkablashuvi ularga oid
bo’lgan hujjatlarni takomillashtirilishiga yoki ularga kerakli zamonaviy qo’shimchalar
kiritilishiga sabab bo’lmokda. Dastlabki yaratilgan klassifikatsion sistemalar o’ta sodda
15

to’zilgan bu–lib, ma’lum miqdordagi boj va to’lovlar undirilishi lozim bo’lgan
tovarlarning ruyxatidan iborat edi. Biroq tovarlar turlarining o’zgarishi bilan ulardan
undiriladigan boj miqdorlarini belgilovchi aniq va printsipial klassifiqatorni yaratish
zarur bo’ldi. Yagona xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan tovar nomenklaturasini yaratish,
uchun bir asr davomida o’rinishlar olib borilgan. 1853–1908 yillar davomida shu
maqsadda bir qancha xalqaro kongresslar o’tkazilgan. Dastlabki nomenklatura 1853
yilda Bryusselda imzolangan. U xalqaro statistik nomenklaturaning yaratilishiga imkon
yaratdi.1869, 1872, va 1876 yillarda xalqaro statistik kongresslar bo’lib o’tdi va 1885
yilda xalqaro statistika instito’ti tashkil etildi. Dastlabki yagona statistiq nomenklatura
1913 yilda Bryussel shaxrida 2-xalqaro savdo statistikasiga bag’ishlab o’tkazilgan
Konfvrentsiyada qabul qilindi. Unga 29 davlat rahbarlarigina imzo chekkan bo’lib,
fakatgina 5 ta guruh (tirik hayvonlar, oziq-ovqat mahsulotlari, qayta ishlanadigan
materiallar, ishlab chiqarilgan mahsulotlar. oltin va kumush) va 186 tagina tovar o’rni
belgilangan edi. Keyinrok 19 27-37 yillarda yagona bojxona nomenklaturasi (Jeneva
nomenklaturasi) ga asos solindi. U 21 ta bo’lim, 86 ta guruxlarga joylashtirilgan 991 ta
poziyatsiyadan iborat edi. Ikkinchi jahon urushidan keyin davlatlar iqtisodiyotini tiklash
va savdo-sotiqni rivojlantirish maqsadida yangi nomenklaturaga ehtiyoj sezildi. Yevropa
bojxona. ittifoqining ishchi guruhi tomonidan Jeneva nomenklaturasi asosida 1950
yilning 15 dekabrida Bryussel’ shahrida tovarlarni bojxona ta’rifi bo’yicha
klassifikatsiyalash maqsadida nomenklatura qabul qilindi. O’z navbatida oltmishinchi
yillar oxirida bu nomenklaturaga ham o’zgartirishlar kiritish talab etildi. Bu ishga. 1970
yillardai boshlab kirishildi va tayyorlov ishlari 1981 yilda tugallandi. 1983 yilning 14
iyunida Bryussel’ shahrida tovarlarni uyg’unlashgan tizimda ta’riflash va kodlash
bo’yicha xalqaro Konventsiya qabul qilindi.
U 20 moddadan va asosiy qoidalardan iborat bo’lib, ingliz va frantsuz tilidagi asl
nusxalari Bryussel’ shahrida saqlanadi. Nomenklaturadan xalqaro miqyosda foydalanish
esa 1988 yilning 1 yanvaridan joriy etildi. Eksport-import operatsiyalarining rivojlanishi
va murakkablashuvi ularga oid bo’lgan hujjatlarni takomillashtirilishiga yoki ularga
kerakli zamonaviy qo’shimchalar kiritilishiga sabab bo’lmokda. Dastlabki yaratilgan
16

klassifikatsion sistemalar o’ta sodda to’zilgan bu–lib, ma’lum miqdordagi boj va
to’lovlar undirilishi lozim bo’lgan tovarlarning ruyxatidan iborat edi. Biroq tovarlar
turlarining o’zgarishi bilan ulardan undiriladigan boj miqdorlarini belgilovchi aniq va
printsipial klassifiqatorni yaratish zarur bo’ldi. Yagona xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan
tovar nomenklaturasini yaratish, uchun bir asr davomida o’rinishlar olib borilgan. 1853–
1908 yillar davomida shu maqsadda bir qancha xalqaro kongresslar o’tkazilgan.
Dastlabki nomenklatura 1853 yilda Bryusselda imzolangan. U xalqaro statistik
nomenklaturaning yaratilishiga imkon yaratdi.1869, 1872, va 1876 yillarda xalqaro
statistik kongresslar bo’lib o’tdi va 1885 yilda xalqaro statistika instito’ti tashkil etildi.
Dastlabki yagona statistiq nomenklatura 1913 yilda Bryussel shaxrida 2-xalqaro savdo
statistikasiga bag’ishlab o’tkazilgan Konfvrentsiyada qabul qilindi. Unga 29 davlat
rahbarlarigina imzo chekkan bo’lib, fakatgina 5 ta guruh (tirik hayvonlar, oziq-ovqat
mahsulotlari, qayta ishlanadigan materiallar, ishlab chiqarilgan mahsulotlar. oltin va
kumush) va 186 tagina tovar o’rni belgilangan edi. Keyinrok 19 27-37 yillarda yagona
bojxona nomenklaturasi (Jeneva nomenklaturasi) ga asos solindi. U 21 ta bo’lim, 86 ta
guruxlarga joylashtirilgan 991 ta poziyatsiyadan iborat edi. Ikkinchi jahon urushidan
keyin davlatlar iqtisodiyotini tiklash va savdo-sotiqni rivojlantirish maqsadida yangi
nomenklaturaga ehtiyoj sezildi. Yevropa bojxona. ittifoqining ishchi guruhi tomonidan
Jeneva nomenklaturasi asosida 1950 yilning 15 dekabrida Bryussel’ shahrida tovarlarni
bojxona ta’rifi bo’yicha klassifikatsiyalash maqsadida nomenklatura qabul qilindi. O’z
navbatida oltmishinchi yillar oxirida bu nomenklaturaga ham o’zgartirishlar kiritish
talab etildi. Bu ishga. 1970 yillardai boshlab kirishildi va tayyorlov ishlari 1981 yilda
tugallandi. 1983 yilning 14 iyunida Bryussel’ shahrida tovarlarni uyg’unlashgan tizimda
ta’riflash va kodlash bo’yicha xalqaro Konventsiya qabul qilindi. U 20 moddadan va
asosiy qoidalardan iborat bo’lib, ingliz va frantsuz tilidagi asl nusxalari Bryussel’
shahrida saqlanadi. Nomenklaturadan xalqaro miqyosda foydalanish esa 1988 yilning 1
yanvaridan joriy etildi.
TIF TN ni to’zishda 59 ta davlatdan ekspertlar va ko’plab davlatlararo hamda
nodavlat iqtisodiy tashkilotlari, shu jumladan xalqaro savdo palatasi, "Ta’rif va savdo
17

bo’yicha oliy kengash", standartlash bo’yicha xalqaro tashkilot, BMT ning statistik
byurosi katnashgan.Yangi texnologiyalarning vujudga kelishi, ularning tez fursatlarda
ishlab chikarishga joriy etilishi. hamda savdo-sotiqning rivojlanishi nomenklaturaning
uzliksiz boyitib boritilishini taqazo etadi. Uning takomillashtirilgan va tuldirilgan
ikkinchi nashri qayta chop etilib, 19 92 yilning 1 yanvaridan kuchga kirdi. 1993 yidda
uchinchi nashri chop etildi.
Nomenklaturaning asosini quyidagilar tashqil etadi:
Xalqaro Bojxona kengashi nomenklaturasining oxirgi redaktsiyasi;
Vryussel’ bojxona nomenklaturasi:
BMT xalqaro savdo klassifiqatori:
12 ta xalqaro va milliy klassifikatsion sistemalar.
TIF TN dan davlatlarining 80% dan ortigi, ya’ni GATT (Qeneral aqrement on tarifs
and trade–Генеральное соглашеные о тарифах и торговле) ta’rif va savdo bo’yicha
Bosh bitim, tarkibidagi 150 davlat (bu davlatlar hissasiga dunyo savdo-sotig’ining 90%
to’g’ri keladi), shu jumladan MDX davlatlari foydalanadilar.
4.Bo’lim va guruhlarda tovarlarning joylashtirilish printsipi
Tovar nomenklaturasida barcha tovarlar oddiydan murakkabga qarab, nihoyatda
aniqlik bilan joylashtirilgan. M: birinchi bo’limda tirik hayvonlar va ularning
mahsulotlari, ikkinchi bo’limda o’simliklar va ularning mahsulotlari, uchinchi bo’limda
o’simlik va hayvon yoglari, qisqasi qishloq xo’jalik mahsulotlaridan boshlanib, yuqori
texnik tovarlar va san’at asarlari bilan yakunlanadi. Har bir guruh ma’lum sanoat
tarmog’iga tegishli mahsulotlarni o’z ichiga oladi. Ba’zan bu holatlardan chetlanishlar
kuzatilishi mumkin.
Misollar:
- tabiiy va sun’iy jun, hamda undan olinadigan mahsulotlar,
- to’qimachilik sanoati mahsulotlari aralash holda beriladi;
- bolalar poyavzali tovar nomenklaturasida izoxlanmagan bo’lib, unga tayyorlangan
mahsuloti bo’yicha pozitsiya beriladi;
- tsirk ayig’i tirik hayvonlar guruhida sinflanmaydi.
18

1. O’lchov birliklari
Tovarlar uchun o’lchov birliklari ikki guruhga bo’linadi: asosiy va qo’shimcha.
Og’irlik o’lchov birligi, ya’ni kg barcha tovarlar uchun asosiy o’lchov birligi, kolgan
barcha turdagi o’lchov birliklari qo’shimcha o’lchov birliklari hisoblanib, ulardan
ta’rifli, nota’rif boshqaruv (litsenziyalash. kvotalash va, boshqalar) da kenng
foydalaniladi. Tovar nomenklaturasining birinchi va ikkinchi tirik hayvonlar, o’simliklar
va ularning mahsulotlari joylashtirilgan bo’limlarida kg bilan birgalikda ko’prok dona
(sht) o’lchov birligi, suyukliklar uchun–l, tamaki mahsulotlari sigaretlar uchun 100 sht,
yoki 1000 sht o’lchov birliklari, gazlamalar uchun kub.m o’lchov birligi, matolar jun,
teri uchun m. kv o’lchov birligi, oyoq kiyimlari uchun juft (par) o’lchov birligi va
boshqa o’lchov birliklari ishlatiladi.
2. Raqamlar va chiziqlarning izoxlari
Tovarlarni kodlar bilan ifodalashda tukkiz raqamdan foydalaniladi:
1-6-raqamlar–UT bo’yicha (ularni o’zgartirilmaydi
7-8-raqam (razryad)lar Yevropa Iqtisodiy Hamkorligi Kombinirlangan
nomenklaturasi (KNEES) sistemasi bo’yicha 9-raqam muayyan davlat tovarlari uchun.
Davlatlar uz milliy xususiyatlarini hisobga olgan uyg’unlashgan tizimning asosiga zid
bo’lmagan holda guruhlarga guruhchalar kiritishi mumkin. Fakat milliy tovar kodi
ishlatilganda dastlabki oltita raqam o’zgarmasligi kerak.
Uyg’unlashgan tizim qonuniy hujjat, chunki qoidalar, bo’lim va guruhlarga berilgan
izoxlar huquqiy hujjatlar hisoblanadi.
Uyg’unlashgan tizimda tovarning pozitsiyasi uchun turtta va subpozitsiyasi uchun esa
oltita raqam ajratilgan. Dastlabki ikki raqam shu tovarni kelib chiqishini belgilovchi
bo’limga mos bo’ladi, 3-4–raqamlar mahsulotning shu bo’limdagi pozitsiyasini, 5-6-
raqamlar subpozitsiyasini va 7--9--raqamlar podsubpozitsiyasini belgilaydi..
2.2 O’zbekiston iqtisodiyotining jahon bozoridagi o‘rni va iqtisodiy islohotlarning
chuqurlashuvi va faoliyatni tartibga solish
Koronavirus Tashqi iqtisodiy faoliyat firmalarning ishlab chiqarish-xo‘jalik,
tashkiliy-iqtisodiy va tashkiliy funksiyalari yig‘indisini ifodalaydi.
19

O‘zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyati to‘g‘risida» gi
Qonuniga ko‘ra tashqi iqtisodiy faoliyat deganda O‘zbekiston Respublikasi davlat
idoralarining, yuridik va jismoniy shaxslarining xorijiy davlatlar, ularning yuridik va
jismoniy shaxslari, xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro foydali hamkorlik o‘rnatishga,
bunday hamkorlikni rivojlantirishga qaratilgan jami amaliy harakatlari tushuniladi.
Tashqi savdo operatsiyalari kompleksi beshta tasniflash mezoni bo‘yicha
guruhlarga ajratilishi mumkin:
♦savdo yo‘nalishlari;
♦tovarlar va xizmatlar turlari;
♦tovarlarning tayyorlik darajasi;
♦qo‘llanadigan savdo usullari;
♦savdoning tashkiliy shakllari.
Milliy (ichki) marketing xalqaro marketingdan ilgari paydo bo‘lgani va
rivojlagani sababli unda foydalaniladigan strategiya, tamoyil va uslubiyatlar xalqaro
marketing uchun ham xosdir. Shu bilan birga, xalqaro bozorga chiqishda firma faqat
ilgari o‘zlashtirilgan marketing vositalarini qo‘llash bilan cheklanishi mumkin.
Tamomila yangi vaziyat, xilma-xil tashqi muhit, asosiy omillar sonining o‘sishi firma
xalqaro faoliyatida o‘ziga xos muhit shakllanishiga olib keladi (tashqi iqtisodiy faoliyat
risklarini boshqarish, xalqaro moliyaviy menejment, xalqaro savdo ishi va h.k.). Xalqaro
bozorga chiqishda firma ushbu mamlakat xususiyatlariga bog‘liq holda o‘zgarib
turadigan, notanish faoliyat sharoitlariga duch keladi. Bu esa quyidagi oqibatlarga olib
kelishi mumkin:
♦firma faoliyatini axborot bilan ta’minlashga ehtiyoj ortadi;
♦firma faoliyatining turli sohalarini muvofiqlashtirish va uning turli bo‘linmalari
harakatlari muvofiqlashtirilgan bo‘lishiga talablar kuchaytiriladi;
♦risk umumiy darajasi ortadi, firma faoliyatida qo‘shimcha risk turlari paydo
bo‘ladi.
Shunday qilib, xalqaro marketing tashqi bozorlarga chiqishda mustaqil faoliyat
sohasini ifodalaydi. uni quyidagi tarzda ta’riflash mumkin.
20

Xalqaro marketing bu - bozor muhitiga ta’sir ko‘rsatish va uning sharoitlariga
bittada nortiq mamlakatda faoliyat ko‘rsatadigan firmani moslashtirish bo‘yicha chora-
tadbirlarni rejalashtirish, amalga oshirish, nazorat va tahlil qilish tizimi.
Xalqaro marketing qisqaroq va umumlashtirilgan tarzda o‘z mamlakati hududidan
tashqarida firmaning tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish bo‘yicha chora-
tadbirlari kompleksi sifatida tavsiflash mumkin.
Xalqaro marketing, uning nazariyasi, uslubiyat va infratuzilmasi rivojlanishida
nafaqat marketing faoliyati bilan shug‘ulanadigan firmalar, balki ixtisoslashgan xalqaro
tashkilotlar ham faol rol o‘ynaydi. Ularning orasida eng mashhur va ahamiyatga ega
bo‘lganlar - Yevropa jamoatchilik fikrini o‘rganish va marketing jamiyati (ESOMAR),
Xalqaro marketing federatsiyasi (IMF). 1932 yil tashkil etilgan va hozirgi paytda TMK
ma’muriyati vakillari, o‘qituvchilar va ilmiy xodimlar qatoridan 25 mingdan ortiq
a’zoga ega bo‘lgan Amerika marketing assotsiatsiyasi (AMA) mohiyatan xalqaro
maqomga ega.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi va baynalmilallashuv jarayoni jahon
bozorida chuqur o‘zgarishlarga olib keldi. Bundan o‘n yil oldin milliy chegaralar
doirasida o‘zini bemalol his qilib yurgan ko‘plab korxonalar o‘sib borayotgan raqobatga
duch keldi va tashqi bozorlarda yangi o‘sish katalizatorlar izlashga majbur bo‘ldi.
Xalqaro marketingdan foydalanish faqat savdo operatsiyalariga aloqador emas,
balki tashqi iqtisodiy aloqalarning boshqa sohalarida ham amal qiladi: qo‘shma korxona
va sho‘ba korxonalar tashkil etish, ilmiy-texnik ayirboshlash, litsenziya va nou-xaular
berish, transport, sug‘urta, turistik va boshqa xizmatlar ko‘rsatish; xalqaro ijara
operatsiyalari va h.k.
Савдо йўналишлари Товарнинг тайёрлик
Экспорт, импорт, реэкспорт, реимпорт даражаси:
Тайёр маҳсулот, тарқоқ асбоб-ускуналар, комплексли асбоб-ускуналар
21

Ташқи савдо операцияларини
бўйича таснифлаш
Савдо шакллари: Савдо усуллари: Товар ва хизмат
бартер операциялари, тўғридан-тўғри савдо турлари:
жавоб тариқасида қилиш, билвосита савдо, Машина-техника
харидлар, компенсация савдо уйлари ва маҳсулоти, хомашё
фирмалари, агентлик товарлари, илмий-техник
маҳсулотни сотиб битимлари, брокерлик операциялари, халқаро
маҳсулот, товар белгилари, озиқ-овқат
олиш, саноат савдо биржалари, халқаро товарлари,
истеъмол
ҳамкорлиги, аукционлар, халқаро товарлари, консалтинг,
«продакшен шеринг» савдолар, молиявий лизинг
инжиниринг, туристик хизматлар
rasm. Tashqi savdo operatsiyalarining tasniflanishi
Xalqaro marketingning zamonaviy modelini shartli ravishda ishlab chiqarish-
investitsion model deb atash mumkin (avvalgi savdo-vositachilik modelidan farqli
ravishda). U sifat o‘zgarishlariga uchradi, xalqaro marketingda ko‘pincha nafaqat
millatlararo, balki global marketing sifatida ko‘rib chiqiladigan yuqori darajaga erishdi.
22

"Coca-Cola", "IBM", "Procter & Gamble" kabi jahonga mashhur amerika
firmalari hozirgi darajasiga erishganing asosiy sababi avvalo shundaki, ular jahon
bozoriga, xususan, xalqaro marketingdan foydalanish hisobiga chiqdilar va uni
muvaffaqiyat bilan o‘zlashtirib oldilar. Har bir milliy bozor doimo chegaralangan
bo‘ladi: aholi soni bilan, talabdaromad-dlar bilan. Shu sababli barcha rivojlangan
mamlakatlar va ularning eng yirik kompaniyalari doimo yangi bozorlar izlaydilar.
Tashqi bozorga chiqish va unda ishlashda korxona tamomila yangi vaziyatga va
qaror qabul qilishga ta’sir etuvchi omillar sonining ortishiga duch keladi.
Bozorda faoliyat ko‘rsatayotgan firmalar atrofida yuzaga keladigan turli yopiq
aloqa tizimlarida marketing nazariyasi ichki va tashqi muhitni farqlaydi.
Ichki muhitga firmaning funksional strukturalari; tovarlar ishlab chiqish, ishlab
chiqarish va sotish tizimi; kadrlar malakasi va ulardan foydalanish; turli boshqaruv
darajalari o‘rtasida axborot uzatish tizimlari va h.k. kiradi.
Tashqi (atrofdagi) muhit - juda murakkab tizim bo‘lib, unga raqobatchilar,
xaridorlar, vositachilar, moliyaviy muassasalar, bojxona va boshqa hukumat organlari
kiritiladi. Tashqi muhit sharoitlarini baholashda mamlakatdagi iqtisodiy vaziyat, siyosiy
muhit, tabiiy sharoitlar, madaniy va boshqa an’analar, fan-texnika yutuqlari va
boshqalar muhim rol o‘ynaydi. Tashqi muhit ko‘rsatkichlarini to‘g‘ri baholash, undan
marketing strategiyasi va taktikasida foydalanish xalqaro marketing uchun o‘ta muhim
ahamiyat kasb etadi, firmaning tashqi iqtisodiy faoliyati natijalariga hal qiluvchi ta’sir
ko‘rsatishi mumkin bo‘ladi.
Ichki va tashqi muhit omillarini ikki guruhga ajratish mumkin: 1) firma
tomonidan boshqariladigan omillar; 2) firma tomonidan boshqarilmaydigan (demak,
firmaning o‘ziga moslashishini talab qiladigan) omillar.
Xalqaro marketingga nisbatan tashqi muhit ko‘pincha ikki qismga bo‘linadi:
iqtisodiy va madaniy muhit. Biroq batafsilroq o‘rganish uchun uni to‘rt qismga:
iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy, siyosiy-huquqiy va tabiiy sohaga ajratish maqsadga
muvofiq.
23

Mamlakat iqtisodiy muhiti tovar va xizmatlar iste’molining hozirgi va potensial
imkoniyatlarini ko‘rsatadi. Iqtisodiy muhitni tavsiflaydigan asosiy ko‘rsatkichlar:
turmush darajasi, yalpi milliy mahsulot, iqtisodiyotning rivojlanish darajasi va milliy
valyuta barqarorligi.
Yalpi milliy mahsulot (YAMM) bu - mamlakatda yil davomida yaratilgan tovarlar
va xizmatlar umumiy qiymati. YAMM umumiy hajmi va uning aholi jon boshiga to‘g‘ri
keladigan ko‘rsatkichlari mamlakat farovonligining eng tez-tez foydalaniladigan
indikatorlari sanaladi, chunki ular muntazam chop etiladi va ularni boshqa mamlakatlar
ko‘rsatkichlari bilan taqqoslash mumkin bo‘ladi. Biroq jon boshiga to‘g‘ri keladigan
YAMM o‘rtacha hajmi haqidagi ma’lumotlar yolg‘on bo‘lishi ham mumkin.
Birinchidan, ular daromad taqsimlanishini emas, balki faqat o‘rtacha qiymatlarni
ko‘rsatadi. Ikkinchidan, bir xil daromad odamlarga turli mamlakatlarda turlicha turmush
darajasini ta’minlashi mumkin.
Turmush darajasi mamlakatda iste’mol qilinadigan tovarlar va xizmatlar o‘rtacha
miqdorini tavsiflaydi. Uni o‘lchashda foydalaniladigan yo‘llardan biri - o‘rtacha
ishlayotgan odamga u yoki bu miqdorda oziq-ovqat, kiyim-bosh va boshqa tovarlar
xarid qiliga pul ishlab topish uchun zarur bo‘lgan vaqt uzunligini aniqlashdir.
Mamlakatning iqtisodiy o‘sish darajasi ko‘p jihatdan xalqaro marketingdan
foydalanish imkoniyatlarini belgilab beradi. Eng kichik imkoniyatlar odatda rivojlangan
mamlakatlarda bo‘ladi, biroq ularda aholi soni qoidaga ko‘ra, barqaror bo‘ladi, ko‘plab
mahsulot turlarini sotish esa to‘yinish bosqichiga yetadi. Rivojlanayotgan
mamlakatlarda esa aholi soni tez o‘sadi va garchi, hozirgi paytda ularda import nisbatan
kichik bo‘lsada, xalqaro marketing nuqtai-nazaridan eng uzoq muddatli istiqbolga aynan
shu mamlakatlar ega.
Valyuta barqarorligi xalqaro marketingda albatta hisobga olinadi, chunki
firmaning milliy valyutasiga nisbatan xorijiy valyuta kursining tebranishi tovarlar sotuvi
va foyda hajmiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingi tadqiqotlari
24

Nazariy va amaliy faoliyatda ko‘pincha «marketing» va «marketing tadqiqoti»
(marketing research, MR, MT) atamalari o‘rtasiga tenglik belgisi qo‘yiladi. Bunday
soddalashtirish doim ham o‘rni emas, chunki u butun marketing faoliyatida marketing
tadqiqotlari ahamiyatining o‘ta muhim ekanligini ko‘rsatadi.
Marketing tadqiqoti bu - tijorat risklari va axborot noaniqligini pasaytirish
maqsadida tovarlar va xizmatlar marketingi bilan bog‘liq ma’lumotlari sistematik
ravishda to‘plash, qayd qilish va tahlil qilishdir.
Marketing tadqiqotlarini qo‘llash sohasi chegaralanmagan, shu sababli jahon
amaliyotida eng ko‘p uchraydigan asosiy tadqiqot turlarini ajratib o‘tamiz:
♦bozorni tadqiq etish (Market Research);
♦sotuvni tadqiq etish (Sales Research);
♦iqtisodiy tahlil (Business Economics Research);
♦reklamani tadqiq etish (Advertising Research);
♦xaridorlar xulq-atvorini o‘rganish yoki motivatsion tahlil (Motivations
Research).
Yirik xorijiy firmalarning aksariyati (80%ga yaqin) o‘zining marketing
tadqiqotlari bo‘limiga ega sanaladi. Bu bo‘limlarning xodimlari orasida statistiklar,
iqtisodchilar, sotsiologlar, psixologlar va h.k. ni uchratish mumkin. Ular tomonidan
o‘tkaziladigan tadqiqot turlari judayam xilma-xildir. Marketing tadqiqotlarini batafsilroq
ko‘rib chiqishga kirishishdan oldin eslatib o‘tish joizki, odatda xalqaro marketing
tadqiqotidan oldin qiziqtirayotgan mamlakat haqida umumiy ma’lumotlar, jumladan:
hududining hajmi, aholi soni, milliy resurslari, davlat tuzumi, iqtisodiyot strukturasi, pul
tizimi, ijtimoiy-madaniy xususiyatlari tahlil qilinadi.
MT tematikasi va ko‘lamidan qat’i nazar, istalgan marketing tadqiqoti
o‘tkazishning quyidagi asosiy bosqichlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
MT muammolarini aniqlash va maqsadlarini belgilash MI.
axborot manbalari tanlash.
ikkilamchi axborot to‘plash va tahlil qilish.
25

♦zarur birlamchi axborot to‘plash uslubiyati va mazmunini belgilash.
♦ ma’lumotlarni tahlil qilish, xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish.
♦ olingan natijalarni taqdim etish va amaliy foydalanish.
Marketingda barcha tadbirlar bozorlarni bilishga asoslanadi.
Bu jihatdan xalqaro marketing ham istisno emas. Ichki va tashqi bozorlarda
marketing tadqiqotlari o‘rtasida jiddiy farq yo‘q; ikkala holatda ham bir xil tamoyillar
va usullar foydalaniladi. Biroq xorijiy bozorlar faoliyat xususiyatlari va ularda ishlash
sharoitlari izohlanadigan o‘ziga xosliklar mavjud bo‘lib, tashqi savdo marketingiga
ularni hisobga olish zarur bo‘lgan jihatlarni baxsh etadi.
Birinchi navbatda, bu MT mazmuni va strukturasiga ta’sir etadi. Tashqi
bozorlarda o‘tkaziladigan MT odatda ikki «blok» dan iborat bo‘ladi - bozorni tadqiq
etish hamda «blok» larning har birida tor amaliy vazifalarni ajratgan holda firmaning
potensial imkoniyatlarini tadqiq etish.
Bozorni tadqiq etish quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
talabni, tovar taklifini va ularning nisbatini o‘rganish;
bozorning rivojlanish istiqbollarini tahlil qilish;
savdo shakllari va usullarini o‘rganish;
qiziqtirayotgan tovar xaridori bo‘lgan firmalarni o‘rganish;
raqobatchilar faoliyatini baholash;
♦ tijorat amaliyoti, transport, huquqiy, ijtimoiy-siyosiy va boshqa sharoitlarni
o‘rganish.
Firma imkoniyatlarini tadqiq etish quyidagilarni taqozo etadi:
firmaning xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish;
real va potensial raqobatchilar harakatlarini tahlil qilish;
mahsulot raqobatbardoshligini tahlil qilish;
firma raqobatbardoshligini tahlil qilish;
firmaning potensial raqobat imkoniyatlarini baholash. Tadqiqot o‘tkazish
texnikasi, axborot tarkibi, axborot olish va foydalanish usullariga qarab, tashqi iqtisodiy
faoliyatda marketing tadqiqotlarini quyidagi turlarga ajratish mumkin.
26

Kabinet tadqiqotlari (desk research) odatda ikkilamchi axborot asosida amalga
oshiriladi va ko‘rib chiqilayotgan sohaga nisbatan qo‘llaganda quyidagi ma’lumotlar
haqida umumiy tasavvurlar beradi:
bojxona qonunchiligining holati;
jahon tovar bozorining holati va rivojlanish istiqbollari;
alohida hududlar konyunkturasining holati va rivojlanish
tendensiyalari;
♦alohida mamlakatlar iqtisodiyotining holati;
alohida mamlakatlarning savdo-siyosiy rejimlari;
bozorning ochiqligi, uning hududiy uzoqligi;
turli transport vositalarida tashish qiymati va h.k. Kabinet tadqiqotlari nisbatan
arzon bo‘lib, firmani qiziqtiradigan savollarga tezda javob topish imkonini beradi.
Ularda hukumat hisobotlari, tashqi savdo tashkilotlarining dosyesi, kompyuter
ma’lumotlar to‘plami va h.k. ni o‘rganish natijasida olish mumkin bo‘lgan ikkilamchi
axborot foydalaniladi. Odatda dala tadqiqotlari yo‘li bilan qimmat va sermashaqqat
birlamchi axborot olishga kirishishdan oldin xalqaro bozorlarda marketing tadqiqotlari
o‘tkazish shunday ishlardan boshlanadi.
Dala tadqiqotlari (field research) ushbu holatda firmani qiziqtirayotgan bozorni
bevosita joyida tadqiq etishni ifodalaydi. U bozorni o‘rganishning eng samarali usuli
hisoblanadi, chunki noyob birlamchi axborot olishga imkon beradi, lekin shu bilan bir
paytda eng qimmat va murakkab tadqiqot ham sanaladi, shu sababli unga faqat yirik
kompaniyalargina murojaat qiladi.
Ushbu usulning afzalligi shundaki, u potensiala xaridorlar bilan shaxsiy muloqot
o‘rnatish, xaridorlar o‘rtasida anketa so‘rovlari o‘tkazish va h.k. imkonini beradi.
Bozorni joyida o‘rganish qimmatga tushsada, real xaridorlar talabini baholash imkonini
beradigan, uning omillarini shakllantiradigan birlamchi axborot olish va uni qayta
ishlash, firma rahbariyati tomonidan xorijiy bozorda harakat strategiyasi va taktikasini
ishlab chiqishda natijalarni hisobga olish imkonini beradi.
27

Lekin shunga qaramay, bir qator obyektiv sabablar tufayli xorijiy bozorlarda
marketing tadqiqotlari asosan ikkilamchi axborotga asoslanadi. Ichki bozorlarda keng
foydalaniladigan anketa so‘rovlari mamlakat hududidan tashqarida kamdan-kam
ishlatiladi, birlamchi marketing axboroti to‘plash uchun esa boshqa usul - kuzatuv usuli
qo‘llanadi (masalan, ko‘rgazma, yarmarka, ishbilarmonlik safarlarida va h.k.).
O‘zining moliyaviy, ishlab chiqarish va texnologik imkoniyatlari tahliliga tayanib,
firma o‘z faoliyati bilan u yoki bu sonli bozor segmentlarini qamrab olish darajasi
haqida muhim strategik qaror qabul qiladi.
Firma harakatlari amaliyotda vaziyat qarab qo‘llanadigan bozorni qamrab
olishning beshta usullaridan istlagan birini qo‘llashda samarali bo‘lishi mumkin:
bitta segmentda markazlashuv;
mahsulotning ixtisoslashuvi;
bozor segmentining ixtisoslashuvi;
tanlanma ixtisoslashuv;
bozorni to‘liq qamrab olish.

28

Xulosa
Oxirgi yillarda jahon bozori va ichki bozorlarda narxga oid raqobatning ahamiyati
pasayishi kuzatildi.
Tashqi bozorlarda aniq narx siyosati ishlab chiqish ayniqsa zarurdir. Buni shu
bilan izohlash mumkinki, xalqaro savdoda tovarga to‘g‘ri narx belgilash - juda
murakkab jarayon, chunki xalqaro narx shakllantirishni o‘rganishda e’tiborga olish
lozim bo‘lgan omillar ichki (milliy) bozorda marketingni amalga oshirishda narx
shakllanishiga ta’sir etuvchi omillardan ko‘ra ancha ko‘proq va muhimroq.
Marketingda narx siyosatinin mohiyati shundan iboratki, tovarga unday narx
belgilash va u bilan bozordagi vaziyatga qarab shunday o‘ynash kerakki, ma’lum bozor
ulushiga ega bo‘lish, tovar raqobatbardoshligini saqlash, belgilangan foyda hajmini
ta’minlash va boshqa vazifalarni hal qilish mumkin bo‘lsin.
Aytib o‘tilganidek, xalqaro savdoda tovarga narx belgilash qiyin, chunki u
barqaror bo‘lmagan ko‘rsatkich sanaladi. Unga ko‘p narsa ta’sir ko‘rsatadi: jahon
iqtisodiyot bo‘lib turgan sikl; ishlab chiqarishning ijtimoiy narxi; bozor konyunkturasi;
raqobat; tovar sifati; xaridorlar va ta’minotchilar bilan munosabatlar; ta’minot hajmi va
bazis shartlari; to‘lov shartalri; pul sohasining holati; valyuta ayirboshlash o‘zgaruvchan
kurslari.
Aynan shu sababdan tashqi bozorda muvaffaqiyatga erishish uchun narx siyosati
ishlab chiqish va zarurat yuzaga kelishi bilan uning samaradorligini doimiy tekshirib
borish zarur.
Yangi bozorga chiqish. Xaridorlar e’tiborini jalb qilish va yangi bozorda
mustahkam o‘rin egallash uchun raqobatchilar narxlari bilan yoki o‘zlashtirib bo‘lingan
bozorlarda o‘z tovarlari sotilayotgan narxlar bilan taqqoslaganda arzonlashtirilgan
29

nnarxlar belgilash maqsadga muvofiq. Shundan keyin, ma’lum bir bozor ulushi egallab
olinishi va barqaror mijozlar shakllantirilishi bilan firma asta-sekinlik bilan (bosqichma-
bosqich) narxlarni boshqa ta’minotchilar narxlari darajasigacha ko‘taradi. Narxlarning
bunday oshirilishi abatta biron narsa bilan oqlanishi - masalan, ishlab chiqarish
xarajatlarining ortishi, mahsulot sifatining yaxshilanishi, inflyatsiya tendensiyalari va
h.k. bilan izohlanishi muhim.
Pozitsiyani himoya qilish. Egallab turilgan bozor ulushini saqlashga intiladigan
firma narx, to‘lov shartlari, kafolatlar, servis, reklama, tabalni shakllantirish va sotuvni
rag‘batlantirish tizimining boshqa tadbirlaridan faol foydalanadi.
Bozor segmentalri bo‘ylab ketma-ketilkda o‘tish «razvedka» xarakteriga ega
bo‘lib, to‘lov layoqati eng yuqori bo‘lgan segmentlar izlab topish va o‘zlashtirish uchun
narxlardan foydalanishdan iboart. Sotuvning birinchi bosqichida oshirilgan narxlar
olingandan so‘ng firma tovarni talab moslashuvchanligi yuqoriroq bo‘lgan bozor
segmentlariga yetkazishga o‘tadi (narx pasayishida sotuv hajmi ortadi). Bunday
vaziyatda samarali patent himoyasi, raqobatchilar uchun tovar imtiatsiyasi yaratish va
«nou-xau» ni tez ochish imkoniyati yo‘qligi muhim shart hisoblanadi.
Shunday qilib, eksport marketingida maqsadli yo‘naltirilgan narx siyosati
shundan iboratki, o‘z tovarlariga belgilangan bozor ulushini egalalsh, belgilangan foyda
hajmini olish va h.k. ga xizmat qiladigan narxlar belgilanishi lozim.

30

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati.
1. Каримов И . А . Бош мақсадимиз - кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация
йўлини қатъият билан давом эттириш . Ўзбекистон Республикаси
Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий -
иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган
иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган
Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси . // Халқ сўзи , 2013 йил 19
январь , №13(5687).
2. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учебник. / Под ред.проф.
В.А.Алексунина. - М: «Дашков и К», 2006. -716 с.
3. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учеб. пособие / Под ред. д-ра
экон.наук,проф. Н.А. Нагапетьянца.- М: Вузовский учубник, 2006.-272 с.
4. Маркетинг: Учебник для вузов/ Н.Д.Эриашвили, К.Ховард, Ю.А. Ципкин идр.;
под.ред. Н.Д. Эриашвили. -М: ЮНИТИ-ДАНА, 2009,631 с.
5. Беляев В.И. Маркетинг: основы теории и практики. Учебник. - М: КНОРУС,
2010. - 680 с.
6. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik. -T.:
TDIU, 2011. -202 b.
7. Soliyev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. – T.: Iqtisod-
Moliya, 2010.- 424 b.
31

O'zbekoston institutsional isloxotlari va iqtisodiyotni boshqarish

Купить