• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 53.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 13 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Zokirjon Xolmuhammedov

Дата регистрации 14 Апрель 2025

12 Продаж

Ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosati

boshqaruvini bozorda belgilangan narxlar orqali amalga oshirish, xususan, davlat qimmatli qog‘ozlari bozorini chuqurlashtirish muhim. To‘rtinchi taklif sifatida – monetar siyosat va fiskal siyosat o‘rtasida muvofiqlikni kuchaytirish taklif qilinadi. Ko‘pincha inflyatsiyaning sababi faqatgina pul-kredit siyosatiga emas, balki fiskal ekspansiya, davlat xarajatlarining tez o‘sishi va subsidiya siyosatiga bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli, budjet siyosati va markaziy bank siyosati bir-biriga zid yo‘nalishda emas, balki uyg‘unlikda olib borilishi kerak. Bunda fiskal intizomning mustahkamlanishi, davlat qarzlarining mo‘’tadil darajada ushlab turilishi, soliqqa oid prognozlarning aniq va asosli bo‘lishi alohida ahamiyat kasb etadi. Beshinchi taklif — iqtisodiy prognozlar va tahliliy asoslarning mustahkamlanishidir. Pul-kredit siyosatining samaradorligi prognozlarning aniqligiga bevosita bog‘liq. Shu boisdan, statistik ma’lumotlar bazasini kengaytirish, real vaqt rejimida ishlaydigan monitoring tizimlarini joriy etish, sun’iy intellekt va raqamli texnologiyalar asosida makroiqtisodiy modellarni yaratish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, inflyatsiya, valyuta kursi va to‘lov balansining kutilayotgan o‘zgarishlarini oldindan aytish va shunga mos siyosat choralarini ishlab chiqish talab etiladi. Oltinchi yo‘nalish — pul-kredit siyosatining regional kontekstdagi ta’sirini kuchaytirishdir. O‘zbekistonda iqtisodiy faollik mintaqalar bo‘yicha notekis taqsimlangan. Pul-kredit siyosati esa ko‘pincha umumiy darajadagi ko‘rsatkichlarga asoslanadi. Shu sababli, Markaziy bank mintaqaviy iqtisodiy o‘sish, narxlar darajasi, kredit ta’minoti va investitsiyalarni tahlil qilgan holda, zarurat bo‘lsa, selektiv tarzda vositalarni qo‘llash tajribasini rivojlantirishi mumkin. Bu, ayniqsa, ijtimoiy zaif mintaqalarda iqtisodiy faollikni qo‘llab- quvvatlashda muhim bo‘ladi. Yettinchi taklif – aholining va biznes vakillarining moliyaviy savodxonligini oshirish orqali pul-kredit siyosati samaradorligini oshirishdir. Ko‘plab hollarda pul-kredit siyosati bo‘yicha qabul qilingan qarorlarning real sektorga yoki aholi 31 К IRISH Bugungi globallashuv davrida ochiq iqtisodiyot sharoitida makroiqtisodiy siyosat yuritish masalasi ko‘plab mamlakatlar, jumladan O‘zbekiston uchun ham dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Jahon bozoriga integratsiyalashuv, valyuta kursining erkinlashtirilishi, to‘lov balansining holati, kapital harakatining liberallashuvi hamda xalqaro savdoning jadal rivojlanishi fonida davlat tomonidan olib borilayotgan pul-kredit siyosatining izchilligi va samaradorligi mamlakat iqtisodiy barqarorligining muhim omiliga aylanmoqda. Shu nuqtayi nazardan olib qaralganda, ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosatini chuqur o‘rganish, uning nazariy asoslari va amaliy jihatlarini tahlil qilish zamonaviy iqtisodiyotni boshqarishda muhim ilmiy-amaliy masala sanaladi. Pul-kredit siyosati — bu markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan, iqtisodiyotdagi pul massasi, inflyatsiya darajasi, foiz stavkalari, valyuta kursi va umumiy iqtisodiy faollikka ta’sir ko‘rsatishga qaratilgan choralar tizimidir. An’anaviy tarzda bu siyosat ichki iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan bo‘lsa-da, ochiq iqtisodiyot sharoitida tashqi omillarning kuchayishi pul-kredit siyosatini yuritishda qo‘shimcha muammolar va vazifalarni yuzaga keltiradi. Ayniqsa, xorijiy investitsiyalar oqimi, eksport-import balansi, xalqaro moliya bozorlaridagi tebranishlar, global inflyatsion bosimlar kabi omillar mamlakat pul- kredit siyosatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ochiq iqtisodiyot sharoitida yuritiladigan pul-kredit siyosatining o‘ziga xos jihati shundaki, u faqatgina ichki talab va taklif omillarini emas, balki tashqi iqtisodiy aloqalarning dinamikasini ham hisobga olishi kerak bo‘ladi. Bu esa Markaziy bankdan yanada murakkabroq qarorlar qabul qilishni, xalqaro tajriba va makroiqtisodiy modellardan foydalanishni talab qiladi. Masalan, foiz stavkalarining belgilanishi nafaqat ichki inflyatsiyani jilovlash, balki xorijiy investitsiyalar oqimini jalb qilish, valyuta kursining barqarorligini ta’minlashga ham xizmat qilishi kerak bo‘ladi. Shu sababli ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosati ko‘p funksiyali va ko‘p yo‘nalishli siyosat sifatida namoyon bo‘ladi. 6 Rossiyalik tajribalar shuni ko‘rsatdiki, qat’iy kurs uzoq muddatda pul-kredit siyosatini sustlashtiradi, iqtisodiy muvozanatni buzadi va makroiqtisodiy barqarorlikni xavf ostiga qo‘yadi. Boshqariluvchi suzuvchi kurs rejimi esa valyuta kursining bozor kuchlari – ya’ni talab va taklif asosida shakllanishiga ruxsat beriladi, lekin markaziy bank zarurat tug‘ilganda intervensiya qilib, kursda keskin tebranishlarga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qiladi. Bu rejimda markaziy bank nisbatan ko‘proq erkinlikka ega bo‘lib, o‘zining asosiy monetar maqsadlariga, masalan inflyatsiyani nazorat qilishga yoki iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan siyosat yuritishi mumkin. Boshqariluvchi kurs rejimi rivojlanayotgan mamlakatlar uchun maqbul yo‘ldir, chunki u bozor mexanizmlariga asoslangan bo‘lib, shu bilan birga zarur hollarda davlat aralashuviga ham imkon beradi. Mazkur rejim ostida markaziy bank asosiy pul-kredit vositalarini nisbatan erkin qo‘llay oladi. Misol uchun, agar inflyatsiya darajasi ortayotgan bo‘lsa, foiz stavkalarini oshirish orqali ichki talabni qisqartirish mumkin. Shu bilan birga, valyuta kursining barqarorligini ta’minlash uchun intervensiya vositasidan ham foydalaniladi. Biroq, boshqariluvchi kursning samaradorligi markaziy bankning ishonchliligiga, valyuta bozorining chuqurligiga va iqtisodiy prognozlarning aniqligiga bog‘liq. O‘zbekistonda 2017 yilda kursni erkinlashtirish jarayoni aynan boshqariluvchi suzuvchi rejimga o‘tish bilan boshlandi. Bu o‘zgarish markaziy bankka inflyatsiyaga qarshi kurashish va pul-kredit siyosatini aniq maqsadlarga yo‘naltirish imkonini berdi. Erkin suzuvchi kurs rejimi rivojlangan mamlakatlarda keng qo‘llaniladi va bu tizimda valyuta kursi faqat bozor kuchlariga asoslanadi. Markaziy bank bozorga intervensiya qilmaydi yoki faqat istisno hollardagina aralashadi. Bu rejim ostida markaziy bank maksimal darajada mustaqil hisoblanadi va asosiy e’tiborni inflyatsiyani jilovlashga, iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlashga qaratadi. Misol uchun, AQSh Federal Rezerv tizimi, Yevropa Markaziy banki va Angliya banki aynan erkin suzuvchi kurs rejimi ostida faoliyat yuritadi. Bu ularning foiz 21 1.2. Ochiq iqtisodiyot sharoitida monetar siyosatning rolini aniqlovchi nazariy yondashuvlar (klassik, keynsiy va zamonaviy makroiqtisodiy yondashuvlar) Ochiq iqtisodiyot sharoitida monetar siyosatning roli va uning samaradorligini baholashda turli iqtisodiy nazariy yondashuvlar muhim o‘rin tutadi. Har bir makroiqtisodiy maktab monetar siyosatga o‘zining tarixiy tajribasi, metodologik yondashuvi va iqtisodiy muammolarni tushunishiga asoslanib turlicha baho beradi. Klasik maktab, keynsiy yondashuv va zamonaviy monetar nazariyalar ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosatining ta’sirini har xil asoslar orqali tushuntiradi. Aynan shu nuqtai nazardan olib qaraganda, bu yondashuvlarni o‘rganish va ularni amaliy iqtisodiy siyosatda qo‘llash masalasi dolzarb ahamiyat kasb etadi. Klassik maktab vakillari, jumladan A. Smit, D. Rikardo va keyinchalik neoklassik iqtisodchilar bo‘lgan M. Fridman kabi olimlar iqtisodiyotda davlat aralashuvining cheklangan bo‘lishi tarafdori bo‘lganlar. Ularning fikricha, bozor kuchlari – ya’ni talab va taklif – o‘z-o‘zidan muvozanat holatiga intiladi va bu holat pul-kredit siyosatining faolligini kamaytiradi. Klassik yondashuvda pul faqat narxlar darajasiga ta’sir ko‘rsatadi, real ishlab chiqarish va bandlikka esa uzoq muddatda ta’sir qilmaydi. Monetar siyosat faqat narxlar barqarorligini saqlash vositasi sifatida qaraladi. Bunda “Pul neytralligi” g‘oyasi asos qilib olinadi, ya’ni pul massasining o‘zgarishi real iqtisodiy o‘zgarishlarga olib kelmaydi. Ochiq iqtisodiyotda klassik yondashuv to‘lov balansi, valyuta kursi va kapital oqimlarining avtomatik moslashuviga ishonadi. Aynan shuning uchun klassiklar nazarida monetar siyosat qat’iy qoida asosida yuritilishi lozim va uning vositalaridan cheklangan foydalanish tavsiya etiladi. Keynsiy maktab esa, ayniqsa, iqtisodiy tanazzullar va ishsizlik sharoitida monetar siyosatning faol rol o‘ynashini ta’kidlaydi. J.M. Keynes va uning izdoshlari pul bozori, foiz stavkalari va investitsiyalar o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikka e’tibor qaratgan. Ularning fikricha, iqtisodiyotda talab yetishmovchiligi kuzatilgan sharoitda markaziy bank tomonidan olib boriladigan ekspansion monetar siyosat — ya’ni foiz stavkalarining pasaytirilishi, kredit resurslarining ko‘paytirilishi orqali iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish mumkin. Ayniqsa ochiq iqtisodiyotda 10  Kommunikatsiya siyosatini takomillashtirish: Pul-kredit siyosatining shaffofligini oshirish va keng jamoatchilikka axborot berish. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati mamlakatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlash, inflyatsiyani nazorat qilish, iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash va moliyaviy tizimning ishonchliligini oshirish kabi muhim vazifalarni amalga oshiradi. Markaziy bankning pul-kredit siyosatining asosiy yo‘nalishlari va maqsadlari iqtisodiyotning turli tarmoqlariga ta’sir ko‘rsatib, barqaror rivojlanishga xizmat qiladi. Kelajakda pul-kredit siyosatini takomillashtirish va samaradorligini oshirish maqsadida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. 3.2. Pul-kredit siyosatining to‘lov balansi, inflyatsiya va valyuta kursiga ta’siri Pul-kredit siyosati makroiqtisodiy boshqaruvning asosiy vositalaridan biri sifatida mamlakat iqtisodiyotining asosiy ko‘rsatkichlariga – xususan, to‘lov balansi, inflyatsiya va valyuta kursiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bu ta’sirlar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularni alohida ko‘rib chiqish mumkin bo‘lsa-da, aslida ular o‘zaro bog‘langan tizimda harakat qiladi. Pul-kredit siyosatining asosiy maqsadi inflyatsiyani nazorat qilish, iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash bo‘lsa-da, ushbu siyosatni amalga oshirish jarayonida to‘lov balansi va valyuta kursi kabi tashqi ko‘rsatkichlar ham bevosita ta’sirlanadi. Ayniqsa, ochiq iqtisodiyot sharoitida bu ta’sirlar yanada kuchayadi. To‘lov balansi mamlakatning xorijiy savdo, xizmatlar, investitsiyalar va transferlar bo‘yicha olib boradigan barcha xalqaro operatsiyalarining jamlanmasidir. Pul-kredit siyosati to‘lov balansiga, birinchi navbatda, valyuta kursi, foiz stavkalari va ichki talab orqali ta’sir qiladi. Masalan, Markaziy bank inflyatsiyani pasaytirish maqsadida pul-kredit siyosatini qisqartiruvchi yo‘nalishda olib borsa (ya’ni foiz stavkalarini oshirsa yoki likvidlikni kamaytirsa), bu ichki talabning pasayishiga olib keladi, bu esa import hajmini qisqartiradi. Shu orqali joriy hisobning saldosi yaxshilanishi mumkin. Boshqa tomondan, foiz stavkasining 26 iqtisodiyotda bu yondashuvlar kapital oqimlarining monitoringi, moliyaviy barqarorlik va valyuta xavfini kamaytirish choralarini monetar siyosatning tarkibiy qismlariga aylantiradi. Xulosa qilib aytganda, ochiq iqtisodiyotda monetar siyosatning roli turli nazariy yondashuvlar asosida turlicha talqin qilinadi. Klassiklar siyosatni passiv, bozorda faqat narxlar darajasini barqarorlashtiruvchi vosita deb bilishsa, keynsiylar uni iqtisodiy faollikni boshqaruvchi kuchli mexanizm sifatida ko‘radi. Zamonaviy makroiqtisodiy yondashuvlar esa, pul-kredit siyosatini kutishlar, xalqaro kapital harakatlari va institutsional omillar bilan integratsiyada baholaydi. Har bir yondashuv o‘zining tarixiy tajribasiga tayanadi va turli sharoitlar uchun muayyan ustunliklarga ega. Shu sababli, bugungi globallashuv va moliyaviy integratsiya sharoitida monetar siyosatni olib borishda bir nechta nazariy yondashuvlardan kompleks tarzda foydalanish zaruratga aylanmoqda. 1.3 Pul-kredit siyosatining tashqi iqtisodiy ko‘rsatkichlarga (valyuta kursi, to‘lov balansi, kapital harakati) ta’siri Ochiq iqtisodiyot sharoitida pul-kredit siyosatining ta’sir doirasi faqat ichki makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan cheklanib qolmaydi, balki u tashqi iqtisodiy muvozanatga, xususan valyuta kursi, to‘lov balansi holati va xalqaro kapital harakatlariga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Markaziy bank tomonidan olib boriladigan monetar siyosat qarorlarining samaradorligi ko‘p jihatdan tashqi iqtisodiy omillarning o‘zgaruvchanligiga bog‘liq bo‘lib, bu omillar orasida ayniqsa valyuta bozori dinamikasi va xorijiy investitsiyalarning oqimi muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosati faqat ichki iqtisodiy faollikni emas, balki tashqi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni boshqarishda ham muhim instrument sifatida namoyon bo‘ladi. Valyuta kursi ochiq iqtisodiyotdagi eng sezgir makroiqtisodiy indikatorlardan biri hisoblanadi. Pul-kredit siyosati orqali amalga oshirilgan foiz stavkalari o‘zgarishi, pul massasining kengaytirilishi yoki qisqartirilishi bevosita valyuta kursiga ta’sir qiladi. Masalan, agar markaziy bank inflyatsiyani jilovlash maqsadida foiz stavkalarini oshirsa, bu holat ichki aktivlar bo‘yicha daromadlilikni oshirib, xorijiy 12 Ochiq bozor operatsiyalari orqali markaziy bank davlat qimmatli qog‘ozlarini sotish yoki xarid qilish orqali iqtisodiyotga pul kiritadi yoki chiqaradi. Foiz stavkalari orqali kreditlash narxini belgilaydi, bu esa tijorat banklari faoliyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Majburiy zaxiralar orqali esa banklar tomonidan Markaziy bankda saqlanishi lozim bo‘lgan zaxira miqdori belgilanadi, bu vosita orqali ham iqtisodiyotdagi pul aylanishi nazorat qilinadi. Pul-kredit siyosatining asosiy maqsadlaridan biri inflyatsiyani nazorat qilish hisoblanadi. Nazorat qilinmagan inflyatsiya aholining real daromadlarini kamaytiradi, investitsion faollikni pasaytiradi va iqtisodiy beqarorlikka olib keladi. Shu bois, ko‘plab mamlakatlar inflyatsion targeting modelini qabul qilib, maqsadli inflyatsiya darajasiga erishishni asosiy strategik yo‘nalish sifatida belgilagan. Yana bir muhim maqsad – bu iqtisodiy o‘sishni barqarorlashtirishdir. Pul-kredit siyosati orqali investitsiyalar va iste’mol faoliyati rag‘batlantiriladi yoki aksincha, haddan tashqari faollik nazorat ostiga olinadi. Ochiq iqtisodiyot sharoitida pul-kredit siyosatining maqsadlari yanada murakkab tus oladi, chunki bu holatda tashqi omillar – valyuta kursi, to‘lov balansi, xalqaro foiz stavkalari, xorijiy investitsiyalar va kapital harakatlari ham e’tiborga olinadi. Shu sababli, pul-kredit siyosati ichki muvozanat bilan birga tashqi iqtisodiy barqarorlikni ham ta’minlashi kerak bo‘ladi. Bunday sharoitda siyosat ko‘p maqsadli xususiyat kasb etadi va har bir maqsad o‘zining muayyan vositalari orqali amalga oshiriladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, pul-kredit siyosati mamlakatning makroiqtisodiy boshqaruv tizimidagi asosiy elementlardan biridir. Uning to‘g‘ri tashkil etilishi nafaqat iqtisodiy o‘sishga, balki aholining farovonligiga, valyuta barqarorligiga, moliyaviy tizimning ishonchliligiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu boisdan har bir mamlakat, xususan ochiq iqtisodiyot sari intilayotgan rivojlanayotgan davlatlar, bu siyosatni aniq maqsadlar va mos vositalar asosida olib borishlari lozim.. 9 kursining erkin bozorga yaqinlashgani to‘lov balansining joriy hisobi va kapital harakatlariga moslashuvchanlikni ta’minlashga xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, milliy valyuta kursining haddan tashqari qadrsizlanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun ehtiyotkorlik bilan bozorga aralashuvlar amalga oshirilmoqda. Pul-kredit siyosatining to‘lov balansi, inflyatsiya va valyuta kursiga ta’siri murakkab va ko‘p qirrali jarayondir. Har bir ko‘rsatkichning o‘ziga xos xususiyatlari va o‘zaro bog‘liqligi mavjud bo‘lib, samarali pul-kredit siyosati yuritilishi uchun Markaziy bank bu aloqalarni chuqur tahlil qilgan holda siyosat choralarini tanlashi zarur. Ayniqsa ochiq iqtisodiyot sharoitida bu ta’sirlar tez va kuchli namoyon bo‘ladi, shu sababli siyosat yuritishda moslashuvchanlik, oldindan aytish imkoniyati va bozordagi ishonch muhim ahamiyat kasb etadi. 3.3. Ochiq iqtisodiyot sharoitida O‘zbekistonda pul-kredit siyosatini takomillashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar. O‘zbekiston iqtisodiyoti 2017 yildan buyon bosqichma-bosqich ochiqlikka o‘tmoqda. Valyuta kursining erkinlashtirilishi, tashqi savdo va investitsiya oqimlariga ochiqlik, moliyaviy sektor islohotlari va bank tizimining liberallashuvi natijasida mamlakatda ochiq iqtisodiy tizim shakllanmoqda. Bunday sharoitda pul- kredit siyosatining roli sezilarli darajada ortadi. Chunki tashqi shoklar, global moliyaviy tebranishlar, kapital oqimlarining o‘zgarishi, import va eksport muvozanati kabi omillar endilikda ichki iqtisodiyotga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qila boshlaydi. Shu sababli, pul-kredit siyosatini faqat ichki narxlar barqarorligi doirasida emas, balki tashqi iqtisodiy ko‘rsatkichlar, valyuta bozoridagi holat va xalqaro integratsiya darajasini hisobga olgan holda olib borish zarur. Bu esa Markaziy bankdan zamonaviy, moslashuvchan va maqsadga yo‘naltirilgan siyosat yuritishni talab qiladi. Shuning uchun O‘zbekiston sharoitida ochiq iqtisodiy tizim kontekstida pul-kredit siyosatini takomillashtirish bo‘yicha bir qator taklif va tavsiyalarni ilgari surish mumkin. 29 markaziy banklar kapital nazorat choralarini qo‘llashga majbur bo‘ladilar, bu esa ochiq iqtisodiyot tamoyillariga zid keladi. Shunga qaramay, ayrim rivojlanayotgan davlatlar – xususan, Janubiy Koreya, Malayziya, Hindiston va Xitoy – o‘zlarining pul-kredit siyosatida nisbatan muvaffaqiyatli yondashuvlarni namoyon etganlar. Ular markaziy banklarining mustaqilligini mustahkamlab, inflyatsion targeting tizimini bosqichma-bosqich joriy etganlar va valyuta kursini ehtiyotkorlik bilan erkinlashtirish orqali ochiq iqtisodiyot sharoitiga moslashganlar. Rivojlangan mamlakatlar tajribasida pul-kredit siyosati ko‘proq oldindan ko‘zlangan, aniq belgilangan inflyatsiya ko‘rsatkichlariga erishishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda bu siyosat ko‘proq muvozanat saqlash va shoklarga moslashishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ya’ni rivojlangan mamlakatlar pul- kredit siyosatini strategik boshqaruv vositasi sifatida qaraydilar, rivojlanayotgan mamlakatlar esa uni ko‘proq “reaktiv” siyosat – ya’ni yuzaga kelayotgan muammolarga tezkor javob beruvchi vosita sifatida ishlatadilar. Yana bir muhim farq – bu monetar siyosatning kommunikatsiya darajasidir. Rivojlangan mamlakatlarda markaziy banklar o‘z qarorlarini ommaga aniq, tushunarli va prognoz qilinadigan tarzda yetkazadilar, bu esa bozor ishtirokchilarining ishonchini oshiradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda esa, ko‘p hollarda siyosat qarorlari sust, tushunarsiz yoki oldindan prognoz qilib bo‘lmaydigan tarzda olib boriladi, bu esa pul-kredit siyosatining samaradorligini pasaytiradi. Pul-kredit siyosati ochiq iqtisodiyot sharoitida rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda turli ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Rivojlangan davlatlar siyosatni tizimli va bozorga asoslangan tarzda yuritsalar, rivojlanayotgan mamlakatlar siyosatni muvozanatlashtirish va barqarorlikni ta’minlashga qaratadilar. Shuning uchun rivojlanayotgan mamlakatlar uchun muhim vazifalardan biri – bu pul-kredit siyosatini institutsional, moliyaviy va kommunikatsion jihatdan rivojlantirib, uni global iqtisodiyot talablariga moslashtirishdir. Bu orqali ular nafaqat ichki barqarorlikka, balki tashqi iqtisodiy xavfsizlikka ham erisha oladilar. 19 MAVZU: Ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosati MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….6 Asosiy qism I BOB: OCHIQ IQTISODIYOT SHAROITIDA PUL-KREDIT SIYOSATINING NAZARIY ASOSLARI. 1.1 Pul-kredit siyosati tushunchasi, turlari va maqsadlari 8 1.2 Ochiq iqtisodiyot sharoitida monetar siyosatning rolini aniqlovchi nazariy yondashuvlar (klassik, keynsiy va zamonaviy makroiqtisodiy yondashuvlar) ......10 1.3 Pul-kredit siyosatining tashqi iqtisodiy ko‘rsatkichlarga (valyuta kursi, to‘lov balansi, kapital harakati) ta’siri ...12 II BOB: OCHIQ IQTISODIYOTDA PUL-KREDIT SIYOSATINING AMALIYOTDA QO‘LLANILISHI. 2.1 Pul-kredit siyosati vositalari: foiz stavkalari, ochiq bozor operatsiyalari va majburiy zaxiralar siyosati 15 2.2 Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasida pul-kredit siyosatining ochiq iqtisodiyotdagi xususiyatlari 17 2.3 Valyuta kursi rejimlari va ularning pul-kredit siyosatiga ta’siri 20 III BOB: O'ZBEKISTON SHAROITIDA PUL-KREDIT SIYOSATI VA UNING OCHIQ IQTISODIYOTGA TA’SIRI. 3.1 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati: asosiy yo‘nalishlar va maqsadlar 23 3.2 Pul-kredit siyosatining to‘lov balansi, inflyatsiya va valyuta kursiga ta’siri. 26 4 investorlar uchun jozibadorlikni kuchaytiradi. Natijada xorijiy kapital kirib keladi va bu ichki valyutaga bo‘lgan talabning ortishiga olib keladi, buning natijasida milliy valyuta mustahkamlanadi. Aksincha, foiz stavkalarining pasaytirilishi kapital chiqib ketishiga sabab bo‘lishi mumkin, bu esa valyuta kursining pasayishiga olib keladi. Bu kabi holatlarda monetar siyosat vositalarining valyuta bozoridagi taklif va talabga ko‘rsatuvchi ta’siri juda kuchli bo‘ladi. Valyuta kursi siyosati bilan monetar siyosat o‘rtasidagi muvozanat pul-kredit siyosatining tashqi iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’sirini aniqlovchi asosiy omillardan biridir. Agar mamlakat qat’iy (fiksatsiyalangan) valyuta kursini qo‘llasa, u holda markaziy bank mustaqil ravishda pul-kredit siyosatini yurita olmaydi, chunki valyuta kursini saqlab qolish uchun markaziy bank doimiy ravishda valyuta intervensiyalarini amalga oshirishi va foiz stavkalarini bozorga mos tarzda o‘zgartirishi kerak bo‘ladi. Erkin suzuvchi valyuta kursi rejimida esa markaziy bank valyuta kursini emas, balki inflyatsiyani nazorat qilishga e’tibor qaratadi. Bu holatda valyuta kursi bozor kuchlariga ko‘proq bog‘liq bo‘ladi va pul-kredit siyosati erkinroq yuritiladi. Pul-kredit siyosatining yana bir muhim tashqi iqtisodiy ko‘rsatkichga – to‘lov balansiga ta’siri ham alohida e’tiborga loyiq. To‘lov balansi mamlakatning tashqi iqtisodiy operatsiyalarini, ya’ni eksport, import, xizmatlar, investitsiya daromadlari va moliyaviy oqimlarni o‘z ichiga olgan kompleks ko‘rsatkichdir. Pul-kredit siyosatining qattiqlashtirilishi – ya’ni foiz stavkalarining oshirilishi va pul massasining qisqartirilishi ichki talabni kamaytiradi, bu esa importning kamayishiga olib keladi va savdo balansiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, yuqori foiz stavkalari xorijiy kapital oqimini ko‘paytirib, moliyaviy balansni ham mustahkamlashi mumkin. Natijada umumiy to‘lov balansida ijobiy saldo yuzaga keladi yoki mavjud defitsit kamayadi. Aksincha, ekspansion pul-kredit siyosati importni rag‘batlantiradi, milliy valyutaning qadrsizlanishiga olib keladi va bu, agar eksport raqobatbardosh bo‘lsa, vaqtinchalik eksport hajmini oshirishi mumkin. Biroq uzoq muddatda bu siyosat to‘lov balansidagi nomutanosiblikni kuchaytiradi. 13 foiz stavkalarining darajasi, valyuta intervensiyalari va likvidlikka ta’sir etuvchi choralari milliy valyutaning qiymatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Agar Markaziy bank foiz stavkalarini oshirsa, bu xorijiy investorlar uchun jozibadorlikni oshiradi, valyutaga bo‘lgan talab ortadi va natijada milliy valyuta mustahkamlanadi. Biroq bu jarayon eksportchilarning raqobatbardoshligini kamaytiradi, chunki mahalliy mahsulotlar xorij bozorida qimmatroq ko‘rinadi. Aksincha, agar Markaziy bank iqtisodiy faollikni oshirish uchun foiz stavkalarini pasaytirsa, bu valyutaning qadrsizlanishiga olib kelishi mumkin, bu esa eksportni rag‘batlantiradi, lekin inflyatsion bosimni oshiradi. Valyuta kursining barqarorligi to‘lov balansiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Kursning keskin o‘zgaruvchanligi eksport va import narxlarini oldindan aytib bo‘lmaydigan holatga keltiradi, bu esa tashqi savdoni murakkablashtiradi. Shu sababli, ko‘plab mamlakatlar, jumladan O‘zbekiston ham, boshqariluvchi suzuvchi kurs rejimidan foydalanib, kursning haddan tashqari tebranishlarini yumshatishga harakat qiladilar. Bu rejim Markaziy bankka valyuta bozorida intervensiyalar orqali muvozanatni ta’minlash imkonini beradi, shu bilan birga pul-kredit siyosatini mustaqil yuritish imkoniyatini ham qoldiradi. Pul-kredit siyosati orqali inflyatsiyani nazorat qilish va valyuta kursining barqarorligini saqlash ko‘pincha ziddiyatli maqsadlar bo‘lib chiqadi. Masalan, inflyatsiyani jilovlash uchun foiz stavkalarining oshirilishi milliy valyutaning qadrsizlanishining oldini olsa-da, bu iqtisodiy o‘sishni sekinlashtirishi mumkin. Shu boisdan, Markaziy bank siyosatini muvozanatli tarzda yuritishi zarur: ya’ni inflyatsiyani pasaytirishga intilar ekan, valyuta kursining haddan tashqari mustahkamlanishiga yo‘l qo‘ymasligi lozim, chunki bu eksportga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va to‘lov balansini yomonlashtiradi. Shu o‘rinda, O‘zbekiston misolida olib qaraganda, 2017 yildan keyingi valyuta kursining erkinlashtirilishi pul-kredit siyosatiga sezilarli o‘zgarishlar olib keldi. Markaziy bank endilikda inflyatsion targeting rejimiga o‘tishni boshlab, pul-kredit siyosatini foiz stavkalari orqali yuritishni kuchaytirdi. Shu bilan birga, valyuta 28 2.3. Valyuta kursi rejimlari va ularning pul-kredit siyosatiga ta’siri Valyuta kursi rejimlari va pul-kredit siyosati o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik ochiq iqtisodiyot sharoitida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda hal qiluvchi omil sifatida qaraladi. Mamlakat tomonidan tanlangan valyuta kursi tizimi nafaqat tashqi iqtisodiy munosabatlarga, balki ichki pul-kredit siyosatining erkinligi, mustaqilligi va samaradorligiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Valyuta kursi rejimi deganda, milliy valyutaning xorijiy valyatalarga nisbatan almashuv qiymati qanday belgilanishini tushunamiz. Xalqaro tajribada turli xil valyuta kursi tizimlari mavjud bo‘lib, ular orasida qat’iy (fiksatsiyalangan), boshqariluvchi suzuvchi va erkin suzuvchi kurs rejimlari ajratiladi. Ushbu rejimlarning har biri o‘zining afzalliklari, cheklovlari va pul-kredit siyosatiga ta’sir qilish mexanizmlariga ega. Qat’iy valyuta kursi rejimi shuni anglatadiki, markaziy bank milliy valyutaning xorijiy valyatalarga nisbatan qiymatini aniq belgilangan darajada ushlab turadi. Bu tizimda valyuta kursi, odatda, boshqa bir kuchli valyutaga bog‘lanadi (masalan, AQSh dollari, Yevro yoki Britaniya funtiga), va bu bog‘lanishni saqlab qolish uchun markaziy bank o‘zining valyuta zaxiralari hisobiga bozorga doimiy ravishda aralashadi. Bunday tizim valyuta kursining barqarorligini ta’minlasa-da, pul-kredit siyosatini yuritishda markaziy bank erkinligini cheklab qo‘yadi. Sababi, kursni saqlab qolish uchun foiz stavkasi, pul massasi kabi asosiy vositalarni bozor emas, kurs rejimi belgilaydi. Misol uchun, agar bozorda milliy valyuta qadrsizlanayotgan bo‘lsa, markaziy bank bozor talabidan qat’i nazar foiz stavkalarini ko‘tarishga majbur bo‘ladi. Shu bois qat’iy kurs rejimi ostida mustaqil pul-kredit siyosatini yuritish imkoniyati deyarli yo‘q. Qat’iy kurs rejimi asosan iqtisodiyoti zaif va pul-kredit siyosatiga bo‘lgan ishonch past bo‘lgan rivojlanayotgan mamlakatlarda qo‘llaniladi. Bu orqali ular inflatsiyani nazorat ostiga olishga, valyutaga bo‘lgan ishonchni tiklashga harakat qiladilar. Ammo bunday rejimning asosiy xavfi shundaki, valyuta rezervlari kamayib ketganda yoki tashqi shoklar yuzaga kelganda kursni ushlab turish imkonsiz bo‘lib qoladi va bu inqirozga olib kelishi mumkin. Argentinalik va 20 qarorlariga ta’siri past bo‘lishining sababi – iqtisodiy bilim va tushunchalarning yetishmasligidir. Foiz stavkalarining o‘zgarishi, valyuta kursi yoki inflyatsiyadagi harakatlar nimani anglatishini aholining keng qatlami tushunmaydi. Shu boisdan, Markaziy bank tomonidan muntazam ravishda ma’lumot berish, makroiqtisodiy tushunchalarni oddiy tilda tushuntirish va ishonchli iqtisodiy kommunikatsiyalarni rivojlantirish tavsiya qilinadi. Sakkizinchi taklif sifatida – banklararo bozorni rivojlantirish va tijorat banklari o‘rtasida raqobatni kuchaytirish lozim. Hozirgi kunda banklararo bozor chuqurligi past bo‘lib, Markaziy bank asosiy likvidlik manbai bo‘lib qolmoqda. Bozor mexanizmlarining kuchayishi esa foiz stavkalarining aniq shakllanishi, kreditlar narxining real shartlar asosida belgilanishini ta’minlaydi. Buning uchun banklar o‘rtasida ishonchli aloqalarni kuchaytirish, qisqa muddatli kredit liniyalari va depozit mexanizmlarini kengaytirish lozim. Ochiq iqtisodiyot sharoitida O‘zbekistonda pul-kredit siyosatini takomillashtirish nafaqat makroiqtisodiy barqarorlik, balki tashqi raqobatbardoshlik, investitsiyalarni jalb etish, valyuta xavfsizligi va moliyaviy sektorning barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqorida keltirilgan taklif va tavsiyalarni bosqichma-bosqich amalga oshirish orqali Markaziy bank o‘z siyosatining ta’sirchanligini oshirishi va ochiq iqtisodiyot sharoitida muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi mumkin. XULOSA Pul-kredit siyosati milliy iqtisodiyotning yuragi hisoblanadi. Xususan, ochiq iqtisodiyot sharoitida uning roli yanada murakkablashadi va strategik ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun bu ayniqsa dolzarb, chunki so‘nggi yillarda mamlakatda olib borilgan keng ko‘lamli iqtisodiy islohotlar – valyuta erkinlashtirilishi, tashqi savdo rejimining yengillashtirilishi, kapital bozorlariga nisbatan ochiqlik darajasining oshishi – barcha bu omillar pul-kredit siyosatini nafaqat ichki inflyatsiyaga qarshi kurash vositasi, balki tashqi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlovchi asosiy omillardan biriga aylantirdi. Kurs ishida bu 32 7. Макроэкономика: Учебник. СПб.:СПбГУЕФ,1997. 8. Дорнбуш Р.,Фишер С. Макроэкономика. М.:МГУ,1997. 9. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T.: 10. «O’qituvchi»,1994 11. Менкю Н.Г. Макроэкономика. М.:МГУ,1997. 12. Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005. 13. 19.Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R. Mikro va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012, 324 b. 14. 20. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” nomli ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot. – 2012, 282 b. 15. 21.Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b. 16. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy ma’lumotlari Internet saytlari 1. www.gov.uz - O'zbekiston Respublikasi Hukumat portali. 2. www.lex.uz - O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. 3. www.mineconomy.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag'allikni qisqartirish vazirligi sayti. 4. www.mf.uz - O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti. 5. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi sayti. 6. www. soliq.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi sayti. 7. www.cbu.uz - O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki sayti. 8. www.webofscience.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi. 9. www.sciencedirect.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi. 36 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ____________________________________________ INSTITUTI “________________________________________” FAKULTET “ ________________________________________ ” KAFEDRASI “ ___________________________________________________ ________________________________________ ” FANIDAN KURS ISHI МАVZU: Ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosati Bajardi: ______________________________ ______________________________ Qabul qildi: ______________________________ ___________________________ Yana bir muhim jihat shundaki, ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosati fiskal siyosat, valyuta siyosati va savdo siyosati bilan uzviy bog‘liq holda olib borilishi zarur. Aks holda, iqtisodiy siyosatlar o‘rtasidagi nomuvofiqlik muvozanatsizlikka, to‘lov balansidagi salbiy o‘zgarishlarga, valyuta tanqisligiga yoki inflyatsion bosim kuchayishiga olib kelishi mumkin. Aynan shu jihatdan pul-kredit siyosati va valyuta siyosati o‘rtasidagi muvozanat ochiq iqtisodiyotda alohida ilmiy tahlilni talab qiluvchi masalalardan biridir. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi ham ochiq iqtisodiyot sari qadam tashlab, jahon moliyaviy institutlari va investorlar bilan hamkorlikni chuqurlashtirmoqda. 2017 yildan boshlab olib borilgan valyuta liberallashuvi, inflyatsion targetingga o‘tish bo‘yicha bosqichma-bosqich islohotlar, foiz stavkasi siyosatining erkinlashtirilishi va moliyaviy bozorlardagi raqobatning oshishi mamlakatda pul-kredit siyosatining yangi bosqichga o‘tayotganidan dalolat beradi. Bu esa, o‘z navbatida, mamlakatimizda pul-kredit siyosatining ochiq iqtisodiyot sharoitida qanday yo‘nalishda va qaysi mexanizmlar orqali yuritilishini chuqur tahlil qilishni taqozo etadi. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi — ochiq iqtisodiyot sharoitida pul- kredit siyosatining nazariy asoslari, amaliy mexanizmlari hamda O‘zbekiston misolida ularning qo‘llanilishi va natijalarini o‘rganishdan iborat. Bunda nafaqat nazariy makroiqtisodiy modellarga, balki amaliy tajriba va statistik ma’lumotlarga ham asoslaniladi. Shuningdek, pul-kredit siyosatini yanada samarali yuritish bo‘yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish ham ushbu ishning dolzarb vazifalaridandir. 7 I BOB: OCHIQ IQTISODIYOT SHAROITIDA PUL-KREDIT SIYOSATINING NAZARIY ASOSLARI 1.1 Pul-kredit siyosati tushunchasi, turlari va maqsadlari Pul-kredit siyosati – bu davlatning markaziy banki tomonidan amalga oshiriladigan va mamlakat iqtisodiyotida pul massasining hajmi, foiz stavkalari, inflyatsiya darajasi, kreditlar hajmi hamda umumiy iqtisodiy faollikni tartibga solishga qaratilgan iqtisodiy siyosat yo‘nalishidir. Pul-kredit siyosati makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, inflyatsiyani nazorat qilish, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, to‘lov balansidagi muvozanatni saqlash, milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash kabi bir qator asosiy maqsadlarni ko‘zlaydi. Bu siyosat orqali davlat iqtisodiyotdagi umumiy pul aylanishini boshqarib, talab va taklif muvozanatini shakllantirishga harakat qiladi. Pul-kredit siyosati asosan ikki turga bo‘linadi: ekspansion (kengaytiruvchi) va restriktiv (cheklovchi) siyosat. Ekspansion pul-kredit siyosati odatda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, ishsizlikni kamaytirish yoki iqtisodiy inqirozdan chiqish davrida qo‘llaniladi. Bu siyosat doirasida markaziy bank foiz stavkalarini pasaytiradi, tijorat banklariga kredit berishni osonlashtiradi va iqtisodiyotga ko‘proq pul resurslari kirib kelishiga sharoit yaratadi. Bunday yondashuv orqali iqtisodiy faollik ortadi, ichki talab rag‘batlantiriladi va ishlab chiqarish hajmi oshiriladi. Boshqa tomondan, restriktiv pul-kredit siyosati iqtisodiyotda haddan tashqari “qizib ketish” holatlarini jilovlash, inflyatsiyani pasaytirish yoki valyuta kursini barqarorlashtirish maqsadida amalga oshiriladi. Bu uslubda markaziy bank foiz stavkalarini oshiradi, majburiy zaxiralar me’yorlarini yuqori darajada belgilaydi, shuningdek, pul massasini kamaytirish orqali kredit resurslarining umumiy hajmini qisqartiradi. Bu esa iqtisodiy subyektlar uchun kredit olishni murakkablashtiradi va talabning pasayishiga olib keladi, natijada inflyatsion bosim kamayadi. Pul-kredit siyosati o‘z funksiyalarini amalga oshirishda bir necha asosiy vositalarga tayanadi. Bularga ochiq bozor operatsiyalari, qayta moliyalash stavkalari, majburiy zaxira talablari va maqsadli kreditlash mexanizmlari kiradi. 8 qilish, bandlik darajasini ushlab turish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash kabi ko‘p yo‘nalishli maqsadlar asosida siyosat yuritadilar. Bunday tizimlarda ochiq bozor operatsiyalari, foiz stavkasi siyosati va inflyatsion targeting yondashuvi asosiy vositalar sifatida qo‘llaniladi. Rivojlangan mamlakatlarda pul-kredit siyosatining ochiq iqtisodiyotdagi eng muhim xususiyati shundaki, ular erkin suzuvchi valyuta kursini qo‘llaydilar va kapital harakatlari bo‘yicha deyarli hech qanday cheklovlar yo‘q. Bu esa monetar siyosatni global moliyaviy bozorlar bilan uyg‘unlashtirishga majbur etadi. Masalan, AQShda foiz stavkalarining o‘zgarishi nafaqat ichki iqtisodiyotga, balki butun dunyo kapital oqimlariga ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, rivojlangan mamlakatlarda inflyatsion kutishlar juda muhim omil sifatida e’tiborga olinadi. Markaziy banklar o‘z qarorlarini e’lon qilish orqali bozor ishtirokchilarining kutishlarini shakllantiradilar va shu tariqa pul-kredit siyosatini yanada samarali vosita darajasiga olib chiqadilar. Rivojlanayotgan mamlakatlarda esa bu jarayonlar nisbatan murakkabroq kechadi. Ular ko‘pincha markaziy bank mustaqilligi, pul-kredit siyosati vositalarining yetarlicha rivojlanmaganligi va moliyaviy bozorlarning zaifligi kabi muammolarga duch keladilar. Bunday mamlakatlarda pul-kredit siyosati ko‘proq operativ va qisqa muddatli chora-tadbirlar asosida olib boriladi. Masalan, inflyatsiya yuqori bo‘lgan sharoitda markaziy bank keskin foiz stavkalarini oshiradi yoki valyuta bozorida intervensiyalar amalga oshiradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko‘pchiligida valyuta kursi erkin emas, balki boshqariluvchi yoki yarim qat’iy kurs rejimiga asoslanadi. Bu holat monetar siyosatni olib borishda murakkabliklar tug‘diradi, chunki bir vaqtning o‘zida ham valyuta kursini saqlab qolish, ham inflyatsiyani jilovlash, ham kapital harakatlarini nazorat qilishning iloji bo‘lmaydi — bu “imkonsiz troika” deb ataladigan holatga olib keladi. Shuningdek, rivojlanayotgan mamlakatlarda kapital harakatlari ko‘pincha qisqa muddatli va spekulyativ bo‘lib, pul-kredit siyosatiga bo‘lgan ishonch sust bo‘ladi. Investorlar foiz stavkalariga emas, balki valyuta kursi barqarorligi, siyosiy risk va tartibga soluvchi muhitga ko‘proq e’tibor beradilar. Bunday sharoitda 18 qisqaradi, bu esa inflyatsiyaga qarshi kurashda samarali vosita sifatida ishlaydi. Aksincha, zaxira me’yorlarining pasaytirilishi banklarning ixtiyorida ko‘proq mablag‘ qoldirib, kredit resurslarini oshiradi va iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi. Majburiy zaxiralar siyosati odatda uzoq muddatli va barqaror pul-kredit siyosatining elementlaridan biri sifatida qaraladi. Bu vosita foiz stavkalari yoki ochiq bozor operatsiyalariga nisbatan sekinroq ishlaydi, lekin moliyaviy sektor barqarorligini saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa iqtisodiy shoklar yoki moliyaviy inqirozlar paytida markaziy bank bu vosita orqali bank tizimining likvidligi va ishonchliligini qo‘llab-quvvatlashi mumkin. Foiz stavkalari, ochiq bozor operatsiyalari va majburiy zaxiralar siyosati pul-kredit siyosatining asosiy ustunlari hisoblanadi. Bu vositalarning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ular orqali markaziy bank iqtisodiyotdagi turli ko‘rsatkichlarga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Barcha vositalar yagona tizim sifatida uyg‘unlikda ishlaganda, pul-kredit siyosatining samaradorligi ortadi. Ayniqsa ochiq iqtisodiyot sharoitida bu vositalarning mo‘’tadil va oqilona qo‘llanilishi makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. 2.2. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasida pul-kredit siyosatining ochiq iqtisodiyotdagi xususiyatlari Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, pul- kredit siyosatining ochiq iqtisodiyotdagi samaradorligi ularning institutsional salohiyati, moliyaviy tizim rivojlanganligi, markaziy bankning mustaqilligi va bozor iqtisodiyotiga integratsiyalashgan darajasi bilan chambarchas bog‘liq. Har ikki toifadagi davlatlar ochiq iqtisodiyot sharoitida makroiqtisodiy barqarorlikka erishish uchun monetar vositalardan foydalanadilar, biroq bu vositalarning shakli, ta’sir kuchi va amaliy natijalari sezilarli farqlarga ega. Rivojlangan mamlakatlarda pul-kredit siyosati yuqori darajadagi institutsional mustahkamlik va moliyaviy tizimning chuqurligi bilan ajralib turadi. Ularning markaziy banklari, odatda, siyosiy bosimlardan xoli holda mustaqil faoliyat yuritadi, bu esa siyosatni oldindan belgilangan maqsadlarga yo‘naltirishga imkon beradi. Masalan, AQShda Federal Rezerv tizimi va Yevropa Markaziy banki kabi tashkilotlar inflyatsiyani nazorat 17 III BOB: O'ZBEKISTON SHAROITIDA PUL-KREDIT SIYOSATI VA UNING OCHIQ IQTISODIYOTGA TA’SIRI 3.1. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati: asosiy yo‘nalishlar va maqsadlar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati: asosiy yo‘nalishlar va maqsadlar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki (MB) mamlakatning pul-kredit siyosatini belgilovchi asosiy muassasa sifatida iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, inflyatsiyani nazorat qilish, iqtisodiy o‘sishni qo‘llab- quvvatlash va moliyaviy tizimning ishonchliligini oshirish kabi muhim vazifalarni amalga oshiradi. Markaziy bankning pul-kredit siyosati mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadigan asosiy mexanizmlardan biridir. Pul-kredit siyosatining asosiy yo‘nalishlari Markaziy bank har yili kelgusi yil uchun pul-kredit siyosatining asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqadi. Ushbu yo‘nalishlar quyidagi asosiy elementlarni o‘z ichiga oladi:  Pul-kredit siyosatining asosiy prinsiplarini belgilash: Bu inflyatsiya darajasini maqsadli darajada ushlab turish, pul ta’minotini boshqarish va foiz stavkalarini tartibga solish kabi tamoyillarni o‘z ichiga oladi.  Iqtisodiyotning o‘tgan davrdagi rivojlanish sharhini taqdim etish: Bu iqtisodiy o‘sish sur’atlari, inflyatsiya darajasi, valyuta kursi va boshqa makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning tahlilini o‘z ichiga oladi.  Iqtisodiyotning rivojlanish istiqbollarini prognoz qilish: Bu kelgusi yillarda iqtisodiy o‘sish sur’atlari, inflyatsiya darajasi va boshqa makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning prognozini o‘z ichiga oladi.  Inflyatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichlarini belgilash: Bu inflyatsiya darajasini maqsadli darajada ushlab turish uchun zarur choralarni ko‘rishni o‘z ichiga oladi. 23 to‘lov balansining taqchilligi, valyuta kursining beqarorligi va tashqi savdo nomutanosibligi sharoitida davlatning aktiv roli muhim hisoblanadi. Keynsiylar monetar siyosatni fiskal siyosat bilan uyg‘unlashtirish tarafdori bo‘lib, har ikki siyosatni makroiqtisodiy muvozanatga erishish uchun birgalikda olib borishni tavsiya etadilar. Keynsiy yondashuv asosida ishlab chiqilgan IS-LM-BP modeli ochiq iqtisodiyot sharoitida monetar siyosatning samaradorligini kapital harakatining erkinligi va valyuta kursi rejimiga bog‘liq deb hisoblaydi. Masalan, erkin valyuta kursi va yuqori kapital mobilligi mavjud bo‘lgan iqtisodiy muhitda monetar siyosat nisbatan samaraliroq ishlaydi, chunki foiz stavkasining o‘zgarishi kapital oqimlariga ta’sir qiladi va bu orqali valyuta kursi moslashadi. Aksincha, qattiq valyuta kursi sharoitida pul-kredit siyosati o‘z ta’sir kuchini yo‘qotishi mumkin. Zamonaviy monetaristlar, ayniqsa M. Fridman boshchiligidagi Chikago maktabi, pul massasining nazoratini iqtisodiy barqarorlikning asosiy kaliti deb biladi. Ularning fikricha, monetar siyosat qat’iy qoida asosida yuritilishi lozim: masalan, pul massasining o‘sish sur’ati iqtisodiy o‘sish sur’atiga mos tarzda doimiy bo‘lishi kerak. Monetaristlar iqtisodiy sikllarni davlat aralashuvi orqali boshqarish mumkin emas, deb hisoblaydi. Ochiq iqtisodiyotda ular valyuta kursining erkin bo‘lishini, bozorlarda muvozanatning avtomatik tiklanishini qo‘llab-quvvatlaydi. Shu bilan birga, inflyatsiya nazorati monetar siyosatning asosiy vazifasi sifatida qaraladi, chunki yuqori inflyatsiya ichki valyutaga bo‘lgan ishonchni pasaytiradi va xorijiy investorlar uchun xavf tug‘diradi. So‘nggi yillarda shakllangan zamonaviy makroiqtisodiy yondashuvlar, jumladan yangi keynsiy va yangi klassik nazariyalar, pul-kredit siyosatining mikroasoslarini, kutishlar nazariyasini ham hisobga olgan holda tahlil qiladi. Yangi keynsiylar inflyatsion targeting tizimini asoslab, markaziy banklar faoliyatida pul-kredit siyosatining oshkoraligi, mustaqilligi va oldindan ko‘rilgan ssenariylar asosida yuritilishini muhim deb hisoblaydi. Ular, shuningdek, narxlar va ish haqlarining qat’iyligi tufayli bozorlarda muvozanat avtomatik tiklanmasligini, davlat aralashuvi va markaziy bank faoliyatining zarurligini asoslaydi. Ochiq 11 ________________________________________________________ fakulteti ____________________________________________________mutaxassisligi ___kurs____________guruh talabasi______________________________ning ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ _________________________________mavzusida bajargan kurs ishiga berilgan T A Q R I Z Kurs ishi rejasi____________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ Kurs ishin mazmuni_____________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ Grafik________________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ Ma’lumoti:____________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ Xulosa________________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ “______”________________2024 yil Taqrizchi______________________________________________________________________ (taqrizchining lavozimi, ismi va familiyasi) (imzo) 3 Kapital harakatlariga pul-kredit siyosatining ta’siri ayniqsa moliyaviy bozorlar erkin bo‘lgan iqtisodiyotlarda kuchli namoyon bo‘ladi. Investitsiyalar bo‘yicha qarorlar qabul qilayotganda xorijiy investorlar asosan foiz stavkasi, inflyatsiya darajasi, valyuta kursining barqarorligi va iqtisodiy siyosatning ochiqligi kabi omillarga e’tibor beradilar. Agar pul-kredit siyosati investitsion muhitni yaxshilovchi tarzda olib borilsa – masalan, inflyatsiyani nazorat qilish orqali makrobarqarorlik ta’minlansa – bu holat bevosita xorijiy to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb qilish imkonini oshiradi. Boshqa tomondan, qisqa muddatli portfel investitsiyalari asosan foiz stavkalari va valyuta kutishlariga bog‘liq. Agar markaziy bank siyosati bozor ishtirokchilari tomonidan ishonchli deb baholansa, bu kapital oqimlarini ijobiy rag‘batlantiradi. Shu bilan birga, ochiq iqtisodiyot sharoitida pul-kredit siyosatining xalqaro moliyaviy integratsiya darajasiga bog‘liqligi ham muhim omil hisoblanadi. Mamlakat qanchalik ochiq bo‘lsa, ya’ni kapital harakatlari, valyuta konvertatsiyasi va tashqi savdo erkin bo‘lsa, pul-kredit siyosatining tashqi iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’siri shunchalik kuchli va tezkor bo‘ladi. Bunday sharoitda Markaziy bank siyosatining barqarorligi, prognoz qilinuvchanligi va bozor ishtirokchilari bilan aloqasi katta ahamiyat kasb etadi. Monetar siyosat orqali kapital harakatlarini muvozanatlashtirish, valyuta kursining haddan tashqari tebranishlarini yumshatish va to‘lov balansidagi nomutanosiblikni bartaraf etish – zamonaviy markaziy banklar oldida turgan asosiy vazifalardandir. Pul-kredit siyosatining ochiq iqtisodiyotdagi tashqi ko‘rsatkichlarga ta’siri ko‘p qirrali va murakkab jarayon bo‘lib, u bir vaqtning o‘zida bir nechta mexanizmlar orqali amalga oshadi. Valyuta kursi foiz stavkasi va kapital oqimlarining dinamikasiga sezgir tarzda javob beradi. To‘lov balansi esa iqtisodiy siyosatning umumiy muvozanatini aks ettiradi. Kapital harakatlari esa pul-kredit siyosatining ishonchliligi va prognoz qilinuvchanligiga bog‘liqdir. Shu sababli, ochiq iqtisodiyotga o‘tayotgan davlatlarda pul-kredit siyosati tashqi iqtisodiy omillar bilan uzviy bog‘liqlikda olib borilishi, nazorat va muvofiqlashtirish mexanizmlari orqali boshqarilishi muhim strategik ahamiyatga ega. 14 nafaqat ichki iqtisodiy ko‘rsatkichlarga, balki tashqi iqtisodiy muvozanatga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Aynan shu jihati bilan bu vosita ochiq iqtisodiyotda juda muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, zamonaviy markaziy banklar foiz stavkalari vositasi orqali inflyatsion targeting siyosatini ham yuritadilar. Ya’ni, belgilangan inflyatsiya darajasiga erishish uchun foiz stavkalarini maqsadli tarzda o‘zgartirib boradilar. Ochiq bozor operatsiyalari esa markaziy bank tomonidan davlat qimmatli qog‘ozlarini ochiq bozor orqali sotish yoki xarid qilish orqali iqtisodiyotga pul kiritish yoki chiqarishni anglatadi. Bu vosita orqali markaziy bank banklararo bozor likvidligini bevosita nazorat qiladi. Agar markaziy bank qimmatli qog‘ozlarni sotib olsa, tijorat banklariga pul oqimi tushadi va ularning kreditlash imkoniyati ortadi. Bu ekspansion pul-kredit siyosatining ko‘rinishi bo‘lib, iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishga xizmat qiladi. Aksincha, agar markaziy bank qimmatli qog‘ozlarni sotsa, tijorat banklaridagi likvidlik kamayadi, kredit hajmi qisqaradi va bu inflyatsiyani jilovlashga yordam beradi. Ochiq bozor operatsiyalari zamonaviy pul-kredit siyosatining eng nozik, tezkor va moslashuvchan vositasi hisoblanadi. Bu vosita orqali markaziy bank real vaqt rejimida pul bozoriga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ayniqsa rivojlangan moliyaviy infratuzilmaga ega mamlakatlarda bu vositaning ta’siri kuchliroq bo‘ladi. O‘zbekiston kabi bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan davlatlarda esa bu vosita tobora kengroq qo‘llanilmoqda, chunki u markaziy bankga minimal darajada moliyaviy bozorni buzmasdan likvidlikni boshqarish imkonini beradi. Shu boisdan ochiq bozor operatsiyalari pul-kredit siyosatini erkinlashtirish va bozorlarga yaqinlashtirish jarayonida alohida ahamiyatga ega. Majburiy zaxiralar siyosati esa tijorat banklarining markaziy bankda saqlashi shart bo‘lgan minimal pul mablag‘lari hajmini belgilaydi. Bu vosita orqali markaziy bank tijorat banklarining kredit berish salohiyatini chegaralaydi yoki kengaytiradi. Agar majburiy zaxira me’yorlari oshirilsa, tijorat banklari ko‘proq mablag‘ni markaziy bankda ushlab turishga majbur bo‘ladi, bu esa ularning likvidligini pasaytiradi va kreditlash hajmini kamaytiradi. Natijada iqtisodiyotdagi pul massasi 16 Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari  Markaziy bank pul-kredit siyosatini amalga oshirishda quyidagi asosiy vositalardan foydalanadi:  Foiz stavkasi siyosati: Markaziy bankning asosiy foiz stavkasi orqali tijorat banklariga mablag‘lar taqdim etish yoki ularni jalb qilish orqali pul ta’minotini boshqarish.  Ochiq bozor operatsiyalari: Davlat qimmatli qog‘ozlarini sotish yoki sotib olish orqali pul ta’minotini boshqarish.  Majburiy zaxiralar siyosati: Tijorat banklarining majburiy zaxiralarini belgilash orqali pul ta’minotini boshqarish.  Valyuta siyosati: Milliy valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan almashuv kursini boshqarish orqali tashqi savdo va investitsiyalarni qo‘llab- quvvatlash.  Kommunikatsiya siyosati: Pul-kredit siyosatining maqsadlari, vositalari va natijalari haqida keng jamoatchilikka axborot berish orqali ishonchni oshirish. Kelajakdagi istiqbollar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatini takomillashtirish va samaradorligini oshirish maqsadida quyidagi yo‘nalishlarda ish olib bormoqda:  Inflyatsion targetlash rejimiga o‘tish: Inflyatsiya darajasini maqsadli darajada ushlab turish uchun inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma- bosqich o‘tish.  Makroiqtisodiy tahlil va prognozlarni takomillashtirish: Iqtisodiyotning joriy holatini va kelgusi rivojlanish istiqbollarini chuqur tahlil qilish va prognozlash.  Pul-kredit vositalarini diversifikatsiya qilish: Pul-kredit siyosatining samaradorligini oshirish uchun yangi vositalarni joriy etish.  Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash: Bank tizimining ishonchliligini oshirish va tizimli xavflarni kamaytirish. 25 oshishi xorijiy investorlar uchun mamlakat aktivlarini jozibador qiladi va kapital oqimini oshiradi, bu esa kapital hisobining ijobiy saldosiga olib keladi. Natijada, to‘lov balansi yaxshilanadi. Biroq bunday siyosatning salbiy oqibatlari ham mavjud. Pul-kredit siyosatini keskin tarzda qat’iylashtirish iqtisodiy faollikni pasaytirishi mumkin, bu esa eksport salohiyatini kamaytiradi. Shu bilan birga, valyuta kursiga ta’sir etuvchi boshqa omillar – masalan, global moliyaviy oqimlar, geosiyosiy risklar, xomashyo narxlaridagi o‘zgarishlar – to‘lov balansiga kuchli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bu holatda, pul-kredit siyosatining o‘zi yetarli bo‘lmay qoladi va qo‘shimcha fiskal choralar zarur bo‘ladi. Pul-kredit siyosatining inflyatsiyaga ta’siri esa bevosita va asosiy mexanizm hisoblanadi. Markaziy banklar odatda inflyatsion targeting – ya’ni inflyatsiyani maqsadli darajada ushlab turish yondashuvi orqali siyosat yuritadilar. Asosiy vosita sifatida foiz stavkasi belgilanadi: agar inflyatsiya oshsa, foiz stavkasi ko‘tariladi, bu esa kredit olishni qimmatlashtiradi, investitsiya va iste’molni cheklaydi, talabni pasaytiradi va natijada narxlar o‘sishi sekinlashadi. Aksincha, deflyatsion xavf yuzaga kelganida, markaziy bank foiz stavkalarini pasaytiradi, iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi va talabni oshiradi, bu esa inflyatsiyani ma’lum darajada tiklaydi. Shu bilan birga, inflyatsiyaga ta’sir valyuta kursi orqali ham amalga oshiriladi. Agar milliy valyuta qadrsizlansa, import qilinadigan tovarlar qimmatlashadi va bu inflyatsiyani kuchaytiradi. Bunday holatlarda Markaziy bank valyuta bozorida intervensiya qilish yoki foiz stavkalarini oshirish orqali milliy valyutani qo‘llab- quvvatlashga harakat qiladi. Ammo bu choralar iqtisodiy o‘sish sur’atlarini sekinlashtirishi mumkin. Shu sababli, pul-kredit siyosatining inflyatsiyaga qarshi kurashishdagi samaradorligi bevosita boshqa omillar – masalan, fiskal intizom, narxlar erkinligi, mehnat bozori moslashuvchanligi kabi omillarga ham bog‘liq. Valyuta kursiga ta’sir esa pul-kredit siyosatining tashqi omillar bilan o‘zaro bog‘liqligini ifodalaydi. Markaziy bank tomonidan yuritilayotgan siyosat, xususan, 27 10. www.wordbank.org – Jahon banki sayti. 11. www.scopus.com- Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi. 12. www.ebrd.org – Evropa tiklanish va taraqqiyot banki sayti. 13. www.imf.org – Xalqaro valyuta jamg'armasi sayti. 37 siyosatning nazariy asosi, amaliy jihatlari va takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalari chuqur tahlil qilindi. Ushbu xulosada esa asosiy jihatlar yig‘ma tarzda umumlashtiriladi. Birinchidan, pul-kredit siyosati mohiyatan pul massasini, kredit hajmini, foiz stavkalarini va valyuta kursini tartibga solish orqali iqtisodiyotda narxlar barqarorligini ta’minlash, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish va moliyaviy tizim barqarorligini saqlashni ko‘zlaydi. Bu siyosatning asosiy vositalari – asosiy foiz stavkalari, ochiq bozor operatsiyalari, majburiy zaxira me’yorlari hamda valyuta intervensiyalari orqali amalga oshiriladi. Nazariy yondashuvlar – klassik, keynsiy va zamonaviy makroiqtisodiy qarashlar – barchasi pul-kredit siyosatining qanday yuritilishi bo‘yicha turli model va prioritetlarni ilgari suradi. Keynsiy yondashuv masalan, iqtisodiy siklni muvozanatlashda pul siyosatini muhim vosita sifatida qarasa, zamonaviy monetar yondashuvlar, ayniqsa, inflyatsion targetingga asoslangan siyosatni samaraliroq deb hisoblaydi. Ikkinchidan, ochiq iqtisodiyot sharoitida pul-kredit siyosatining ta’sir doirasi kengayadi. Bu siyosat endilikda valyuta kursi, to‘lov balansi, kapital harakatlari kabi tashqi ko‘rsatkichlar orqali ham baholanishi lozim. O‘zbekiston tajribasida 2017 yildan boshlab erkin valyuta kursiga o‘tish mamlakat pul-kredit siyosatida tub o‘zgarishlar kiritdi. Endilikda Markaziy bank inflyatsion targeting yondashuvini bosqichma-bosqich amalga oshirib, asosiy e’tiborni inflyatsiyani nazorat qilishga qaratmoqda. Bu o‘zgarishlar nafaqat ichki narxlar barqarorligi, balki tashqi iqtisodiy barqarorlik – xususan, to‘lov balansining holati, valyutaga bo‘lgan talab, investorlar ishonchi kabi omillarga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Uchinchidan, valyuta kursi rejimi pul-kredit siyosatining tashqi va ichki muvozanatga erishishdagi markaziy halqadir. Valyuta kursining erkin yoki boshqariluvchi suzuvchi shaklda yuritilishi Markaziy bankning siyosiy manevr imkoniyatlariga bevosita ta’sir qiladi. Qattiq kurs rejimlarida inflyatsiyani nazorat qilish osonroq bo‘lsa-da, bu o‘z navbatida eksport-imoport muvozanatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Aksincha, suzuvchi kurs rejimlari tashqi shoklarga tezroq 33 barqarorlashtirish kabi ko‘p vektorli maqsadlar ko‘zlangan bo‘lsa, ularning har birini bir vaqtning o‘zida to‘liq amalga oshirish imkonsiz. Shu sababli, siyosat yuritishda prioritetlar aniqligi, narxlar barqarorligini ustuvor maqsad sifatida belgilash, va ayni vaqtda real sektor bilan uyg‘unlikda ishlash muhimdir. Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonda pul-kredit siyosati so‘nggi yillarda sezilarli darajada isloh qilinmoqda. Asta-sekin inflyatsion targeting rejimiga o‘tish, valyuta kursining erkinlashuvi, pul-kredit vositalarining kengaytirilishi bu yo‘nalishda amalga oshirilayotgan ijobiy qadamlar hisoblanadi. Biroq ochiq iqtisodiy muhitda bu siyosat yanada murakkab va o‘zgaruvchan sharoitlarda ishlashga majbur. Shu bois, siyosatni takomillashtirish uchun yuqorida keltirilgan taklif va strategiyalarni izchil amalga oshirish zarur. Ayniqsa, raqamli texnologiyalar, makroiqtisodiy modellashtirish, xalqaro hamkorlik, moliyaviy bozorlarni chuqurlashtirish va ijtimoiy ishonchni oshirish orqali pul-kredit siyosatini nafaqat zamonaviy, balki barqaror va izchil tizimga aylantirish mumkin bo‘ladi. Bu esa O‘zbekistonning uzoq muddatli iqtisodiy rivojlanishida muhim kalit omil bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishi yozish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar Asosiy adabiyotlar 1. Axmedov D.Q., Ishmuxammedov A.E.,Jumaev Q.X., Jumaev Z.A 2. Makroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004, 240 b. 3. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и Сервис, 2001. 4. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика. Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005. 5. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная экономика. Пер. с англ. М.:ИНФРА-М, 1996. 6. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С. 35 3.3 Ochiq iqtisodiyot sharoitida O‘zbekistonda pul-kredit siyosatini takomillashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar 29 Xulosa 32 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 35 Internet saytlar 36 5 II BOB: OCHIQ IQTISODIYOTDA PUL-KREDIT SIYOSATINING AMALIYOTDA QO‘LLANILISHI 2.1. Pul-kredit siyosati vositalari: foiz stavkalari, ochiq bozor operatsiyalari va majburiy zaxiralar siyosati Pul-kredit siyosatining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan undan foydalaniladigan vositalarning samarali qo‘llanilishiga bog‘liq. Bu vositalar orqali markaziy bank iqtisodiyotdagi pul massasini, kredit hajmini, foiz stavkalarini, valyuta kursini va hatto inflyatsiyani ham nazorat qilish imkoniga ega bo‘ladi. Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari sifatida foiz stavkalari, ochiq bozor operatsiyalari va majburiy zaxiralar siyosati e’tirof etiladi. Bu vositalar orqali markaziy bank iqtisodiyotda likvidlik darajasini belgilab beradi, kreditlashni tartibga soladi va umumiy iqtisodiy faollikka ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa ochiq iqtisodiyot sharoitida bu vositalarning ta’siri yanada murakkablashadi, chunki ularning har biri ichki bozor bilan birga tashqi bozor omillari bilan ham chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Foiz stavkasi siyosati markaziy bankning eng muhim monetar instrumentlaridan biridir. Bu vosita orqali markaziy bank iqtisodiyotdagi pul narxini belgilaydi. Amaliyotda bu qayta moliyalash stavkasi yoki asosiy foiz stavkasi deb ataladi. Markaziy bank tijorat banklariga kredit berishda qo‘llaydigan foiz stavkasi orqali pulga bo‘lgan umumiy talab va taklif muvozanati ta’minlanadi. Foiz stavkasi oshirilganida, tijorat banklarining resurslar qiymati ortadi, bu esa ularning mijozlarga beradigan kreditlarining qimmatlashuviga olib keladi. Natijada iqtisodiyotda kredit olish kamayadi, pul massasi qisqaradi, talab susayadi va inflyatsion bosim pasayadi. Aksincha, foiz stavkasining pasaytirilishi iqtisodiyotga ko‘proq kredit kiritilishiga, investitsiyalarning ko‘payishiga, iste’mol va ishlab chiqarish hajmining oshishiga xizmat qiladi. Shu orqali markaziy bank iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi yoki susaytiradi. Foiz stavkalari, shuningdek, xorijiy investorlar uchun signal vazifasini o‘taydi. Yuqori foiz stavkalari xorijiy investitsiyalar oqimini oshiradi, bu esa valyuta kursining mustahkamlanishiga olib keladi. Shunday qilib, foiz stavkasi siyosati 15 moslasha olsa-da, inflyatsion xavflar kuchayishi mumkin. O‘zbekiston bu borada muvozanatli yondashuvni tanlab, valyuta bozorida zarurat tug‘ilganda intervensiyalar orqali kurs tebranishlarini yumshatib bormoqda. Bu yondashuv ochiq iqtisodiy muhitda valyuta xavfsizligini saqlash bilan birga, pul-kredit siyosatining mustaqilligini ham ta’minlashga xizmat qilmoqda. To‘rtinchidan, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosatining samaradorligi moliyaviy bozorlarning rivojlanganlik darajasi, institutsional mustahkamlik va siyosiy barqarorlik bilan chambarchas bog‘liq. Markaziy bankning mustaqilligi, siyosatning shaffofligi, statistik ma’lumotlarning aniqligi – bularning barchasi investorlar ishonchi va inflyatsion kutishlar shakllanishida hal qiluvchi ahamiyatga ega. O‘zbekistonda bu yo‘nalishda ijobiy siljishlar bor, ammo bu jarayon hali ham o‘z yakuniga yetgani yo‘q. Ayniqsa, pul-kredit siyosatining real sektorga uzatilishini ta’minlaydigan transmissiya mexanizmlarini kuchaytirish, foiz stavkalari orqali kreditlar bozorida real ta’sirga erishish muhim vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Beshinchidan, kurs ishi doirasida ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar ochiq iqtisodiyot sharoitida O‘zbekiston pul-kredit siyosatini takomillashtirish bo‘yicha aniq yo‘nalishlarni belgilab berdi. Ulardan eng muhimi – inflyatsion targetingni chuqurlashtirish, valyuta bozorini erkinlashtirish, fiskal siyosat bilan uyg‘unlikda ishlash, tahliliy bazani kuchaytirish va pul siyosatining ta’sirchanligini oshirishdir. Ayniqsa, pul-kredit siyosatini mintaqaviy kontekstdagi ijtimoiy-iqtisodiy farqlarni hisobga olgan holda olib borish, aholining va biznes subyektlarining moliyaviy savodxonligini oshirish orqali siyosatning ijtimoiy qabul qilinishini kuchaytirish dolzarbdir. Yana bir muhim jihat shundaki, ochiq iqtisodiyotda Markaziy banklar uchun ichki va tashqi vazifalar o‘rtasida muvozanatni topish – eng qiyin, lekin strategik masalalardan biridir. Bir tomondan inflyatsiyani jilovlash, ikkinchi tomondan iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash, uchinchi tomondan esa valyuta kursini 34  Pul-kredit siyosatining asosiy parametrlari va choralarini belgilash: Bu foiz stavkalarini belgilash, likvidlikni boshqarish va boshqa pul-kredit vositalarini qo‘llashni o‘z ichiga oladi.  Pul-kredit siyosatining maqsadlariga erishish tavakkalchiliklarini tahlil qilish: Bu iqtisodiy shoklar, tashqi omillar va boshqa tavakkalchiliklarni hisobga olgan holda siyosatning samaradorligini baholashni o‘z ichiga oladi. Pul-kredit siyosatining asosiy maqsadlari Markaziy bankning pul-kredit siyosatining asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:  Inflyatsiyani nazorat qilish: Pul ta’minotini boshqarish orqali inflyatsiya darajasini maqsadli darajada ushlab turish. Bu iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va aholi turmush darajasini yaxshilash uchun muhimdir.  Iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash: Kredit shartlarini belgilash va tijorat banklariga mablag‘lar taqdim etish orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish. Bu ish o‘rinlarini yaratish va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash uchun zarurdir.  Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash: Bank tizimining ishonchliligini oshirish, tizimli xavflarni kamaytirish va moliyaviy inqirozlarning oldini olish. Bu xalqaro investitsiyalarni jalb qilish va iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash uchun muhimdir.  Valyuta kursining barqarorligini ta’minlash: Milliy valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan almashuv kursini boshqarish orqali tashqi savdo va investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlash. Bu iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va xalqaro bozorlar bilan raqobatbardoshlikni oshirish uchun zarurdir.  Pul-kredit siyosatining shaffofligini oshirish: Pul-kredit siyosatining maqsadlari, vositalari va natijalari haqida keng jamoatchilikka axborot berish orqali ishonchni oshirish. Bu bozor ishtirokchilarining qarorlarini shakllantirish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun muhimdir. 24 T A S D I Q L A Y M A N _____________________________________________________ _____________________________________________________ KURS ISHIGA BERILGAN VAZIFA MAVZU:_______________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ Amaliy ko’rsatmalar:_____________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ Ish reja:_______________________________________________________________ 1.______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ 2.______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ 3.______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ Qabul qildim:__________________guruh talabasi _____________________________ Rahbar: _______________________________________________________ ___________________ (o’qituvchining ilmiy darajasi va F.I.SH) (imzo) Muddati:”___________”___________________________202__ yil 2 Birinchi navbatda, Markaziy bank tomonidan amalga oshirilayotgan inflyatsion targeting rejimini chuqurlashtirish lozim. Hozirda Markaziy bank inflyatsiyani maqsadli darajada ushlab turish strategiyasiga o‘tmoqda, ammo bu jarayon bosqichli va ehtiyotkorlik bilan olib borilmoqda. Takomillashtirish uchun, inflyatsiyani aniqlovchi asosiy omillarni chuqur tahlil qilish, inflyatsiya prognozlarini ishonchli asoslarda tuzish, shaffof va doimiy ravishda e’lon qilib borish muhim. Ayniqsa, iste’mol savati tarkibidagi import tovarlar ulushi yuqori bo‘lgan sharoitda tashqi omillarning inflyatsiyaga ta’siri jiddiy tahlil qilinishi zarur. Shuningdek, inflyatsion kutishlar (expectation) ustidan nazoratni kuchaytirish, ularni shakllantirishda Markaziy bankning kommunikatsion siyosatini faollashtirish lozim. Ikkinchi taklif – valyuta kursi rejimini yanada takomillashtirishdir. Hozirda O‘zbekiston boshqariluvchi suzuvchi kurs rejimidan foydalanmoqda. Bu rejim ma’lum darajada moslashuvchanlikni ta’minlasa-da, kursga haddan tashqari aralashuvlar valyuta bozorining to‘liq shakllanishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Shu boisdan, bozor mexanizmlariga ko‘proq erkinlik berilishi, spekulyativ bosimlarni kamaytirish va valyutaga bo‘lgan ishonchni oshirish uchun valyuta intervensiyalarining maqsadga muvofiqligini aniq belgilab olish zarur. Shu bilan birga, valyuta bozorini chuqurlashtirish, valyuta fyuchers va opsion kabi vositalarni joriy etish orqali risklarni boshqarish mexanizmlarini rivojlantirish taklif qilinadi. Uchinchi jihat – moliyaviy bozorlarni rivojlantirish va pul-kredit siyosatining transmissiya mexanizmini kuchaytirishdir. Transmissiya mexanizmi — bu pul- kredit siyosati vositalarining real iqtisodiyotga qanday ta’sir qilish jarayonidir. Hozirgi holatda O‘zbekistonda tijorat banklari va real sektor o‘rtasidagi uzviylik to‘liq shakllanmagan, shu sababli foiz stavkalaridagi o‘zgarishlar real iqtisodiyotga sekin yetib boradi. Buni takomillashtirish uchun moliyaviy instrumentlarning turlarini kengaytirish, ikkilamchi obligatsiya bozorini rivojlantirish, likvidlik 30 stavkalarini bozor sharoitlariga mos tarzda belgilashiga, pul massasini nazorat qilish orqali iqtisodiy sikllarni tartibga solishiga imkon yaratadi. Erkin kurs rejimi ostida pul-kredit siyosatining ta’siri kuchliroq bo‘ladi, chunki kurs bozorga mos ravishda moslashadi va kapital harakatlariga to‘siq bo‘lmaydi. Ammo bu rejimning zaif jihati – kursning haddan tashqari o‘zgaruvchanligi hisoblanadi. Xorijiy investorlar uchun kursning beqarorligi riskli omil sifatida qaraladi, bu esa qisqa muddatli kapital oqimlariga olib keladi. Shu sababli, erkin kurs rejimi bozor ishtirokchilarining kuchli institutsional muhitga, puxta siyosiy barqarorlikka va samarali moliyaviy tizimga ega bo‘lgan mamlakatlargagina mos keladi. Ushbu turli valyuta kursi rejimlari pul-kredit siyosatini yuritishda markaziy bankning “imkonsiz troika” deb ataluvchi dilemmaga duch kelishiga olib keladi. Bu nazariyaga ko‘ra, bir vaqtning o‘zida uchta maqsad – kapital harakatlarining erkinligi, qat’iy valyuta kursi va mustaqil pul-kredit siyosatini saqlab qolish mumkin emas. Mamlakat faqat ikkitasi orasidan tanlov qilishi mumkin. Masalan, agar mamlakat erkin kapital harakatlari va qat’iy valyuta kursini tanlasa, u holda mustaqil pul-kredit siyosatini yurita olmaydi. Bu holat ko‘plab rivojlanayotgan davlatlar tajribasida isbotlangan. Valyuta kursi rejimi tanlovi har bir mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi, institutsional salohiyati, tashqi sektor bilan integratsiyalashuvi va pul- kredit siyosatining ustuvor yo‘nalishlariga qarab belgilanadi. Rivojlangan mamlakatlar odatda erkin kurs rejimini tanlab, mustaqil monetar siyosat yuritadilar, bu ularga inflyatsiya ustidan nazoratni kuchaytirishga va iqtisodiy faollikni muvofiqlashtirishga imkon beradi. Rivojlanayotgan mamlakatlar esa ko‘proq boshqariluvchi kurs rejimini tanlaydilar, chunki bu valyuta kursining beqarorligini yumshatish va milliy iqtisodiyotga o‘rta muddatli barqarorlikni ta’minlashda yordam beradi. Shu boisdan valyuta kursi rejimi nafaqat tashqi savdo va investitsiyalar uchun muhim omil, balki ichki makroiqtisodiy siyosatning yurak urish ritmini belgilovchi strategik mexanizmdir. 22

Ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosati

Купить