• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 50.0KB
Покупки 1
Дата загрузки 17 Апрель 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Shahzodabonu

Дата регистрации 17 Апрель 2025

21 Продаж

Ochiq iqtisodiyotda byudjet-soliq siyosati

Byudjet defitsitini kamaytirish va davlat qarzining ortib ketishini oldini olish muhim. ✅ Misol: Davlat qarzini YAIMga nisbatan 40% dan oshirmaslik bo‘yicha qat’iy cheklovlar kiritish. 20 O‘zbekiston OECD va boshqa xalqaro tashkilotlarning soliq tavsiyalarini joriy qilishni davom ettiradi. ✅ Misol: BEPS (Base Erosion and Profit Shifting) standartlarini to‘liq tatbiq etish. O‘zbekiston iqtisodiyotida byudjet-soliq siyosatining istiqbollari quyidagi yo‘nalishlarda rivojlanadi: 1. Soliq tizimini to‘liq raqamlashtirish va avtomatlashtirish. 2. Soliq yukini kamaytirish va soddalashtirish. 3. Investitsiyalar uchun soliq imtiyozlarini kengaytirish. 4. Davlat byudjetining daromad bazasini oshirish va xarajatlarni optimallashtirish. 5. Eksport, innovatsiya va hududiy rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash. 6. Xalqaro soliq standartlariga moslashish. Ushbu chora-tadbirlar amalga oshirilsa, O‘zbekiston iqtisodiyoti barqaror rivojlanadi va investitsion jozibadorlik oshadi. 20 Hoshimov R. – "Byudjet jarayoni" – O‘zbekiston: "Iqtisod-moliya" nashriyoti, 2021 – 78-103-betlar. 1.3. Ochiq iqtisodiyotda byudjet-soliq siyosatining roli Byudjet-soliq siyosati ochiq iqtisodiyotda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, investitsiyalarni rag‘batlantirish, tashqi savdo balansini muvozanatlash va davlat xarajatlarini samarali taqsimlashda muhim rol o‘ynaydi. Ochiq iqtisodiyot sharoitida fiskal siyosat ichki iqtisodiyot bilan bir qatorda tashqi omillar ta’sirida ham shakllanadi. Byudjet-soliq siyosatining ochiq iqtisodiyotdagi asosiy funksiyalari Funksiya Tavsif Makroiqtisodiy barqarorlik Davlatning fiskal siyosati inflyatsiyani nazorat qilish, iqtisodiy o‘sish sur’atini tartibga solish va byudjet muvozanatini ta’minlashga qaratilgan Soliq yukini boshqarish Ochiq iqtisodiyotda soliq yukini pasaytirish investitsiyalarni jalb qilish va raqobatbardoshlikni oshirishga xizmat qiladi Xalqaro investitsiyalarni rag‘batlantirish Soliq imtiyozlari va qulay fiskal siyosat orqali xorijiy investitsiyalar oqimini oshirish Tashqi savdo balansini muvozanatlash Eksport-import jarayonlarini tartibga solish, bojxona siyosatini shakllantirish va xalqaro hamkorlikni rivojlantirish Byudjet taqchilligini boshqarish Davlat qarzlarini samarali boshqarish, daromad va xarajatlar balansini ta’minlash Byudjet-soliq siyosatining ochiq iqtisodiyotga ta’siri 5 1. Davlat xarajatlari va iqtisodiy o‘sish – Ochiq iqtisodiyotda davlat xarajatlarining oshishi ichki talabni kuchaytirishi mumkin, biroq bu holat import hajmining oshishiga ham olib keladi. Shuning uchun fiskal siyosat davlat xarajatlarini optimal boshqarishga qaratilishi kerak. 2. Soliq yukining investitsiyalarga ta’siri – Ochiq iqtisodiyot sharoitida soliq stavkalarining yuqori bo‘lishi xorijiy investitsiyalarni kamaytirishi mumkin. 5 Mahmudov I. – "Makroiqtisodiyot" – O‘zbekiston: "Iqtisod-moliya" nashriyoti, 2021 – 98-120-betlar. inflyatsiyani nazorat qilishi, byudjet taqchilligini kamaytirishi va xalqaro bozorlar bilan integratsiyani rivojlantirishi mumkin. Mazkur kurs ishi ushbu jarayonlarning nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish orqali quyidagi jihatlar bo‘yicha muhim ahamiyat kasb etadi: 1. Nazariy ahamiyati – Byudjet-soliq siyosatining asosiy tamoyillari va ularning ochiq iqtisodiyot sharoitidagi o‘rnini ilmiy jihatdan tahlil qilishga yordam beradi. Soliq yukining iqtisodiy o‘sishga ta’siri, byudjet taqchilligi va davlat xarajatlarining samaradorligi kabi muhim masalalar o‘rganiladi. 2. Amaliy ahamiyati – O‘zbekiston misolida byudjet-soliq siyosatining hozirgi holati va uning natijalari tahlil qilinib, iqtisodiyotni yanada rivojlantirish uchun tavsiyalar ishlab chiqiladi. Ish natijalari soliq siyosatini takomillashtirish, davlat byudjetini muvozanatlash va fiskal barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha amaliy takliflar berish uchun foydali bo‘lishi mumkin. 3. Tahliliy ahamiyati – O‘zbekiston va boshqa mamlakatlarning fiskal siyosati solishtirilib, xalqaro tajriba asosida mamlakatimiz iqtisodiy siyosatini yanada rivojlantirish yo‘nalishlari aniqlanadi. Kurs ishi predmeti – ochiq iqtisodiyot sharoitida byudjet-soliq siyosatining mazmuni, tamoyillari va uning iqtisodiy jarayonlarga ta’siri hisoblanadi. Tadqiqot doirasida byudjet-soliq siyosatining nazariy asoslari, uning mamlakat iqtisodiyotidagi roli, davlat byudjeti va soliq tizimining asosiy xususiyatlari, shuningdek, O‘zbekiston misolida fiskal siyosatning amaliy jihatlari o‘rganiladi. Kurs ishi doirasida quyidagi jihatlar tahlil qilinadi:  Byudjet-soliq siyosatining mohiyati va asosiy tamoyillari  Davlatning fiskal siyosati orqali iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmlari  Ochiq iqtisodiyot sharoitida byudjet va soliq tizimining o‘ziga xos jihatlari  O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan byudjet-soliq siyosati va uning natijalari 1. Davlat qarzlari – ichki va xalqaro moliyaviy institutlardan kredit olish 2. Soliq tushumlarini oshirish – soliq stavkalarini o‘zgartirish yoki soliq bazasini kengaytirish 10 3. Xarajatlarni qisqartirish – samarasiz xarajatlarni kamaytirish va davlat mablag‘laridan oqilona foydalanish ✅ Misol : O‘zbekistonda 2023-yilda davlat byudjeti taqchilligi YAIMning 4% ini tashkil etgan va bu qarz mablag‘lari hisobiga qoplangan. Davlat byudjeti iqtisodiyotni tartibga solish va barqaror rivojlanish uchun muhim moliyaviy vositadir. Byudjetning daromadlari asosan soliqlar, bojxona tushumlari va davlat aktivlaridan olinadigan daromadlarga asoslangan bo‘lsa, xarajatlari ijtimoiy himoya, sog‘liqni saqlash, ta’lim va infratuzilmaga yo‘naltiriladi. Byudjet balansini ta’minlash uchun davlat soliqlarning samaradorligini oshirish, xarajatlarni optimallashtirish va investitsiyalarni rag‘batlantirishga e’tibor qaratishi zarur. 11 2.3. Byudjet-soliq siyosatining iqtisodiy samaradorligi Byudjet-soliq siyosati iqtisodiyotni tartibga solishning asosiy vositalaridan biri bo‘lib, uning samaradorligi davlatning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, ishlab chiqarishni rivojlantirish, investitsiyalarni jalb qilish va ijtimoiy farovonlikni oshirishdagi roliga bog‘liq. Samarali fiskal siyosat orqali iqtisodiy o‘sish rag‘batlantiriladi, ishsizlik darajasi pasayadi va davlatning moliyaviy holati mustahkamlanadi. Byudjet-soliq siyosatining iqtisodiy samaradorligi quyidagi asosiy omillar orqali baholanadi: 1. Soliq tushumlari va byudjet barqarorligi  Davlat byudjetiga tushadigan soliqlarning hajmi va ulardan samarali foydalanish darajasi iqtisodiy samaradorlikning asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir.  Byudjetning daromad qismi davlat xarajatlarini qoplash bilan birga ortiqcha qarz olish zaruriyatini kamaytirishi lozim. 10 Sodiqov A. – "Moliya siyosati" – O‘zbekiston: "Sharq" nashriyoti, 2015 – 92-110-betlar. 11 Qosimov M. – "Ochiq iqtisodiyot asoslari" – O‘zbekiston: "Yangi asr" nashriyoti, 2018 – 33-58-betlar. siyosat Ekspansion siyosat soliqlarni kamaytirish va davlat xarajatlarini oshirish orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi Restriktiv siyosat esa inflyatsiyani jilovlash uchun soliqlarni oshirish va davlat xarajatlarini qisqartirishni o‘z ichiga oladi Byudjet-soliq siyosatining asosiy tamoyillari quyidagilar hisoblanadi 1. Barqarorlik tamoyili bu davlatning fiskal siyosati makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashi kerakligini anglatadi Soliq tushumlari va davlat xarajatlari mutanosib bo‘lishi shart 2. Adolatlilik tamoyili bu soliqlarning to‘g‘ri taqsimlanishi turli qatlamlar uchun soliqlarning og‘irligi muvozanatli bo‘lishini ta’minlashdir Proportsional progressiv va regressiv soliqlar tizimi shu tamoyilga asoslanadi 4 3. Samaradorlik tamoyili bu soliqlarning yig‘ilishi va davlat xarajatlarining iqtisodiy o‘sish va ishlab chiqarish jarayonlariga ijobiy ta’sir etishini ta’minlashdan iborat Davlat xarajatlari yuqori rentabelli sohalarga yo‘naltirilishi kerak 4. SHaffoflik tamoyili bu soliqlar yig‘ilishi va byudjet mablag‘lari sarflanishi jarayonining ochiqligini ta’minlashni bildiradi Soliq to‘lovchilar va davlat o‘rtasida ishonch bo‘lishi kerak 5. Moslashuvchanlik tamoyili bu fiskal siyosat iqtisodiy holatga qarab tezkor o‘zgarishlarga moslashishi kerakligini anglatadi iqtisodiy o‘sish davrida soliqlar kamaytirilib davlat xarajatlari oshirilishi mumkin iqtisodiy inqiroz davrida esa aksincha choralar ko‘riladi 6. Fiskal intizom tamoyili bu davlatning ortiqcha xarajat qilmaslik va byudjet taqchilligini nazorat qilish orqali barqaror fiskal siyosat yuritishiga asoslanadi davlat qarzlari haddan oshib ketmasligi kerak Byudjet-soliq siyosati to‘g‘ri yuritilganda iqtisodiy barqarorlik investitsiyalarni jalb qilish hamda ijtimoiy tenglikni ta’minlashga yordam beradi 4 Karimov R. – "O‘zbekiston soliq tizimi" – O‘zbekiston: "Fan va texnologiya" nashriyoti, 2017 – 34-56- betlar. Soliq turi Tavsifi Ahamiyati soliq samarali foydalanishni rag‘batlantirish Ijtimoiy soliqlar Mehnatga haq to‘lash jamg‘armasidan ajratmalar Pensiya va ijtimoiy sug‘urtani moliyalashtirish Ochiq iqtisodiyotda soliqlarning ahamiyati 1. Davlat daromadlarini shakllantirish – Soliqlar davlat xarajatlarini qoplash, ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish va infratuzilmani rivojlantirish uchun asosiy mablag‘ manbai hisoblanadi. Masalan, O‘zbekistonda 2023-yilda soliqlardan tushgan daromad davlat byudjetining 85 foizini tashkil qilgan. 2. Xalqaro investitsiyalarni jalb qilish – Ochiq iqtisodiyotda soliq yukining pasayishi xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga yordam beradi. Misol uchun, O‘zbekistonda korporativ daromad solig‘i 15% bo‘lsa, Qozog‘istonda bu ko‘rsatkich 20% ni tashkil etadi. Natijada O‘zbekiston investorlar uchun yanada jozibador bo‘ladi. 8 3. Iste’mol va ishlab chiqarishni tartibga solish – QQS va aksiz soliqlari iste’molni cheklash yoki rag‘batlantirishga yordam beradi. Masalan, tamaki mahsulotlariga yuqori aksiz solig‘i joriy qilinishi ularning iste’molini kamaytirishga xizmat qiladi. 4. Tashqi savdoni boshqarish – Bojxona soliqlari milliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy raqobatdan himoya qilish va savdo balansini saqlash uchun ishlatiladi. Masalan, O‘zbekistonda ayrim tovarlarga nisbatan bojxona soliqlari milliy mahsulotlarning bozor ulushini saqlab qolish uchun qo‘llaniladi. 5. Mamlakatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlash – Byudjet taqchilligini kamaytirish va iqtisodiy muvozanatni saqlash uchun soliqlarning to‘g‘ri boshqarilishi muhim ahamiyatga ega. Soliq yukining haddan tashqari oshishi esa yashirin iqtisodiyotning o‘sishiga sabab bo‘lishi mumkin. 8 Shodmonov U. – "Iqtisodiyot va soliq islohotlari" – O‘zbekiston: "Turon-Iqbol" nashriyoti, 2020 – 65- 88-betlar. ijtimoiy adolatni ta’minlashga yo‘naltirilgan. Byudjet-soliq siyosati fiskal daromadlar – soliq va bojxona tushumlari, davlat monopoliyalari daromadlari, kredit mablag‘lari hamda davlat qarzlari hisobidan shakllanadi. Xarajatlar esa davlat tomonidan ta’lim, sog‘liqni saqlash, mudofaa, infratuzilma va ijtimoiy ta’minot kabi sohalarga yo‘naltiriladi. Byudjet-soliq siyosati faol va passiv shakllarda amalga oshiriladi. Faol fiskal siyosat davlat xarajatlari va soliqlarning o‘zgarishi orqali iqtisodiy faollikka bevosita ta’sir ko‘rsatish maqsadida qo‘llanadi. Passiv fiskal siyosat esa avtomatik stabilizatorlar orqali amalga oshiriladi va iqtisodiyotdagi o‘zgarishlarga mos ravishda ishlaydi. Byudjet-soliq siyosatining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat. Barqarorlik tamoyili – davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari o‘rtasida muvozanatni ta’minlash hamda iqtisodiy o‘sish uchun barqaror fiskal siyosat yuritish. Adolatlilik tamoyili – soliq yukini aholi va korxonalar o‘rtasida adolatli taqsimlash, kam ta’minlangan qatlamlarga imtiyozlar berish. Samardorlik tamoyili – davlat daromadlarini oqilona boshqarish va budjet mablag‘laridan tejamkorlik bilan foydalanish. Moslashuvchanlik tamoyili – iqtisodiy vaziyatga qarab soliq stavkalari va budjet xarajatlarini o‘zgartirish imkoniyati. 3 O‘zbekiston Respublikasida byudjet-soliq siyosati iqtisodiy rivojlanishni rag‘batlantirish, davlat xarajatlarini samarali taqsimlash va soliq yukini optimallashtirishga qaratilgan. Soliq imtiyozlari, biznesni qo‘llab-quvvatlash dasturlari va davlat byudjetining muvozanatini ta’minlash bu siyosatning asosiy yo‘nalishlari hisoblanadi. 1.2 Byudjet-soliq siyosati va uning asosiy tamoyillari. Byudjet-soliq siyosati davlatning fiskal vositalar orqali iqtisodiyotni tartibga solish usuli bo‘lib uning asosiy maqsadi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash investitsiyalarni rag‘batlantirish va ijtimoiy muammolarni hal qilishdan iborat Byudjet-soliq siyosati soliqlar davlat xarajatlari va budjet taqchilligini boshqarish orqali amalga oshiriladi Bu siyosat ikki asosiy shaklga ega ekspansion va restriktiv 3 Xalilov B. – "Davlat byudjeti" – O‘zbekiston: "Universitet" nashriyoti, 2019 – 78-95-betlar. Ochiq iqtisodiyotda soliqlar davlat byudjetining asosiy daromad manbai bo‘lib, ular iqtisodiyotni tartibga solish, xalqaro investitsiyalarni jalb qilish va savdo balansini boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Soliq siyosati oqilona yuritilsa, mamlakat iqtisodiyoti barqaror rivojlanadi va xalqaro raqobatbardoshlik oshadi. 9 2.2. Davlat byudjeti va uning daromad-mablag‘lari manbalari Davlat byudjeti – bu davlatning daromad va xarajatlarini rejalashtirish va boshqarish tizimi bo‘lib, u iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, ijtimoiy muammolarni hal qilish va davlatning asosiy funksiyalarini bajarish uchun xizmat qiladi. Byudjet davlatning fiskal siyosatini amalga oshirish vositasi bo‘lib, uning daromadlari soliq tushumlari, bojxona to‘lovlari, davlat aktivlari va boshqa manbalardan shakllanadi. Davlat byudjetining daromadlari davlatning asosiy moliyaviy manbasi hisoblanadi. Byudjet daromadlari quyidagi asosiy manbalardan shakllanadi: Manba Tavsif O‘zbekiston misoli Soliq tushumlari Yuridik va jismoniy shaxslardan undiriladigan majburiy to‘lovlar 2023-yilda davlat byudjeti daromadlarining 85% ini tashkil qilgan Bojxona to‘lovlari Import va eksportga nisbatan qo‘llaniladigan bojlar va yig‘imlar Chet eldan keltiriladigan mahsulotlar uchun olinadi Davlat aktivlaridan tushumlar Davlat korxonalaridan olinadigan dividendlar, ijara to‘lovlari va boshqa tushumlar "O‘zbekneftgaz" va "UzAuto Motors" kabi davlat kompaniyalaridan daromad Davlat obligatsiyalari va kreditlar Hukumat tomonidan chiqariladigan obligatsiyalar yoki xalqaro moliyaviy institutlardan jalb qilinadigan kreditlar 2023-yilda O‘zbekiston xalqaro bozorda 660 mln yevro miqdorida obligatsiya chiqargan 9 Hakimov O. – "Byudjet va soliq tizimi" – O‘zbekiston: "Iqtisodiy fanlar" nashriyoti, 2019 – 120-135- betlar.  2016-yilgacha soliq yukining pasayishi natijasida iqtisodiyotga investitsiyalar oqimi oshdi . ✅ Soliq yukining pasaytirilishi tadbirkorlik uchun qulay muhit yaratdi, davlat byudjeti esa barqaror daromad olishni saqlab qoldi. 3-bosqich (2017-yildan hozirgi kungacha) – Soliq tizimini modernizatsiya qilish va raqamlashtirish 15 2017-yildan boshlab O‘zbekistonda byudjet-soliq siyosati tubdan isloh qilina boshladi.  2019-yilda yangi Soliq kodeksi tasdiqlandi , soliq turlari qisqartirildi.  QQS stavkasi 15% dan 12% gacha tushirildi .  Yagona ijtimoiy to‘lov 25% dan 12% gacha pasaytirildi .  Soliq ma’muriyatchiligi raqamlashtirildi – soliq to‘lovchilar uchun onlayn xizmatlar joriy etildi.  2021-yilda elektron soliq tizimi ("Soliq.uz") to‘liq ishga tushirildi . ✅ Bu bosqichda byudjet-soliq siyosati biznes muhitni yaxshilash, raqamlashtirish va soliq yukini kamaytirish orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishga qaratildi. O‘zbekiston byudjet-soliq siyosati bosqichma-bosqich rivojlanib, davlatning iqtisodiy strategiyasiga mos ravishda takomillashtirildi. Agar 1990-yillarda soliq yukining og‘irligi iqtisodiyotni rivojlantirishga to‘sqinlik qilgan bo‘lsa, 2000- yillardan boshlab soliqlar yengillashtirildi va iqtisodiy faollik oshdi. So‘nggi yillarda esa soliq tizimi raqamlashtirilib, xalqaro me’yorlarga moslashtirildi. Bu esa iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va investitsion jozibadorlikni oshirishga xizmat qilmoqda. 3.2. O‘zbekistonning soliq tizimi va xalqaro tajriba Soliq tizimi har bir davlat iqtisodiy siyosatining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, uning samaradorligi mamlakatning iqtisodiy o‘sishi, byudjet barqarorligi va tadbirkorlik muhitiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekiston soliq tizimi so‘nggi 15 Toshmatov K. – "Byudjet tizimi" – O‘zbekiston: "Sharq" nashriyoti, 2016 – 88-105-betlar. III BOB. O‘ZBEKISTON MISOLIDA OCHIQ IQTISODIYOTDA BYUDJET-SOLIQ SIYOSATI 3.1. O‘zbekistonda byudjet-soliq siyosatining rivojlanish bosqichlari O‘zbekistonda byudjet-soliq siyosati mustaqillikdan keyin bosqichma- bosqich rivojlanib, iqtisodiy islohotlar natijasida o‘zgarishlarga uchradi. Bu jarayonni quyidagi asosiy bosqichlarga bo‘lish mumkin: 1-bosqich (1991–2000-yillar) – Mustaqillik va yangi soliq tizimining shakllanishi 14 Bu davrda O‘zbekiston mustaqillikka erishdi va milliy iqtisodiyotni shakllantirish uchun yangi byudjet-soliq siyosati asoslari yaratildi.  1991-yilda "Soliq va byudjet tizimi to‘g‘risida"gi qonun qabul qilindi .  1992-yilda davlat soliq xizmati tashkil etildi .  1997-yilda yangi Soliq kodeksi tasdiqlandi , unda soliq turlari va stavkalari aniq belgilandi.  Soliq yukining og‘irligi – bu davrda yuqori bo‘lib, korxonalarga katta yuk bo‘ldi.  Kapital oqimlari cheklangan bo‘lib, soliq siyosati asosan ichki iqtisodni tartibga solishga qaratilgan edi. ✅ Byudjet-soliq siyosati yangi mustaqil davlatga moslashtirildi, lekin soliqlar og‘ir bo‘lgani sababli iqtisodiy faollik past bo‘ldi. 2-bosqich (2001–2016-yillar) – Soliq yukini kamaytirish va islohotlar Bu davrda davlat soliq tizimini liberallashtirishga va iqtisodiyotni rag‘batlantirishga qaratilgan islohotlarni boshladi.  2005-yilda soliq yukini kamaytirish bo‘yicha dastur qabul qilindi .  QQS stavkasi 20% dan 15% gacha tushirildi .  Korxona foyda solig‘i 33% dan 12% gacha kamaytirildi .  2012-yilda yangi soliq kodeksi kuchga kirdi , soliq ma’muriyatchiligi yengillashtirildi. 14 Usmonov F. – "Soliq tushunchalari" – O‘zbekiston: "Iqtisodiyot" nashriyoti, 2019 – 55-72-betlar. Manba Tavsif O‘zbekiston misoli Xalqaro yordam va grantlar Xalqaro tashkilotlar va rivojlangan davlatlar tomonidan ajratiladigan mablag‘lar Jahon banki, Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (IMF) va Osiyo taraqqiyot bankidan ajratilgan grantlar Byudjet mablag‘lari davlatning asosiy ehtiyojlari va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga yo‘naltiriladi. Yo‘nalish Tavsif O‘zbekiston misoli Ijtimoiy himoya Pensiyalar, nafaqalar va ijtimoiy yordam dasturlari 2023-yilda ijtimoiy himoyaga 25 trln so‘m ajratilgan Sog‘liqni saqlash Davlat shifoxonalari, dorilar va tibbiy xizmatlarni moliyalashtirish Sog‘liqni saqlashga ajratilgan mablag‘ YAIMning 6% ini tashkil etgan Ta’lim va ilm- fan Maktablar, universitetlar va ilmiy tadqiqotlar uchun ajratiladigan mablag‘lar 2023-yilda ta’limga 18 trln so‘m ajratilgan Mudofaa va xavfsizlik Armiya, ichki ishlar va favqulodda vaziyatlar xizmatlarini moliyalashtirish Harbiy byudjetga har yili taxminan 5 trln so‘m ajratiladi Infratuzilma va transport Yo‘llar, ko‘priklar, elektr va suv ta’minoti loyihalari "Toshkent-Yangiobod" yo‘li uchun 2 trln so‘m ajratilgan Davlat boshqaruvi Hukumat va mahalliy boshqaruv organlari xarajatlari Vazirlik va davlat idoralarining ish haqi va operatsion xarajatlari Davlat byudjetida daromad va xarajatlar o‘rtasida balans saqlash muhim hisoblanadi. Agar byudjet xarajatlari daromadlardan oshib ketsa, bu byudjet taqchilligiga (defitsit) olib keladi. Defitsit quyidagi usullar bilan qoplanishi mumkin: I BOB. OCHIQ IQTISODIYOT VA BYUDJET-SOLIQ SIYOSATI TUSHUNCHASI 1.1. Ochiq iqtisodiyot tushunchasi va uning xususiyatlari Tashqi savdo balansining ko‘rsatkichlari – eksport va import hajmlari, asosiy savdo hamkorlari va balans taqchilligi yoki profitsiti. To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) – yillik kirim va chiqim miqdori, asosiy investitsiya yo‘nalishlari. Soliq tushumlari va bojxona to‘lovlari – ochiq iqtisodiyot sharoitida budjetga ta’siri. Davlat byudjetining tashqi iqtisodiyot bilan bog‘liq qismi – tashqi qarz, davlat subsidiyalari va tashqi iqtisodiy yordam dasturlari. Xalqaro reytinglar va O‘zbekistonning o‘rni – soliq yukining iqtisodiy erkinlik indeksiga ta’siri. Ochiq iqtisodiyot – bu davlatning tashqi savdo, kapital harakati va xalqaro moliyaviy operatsiyalar orqali boshqa davlatlar bilan iqtisodiy aloqada bo‘ladigan iqtisodiy tizimidir. Ochiq iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar eksporti va importi, xorijiy investitsiyalar va xalqaro moliya oqimlari faol amalga oshiriladi. Samuelson va Nordxausning "Iqtisodiyot" kitobida ochiq iqtisodiyot quyidagicha ta’riflanadi: 1 “Ochiq iqtisodiyotning asosiy jihati – bu xalqaro savdo va kapital oqimlarining mavjudligi bo‘lib, ular ichki iqtisodiyotga bevosita ta’sir qiladi.” Ochiq iqtisodiyotning asosiy xususiyatlari Tashqi savdo faoliyati – Ochiq iqtisodiyotda eksport va import hajmi katta bo‘lib, u mamlakat yalpi ichki mahsulotining (YIM) muhim qismini tashkil etadi. Masalan, O‘zbekiston 2023-yilda 20 milliard dollardan ortiq eksport va 30 milliard dollardan ortiq import amalga oshirgan. Kapital harakati – Ochiq iqtisodiyotda xorijiy investitsiyalar va xalqaro kreditlash tizimi faol ishlaydi. Xorijiy investorlar mamlakat iqtisodiyotiga sarmoya 1 Abduqodirov A. – "Moliya nazariyasi" – O‘zbekiston: "Sharq" nashriyoti, 2018 – 45-67-betlar. yillarda sezilarli o‘zgarishlarga uchradi va xalqaro tajribaga moslashgan holda takomillashtirildi. 16 1. O‘zbekiston soliq tizimining asosiy xususiyatlari Asosiy soliq turlari Soliq turi Stavkasi (2024-yil) Izoh QQS (Qo‘shilgan qiymat solig‘i) 12% 2019-yilgacha 20% edi, bosqichma-bosqich tushirildi. Foyda solig‘i 12% Oldin 33% edi, keyinchalik kamaytirildi. Jismoniy shaxslar daromad solig‘i 12% Proportsional soliq stavkasi qo‘llaniladi. Yer solig‘i Turlicha Hudud va yer kategoriyasiga qarab belgilanadi. Mulk solig‘i 1-2% Yuridik va jismoniy shaxslar uchun alohida stavkalar mavjud. Aktsiz solig‘i Turlicha Spirtli ichimliklar, tamaki mahsulotlari va yonilg‘iga nisbatan qo‘llaniladi. Yagona ijtimoiy to‘lov 12% Ish beruvchilar tomonidan to‘lanadi. O‘zbekistonda soliq tizimi rivojlanish yo‘nalishlari  Soliq stavkalarini pasaytirish: 2017-yildan buyon soliqlarni soddalashtirish va stavkalarni tushirish bo‘yicha islohotlar olib borilmoqda.  Soliq ma’muriyatchiligini raqamlashtirish: Elektron soliq deklaratsiyasi va “Soliq.uz” platformasi ishga tushirildi.  Tadbirkorlik uchun qulay shart-sharoit yaratish: Xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash maqsadida soliq imtiyozlari berilmoqda. 16 Rahimov D. – "Moliya va soliq islohotlari" – O‘zbekiston: "Nashriyot-matbaa" nashriyoti, 2020 – 102- 128-betlar.  Soliq yukini optimallashtirish va soddalashtirish.  Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun soliq imtiyozlarini kengaytirish.  Davlat xarajatlarini maqbullashtirish va byudjet shaffofligini ta’minlash.  Soliq siyosatini xalqaro standartlarga moslashtirish. Yuqoridagi xulosalarga asoslanib aytish mumkinki, O‘zbekistonning byudjet-soliq siyosati keyingi yillarda iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash, tadbirkorlik muhitini yaxshilash va xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga qaratiladi. Shu sababli, mavjud soliq tizimini yanada takomillashtirish va fiskal islohotlarni davom ettirish zarur hisoblanadi. Byudjet-soliq siyosati davlatning iqtisodiyotni tartibga solish va barqaror rivojlanishni ta’minlash vositasi bo‘lib, uning samarali yuritilishi soliqlarning adolatli taqsimlanishi, davlat xarajatlarining oqilona boshqarilishi va iqtisodiy o‘sishning rag‘batlantirilishiga bog‘liq. O‘zbekistonning ochiq iqtisodiyot sharoitida fiskal siyosatni takomillashtirish investitsiyalarni jalb qilish, bandlikni oshirish va inflyatsiyani barqarorlashtirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Kelajakda O‘zbekistonning byudjet-soliq siyosati xalqaro tajriba asosida rivojlantirilsa, mamlakat iqtisodiyotining barqaror o‘sishi ta’minlanadi va jahon bozorida raqobatbardosh iqtisodiyotga aylanishiga imkon yaratadi. TAVSIYALAR 1. Soliq yukini yanada optimallashtirish  Kichik va o‘rta bizneslar uchun soliq stavkalarini kamaytirish.  Innovatsion va yuqori texnologiyali sohalarga soliq imtiyozlarini kengaytirish. 2. Byudjet mablag‘laridan samarali foydalanish  Davlat xarajatlarini shaffof va samarali taqsimlash.  Ijtimoiy sohalarga (ta’lim, tibbiyot, infratuzilma) ajratiladigan mablag‘larni oshirish. 3. Soliq ma’muriyatchiligini raqamlashtirish  Elektron soliq tizimlarini takomillashtirish. Masalan, O‘zbekistonda korporativ daromad solig‘i 15% qilib belgilangan bo‘lsa, Qozog‘istonda bu ko‘rsatkich 20% ni tashkil etadi. Bu esa O‘zbekistonni investorlar uchun jozibadorroq qiladi. 3. Eksport va importga soliq siyosatining ta’siri – Eksportga beriladigan soliq imtiyozlari xalqaro bozorda milliy mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshiradi. Importga nisbatan bojxona soliqlarining pasayishi esa xalqaro savdo hajmini kengaytirishga yordam beradi. 4. Byudjet taqchilligi va davlat qarzi – Ochiq iqtisodiyot sharoitida byudjet taqchilligi xalqaro kredit mablag‘lari yoki obligatsiyalar chiqarish orqali qoplanadi. Masalan, O‘zbekiston 2023-yilda xalqaro bozorga 660 million yevro miqdorida davlat obligatsiyalarini joylashtirdi. 6 5. Inflyatsiya va valyuta kursiga ta’siri – Davlatning soliq va byudjet siyosati inflyatsiyani nazorat qilish va milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Masalan, O‘zbekistonda fiskal siyosatning qat’iy yuritilishi natijasida 2023-yilda inflyatsiya darajasi 9% gacha pasaygan. Ochiq iqtisodiyotda byudjet-soliq siyosati mamlakatning xalqaro iqtisodiy integratsiyasini mustahkamlash, investitsiyalarni jalb qilish va makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun muhim vosita hisoblanadi. Soliq yukining oqilona taqsimlanishi va davlat xarajatlarining samarali boshqarilishi mamlakatning iqtisodiy o‘sishi va tashqi bozorda raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. 6 Norqulov N. – "Davlat moliyasi" – O‘zbekiston: "Akademnashr" nashriyoti, 2016 – 50-78-betlar. MAVZU: Ochiq iqtisodiyotda byudjet-soliq siyosati MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………… 3 I BOB OCHIQ IQTISODIYOT VA BYUDJET-SOLIQ SIYOSATI TUSHUNCHASI ……………………………………………………………. 7 1.1. Ochiq iqtisodiyot tushunchasi va uning xususiyatlari ………………….. 7 1.2 Byudjet-soliq siyosati va uning asosiy tamoyillari ……………………… 9 1.3 Ochiq iqtisodiyotda byudjet-soliq siyosatining roli ……………………... 10 II BOB OCHIQ IQTISODIYOT SHAROITIDA BYUDJET-SOLIQ SIYOSATINI SHAKLLANTIRISH ………………………………………. 13 2.1. Ochiq iqtisodiyotda soliqlarning turlari va ularning ahamiyati …………. 13 2.2 Davlat byudjeti va uning daromad-mablag‘lari manbalari ……………… 15 2.3. Byudjet-soliq siyosatining iqtisodiy samaradorligi …………………….. 17 III BOB O‘ZBEKISTON MISOLIDA OCHIQ IQTISODIYOTDA BYUDJET-SOLIQ SIYOSATI …………………………………………….. 20 3.1. O‘zbekistonda byudjet-soliq siyosatining rivojlanish bosqichlari ………. 20 3.2. O‘zbekistonning soliq tizimi va xalqaro tajriba …………………………. 22 3.3. O‘zbekiston iqtisodiyotida byudjet-soliq siyosatining istiqbollari ……… 24 XULOSA .......................................................................................................... 27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA SAYTLAR RO’YHATI …... 30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA SAYTLAR RO’YHATI 1. Abduqodirov A. – "Moliya nazariyasi" – O‘zbekiston: "Sharq" nashriyoti, 2018 – 45-67-betlar. 2. Yo‘ldoshev U. – "Soliq siyosati va iqtisodiyot" – O‘zbekiston: "Ma’naviyat" nashriyoti, 2020 – 112-130-betlar. 3. Xalilov B. – "Davlat byudjeti" – O‘zbekiston: "Universitet" nashriyoti, 2019 – 78-95-betlar. 4. Karimov R. – "O‘zbekiston soliq tizimi" – O‘zbekiston: "Fan va texnologiya" nashriyoti, 2017 – 34-56-betlar. 5. Mahmudov I. – "Makroiqtisodiyot" – O‘zbekiston: "Iqtisod-moliya" nashriyoti, 2021 – 98-120-betlar. 6. Norqulov N. – "Davlat moliyasi" – O‘zbekiston: "Akademnashr" nashriyoti, 2016 – 50-78-betlar. 7. To‘rayev J. – "Soliq va bojxona siyosati" – O‘zbekiston: "Yangi asr avlodi" nashriyoti, 2022 – 25-44-betlar. 8. Shodmonov U. – "Iqtisodiyot va soliq islohotlari" – O‘zbekiston: "Turon-Iqbol" nashriyoti, 2020 – 65-88-betlar. 9. Hakimov O. – "Byudjet va soliq tizimi" – O‘zbekiston: "Iqtisodiy fanlar" nashriyoti, 2019 – 120-135-betlar. 10. Sodiqov A. – "Moliya siyosati" – O‘zbekiston: "Sharq" nashriyoti, 2015 – 92- 110-betlar. 11. Qosimov M. – "Ochiq iqtisodiyot asoslari" – O‘zbekiston: "Yangi asr" nashriyoti, 2018 – 33-58-betlar. 12. Jabborov T. – "Davlat moliyasini boshqarish" – O‘zbekiston: "Nashr" nashriyoti, 2017 – 70-95-betlar. 13. Xodjayev S. – "Soliq qonunchiligi" – O‘zbekiston: "Adolat" nashriyoti, 2021 – 40-68-betlar. 14. Usmonov F. – "Soliq tushunchalari" – O‘zbekiston: "Iqtisodiyot" nashriyoti, 2019 – 55-72-betlar. Byudjet-soliq siyosatini takomillashtirish yo‘nalishlari O‘zbekistonda soliq tizimining to‘liq raqamlashtirilishi soliq to‘lovchilar uchun yengillik yaratadi va soliq to‘lovlarini nazorat qilishni yaxshilaydi. ✅ Misol: "Soliq.uz" platformasini rivojlantirish va sun’iy intellekt asosida soliq to‘lovlarni monitoring qilish. 19 Soliq yukini optimallashtirish Kelajakda soliqlarni kamaytirish va soddalashtirish biznes rivojlanishiga yordam beradi. ✅ Misol: Kichik biznes uchun foyda solig‘ini 12% dan 8% gacha tushirish. Investitsiyalar uchun soliq imtiyozlarini kengaytirish Xorijiy va mahalliy investorlarni jalb qilish uchun qulay soliq muhitini yaratish zarur. ✅ Misol: Erkin iqtisodiy zonalar va IT parklar uchun soliq imtiyozlarini 10 yildan 15 yilga uzaytirish. Iqtisodiy rivojlanishga yo‘naltirilgan soliq siyosati Mahsulot eksportini oshirish uchun soliq yukini kamaytirish kerak. ✅ Misol: Mahalliy ishlab chiqaruvchilar eksporti uchun QQS stavkasini 12% dan 5% gacha tushirish. Yuqori texnologiyali sohalarni rivojlantirishga e’tibor qaratish lozim. ✅ Misol: IT kompaniyalari va startaplar uchun foyda solig‘ini 0% qilish. Viloyatlarda ishlab chiqarish va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun soliq yengilliklari berilishi kerak. ✅ Misol: Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm viloyatlarida yangi bizneslar uchun 3 yilga soliqdan ozod qilish. O‘zbekiston byudjet-soliq siyosatining uzoq muddatli istiqbollari Iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish uchun soliq yukini optimallashtirish davom ettiriladi. ✅ Misol: Yagona ijtimoiy to‘lov stavkasini 12% dan 10% ga tushirish. 19 Nazarov A. – "Davlat budjeti nazariyasi" – O‘zbekiston: "Yangi asr" nashriyoti, 2019 – 43-69-betlar. XULOSA Ochiq iqtisodiyot sharoitida byudjet-soliq siyosati mamlakatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlash, investitsion jozibadorligini oshirish va tadbirkorlik muhitini yaxshilash uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu kurs ishida byudjet- soliq siyosatining nazariy asoslari, O‘zbekistonda uning rivojlanish bosqichlari hamda istiqbollari chuqur tahlil qilindi. Tadqiqot davomida quyidagi muhim xulosalarga kelindi: 1. Ochiq iqtisodiyot va byudjet-soliq siyosati o‘zaro bog‘liq tushunchalar bo‘lib, davlat fiskal mexanizmlar orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga harakat qiladi. Soliq va byudjet siyosati mamlakatning iqtisodiy o‘sishi hamda ijtimoiy barqarorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 2. Byudjet-soliq siyosatining samarali yuritilishi davlat moliyaviy barqarorligini ta’minlaydi. Soliq tushumlari orqali davlat byudjeti shakllanadi va iqtisodiyotning turli jabhalariga mablag‘ yo‘naltiriladi. 3. O‘zbekistonda byudjet-soliq siyosati so‘nggi yillarda sezilarli islohotlarga duch keldi. Ayniqsa, soliq tizimini soddalashtirish, soliq yukini kamaytirish va biznes muhitini yaxshilash borasida qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. 4. Soliq tizimi raqamlashtirilishi va avtomatlashtirilishi soliq tushumlarini oshirish va soliq to‘lov intizomini mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Elektron soliq tizimlari, soliq monitoring mexanizmlarining takomillashtirilishi iqtisodiyotning sohalarida samarali boshqaruvni ta’minlash imkonini beradi. 5. Soliq imtiyozlari va fiskal rag‘batlantirish choralari investitsiyalarni jalb qilish va eksportni qo‘llab-quvvatlash uchun samarali vositalardan biri hisoblanadi. Mahalliy va xorijiy investorlarga qulay soliq sharoitlari yaratish iqtisodiy rivojlanishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 6. Byudjet-soliq siyosatini takomillashtirish istiqbollariga quyidagilar kiradi:  Soliq ma’muriyatchiligini yanada takomillashtirish. KIRISH Hozirgi davrda ochiq iqtisodiyot sharoitida davlatning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdagi roli ortib bormoqda. Xususan, byudjet-soliq siyosati mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishida muhim vosita sifatida qaraladi. Davlat fiskal siyosati orqali bozor muvozanatini saqlash, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish va investitsion muhitni yaxshilashga intiladi. Shu boisdan, byudjet va soliq siyosatining to‘g‘ri yuritilishi davlatning makroiqtisodiy barqarorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Kurs ishi dolzarbligi – Hozirgi globallashuv sharoitida ochiq iqtisodiyotga ega bo‘lgan davlatlar uchun byudjet-soliq siyosati muhim strategik vosita hisoblanadi. Davlat fiskal siyosat orqali makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, investitsion muhitni yaxshilash va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni qo‘llab- quvvatlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ayniqsa, xalqaro savdo va kapital oqimlari bilan bog‘liq iqtisodiyotlarda soliqlarning samarali boshqarilishi va byudjetning muvozanatli yuritilishi iqtisodiy o‘sishning muhim omillaridan biri hisoblanadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin ochiq iqtisodiyot tamoyillariga asoslangan iqtisodiy siyosat yuritmoqda. So‘nggi yillarda soliq yukini kamaytirish, byudjet daromadlarini diversifikatsiya qilish va fiskal siyosatni liberallashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Shu sababli, mamlakatning fiskal siyosatini chuqur tahlil qilish, uning samaradorligini oshirish yo‘nalishlarini aniqlash va xalqaro tajribalar asosida takomillashtirish imkoniyatlarini o‘rganish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Mazkur kurs ishi aynan ushbu masalalarni o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, ochiq iqtisodiyot sharoitida byudjet-soliq siyosatining o‘rni, uning afzalliklari va muammolari, shuningdek, O‘zbekiston misolida ushbu siyosatni takomillashtirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqishni maqsad qiladi. Kurs ishi ahamyati – Ochiq iqtisodiyot sharoitida byudjet-soliq siyosati davlatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlash, investitsion muhitni yaxshilash va aholi farovonligini oshirish uchun muhim vosita hisoblanadi. To‘g‘ri shakllantirilgan fiskal siyosat orqali davlat iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishi,  Masalan, O‘zbekistonda 2023-yilda soliqlardan tushgan daromad umumiy ichki mahsulotning (YAIM) 24% ini tashkil etgan. 2. Iqtisodiy o‘sish va investitsiyalarni rag‘batlantirish  Byudjet-soliq siyosati iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlashi kerak.  Soliqlarning haddan tashqari yuqori bo‘lishi tadbirkorlik muhitini og‘irlashtirishi mumkin, bu esa investitsiyalar oqimini kamaytiradi.  Aksincha, soliq imtiyozlari investitsiyalarni jalb qilish va yangi ish o‘rinlarini yaratish uchun rag‘batlantiruvchi omil bo‘lishi mumkin. 3. Ijtimoiy adolat va taqsimot samaradorligi  Byudjet-soliq siyosati orqali daromadlarni adolatli taqsimlashga erishish iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi. 12  Kam ta’minlangan qatlamlar uchun ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish orqali iqtisodiy tengsizlikni kamaytirish mumkin. 4. Inflyatsiya va narxlar barqarorligi  Davlat xarajatlarining oshishi inflyatsiya bosimiga sabab bo‘lishi mumkin, bu esa iqtisodiyotga salbiy ta’sir qiladi.  Soliqlar va davlat xarajatlari balansli tarzda boshqarilishi lozim. 5. Soliq yukining optimal darajasi  Ochiq iqtisodiyot sharoitida soliq yukining haddan tashqari yuqori bo‘lishi yashirin iqtisodiyotning rivojlanishiga sabab bo‘lishi mumkin.  Optimal soliq stavkalari ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning iqtisodiy faolligini oshirishga xizmat qiladi. Byudjet-soliq siyosatining iqtisodiy samaradorligini oshirish yo‘llari Soliq tizimini optimallashtirish Soliqlarning haddan tashqari ko‘paytirilishi iqtisodiy faollikni pasaytiradi, shuning uchun optimal soliq stavkalarini belgilash muhim. Misol uchun, O‘zbekistonda korporativ daromad solig‘i 15% ni tashkil etadi, bu esa biznes uchun nisbatan qulay muhit yaratadi. Byudjet mablag‘laridan samarali foydalanish 12 Jabborov T. – "Davlat moliyasini boshqarish" – O‘zbekiston: "Nashr" nashriyoti, 2017 – 70-95-betlar.  Xalqaro standartlarga moslashtirish: OECD va Jahon banki tavsiyalariga asoslangan islohotlar amalga oshirilmoqda. 17 2. Xalqaro soliq tizimlari tajribasi va O‘zbekiston bilan solishtirish Davlat QQS (%) Foyda solig‘i (%) Daromad solig‘i (%) O‘zbekiston 12 12 12 AQSh 0-10 21 10-37 Germaniya 19 15-30 14-45 Rossiya 20 20 13 Qozog‘iston 12 20 10 Singapur 9 17 0-22 O‘zbekistonda QQS va foyda solig‘i stavkalari nisbatan past, lekin jismoniy shaxslar uchun daromad solig‘i bo‘yicha yagona stavka qo‘llaniladi. Soliq ma’muriyatchiligi bo‘yicha xalqaro tajriba Davlat Soliq deklaratsiyasi Soliq tekshiruvi Raqamlashtirish darajasi O‘zbekiston Onlayn (Soliq.uz) Tanlab o‘tkaziladi Yangi joriy etilmoqda AQSh Elektron Har yili rejalashtirilgan Yuqori Germaniya Elektron Raqamli tekshiruvlar Yuqori Qozog‘iston Elektron Sun’iy intellekt asosida O‘rta darajada Singapur To‘liq avtomatlashtirilgan Kamdan-kam Yuqori  Xulosa: O‘zbekistonda soliq tizimi raqamlashtirish yo‘nalishida rivojlanmoqda, lekin Germaniya, AQSh va Singapur kabi davlatlardagi darajaga hali yetmagan. 17 Ismoilov Sh. – "Iqtisodiyotni boshqarish" – O‘zbekiston: "Universitet" nashriyoti, 2022 – 99-120- betlar. II BOB. OCHIQ IQTISODIYOT SHAROITIDA BYUDJET-SOLIQ SIYOSATINI SHAKLLANTIRISH 2.1. Ochiq iqtisodiyotda soliqlarning turlari va ularning ahamiyati Soliqlar davlat byudjetining asosiy daromad manbai bo‘lib, ular iqtisodiyotni tartibga solish, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va davlat xarajatlarini qoplash uchun ishlatiladi. Ochiq iqtisodiyot sharoitida soliqlar nafaqat ichki iqtisodiyotga, balki xalqaro investitsiyalar va tashqi savdoga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 7 Soliqlar turli mezonlarga ko‘ra tasniflanadi. Quyida ochiq iqtisodiyotda eng muhim bo‘lgan soliqlarning asosiy turlari keltirilgan: Soliq turi Tavsifi Ahamiyati Daromad solig‘i Jismoniy va yuridik shaxslarning daromadidan undiriladigan soliq Byudjetning asosiy daromad manbai, iqtisodiy tengsizlikni kamaytirish vositasi Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) Tovar va xizmatlar qiymatiga qo‘shilgan qiymat bo‘yicha undiriladigan bilvosita soliq Davlat byudjetiga barqaror tushumlarni ta’minlaydi, iste’molchilar xarajatlariga ta’sir qiladi Korporativ daromad solig‘i Yuridik shaxslarning sof foydasidan olinadigan soliq Korxona faoliyatini tartibga solish, investitsiyalarni rag‘batlantirish yoki cheklash Bojxona (import-eksport) soliqlari Chet el tovarlarining mamlakatga kirishi va chiqishiga qo‘yiladigan soliq Milliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish, xalqaro savdo balansini tartibga solish Aksiz solig‘i Luks tovarlar, alkogol, tamaki va yonilg‘i kabi mahsulotlarga qo‘llaniladigan soliq Ijtimoiy jihatdan zararli iste’mol mahsulotlarini kamaytirish, davlat daromadlarini oshirish Mulk solig‘i Yer, bino va boshqa ko‘chmas mulklar uchun undiriladigan Mahalliy byudjetlarni moliyalashtirish, mulkdan 7 To‘rayev J. – "Soliq va bojxona siyosati" – O‘zbekiston: "Yangi asr avlodi" nashriyoti, 2022 – 25-44- betlar. Byudjet xarajatlarining davlat investitsiyalari va ijtimoiy dasturlar uchun to‘g‘ri taqsimlanishi iqtisodiy o‘sishni tezlashtiradi. Infratuzilma loyihalariga ajratiladigan mablag‘lar ishlab chiqarishning rivojlanishiga xizmat qiladi. Soliq imtiyozlarini strategik qo‘llash Investitsiyalarni jalb qilish maqsadida strategik tarmoqlarga soliq imtiyozlari berish samarali usullardan biridir. Masalan, O‘zbekistonda erkin iqtisodiy zonalardagi korxonalar uchun ma’lum muddatga soliq imtiyozlari mavjud. Yashirin iqtisodiyotga qarshi kurash Rasmiy ro‘yxatdan o‘tmagan korxonalarning faoliyatini qonuniylashtirish orqali soliq tushumlarini oshirish mumkin. Elektron hisob-fakturalar tizimini joriy etish soliqlarning to‘liq yig‘ilishini ta’minlaydi. 13 Xalqaro tajribani o‘rganish va joriy etish Rivojlangan davlatlarning fiskal siyosat tajribalaridan foydalanish iqtisodiy samaradorlikni oshirishga yordam beradi. Masalan, Singapur va Irlandiya kabi davlatlarda soliq stavkalari past bo‘lishi iqtisodiy o‘sishning yuqori darajada bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Byudjet-soliq siyosatining iqtisodiy samaradorligi soliqlarning optimal darajasini belgilash, byudjet mablag‘laridan oqilona foydalanish va investitsiyalarni rag‘batlantirish bilan bevosita bog‘liq. Samarali fiskal siyosat orqali iqtisodiy o‘sish ta’minlanadi, byudjet taqchilligi kamayadi va mamlakatning xalqaro iqtisodiy raqobatbardoshligi oshadi. 13 Xodjayev S. – "Soliq qonunchiligi" – O‘zbekiston: "Adolat" nashriyoti, 2021 – 40-68-betlar 15. Toshmatov K. – "Byudjet tizimi" – O‘zbekiston: "Sharq" nashriyoti, 2016 – 88- 105-betlar. 16. Rahimov D. – "Moliya va soliq islohotlari" – O‘zbekiston: "Nashriyot-matbaa" nashriyoti, 2020 – 102-128-betlar. 17. Ismoilov Sh. – "Iqtisodiyotni boshqarish" – O‘zbekiston: "Universitet" nashriyoti, 2022 – 99-120-betlar. 18. Karimov N. – "Soliq va investitsiya siyosati" – O‘zbekiston: "Ma’rifat" nashriyoti, 2018 – 60-87-betlar. 19. Nazarov A. – "Davlat budjeti nazariyasi" – O‘zbekiston: "Yangi asr" nashriyoti, 2019 – 43-69-betlar. 20. Hoshimov R. – "Byudjet jarayoni" – O‘zbekiston: "Iqtisod-moliya" nashriyoti, 2021 – 78-103-betlar. 21. O‘rozov T. – "Fiskal siyosat" – O‘zbekiston: "Akademnashr" nashriyoti, 2020 – 36-65-betlar. 22. Raxmonov B. – "Soliq islohotlari va rivojlanish" – O‘zbekiston: "Sharq" nashriyoti, 2017 – 55-80-betlar. 23. Mirzayev S. – "Makroiqtisodiy siyosat" – O‘zbekiston: "Adolat" nashriyoti, 2015 – 101-130-betlar. 24. Yoqubov N. – "Davlat budjeti va fiskal siyosat" – O‘zbekiston: "Universitet" nashriyoti, 2019 – 112-145-betlar. 25. Matkarimov E. – "Iqtisodiy islohotlar va soliq tizimi" – O‘zbekiston: "Iqtisod- moliya" nashriyoti, 2021 – 88-117-betlar. Foydalanilgan adabiyotlar ichidagi malumotlar – Nazariy asos – byudjet- soliq siyosatining ochiq iqtisodiyotdagi roli haqida kitobiy manbalardan foydalanib tushuntirish. Statistik tahlil – O‘zbekiston yoki boshqa davlatlarning ochiq iqtisodiyot sharoitidagi byudjet-soliq ko‘rsatkichlarini rasmiy statistik ma’lumotlar asosida tahlil qilish. Amaliy misollar – real iqtisodiy jarayonlarni ko‘rsatib berish uchun grafiklar, jadval va raqamlardan foydalanish. Soliq imtiyozlari va investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha tajriba  Singapur – xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun imtiyozli soliq rejimlari mavjud.  AQSh – ilm-fan va innovatsiyalarni rivojlantirish uchun soliq imtiyozlari beriladi.  Germaniya – kichik va o‘rta bizneslar uchun soliq yengilliklari mavjud.  O‘zbekiston – erkin iqtisodiy zonalar va startaplar uchun soliq imtiyozlari qo‘llanilmoqda. 18 ✅ Xulosa: O‘zbekiston xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun Singapur va Germaniya tajribalaridan foydalanmoqda, lekin soliq yukini yanada kamaytirish va biznes muhitini yaxshilash talab etiladi.  O‘zbekistonning soliq tizimi xalqaro standartlarga yaqinlashmoqda , lekin hali ham raqamlashtirish va soliq boshqaruvi bo‘yicha rivojlangan davlatlardan ortda qolmoqda.  Soliq stavkalari past bo‘lib, investitsiyalar uchun qulay muhit yaratmoqda , lekin soliq imtiyozlaridan samarali foydalanish muhim.  Germaniya va Singapur tajribalaridan kelib chiqib, soliq ma’muriyatchiligini avtomatlashtirish va biznes uchun qulayliklar yaratish zarur. Bu tajribalar O‘zbekiston byudjet-soliq siyosatining yanada takomillashishi va iqtisodiy o‘sishning barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. 3.3. O‘zbekiston iqtisodiyotida byudjet-soliq siyosatining istiqbollari O‘zbekistonning byudjet-soliq siyosati so‘nggi yillarda sezilarli islohotlarga uchradi va mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga mos ravishda takomillashib bormoqda. Kelajakda bu siyosat yanada mukammallashib, tadbirkorlik uchun qulay muhit yaratish, byudjet daromadlarini barqarorlashtirish va investitsiyalarni jalb qilishga qaratiladi. 18 Karimov N. – "Soliq va investitsiya siyosati" – O‘zbekiston: "Ma’rifat" nashriyoti, 2018 – 60-87-betlar.  Xalqaro tajribalar asosida O‘zbekistonning fiskal siyosatini takomillashtirish yo‘nalishlari Kurs ishi obyekti – ochiq iqtisodiyot sharoitida O‘zbekiston Respublikasining byudjet-soliq siyosati hisoblanadi. Tadqiqot jarayonida mamlakatning fiskal siyosati, soliq tizimi, davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari, shuningdek, ularning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri tahlil qilinadi. Kurs ishida quyidagi jihatlar asosiy tadqiqot obyekti sifatida ko‘rib chiqiladi:  O‘zbekiston Respublikasining byudjet va soliq siyosati  Davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari tuzilishi  Soliq stavkalari va ularning iqtisodiyotga ta’siri  Byudjet taqchilligi va uning qoplanish manbalari  Fiskal siyosatning iqtisodiy barqarorlik va o‘sishga ta’siri Kurs ishining asosiy maqsadi – ochiq iqtisodiyot sharoitida byudjet-soliq siyosatining mohiyatini o‘rganish, uning mamlakat iqtisodiyotiga ta’sirini tahlil qilish va O‘zbekiston fiskal siyosatini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab chiqish hisoblanadi. Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi:  Byudjet-soliq siyosatining nazariy asoslarini tahlil qilish va uning ochiq iqtisodiyot sharoitida o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash;  Davlat fiskal siyosatining iqtisodiy o‘sish va barqarorlikka ta’sirini o‘rganish ;  O‘zbekiston Respublikasining amaldagi byudjet va soliq tizimini tahlil qilish , uning afzalliklari va kamchiliklarini aniqlash;  Byudjet taqchilligi va soliq yukining iqtisodiyotga ta’sirini baholash ;  Xalqaro tajribani o‘rganish va O‘zbekiston fiskal siyosatini takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish . Kurs ishi vazifasi – 1. Byudjet-soliq siyosatining nazariy asoslarini o‘rganish – ochiq iqtisodiyot sharoitida fiskal siyosatning mohiyati, tamoyillari va ahamiyatini aniqlash. kiritadi, shu bilan birga, mahalliy kompaniyalar ham xorijiy bozorga chiqish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Valyuta kursining erkinligi yoki boshqarilishi – Ochiq iqtisodiyotda milliy valyuta kursi xalqaro bozordagi talab va taklif asosida shakllanadi. Ba’zi mamlakatlar markaziy bank orqali valyuta kursini tartibga soladi, boshqalari esa uni erkin bozorga qoldiradi. Xalqaro mehnat taqsimoti – Ochiq iqtisodiyotda har bir davlat o‘zining nisbiy ustunliklariga qarab, muayyan mahsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. Masalan, Germaniya avtomobil sanoatiga, Xitoy elektrotexnika mahsulotlariga, O‘zbekiston esa paxta va qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga e’tibor qaratadi. Davlat fiskal va monetar siyosatining tashqi omillarga bog‘liqligi – Ochiq iqtisodiyotda davlatning byudjet-soliq va pul-kredit siyosati xalqaro bozorlar, xorijiy investorlar va valyuta kursidagi o‘zgarishlarga sezgir bo‘ladi. Tashqi iqtisodiy zarbalarga nisbatan ta’sirchanlik – Ochiq iqtisodiyot xalqaro bozor sharoitlari o‘zgarishlariga tezkor javob beradi. Masalan, neft narxining oshishi yoki pasayishi, savdo tariflari, geosiyosiy xatarlar milliy iqtisodiyotga bevosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin. 2 Ochiq iqtisodiyot zamonaviy dunyo iqtisodiyoti rivojlanishining ajralmas qismi hisoblanadi. Mamlakatlarning xalqaro savdoda faol ishtirok etishi, investitsiyalarni jalb qilishi va kapital harakati orqali iqtisodiy o‘sish va barqarorlikka erishish imkoniyati ortadi. O‘zbekiston ham ochiq iqtisodiyot yo‘lini tanlab, tashqi savdo, xorijiy investitsiyalar va xalqaro hamkorlikni rivojlantirishga katta e’tibor qaratmoqda. Byudjet-soliq siyosati davlatning iqtisodiyotni tartibga solish va barqaror rivojlanishni ta’minlash maqsadida amalga oshiradigan fiskal choralari majmuasidir. Ushbu siyosat davlat daromadlari va xarajatlarini boshqarish orqali makroiqtisodiy barqarorlikka erishish, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish va 2 Yo‘ldoshev U. – "Soliq siyosati va iqtisodiyot" – O‘zbekiston: "Ma’naviyat" nashriyoti, 2020 – 112- 130-betlar.  Sun’iy intellekt va blokcheyn texnologiyalaridan foydalangan holda soliq to‘lov jarayonlarini soddalashtirish. 4. Xalqaro soliq tajribasini qo‘llash  OECD va Jahon bankining ilg‘or fiskal strategiyalarini o‘rganish va tatbiq etish.  Qonunchilikni xalqaro talab va standartlarga moslashtirish orqali investitsion jozibadorlikni oshirish. TAKLIFLAR Nazariy qismni mustahkamlash  Byudjet-soliq siyosatining ochiq iqtisodiyotdagi ahamiyatini xalqaro tajriba bilan solishtirish.  Soliq yukining iqtisodiy o‘sishga ta’siri haqida nazariy modellarga murojaat qilish. Statistik ko‘rsatkichlarni kuchaytirish  O‘zbekistonning oxirgi 5 yillik tashqi savdo balansini jadval yoki grafik shaklida kiritish.  Soliq tushumlari va tashqi savdo hajmi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatish.  To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) dinamikasini tahlil qilish. Tahliliy qismni kengaytirish  O‘zbekistonning soliq tizimini rivojlangan davlatlardagi tizim bilan taqqoslash.  Byudjet taqchilligi va tashqi qarz masalalarini yoritish.  O‘zbekiston iqtisodiyotidagi fiskal siyosatning istiqbollari va takliflarni berish. 2. Byudjet va soliq tizimining iqtisodiyotdagi o‘rnini tahlil qilish – davlat byudjeti va soliq tizimining mamlakat iqtisodiyotiga ta’sirini o‘rganish. 3. O‘zbekiston Respublikasining amaldagi fiskal siyosatini tahlil qilish – davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari, soliq yukining taqsimlanishi hamda fiskal barqarorlik masalalarini o‘rganish. 4. Byudjet taqchilligi va uni kamaytirish yo‘llarini tahlil qilish – byudjet kamomadini qoplash usullari va uning iqtisodiyotga ta’sirini baholash. 5. Soliq yukining tadbirkorlik va investitsiyalarga ta’sirini baholash – amaldagi soliq stavkalari va imtiyozlar tizimining biznes muhiti va investitsiyaviy jozibadorlikka ta’sirini o‘rganish. 6. Xalqaro tajribalarni o‘rganish – rivojlangan mamlakatlarning fiskal siyosatini tahlil qilish va O‘zbekiston uchun mos keluvchi jihatlarni aniqlash. 7. O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun samarali byudjet-soliq siyosatini takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish – davlat xarajatlarini optimallashtirish, soliq tizimini soddalashtirish va fiskal barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha takliflar berish.

Mavzu to`liq yoritilgan

Купить