Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 1.2MB
Покупки 0
Дата загрузки 21 Апрель 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Медицина

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

142 Продаж

Odam miyasi anatomiyasi

Купить
Odam miyasi anatomiyasi MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………..……... Mavzuning dolzarbligi, maqsad va vazifalari …………………....……………..3 I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI………………………………….…….…….5 1.1 . Odam miyasining tarkibi va strukturasiga qisqacha kirish…………….....5 1.2 Miya tuzilishi va bo‘limlari……………………………………………..……6 1.3 Kichik miyaning anatomiyasi: uning funksiyalari va tuzilish ……….…….16 1.4 Katta miya (cerebrum): miya yarimsharlarining tuzilishi, asab tizimi bo‘limlari…………………………………………………………………………20 1.5 Oldingi miya (frontal lob), orqa miya (occipital lob), vaqtincha miya (temporal lob), va bosh miya (parietal lob)…………………………………….22 1.6 Miya poyasi: miya poyasi, orqa miyaning boshlanishi va boshqaruv funksiyalari……………………………………………………………………...24 II BOB 2.1 Miyaning rivojlanishi: embrional va postnatal rivojlanish bosqichlari…...25 2.2 Miyaning regeneratsiya va tiklanish jarayonlari………………...................28 III BOB 3.1 Miya kasalliklari va patologiyalari…………………………………………32 XULOSALAR. ……………………………………………………………….…36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………………….37 1 KIRISH . Mavzuning dolzarbligi. Inson miyasi koinotdagi boshqa ma’lum tuzilmalarga qaraganda ancha murakkab . O‘rtacha og‘irligi 3 funtga teng bo‘lgan bu shimgichli yog‘ va oqsil massasi ikkita umumiy turdagi hujayralardan glia va neyronlardan iborat bo‘lib, ularning har birida milliardlab hujayralar mavjud. Neyronlar elektrokimyoviy signallarni to‘playdigan va uzatadigan akson va dendrit deb ataladigan shoxga o‘xshash proektsiyalari bilan ajralib turadi. Har xil turdagi glial hujayralar neyronlarni jismoniy himoya qiladi va ularni va miyani sog‘lom saqlashga yordam beradi. Miya inson tanasining eng murakkab qismidir. Bu uch funtlik organ aqlning o‘rni, his-tuyg‘ularning tarjimoni, tana harakatining tashabbuskori va xatti- harakatlarni boshqaruvchidir. Suyak qobig‘ida yotgan va himoya suyuqlik bilan yuvilgan miya bizning insoniyligimizni belgilaydigan barcha fazilatlarning manbai. Bu inson tanasining tojidir. Mavzuning maqsadi. Miya miyaning eng katta qismi bo‘lib , organ og‘irligining 85 foizini tashkil qiladi. O‘ziga xos, chuqur ajinli tashqi yuzasi miya yarim korteksidir. Inson miyasini va shuning uchun odamlarni juda dahshatli qiladigan miya. Fillar, delfinlar va kitlar kabi hayvonlarning miyasi kattaroq, ammo odamlarda miya eng rivojlangan. U bizning bosh 2 suyaklarimiz ichida sig‘imga to‘la, chuqur burmalar bilan korteksning umumiy sirtini mohirlik bilan maksimal darajada oshiradi . Inson miyasi murakkabi bo‘lib, yetuk miya neyronlar deb ataladigan 100 milliarddan ortiq axborotni qayta ishlash hujayralaridan iborat. Miya asab to qimasidan tashkil topgan organ bo lib, uʻ ʻ vazifaga bog liq javoblar, harakat, sezgilar, his-tuyg ular, til, muloqot, fikrlash va ʻ ʻ xotiraga buyruq beradi. Inson miyasining uchta asosiy qismi - miya, serebellum va miya sopi. . Mavzuning vazifalari. Bosh miya (cerebrum) yoki oxirgi miya (telencephalon) miyaning katta qismi bo‘lib, tarkibiga bosh miya po‘stlog‘i (bosh miya yarimsharlarining) va gippokamp, bazal o‘zaklar va [hidlov piyozchasi] kabi bir qancha subkortikal tuzilmalar kiradi. Odam miyasida, bosh miya markaziy nerv sistemasining eng yuqori sohasidir. Prosensefalon yoki oldingi miya embrional tuzilma bo‘lib, undan bosh miya prenatal rivojlanadi. Sutemizuvchilarda, dorsal telensefalon, yoki pallium, bosh miya po‘stlog‘iga rivojlanadi va ventral telensefalon, yoki subpallium, bazal o‘zaklarga aylanadi. Bosh miya shuningdek tahminan simmetrik chap va o‘ng bosh miya yarimsharlariga bo‘linadi.Bosh miya miyacha ishtirokida odam tanasidagi barcha ixtiyoriy harakatlarni boshqaradi. 3 I.BOB ADABIYOTLAR SHARHI 1.1 Odam miyasining tarkibi va strukturasiga qisqacha kirish Inson miyasi ( lotincha : encephalon ) markaziy asab tizimining organi bo‘lib, ko‘plab o‘zaro bog‘langan nerv hujayralari va ularning jarayonlaridan iborat. Inson miyasi bosh suyagining miya qismining deyarli butun bosh miya ichini egallaydi, uning suyaklari miyani tashqi mexanik shikastlanishdan himoya qiladi. O‘sish va rivojlanish jarayonida miya bosh suyagi shaklini oladi. Adabiyotda inson miyasidagi neyronlar sonining turlicha baholari keltirilgan. Tadqiqotlarga ko ra,ʻ erkak miyasida o‘rtacha 86,1 8,1 milliard neyron va 84 ,6 9,8 milliard neyron bo‘lmagan hujayralar mavjud. Shu bilan birga, miya yarim korteksida 19% neyronlar mavjud. Boshqa tadqiqotlar esa, inson miyasida 90-96 milliard neyron mavjud ekanligini aytadi. 4 Miya jigar tomonidan ishlab chiqarilgan va oziqlanish uchun qonga kiradigan glyukozaning 50% ni iste’mol qiladi. Inson miyasining massasi 1000 dan 2000 grammgacha o‘zgarib turadi, bu tana vaznining taxminan 2% ni tashkil qiladi . Erkaklarning miyasi ayollarning miyasidan 100-150 gramm massasiga ega, ammo katta erkaklar va ayollarda tana va miya hajmining nisbati o‘rtasidagi statistik farq topilmadi. Insonning aqliy qobiliyatlari miyaning massasiga bog‘liq, degan fikr keng tarqalgan: miyaning massasi qanchalik katta bo‘lsa, odam shunchalik qobiliyatli bo‘ladi. Biroq, bu har doim ham shunday emasligi aniq. Masalan, I. S. Turgenevning miyasi 2012-yil, Anatol Fransiyaning miyasi esa 1017 g. Eng og‘ir miya - 2850 g - epilepsiya va ahmoqlik bilan og‘rigan odamda topilgan. Uning miyasi funktsional jihatdan nuqsonli edi . Shuning uchun miyaning massasi va shaxsning aqliy qobiliyatlari o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik yo‘q. Shu bilan birga, katta namunalarda ko‘plab tadqiqotlar miya massasi va aqliy qobiliyat o‘rtasida, shuningdek, miyaning ba’zi hududlari massasi va kognitiv qobiliyatning turli ko‘rsatkichlari o‘rtasida ijobiy korrelyatsiyani aniqladi. Ba’zi etnik guruhlar (masalan, avstraliyalik aborigenlar) kichikroq o‘rtacha miya hajmiga ega bo lgan past intellektga ega degan xulosani asoslash uchun ushbuʻ tadqiqotlardan foydalanishdan ogohlantiradi. Bir qator tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, deyarli butunlay genetik omillarga bog‘liq bo lgan miya hajmi IQdagi ʻ farqlarning ko‘pini tushuntira olmaydi. Argument sifatida Amsterdam universiteti tadqiqotchilari Mesopotamiya va Qadimgi Misr tsivilizatsiyalari va ularning bugungi Iroq va zamonaviy Misrdagi avlodlari o‘rtasidagi madaniy darajadagi sezilarli farqni ko‘rsatadilar. Ko‘pgina odamlarning miya hajmi 1250-1600 kub santimetr oralig‘ida bo‘lib, bosh suyagi hajmining 91-95% ni tashkil qiladi. Miyaning beshta bo‘limi 5 mavjud: medulla oblongata ; orqa, shu jumladan ko‘prik , serebellum va epifiz ; o‘rta; oraliq; va miya yarim sharlari bilan ifodalangan oldingi miya . Yuqoridagi bo‘limlarga bo‘linish bilan bir qatorda, butun miya uchta katta qismga bo‘lingan:  miya yarim sharlari;  serebellum;  miya poyasi. Miya yarim korteksi miyaning ikki yarim sharlarini qoplaydi: o‘ng va chap. 1.2 Miya tuzilishi va bo‘limlari Bosh miya (encephalon) miya qutisi ichida joylashgan bo lib, sut emizuvchiʻ hayvonlarda, ayniqsa, odamda yaxshi rivojlangan. U bosh miya qutisining 91 – 93% ni egallab turadi. Bosh miyaning individual vazni tananing vazniga bog liq ʻ bo lib, 960 – 2000 g gacha bo ladi. Shuni aytish kerakki, bosh miyaning hajmi ʻ ʻ aqlni ifodalamaydi. Odamning aqli bosh miya po stlog i hujayralarining fiziologik ʻ ʻ xususiyatlariga, kimyoviy tarkibiga va mashq qilish – qilmasligiga bog liq. ʻ Masalan, A. Frans degan yozuvchi bosh miyasining vazni 1017 g, tarixda Turgenyevniki 2012 g, Bayronniki 2238 g, Shillerniki 1875 g bo lgan. ʻ Bosh miya hayvonot olamining taraqqiyoti davomida rivojlanib borgan. Bosh miya bo laklarining rivojlanishi va vaznining ortishi turli hayvonlarda turlicha ʻ bo ladi. Masalan, baliqlarda va qushlarda bosh miyaning miyacha qismi yaxshi ʻ rivojlangan. Sut emizuvchi hayvonlarda bosh miya yarim sharlari yaxshi rivojlangan bo lib, miya sopini o rab oladi. Evolyutsion rivojlanishda markaziy ʻ ʻ nerv sistemasiningayrim qismlari tabaqalanib boradi. Bu bo linish hayvonlarning ʻ hayot sharoitiga qarab turli xil bo ladi. Yuksak darajada tuzilgan maymunlarda va ʻ odamda bosh miyaning katta yarim sharlar bo lagi juda rivojlangan bo lib, bosh ʻ ʻ miya vaznining 80% ni tashkil etadi. 6 Bosh miya embrionning rivojlanishida dastlab miya kanalining oldida dastlabki uchta pufakcha hosil qiladi:  Oldingi  O rtaʻ  Rombsimon. Embrion 3 haftaligida birinchi va uchinchi pufakchalar 2ga bo linadi, natijada ʻ pufakchalar soni 5ta bo ladi. Bu beshta pufakchadan bosh miyaning beshta qismi ʻ rivojlanadi. Birinchi pufakcha oldingi miya deyilib, bundan bosh miya katta yarim sharlari rivojlanadi. Ichidagi bo shliq yon qorinchalarga aylanadi. Ikkinchi ʻ pufakcha oraliq miya deyilib, bundan ko rish bo rtiqlari, bo rtiq osti qism ʻ ʻ ʻ rivojlanadi. Ichidagi bo shliq 3 – qorinchaga aylanadi. Uchinchi pufakchadan o rta ʻ ʻ miya rivojlanadi. Ichidagi bo shliq Silviyev kanaliga aylanadi. To rtinchi ʻ ʻ pufakchadan keyingi (orqa) miya rivojlanadi. Beshinchi pufakchadan uzunchoq miya rivojlanadi. 4-5 – pufakchalar bo shlig i 4 – qorinchaga aylanadi. ʻ ʻ Embrion 5 oyligida bosh miya katta yarim sharlarida egatchalar – chuqurchalar hosil bo la ʻ boshlaydi. 6 oylikda yarim sharlar bosh miya sopini o rab turadi. ʻ Yangi tug ilgan ʻ bolada barcha nerv hujayralari bo ladi. Lekin ular mayda, anotomik – fiziologik ʻ jihatdan rivojlanmagan bo ladi. Neyronlar o sib, yiriklashib, o simtalarini, shaklini ʻ ʻ ʻ o zgartirib boradi. Nerv tolalari mielinlashib boradi, ko rish, muvozanat va eshitish ʻ ʻ analizatorlarining mielinlanishi ona qornida boshlanib, bola tug ilganidan so ng ʻ ʻ birinchi oylarda tugaydi. Bolaning hayoti davomida bosh miya hujayralari ajralib, alohida nerv markazlari shakllanib, rivojlana boradi. Yangi tug ilgan bola bosh ʻ miyasining vazni o rta hisobda 350 – 390 g bo ladi. U bir oylik bo lganda 450 g, ʻ ʻ ʻ bir yoshida 700 – 800 g , 7 yoshida o g il bolalarda 1260 g, qizlarda 1190 g ʻ ʻ bo ladi. ʻ Bosh miyaning vazni 20 – 30 yoshda eng katta bo lib, so ng asta – sekin ʻ ʻ kamaya boradi. 7 Bosh miya kelib chiqishi, tuzilish xususiyatlari va funksional ahamiyatiga ko ra 2 qismga bo lib o ganiladi:ʻ ʻ ʻ 1. miya ustuni; 2. bosh miya katta yarim sharlari. Miya ustuniga: uzunchoq miya, ortqi miya, o rta miya va oraliq miya kiradi. ʻ Uzunchoq miya (medulla oblangata) orqa miyaning uzviy davomi bo lib, ʻ birinchi bo yin umurtqasidan yuqoriroqda joylashadi va Varoliyev ko prigiga ʻ ʻ ulanib ketadi. Orqa qismi orqa miya tuzilishiga o xshaydi. Orqa miyadan oldingi ʻ va orqa o rta hamda yon qismlari bo ylab o tgan egatlar uzunchoq miyada davom ʻ ʻ ʻ etadi, ichida esa markaziy kanali joylashadi. Orqa miya ventral va dorzal orqa miya nervlari chiqadi. Uzunchoq miyaning old va orqa tomonida joylashgan o rta ʻ egat uni ikki pallaga ajratadi. Har ikkala palla esa o z navbatida orqa tomonidan ʻ o tgan yonbosh egatlar orqali tizimchalarga ajraladi. Uning ventral qismini ʻ olivalar, dorzal qismini miyachaning pastki yoki orqa oyoqchalari tashkil etadi. Olivalar tuxumsimon bo lib, nerv hujayralaridan tashkil topgan. ʻ 1-rasm. Uzunchoq miya binafsha rangda, miya ustunining qismi bo yalgan ʻ Ularning vazifasi tanani tik tutib turishdan iborat. U juda ko p o tkazuvchi ʻ ʻ yo llar orqali miyachaga bog langan bo ladi. Miyacha oyoqchalari nerv tolalaridan ʻ ʻ ʻ iborat. Ular yuqoriga ko tarilib, to rtinchi qorincha pastki burchagining yonini ʻ ʻ 8 chegaralaydi. Bu qism rombsimon chuqurlik deb nomlanadi. Uzunchoq miyaning yon ustunlaridan ketma – ket til osti – XII juft, qo shimcha – XI juft, adashgan – Xʻ juft, til-tomoq – IX juft bosh miya nervlarining ildizi chiqadi. Uzunchoq miyaning dorzal tomonida orqa kesikning ikki yonida orqa miyadagi nozik, ponasimon to dalarning davomi bo lgan orqa ustuncha joylashgan. Orqa miyadagi kulrang ʻ ʻ modda uzunchoq miyada tarqoq holda joylashgan bo lib, bu modaning kam qismi ʻ rombsimon chuqurchaning tubida bo ladi. Uning ko p qismi uzuznchoq miya ʻ ʻ yuzasida tarqalgan bo lib, uzunchoq miya yadrolari deb nomlanadi. Agar ʻ uzunchoq miya shikastlansa, odam yoki hayvon o ladi. ʻ Ortqi miya (metencephalon) ga Varoliyev ko prigi (pons varoli) va miyacha ʻ (cerbellum) kiradi. Varoliyev ko prigi uzunchoq miyaning davomi bo lib, ventral ʻ ʻ yuzasi qavariq, pastdan uzunchoq miya, yuqoridan o rta miya bilan chegaralangan. ʻ Ko prikning dorzal yuzasi to rtinchi qorinchaga qaragan bo ladi. Uzunchoq miya ʻ ʻ ʻ kabi Varoliyev ko prigi ham oq vq kulrang moddalardan tuzilgan. ʻ 2-rasm. Umurtqalilar embrioni miyasining asosiy yo nalishlarini ʻ ko rsatuvchi diagramma. ʻ Ko prikning kulrang moddasida V – VII juft bosh miya nervlarining tanasi va ʻ ko prikning xususiy tanasi joylashgan. Ko prikni uzunchoq miyadan ajratuvchi ʻ ʻ chuqurlikdan VIII juft eshituv, VII juft yuz, VI juft uzoqlashtiruvchi bosh miya nervari chiqadi. Ko prik asosan ko tariluvchi va tushuvchi o tkazuvchi yo llardan ʻ ʻ ʻ ʻ tashkil topgan. Tushuvchi yo llar piramidasimon to dadan, chiquvchi yo l medial ʻ ʻ ʻ 9 qovuzloqdan iborat. Ko prikning ko ndalang tolalari miyachaning o rta oyog iniʻ ʻ ʻ ʻ hosil qilib, ko prikni miyacha bilan bog laydi. ʻ ʻ Miyacha (cerebellum) o ng va chap yarim sharlardan iborat bo lib, ular ʻ ʻ chuvalchangsimon qism bilan birikkan. Miyacha bosh miya yarim sharlari bilan parallel rivojlanadi. U odamda yaxshi taraqqiy etgan bo ladi. ʻ Miyacha kalla ichki asosining pastki ensa chuqurligida, katta miya yarim sharlari ensa qismining tagida joylashgan bo lib, vazni 150 g. Miyachaning yuzasida yoysimon egat va pushtalar ʻ bo lib, egatlar miyachani bo laklirga ajratadi. Miyachaning 3 juft: yuqorigi, o rta ʻ ʻ ʻ va pastki oyoqchasi bo ladi. Yuqorigi oyoqchasi miyachani to rt tepalik va miya ʻ ʻ yarim sharlari bilan, o rta oyoqchasi ko prik bilan, pastki oyoqchasi uzunchoq ʻ ʻ miya va orqa miya bilan bog laydi. Agar miyacha ʻ kesilsa, uning ustki qismi yupqa kulrang moddadan tuzilganligi va 2 qavat (donachali va yulduzchali) hujayralari ko rinadi. ʻ 3-rasm. Miyachaning asosiy anatomik subdivisions sxematik ko rinishi. ʻ “Yoyilgan” miyachaning yuqoridan ko rinishi, chuvalchangsimon qism bir ʻ yuzaga joylashtirilgan. Kulrang modda tagida oq modda joylashgan, uning nerv tolalari daraxt bargining tomirlari kabi tarqalgan. U hayot daraxti deb ataladi. Oq modda orasida to rt juft tana – tarqoq holdagi kulrang modda uchraydi. ʻ Miyachaga bosh miya 10 yarim sharlari po stlog ining peshona, ensa va chakka bo limlaridan nerv tolalariʻ ʻ ʻ kiradi. Miyacha tanadagi retseptorlardan daxliz nervi tanasidan, bosh miya katta yarim sharlari po stlog idan impulslar qabul qiladi va ba zi mushaklar ʻ ʻ ʻ koordinatsiyasida hamda mushaklar tarangligini saqlashda ishtirok etadi. Keyingi tekshirishlardan ma lum bo lishicha, miyachada muhim vegetativ nerv markazlari ʻ ʻ joylashgan. O rta miya ʻ (mesencephalon) Voroliyev ko prigi yuqorisida joylashgan bo lib, ʻ ʻ unga t ort tepalik, miya oyoqchalari va Silviyev kanali kiradi. To rt tepalik (corpus ʻ ʻ guatriqeminum) to rtta bo rtiqli plastinkadan iborat bo lib, miyasopining orqa ʻ ʻ ʻ yuzasida joylashgan. 4-rasm. Miya oyoqchasi ko‘ndalang kesimi. Har bir tepalikdan bir tutamdan nerv tolalari chiqadi. To rt tepalikning yuqorigi ʻ ikkitasida ko rish ta sirlarini orientirovka qiluvchi nerv markazlari joylashgan. Bu ʻ ʻ ikki bo rtiq oraliq miyadagi tizzasimon tana bilan bog langan. Pastki ikkita ʻ ʻ tepalikda eshitish ta sirlarini orientirovka qiluvchi nerv markazlari joylashgan. ʻ To rt tepalikdan uni orqa miya bilan bo g lovchi (tektospinal) yo l boshlanadi. ʻ ʻ ʻ ʻ Tuban darajada tuzilgan umurtqali hayvonlarda ikkita tepalik bo lib, agar u ʻ shikastlansa, ko rish funksiyasi butunlay yo qoladi. Miya oyoqchalari (perdunculi ʻ ʻ 11 cerebri) ikkita yo g on nerv tolalari boylamidan iborat bo lib, o rta miyaningʻ ʻ ʻ ʻ oldingi qismini qoplab turadi. Miya oyoqchalari uzunchoq miya va Voroliyev ko prigini miya yarim sharlari bilan bo g laydi. Miya oyoqchalrining lateral ʻ ʻ ʻ tomonida ko rish nervining yo li joylashgan. Miya oyoqchalarining pastki qismi ʻ ʻ asosi, ustki qismi qopqog i deyiladi. Miya oyoqchalrining asosi va qopqog i ʻ ʻ pigmentlarga boy bo lgantana bilan ajralib turadi. Qora tana odamda yaxshi ʻ rivojlangan. Miya oyoqchasining asosida quidagi o tkazuvchi yo llar joylashgan: ʻ ʻ piramida yo li – ko prik orqali orqa miyaga yo nalgan bo ladi, ko prik – miya ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ po stlog i yo li, miya po sti – yadro yo li. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Miya oyoqchalarining qopqog i, uzunchoq miya ko prigining davomi bo lib, ʻ ʻ ʻ filogenetik kelib chiqishiga ko ra juda qadimiy tuzilishga ega. Miya oyoqchalari ʻ qopqog ida g altaksimon va ko z soqqasini harakatlantiruvchi nervlar tanasi ʻ ʻ ʻ joylashgan. Siviliyev kanali atrofidagi kulrang moddadan orqa miyaga tushuvchi, orqadagi uzunasiga yo nalgan o tkazuvchi yo llar to dasi boshlanadi. Bu to daga ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ko zni harakatlantiruvchi uchinchi, to rtinchi va oltinchi nerv tolalari ham kiradi. ʻ ʻ To rt tepalikning pastki bo rtiqlari chegarasida miyacha yuqori oyqlarining tolalari ʻ ʻ kesishadi,so ng ular qizil yadrodagi hujayralarda tugaydi. Bir qismi esa oraliq ʻ miyadagi ko rish bo rtiqchalariga boradi. Miya oyoqchalarining qopqog i ʻ ʻ ʻ tarkibidagi sezuv nervlaridan eng muhimi medial qovuzloq hisoblanadi. U uzunchoq miydagi nozik va ponasimon o tkazuvchi yo llar tanasidan boshlanadi. ʻ ʻ Lateral o tkazuvchi yo l tarkibiga eshitish, sezish nervi kiradi. Bu yo l to rt ʻ ʻ ʻ ʻ tepalikning ikkita pastkisida tugaydi. Oraliq miya (diencephalon) bosh miyayarim sharlari bilan qoplangan bo lib, ʻ unga ko rish bo rtiqlari, bo rtiq osti va tizzasimon tana kiradi. ʻ ʻ ʻ 12 5-rasm. Oraliq miya tuzilishi Ko rish bo rtiqlari (thalamus opticus) katta ellips shaklidagi kulrang moddaʻ ʻ to plamidan iborat bo lib, pastki yuzasi pastki bo rtiq osti qismiga, lateral yuzasi ʻ ʻ ʻ katta miya yarim sharlariga tutashgan, medial qismi uchunchi qorinchaning yon devorini hosil qiladi. Ko rish bo rtiqlari yuqori qismining medial yuzasida hid ʻ ʻ bilish nervlari joylashgan. Ko rish bo rtiqlari guruhlashgan hujayralar tanasidan ʻ ʻ iborat. Bu hujayralar tanasida orqa tepalik, medial qovuzloq, uchlamchi nerv yo li ʻ va miyacha yuqorigi oyoqchasining o tkazuvchi yo llari tugaydi. ʻ ʻ Oldingi tanada hid bilish, ta sirni o tkzuvchi, so rg ichsimon, talamik yo l ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ tugaydi. Ko rish bo rtiqlarining pastki yostiqcha qismida ko rish nervi yo lining ʻ ʻ ʻ ʻ bir qismi tugaydi. Ko rish bo rtiqlari tanadagi barcha sezuv nervlarining markazi ʻ ʻ hisoblanadi. Ularning orqa qismida ko rish po stloq osti markazi bo lgan medial ʻ ʻ ʻ tizzasimon tana va eshitish po stloq osti markazi va lateral tizzasimon tana ʻ joylashgan. Bo rtiq osti qismi (hypothalamus ) oraliq miyaning bir qismi bo lib, ʻ ʻ bosh miyaning asosida yaxshi ko rinadi. Bu qismning orqa qismi ikkita ʻ so rg ichsimon tanani tashkil qiladi, bu yerda oxirgi miyaning hid bilish nervi ʻ ʻ tugaydi. So rg ichsimon tana hujayralarining tolasi so rg ichsimon talamik yo l ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ hosil qilib, bu yerdan hidlash yo li ko rish bo rtiqchalarigacha boradi. ʻ ʻ ʻ 13 So rg ichsimon tananing oldingi tomonida kulrang tepacha joylashgan bo lib, u birʻ ʻ ʻ oz torayib, voronkaga aylanadi. Voronkada gipofiz bezi osilib turadi. Kulrang tepacha vegetativ markaz bo lib, uning oldida ko rish nervlarining II jufti kesishib, ʻ ʻ ko rish yo liga aylanadi. Bo rtiq usti qism hid bilish impulslari bilan kam ʻ ʻ ʻ bog langan, u epifiz bilan bo g langan o tkazuvchi yo llardan iborat. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Bo rtiq orti ʻ qismi bir juft tashqi, ichki tizzasimon tanadan iborat bo lib, bu qismda qizil yadro ʻ va qora substansiyaning oldingi qismlari joylashgan. Bundan tashqari, orqa qismida ichki organlar funksiyasiga bog liq bo lgan juda ko p vegetativ markazlar ʻ ʻ ʻ bor. Bosh miya katta yarim sharlari (hemispheria cerebri) ikkita yarim shardan iborat bo lib, bosh miyaning eng rivojlangan qismidir. Ikkita yarim shar bir – biri ʻ bilan gorizantal plastinka, qadoqsimon tana orqali birikadi. Har bir yarim sharning miya qopqog i, hid bilish miyasi, asosiy markaziy bo laklari va ikkita yon ʻ ʻ qorinchasi bo ladi. Ikkita yarim shar bir – biridan uzunasiga ketgan yoriq bilan ʻ ajraladi. Yarim sharlarning ustki yuzasida juda ko p pushta va egatchalar bor. Bu ʻ egatchalar hosil bo lishi haqida har xil nazariyalar mavjud. Har bir yarim sharning ʻ tashqi, ichki va pastki yuzasi bo ladi. ʻ Miya yarim sharlarining katta egatchalari uni beshta: 1. peshona; 2. tepa; 3. ensa; 4. chakka; 5. orolcha bo laklariga ajratadi. ʻ Silviyev egatchasi miya yarim sharlarining asosidan boshlanib, orqaga va biroz yuqoriga ko tariladi, miya katta yarimsharlarining chakka bo lagini boshhqalardan ʻ ʻ ajratadi. Roland yoki markaziy egatcha miya yarimsharlarining yuqorigi chetidan, 14 Silviyev egati tomon pastga qarab yo nalgan bo lib, katta yarim sharlarningʻ ʻ peshona bo lagini tepa bo lagidan ajratadi. Shuningdek, ensa – tepa egatchasi katta ʻ ʻ miya yarim sharlarining orqa tomonida ko ndalang yo nalgan bo lib, ensa ʻ ʻ ʻ bo lagini tepa bo lagidan ajratadi. ʻ ʻ Har qaysi bo lakda mayda egatchalar bo lib, ular ʻ ʻ pushtalar yordamida bir – biridan ajraladi. Katta miya yarim sharlarining orolcha bo lagi Silviyev yorig ining chuqurligida yotadi, peshona, tepa, chakka bo laklari ʻ ʻ ʻ bilan o ralgan bo ladi. ʻ ʻ Peshona bo lagida to rtta: oldingi markaziy, yuqorigi, o rta ʻ ʻ ʻ va pastki pushtalar bo ladi. Oldingi markaziy pushta Roland rgatining oldida ʻ joylashgan, qolgan uchtasi ko ndalang joylashgan. Tepa bo lagida uchta: orqa ʻ ʻ markaziy va ikkita ko ndalang pushtalar ajratiladi. Chakka bo lagining yon ʻ ʻ yuzasida uchta, pastki yuzasida esa ikkita pushta ajratiladi. Ensa bo lagida uchta ʻ kichikroq pushta bo ladi. ʻ Bosh miya katta yarim sharlarining kulrang moddasi bosh miyaning yuza qismida joylashgan bo lib, u miya po stlog i deb nomlanadi. Miya po stlog i nerv ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ hujayralari tanasinig to plamidan tuzilgan., 2 – 4 mm qalinlikda bo ladi. Miya ʻ ʻ po stlog i bosh miya katta yarim sharlari egatchalari ichiga ham ʻ ʻ o tib, 2200 mm² ʻ yuzani hosil qiladi. Bu yuzaning ⅔ qismi egatcha hisobiga hosil bo ladi, ʻ ⅓ qismi erkin yuza hisoblanadi. Bosh miyaning katta yarim sharlar po stlog i filogenetik ʻ ʻ jihatdan uning eng so nggi qismi hisoblanadi. Po stloq hujayralarida tashqi va ʻ ʻ ichki ta sirni qabul qilish, analiz qilash, sintezqilish protsesslari va unga javob ʻ reaksiyasi hosil bo ladi. Miya po stlog ida hosil bo lgan impulslar ixtiyoriy ʻ ʻ ʻ ʻ harakatlarni vujudga keltiradi. Miya po stlog idagi hujayralar joylashishi va shakliga qarab 6 qavat, ba zi ʻ ʻ ʻ qismlarda undan ham ko p (ensa 9 qavat) bo ladi. Eng ustki birinchi qavat ʻ ʻ molekulyar qavat deyilib, u mayda neyrogliya hujayralari va boshqa qavatda joylashgan nerv hujayralari o simtasidan iborat. Ikkinchi qavat tashqi donachali ʻ 15 qavat deyilib, u zich joylashgan yumaloq va ko p burchakli mayda nervʻ hujayralaridan tuzilgan. Uchinichi piramidasimon qavati turli hajmdagi piramidasimon hujayralardan tashkil topgan. To rtinchi qavat donador ikki qavat ʻ bo lib mayda hujayralardan tashkil topgan. Beshinchi tugunli qavat bo lib, unda ʻ ʻ yirik piramidasimon hujayralar joylashgan. Miya po stlog ining ba zi qismlari juda ʻ ʻ ʻ yirik nerv hujayralardan tashkil topgan. Oltinchi qavati duksimon va piramidasimon hujayralardan iborat bo lib, har xil shakldagi hujayralar qavati ʻ deyiladi. Ba zan bu qavat ikkiga, ya ni duksimon va piramidasimon qavatga bo lib ʻ ʻ ʻ o rganiladi. Miya po stlog ining hidlash qismida hujayralar besh qavat bo ladi. ʻ ʻ ʻ ʻ Ba zi mualliflar ma lumotiga ko ra, miya po stlog i hujyralarining umumiy ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ soni taxminian 14 mlrd ga yetadi. Piramidasimon hujayralar harakat hujayralari bo lib,uzun o simtalari – aksonlarimushaklarga impuls o tkazadi. Yulduzsimon ʻ ʻ ʻ hujayralar esda saqlash nerv protsesslarining almashinishida ishtirok etadi. Duksimon hujayralar po stloq ichiga qochuvchi sistemalar bilan bog laydi. Miya ʻ ʻ po stlog ining yuqori qavatlarida uzun o simtali hujayralar bo lib, ular miya yarim ʻ ʻ ʻ ʻ sharlarining oq moddali qismiga o tib, miya po stlog ining turli qismlarida va miya ʻ ʻ ʻ yarim sharlaridagi markazlarni bir – biri bilan bog laydi. Katta o simtalihujyralar ʻ ʻ miya po stlog idagi markazlarni bir – biri bilan bog laydi. Shunday qilib, odam ʻ ʻ ʻ bosh miya po stlog i tuzilishining hayvonlar bosh miya po stlog iga qaraganda ʻ ʻ ʻ ʻ takomillashganligi, murakkabligi mayda o simtali hujayralarining kop ligiga, miya ʻ ʻ po stlog i hajmining kattaligiga, turli markazlarni bo g lovchi assotsiativ nerv ʻ ʻ ʻ ʻ hujayralarining rivojlanganligiga bo g liq. ʻ ʻ 16 Bosh miya katta yarim sharlari po stlog ini juda ko p olimlar tekshirib, miyaʻ ʻ ʻ po stlog ida ta sirni qabul qilib olish harakat va assotsiativ funksiyalar ʻ ʻ ʻ bajarilishini aniqlaganlar. Hayvonlarda bosh miya p ostlog i ayrim qismlarini ʻ ʻ olib tashlash va shartli reflekslar metodi bilan olingan ilmiy ma lumotlar ʻ natijasida miya po stlog ida tashqi dunyodagi ta sirlarni qabul qiluvchi va ʻ ʻ ʻ organizmda turli funksiyalarning nerv markazlari joylashganligi isbotlangan. Miya po stlog ida nerv markazlari juda ko p bo lib, bular morfologik, fiziologik ʻ ʻ ʻ ʻ jihatdan bir – biridan farq qiladi. Uning ensa qismida ko rish ta sirlarini qabul ʻ ʻ qilib oladigan ko rish markazi (19) joylashgan, chakka bo limida Kortiyev ʻ ʻ organidan kelayotgan ta sirni qabul qilib oluvchi eshitish markazi (41,42) ʻ oldingi markaziy pushtada harakat nerv markazlari (6), keyingi markaziy pushtada sezishning oliy markazi joylashgan. Bulardan tashqari, miya yarim sharlarining 44 – 45, 6, 39, 41 – 42 qismlari bilan bog langan nutq – eshitish, ʻ nutq – harakat, nutq – ko rish va boshqa analizatorlarning yozma va og zaki ʻ ʻ nutq bilan bog liq bo lgan markazlari joylashgan. ʻ ʻ Bazal hujayralar (asos yadrolari) filogenetik jihatdan qaraganda miya po stlog idan oldin paydo ʻ ʻ bo lagan yirik yadrolardir. Bularga: ʻ  dumsimon;  yasmiqsimon;  ihota (to siq); ʻ  bodomsimon yadrolar kiradi. Dumsimon yadro ko rish bo rtig ini oldindan, yuqoridan va yondan o rab ʻ ʻ ʻ ʻ turadi. Yasmiqsimon yadro ko rish bo rtiqlaridan tashqarida joylashgan bo lib, uch ʻ ʻ ʻ qirrali piramida shaklida bo ladi.bosh miya katta yarim sharlaridagi bu yadrolar ʻ eng muhim harakat yadrolari hisoblanadi . 17 1.3 Kichik miyaning anatomiyasi: uning funksiyalari va tuzilish "Kichik miya" degan ma’noni anglatadigan serebellum markaziy asab tizimining tuzilishidir. U motorni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi, serebellar disfunktsiya ko‘pincha vosita belgilari bilan namoyon bo‘ladi. Xususan, u harakatlarni muvofiqlashtirish, aniqlik va vaqtni belgilashda, shuningdek, harakatni o‘rganishda faoldir. Serebellum miyaning orqa qismida, oksipital va temporal loblardan darhol pastroqda va posterior kranial chuqurchada joylashgan. U bu loblardan dura materning qattiq qatlami bo‘lgan tentorium serebelli tomonidan ajratilgan. U to‘rtinchi qorincha bilan ajralib turadigan ko‘prikning bir xil darajasida va orqasida joylashgan . 6-rasm. Serebellumning anatomik holati. U bosh miyadan pastda, ko‘prikdan orqada joylashgan. Serebellum vermis , tor o‘rta chiziq bilan bog‘langan ikkita yarim shardan iborat . Markaziy asab tizimidagi boshqa tuzilmalar singari, serebellum kulrang va oq moddadan iborat:  Kulrang modda - serebellum yuzasida joylashgan. U qattiq katlanmış bo‘lib, serebellar korteksni hosil qiladi.  Oq modda - serebellar korteks ostida joylashgan. Oq moddaga to‘rtta serebellar yadrolari (dentat, emboliform, globoz va fastigi yadrolari) kiritilgan. 18 Serebellumning uchta bo‘linishi mavjud - anatomik loblar, zonalar va funktsional bo‘limlar. Anatomik loblar Serebellumda farqlanishi mumkin bo‘lgan uchta anatomik lob mavjud; oldingi bo‘lak, orqa bo‘lak va flokkulonodulyar bo‘lak. Bu loblar ikkita yoriq bilan bo‘linadi - birlamchi yoriq va posterolateral yoriq . Muallif: TeachMeSeries Ltd (2024) 6-rasm Serebellumning anatomik loblari. Hududlar Uchta serebellar zonalari mavjud. Serebellumning o‘rta chizig‘ida vermis joylashgan . Vermisning har ikki tomoni oraliq zonadir . Oraliq zonaning yon tomonida lateral yarim sharlar joylashgan . Yanal yarim sharlar va oraliq zonalar o‘rtasida yalpi tuzilishda farq yo‘q Nrets [CC-BY-SA-3.0] tomonidan, Wikimedia Commons’dan 19 7-rasm . Vermisni bir tekislikda joylashtirgan "ochilmagan" serebellumning yuqori ko‘rinishi. Funktsional bo‘limlar Serebellum funktsiyasi bo‘yicha ham bo‘linishi mumkin. Serebellumning uchta funktsional sohasi mavjud - serebrocerebellum, spinocerebellum va vestibulocerebellum.  Serebrocerebellum - lateral yarim sharlar tomonidan tashkil etilgan eng katta bo‘linma. U harakatlarni rejalashtirish va motorli o‘rganishda ishtirok etadi. U miya yarim korteksi va pontin yadrolaridan kirishlarni oladi va talamus va qizil yadroga chiqishlarni yuboradi. Bu soha mushaklarning faollashuvini muvofiqlashtirishni ham tartibga soladi va vizual ravishda boshqariladigan harakatlarda muhim ahamiyatga ega.  Spinocerebellum - serebellar yarim sharlarning vermis va oraliq zonasidan iborat. U xatolarni tuzatishga imkon berib, tana harakatlarini tartibga solishda ishtirok etadi. Shuningdek, u proprioseptiv ma’lumotlarni oladi.  Vestibulocerebellum - flokkulonodulyar lobning funktsional ekvivalenti. U muvozanat va ko‘z reflekslarini boshqarishda, asosan nishonga 20 mahkamlashda ishtirok etadi. U vestibulyar tizimdan ma’lumotlarni oladi va chiqishlarni vestibulyar yadrolarga yuboradi. Serebellum qon ta’minotini uchta juft arteriyadan oladi:  Yuqori serebellar arteriya (SCA)  Anterior inferior serebellar arteriya (AICA)  Posterior inferior serebellar arteriya (PICA) SCA va AICA bazilyar arteriyaning shoxlari bo‘lib , serebellumga etib borishdan oldin ko‘prikning old tomonini o‘rab oladi. PICA vertebral arteriyaning bir bo‘limidir . Serebellumning venoz drenaji yuqori va pastki serebellar venalar tomonidan amalga oshiriladi . Ular yuqori petrosal, ko‘ndalang va to‘g‘ri dural venoz sinuslarga oqadi 7-rasm . Serebellumning arterial ta’minoti. Markaziy asab tizimining bosh miyasi miyaning eng yuqori qismidir. U bazal ganglionlar, bosh miya po‘stlog‘i va hid bilish qobig‘idan iborat. Bosh miya markaziy yoriqning har ikki tomonida chap va o‘ng yarim sharlarga bo‘linadi. Miyaning eng katta qismi sifatida miya suyagining oldida va tepasida va uning orqasida serebellum o‘tiradi. U hissiy ma’lumotlarni oladi, uni qayta ishlaydi, vosita va ongli faoliyatni tartibga soladi va kognitiv jarayonlarning keng doirasi uchun javobgardir[1]. 21 Bosh miya bosh suyagi ichidagi kranial bo‘shliqning yuqori qismida joylashgan. U har bir yarim sharning korpus kallosum bilan bog‘langan uzunlamasına yoriq bilan bo‘linadi (miyaning yuqori yuzasiga qaraganda osongina tan olinadi). 1.4 Katta miya (cerebrum): miya yarimsharlarining tuzilishi, asab tizimi bo‘limlari Miya ichida bu joy kamroq ko‘rinadi. Bazal ganglionlar miya yarim korteksining chuqur ichida o‘rta chiziqqa yaqin va korpus kallosum atrofida yotadi. Xushbo‘y korteks bazal gangliyalar ostida joylashgan.[1] Anatomik joylashuvi va tuzilishi; ma ’lumotlar bazasi markazi [s orqali 8-rasm . Bosh miyaning anatomik holati. Bosh miya suyagi bosh suyagi ichida joylashgan . Oldindan old suyagidan orqa tomonda oksipital suyakka cho‘ziladi . Bosh suyagi ichida bosh miya oldingi va o‘rta kranial chuqurchalarni to‘ldiradi va past-orqa tomonda tentorium serebelli ustida joylashgan . Miya ikki xil to‘qimalardan - kulrang va oq moddadan iborat:  Kulrang materiya har bir miya yarim sharining (miya korteksi deb ataladi) sirtini hosil qiladi va qayta ishlash va bilish bilan bog‘liq.  Oq modda miyaning chuqur qismlarining asosiy qismini tashkil qiladi. U glial hujayralar va miyelinli aksonlardan iborat bo‘lib, ular turli xil kulrang materiya sohalarini bog‘laydi. 22 Tashqi tomondan, miya sulkuslar (yivlar yoki chuqurliklar) va giruslardan (tizma yoki balandlikdan) iborat bo‘lgan juda burmali ko‘rinishga ega. U uzunlamasına yoriq bilan ikkita anatomik nosimmetrik yarim sharga bo‘linadi - o‘rta sagittal tekislikda ishlaydigan katta sulkus. Bu yoriqni to‘ldirish uchun falx serebri (dura mater burmasi) vertikal pastga tushadi. Ikki miya yarim sharlari korpus kallosum deb ataladigan oq modda tuzilishi bilan bog‘langan . Asosiy sulkuslar quyidagilardir:  Markaziy sulkus - frontal va parietal loblarni ajratib turadigan truba.  Lateral sulkus - frontal va parietal loblarni temporal lobdan ajratib turadigan truba.  Lunate sulcus - oksipital korteksda joylashgan truba. Asosiy giruslar quyidagilardir:  Precentral girus - to‘g‘ridan-to‘g‘ri markaziy sulkus oldidagi tizma, asosiy vosita korteksining joylashishi.  Postcentral girus - to‘g‘ridan-to‘g‘ri markaziy sulkus orqasida joylashgan tizma, asosiy somatosensor korteksning joylashishi.  Yuqori temporal girus - tizma lateral sulkusdan pastda joylashgan bo‘lib, tovushni qabul qilish va qayta ishlash uchun javobgardir. Muallif: TeachMeSeries Ltd (2024) 23 2-rasm. Bosh miyaning ko‘zga ko‘ringan sulkuslari va giruslari. 1.5 Oldingi miya (frontal lob), orqa miya (occipital lob), vaqtincha miya (temporal lob), va bosh miya (parietal lob) Bosh miya loblari Miya yarim korteksi, taxminan, har bir qismning ustida joylashgan mos keladigan bosh suyagining nomiga ko‘ra, to‘rtta lobga bo‘linadi. Har bir lob turli xil kortikal assotsiatsiya maydonlarini o‘z ichiga oladi - bu erda qayta ishlash uchun turli usullardan ma’lumotlar yig‘iladi. Birgalikda bu sohalar bizga atrofimizdagi muhitni mazmunli idrok etish va tajribasini berish uchun ishlaydi. Frontal lob Frontal lob kalvariyaning old suyagi ostida joylashgan va bosh miyaning eng oldingi qismidir. U parietal lobdan orqada markaziy sulkus bilan va temporal lobdan pastki orqada lateral sulkus bilan ajralib turadi. Frontal lobning assotsiatsiya sohalari uchun javobgardir: yuqori intellekt, shaxsiyat, kayfiyat, ijtimoiy xulq-atvor va til (faqat dominant yarim sharning tomoni). Parietal lob Parietal bo‘lak kalvariyaning parietal suyagi ostida, old bo‘lak va orqa tomonda oksipital bo‘lak o‘rtasida joylashgan bo‘lib, u mos ravishda markaziy bo‘shliq va parieto-oksipital sulkus bilan ajralib turadi. U chakka bo‘lagiga nisbatan yuqorida joylashgan bo‘lib, lateral sulkus bilan ajralib turadi. Uning kortikal assotsiatsiya sohalari nazoratga hissa qo‘shadi: dominant yarim sharda til va hisoblash, va dominant bo‘lmagan yarim sharda vizual funktsiyalar (masalan, 2 nuqtali diskriminatsiya). Temporal lob 24 Temporal bo‘lak kalvariyaning temporal suyagi ostida, frontal va parietal bo‘laklardan pastroqda joylashgan bo‘lib, undan lateral sulkus bilan ajralib turadi. Temporal lobning kortikal assotsiatsiyasi joylari xotira va til uchun javobgardir - bu eshitishni o‘z ichiga oladi, chunki u asosiy eshitish korteksining joylashuvi hisoblanadi. Oksipital lob Oksipital lob - kalvariyaning oksipital suyagi ostida joylashgan miyaning eng orqa qismi. Uning pastki tomoni miyani serebellumdan ajratib turadigan tentorium serebelli ga tayanadi . Parieto - oksipital sulkus oksipital lobni parietal va temporal bo‘laklardan old tomondan ajratib turadi. Birlamchi ko‘rish korteksi (V1) oksipital lob ichida joylashgan va shuning uchun uning kortikal assotsiatsiya maydoni ko‘rish uchun javobgardir. (2024) 9-rasm . Miya yarim korteksining loblari. Miyaning qon bilan ta’minlanishini oddiygina 3 ta juftlashgan arterial tarmoqlarga bo‘lish mumkin:  Oldingi miya arteriyalari - miyaning anteromedial tomonini ta’minlaydigan ichki uyqu arteriyalarining shoxlari. 25  O‘rta miya arteriyalari - miyaning lateral qismlarining ko‘p qismini ta’minlaydigan ichki uyqu arteriyalarining davomi.  Orqa miya arteriyalari - bosh miyaning medial va lateral tomonlarini orqa tomondan ta’minlovchi bazilyar arteriyalarning shoxlari. Miyaning venoz drenaji kichik miya tomirlari tarmog‘i orqali amalga oshiriladi. Bu tomirlar dural venoz sinuslarga bo‘shaydi - dura materning tashqi va ichki qatlamlari orasidagi endotelial chiziqli bo‘shliqlar. 10-rasm . Miyaning qon ta’minoti haqida umumiy ma’lumot. 1.6 Miya poyasi: miya poyasi, orqa miyaning boshlanishi va boshqaruv funksiyalari Ushbu bo‘limda biz miya ildizini ko‘rib chiqamiz. Miya ildizining ahamiyatini ortiqcha baholash qiyin, chunki bu erda tananing ko‘plab asosiy funktsiyalari tartibga solinadi. Biz ko‘rib chiqadigan miya poyasining birinchi qismi o‘rta miyadir. O‘rta miya (shuningdek, mezensefalon deb ham ataladi) miya poyasining uchta mintaqasidan eng ustunidir. U yuqoridagi oldingi miya bilan quyida joylashgan ko‘prik va serebellum o‘rtasida o‘tkazgich vazifasini bajaradi. O‘rta miya miya sopi uchta mintaqadan eng kichigi bo‘lib, uzunligi taxminan 2 sm. Ko‘tarilayotganda o‘rta miya tentorium serebellidagi teshikdan o‘tadi. Ushbu 26 maqolada biz o‘rta miyaning anatomiyasini - uning tashqi anatomiyasini, ichki anatomiyasini va qon tomirlarini muhokama qilamiz. Ko‘prik miya poyasining eng katta qismi bo‘lib, medulla ustida va o‘rta miya ostida joylashgan . Bu miya va serebellum o‘rtasida bog‘lanish vazifasini bajaradigan nervlar guruhidir ( pons lotincha ko‘prik ). Ko‘prik miyacha bilan birga embrion metensefalondan (orqa miyaning bir qismi, rombensefalondan rivojlangan) rivojlanadi. Ushbu maqolada biz ko‘prikning anatomiyasini ko‘rib chiqamiz - uning joylashuvi, tuzilishi va funktsiyasi, qon ta’minoti va klinik ahamiyati. Medulla oblongata (medulla) miya sopasini tashkil etuvchi uchta mintaqadan biridir. U uchtasining eng pasti bo‘lib, yuqorida ko‘prik bilan, pastda esa orqa miya bilan davom etadi. Medullada asosiy ko‘tariladigan va tushuvchi nerv yo‘llari, shuningdek, miya sopi yadrolari joylashgan. Medulla konussimon shaklga ega, pastki tomonga cho‘zilganligi sababli kengligi kamayadi. Uning uzunligi taxminan 3 sm va eng katta nuqtasida eni 2 sm. Medullaning yuqori cheti medulla va ko‘prik o‘rtasidagi tutashuvda joylashgan bo‘lsa, pastki cheti esa birinchi juft bo‘yin orqa miya nervlarining kelib chiqishi bilan belgilanadi. Bu medullaning bosh suyagidan magnum teshigi orqali chiqishi bilan sodir bo‘ladi. Ushbu maqolada biz medulla anatomiyasini ko‘rib chiqamiz - uning tashqi xususiyatlari, ichki anatomiyasi va qon ta’minoti. II BOB 2.1 Miyaning rivojlanishi: embrional va postnatal rivojlanish bosqichlari Bola rivojlanishini go‘daklik davridan boshlanadigan narsa deb o‘ylashingiz mumkin bo‘lsa-da , prenatal davr ham rivojlanish jarayonining muhim qismi hisoblanadi. Prenatal rivojlanish bosqichlari kelajakdagi psixologik rivojlanish uchun zamin yaratishga yordam beradigan ajoyib o‘zgarishlar davridir . Miya prenatal davrda rivojlanadi, lekin bolalikning dastlabki yillarida u ko‘proq 27 o‘zgarishlarni boshdan kechirishda davom etadi. Prenatal rivojlanishning uch bosqichi mavjud: germinal, embrion va xomilalik bosqichlar. Kontseptsiyadan keyingi dastlabki ikki hafta germinal bosqich, uchinchidan sakkizinchi haftagacha embrion davr, to‘qqizinchi haftadan tug‘ilishgacha bo‘lgan vaqt esa homila davri deb nomlanadi. Uchta prenatal rivojlanish bosqichi kontseptsiyadan tug‘ilishgacha bo‘lgan jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Germinal bosqich deb nomlanuvchi birinchi bosqich zigota shakllanishi va hujayraning erta bo‘linishini o‘z ichiga oladi. Embrion bosqichi deb ataladigan ikkinchi bosqich embrionning erta o‘sishini, shu jumladan asab naychasining shakllanishini o‘z ichiga oladi, bu esa oxir-oqibat miya va orqa miyaga aylanadi. Homila davri prenatal rivojlanishning eng uzun bosqichi bo‘lib, organlar, to‘qimalar va tananing o‘sishi hisoblanadi. Prenatal rivojlanishning ushbu bosqichlarining har birida sodir bo‘ladigan voqealar haqida ko‘proq ma'lumot olish uchun o‘qishni davom eting. Prenatal rivojlanishning germinal bosqichi Germinal bosqich homiladorlik paytida sperma va tuxum hujayrasi ikkita fallop naychasidan birida birlashganda boshlanadi. Urug‘langan tuxum zigota deb ataladi. Kontseptsiyadan bir necha soat o‘tgach, bitta hujayrali zigota fallop naychasidan bachadonga sayohat qilishni boshlaydi.  Zigotaning shakllanishi  Hujayraning tez bo‘linishi  Blastotsistning shakllanishi  Fallop naychasidan bachadonga sayohat  Implantatsiya Hujayra bo‘linishi kontseptsiyadan taxminan 24-36 soat o‘tgach boshlanadi. Mitoz jarayoni orqali zigota avval ikkita hujayraga, so‘ngra to‘rt, sakkiz, o‘n olti 28 va hokazolarga bo‘linadi. Zigotalarning katta qismi hujayra bo‘linishining dastlabki qismidan hech qachon o‘tmaydi, barcha zigotalarning yarmidan ko‘pi ikki haftadan kamroq vaqt davomida tirik qoladi. Sakkiz hujayrali nuqtaga erishilgandan so‘ng, hujayralar farqlana boshlaydi va ular oxir-oqibat hujayralar turini aniqlaydigan ma'lum xususiyatlarni oladi. Hujayralar ko‘payganda, ular ikkita o‘ziga xos massaga bo‘linadi: tashqi hujayralar oxir-oqibat platsentaga aylanadi, ichki hujayralar esa embrionni hosil qiladi. Fallop naychasidan bachadon devorigacha bo‘lgan taxminan bir haftalik yo‘l davomida hujayra bo‘linishi tez sur'atlar bilan davom etadi. Hujayralar blastokist deb ataladigan narsaga aylanadi. Blastosist uchta qatlamdan iborat bo‘lib, ularning har biri tanadagi turli tuzilmalarga aylanadi. 1. Ektoderma : teri va asab tizimi 2. Endoderma : ovqat hazm qilish va nafas olish tizimlari 3. Mezoderma : mushak va suyak tizimlari Nihoyat, blastokist bachadonga etib boradi va bachadon devoriga yopishadi, bu jarayon implantatsiya deb ataladi. Implantatsiya hujayralar bachadon shilliq qavatiga kirib, mayda qon tomirlarini yorganda sodir bo‘ladi. Qon tomirlari va ular o‘rtasida hosil bo‘lgan membranalarning biriktiruvchi tarmog‘i keyingi to‘qqiz oy davomida rivojlanayotgan mavjudotni oziqlantirishni ta'minlaydi. Biroq, implantatsiya har doim ham avtomatik va ishonchli jarayon emasligini tan olish muhimdir. Tadqiqotchilarning hisob-kitoblariga ko‘ra, barcha tabiiy kontseptsiyalarning taxminan 60% hech qachon bachadonga to‘g‘ri joylashtirilmaydi, bu esa onaning homiladorligini bilishdan oldin yangi hayot tugashiga olib keladi. Implantatsiya muvaffaqiyatli bo‘lganda, gormonal o‘zgarishlar normal hayz davrini to‘xtatadi va ko‘plab jismoniy o‘zgarishlarga olib keladi. 29 Prenatal rivojlanishning embrion bosqichi Bu vaqtda hujayralar massasi endi embrion deb nomlanadi. Kontseptsiyadan keyingi uchinchi haftaning boshlanishi embrion davrining boshlanishini anglatadi, bu vaqt hujayralar massasi inson embrioni sifatida ajralib turadi.  Nerv naychasining rivojlanishi  Asosiy tana tuzilmalarining rivojlanishi  Neyronlar hosil bo‘ladi Embrion bosqichi miyaning rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Kontseptsiyadan taxminan to‘rt hafta o‘tgach, asab naychasi hosil bo‘ladi. Keyinchalik bu naycha markaziy asab tizimiga, shu jumladan orqa miya va miyaga aylanadi. Nerv naychasi nerv plastinkasi deb nomlanuvchi hudud bilan birga shakllana boshlaydi. Nerv naychalari rivojlanishining dastlabki belgilari nerv plastinkasining har bir tomonida hosil bo‘lgan ikkita tizma paydo bo‘lishidir. Keyingi bir necha kun ichida ko‘proq tizmalar hosil bo‘ladi va ichi bo‘sh trubka hosil bo‘lguncha ichkariga buriladi. Ushbu naycha to‘liq shakllangandan so‘ng, markaz yaqinida hujayralar shakllana boshlaydi. Naycha yopila boshlaydi va miya pufakchalari hosil bo‘ladi. Bu pufakchalar oxir-oqibat miya qismlariga , shu jumladan oldingi, o‘rta va orqa miya tuzilmalariga aylanadi . Prenatal rivojlanishning homila bosqichi Hujayra differentsiatsiyasi asosan tugallangandan so‘ng, embrion keyingi bosqichga o‘tadi va homila deb nomlanadi. Prenatal rivojlanishning homila davri miyada muhimroq o‘zgarishlarni belgilaydi. Rivojlanishning bu davri to‘qqizinchi haftada boshlanadi va tug‘ilishgacha davom etadi. Ushbu bosqich ajoyib o‘zgarish va o‘sish bilan ajralib turadi.  Asab tizimlari shakllanadi va asosiy reflekslar paydo bo‘ladi  Jinsiy farqlanish sodir bo‘ladi 30  Organlar va to‘qimalarning hajmi va rivojlanishining oshishi Embrion bosqichida tashkil etilgan dastlabki tana tizimlari va tuzilmalari rivojlanishda davom etmoqda. Nerv naychasi miya va orqa miyaga aylanadi va neyronlar shakllanishda davom etadi. Ushbu neyronlar shakllangandan so‘ng, ular o‘zlarining to‘g‘ri joylariga ko‘chib o‘tishni boshlaydilar. Sinapslar yoki neyronlar orasidagi aloqalar ham rivojlana boshlaydi. Homiladorlikning to‘qqizinchi va o‘n ikkinchi haftalari orasida (eng erta) reflekslar paydo bo‘la boshlaydi. Homila qo‘llari va oyoqlari bilan refleksli harakatlar qila boshlaydi. 2.2 Miyaning regeneratsiya va tiklanish jarayonlari Miya jarohatlari butun dunyo bo‘ylab o‘lim va kasallanishning muhim sababidir. Jarohatlar ikki turga bo‘linadi: (A) boshga tashqi kuch ta'sirida, masalan, zarba, zarba yoki kirib boruvchi ob'ekt natijasida kelib chiqqan travmatik miya shikastlanishi (B) nevrologik kasallik yoki holat bilan bog‘liq shikastlanish; qon tomirlari, miya saratoni va boshqa neyrojenerativ kasalliklar kabi. 2016 yilda nevrologik kasalliklar nogironlikka moslashtirilgan hayot yillarining dunyodagi etakchi sababi bo‘lib, yo‘qolgan va nogironlik bilan yashagan yillar yig‘indisi sifatida aniqlangan, 276 million odamni azoblagan va 90 million odamning o‘limiga sabab bo‘lgan ikkinchi o‘lim sababi. Miya shikastlanishining natijasi hujayra o‘limi bo‘lib, harakat etishmovchiligi, kayfiyatning buzilishi, bosh og‘rig‘i, xotira, his-tuyg‘ular va xatti-harakatlarning buzilishi va neyrodegenerativ kasalliklarning rivojlanish xavfi ortishi kabi funktsional va kognitiv cheklovlarning yuqori ehtimoli. Miya jarohatlari sog‘liqni saqlash tizimlariga yuqori xarajat qilishdan tashqari, jarohat olgan shaxs va ularning oilalari hayot sifatini pasaytiradi. Yallig‘lanishga qarshi javob 31 Yallig‘lanish hujayra va to‘qimalarning shikastlanishiga javoban organizmdagi murakkab biologik jarayondir. Neyroinflamatsiyaning ta'rifi miya yoki orqa miya ichidagi yallig‘lanish jarayonidir. Neyroinflamatsiya miya travması, qon tomirlari, ko‘p skleroz (MS), Altsgeymer kasalligi (AD) va Parkinson kasalligi (PD) kabi ko‘plab nevrologik kasalliklarda keng tarqalgan xususiyatdir. Neyroyallig‘lanish kontekstga, davomiyligiga va birlamchi haqoratning kechishiga qarab tur va diapazonda o‘zgaradi. Yallig‘lanish vaqtinchalik va o‘z-o‘zidan cheklanishi mumkin, to‘qimalarni tiklashni osonlashtiradi yoki doimiy va tartibsiz bo‘lib, surunkali yallig‘lanish holatiga olib keladi, natijada to‘qimalarning nasli. Yallig‘lanishning bir nechta mumkin bo‘lgan mexanizmlari mavjud. Bu erda biz jarayonning umumiy ko‘rinishini taqdim etamiz. Yallig‘lanish jarayonlari o‘tkir hujayra o‘limidan kelib chiqqan yoki ishlab chiqarishning ko‘payishi yoki yo‘q qilinishining buzilishi tufayli yosh bilan to‘plangan endogen xostdan olingan hujayra qoldiqlari [zarar bilan bog‘liq molekulyar naqshlar (DAMPs)] tomonidan boshlanishi mumkin. DAMPlar naqshni aniqlash retseptorlari (PRR) bilan bog‘lanib, hujayra faollashuviga olib keladi va bu yallig‘lanish reaktsiyasini qo‘zg‘atadi. PRRlar membrana bilan bog‘langan toll-o‘xshash retseptorlari (TLR), C tipidagi lektin retseptorlari (CLR), sitoplazmatik retseptorlar, RIG-o‘xshash retseptorlari (RLR) va asosan rezident mikroglialarda ifodalangan NOD-ga o‘xshash retseptorlarni o‘z ichiga oladi. Rezident mikroglia immunitetni nazorat qilishda faol rol o‘ynaganligi sababli ushbu jarayonda markaziy o‘yinchilardir. Mikroglia hujayra qoldiqlarini olib tashlaydi va faollashadi, interleykin 1 beta (IL1b), Interleykin 6 (IL 6), o‘sma nekrozi omili alfa (TNF a), kimokinlar (masalan, CC motif ligand 2 yoki CCL2 va CXC motif ligand kabi yallig‘lanish oqsillarini chiqaradi. 1 yoki CXCL1), reaktiv kislorod turlari (ROS) proteazlar va prostaglandinlar. Astrositlar reaktiv bo‘lib, bu jarayon gipertrofiya va glial kislota 32 fibrilyar oqsilining (GFAP) ko‘payishi kabi o‘zgarishlar bilan tavsiflanadi. Reaktiv astrositlar ko‘payadi va shikastlangan joy bo‘ylab ko‘chib o‘tadi. Astrositlar hujayradan tashqari matritsani (ECM) buzadigan va ularning migratsiyasini osonlashtiradigan matritsali metalloproteinazalarni (MMP) chiqaradi, shuningdek, bazal laminani buzadi va qon-miya to‘sig‘ini (BBB) parchalanishiga yordam beradi. BBB ning buzilishi bilan aylanib yuruvchi neytrofillar, monositlar, T hujayralari va dendritik hujayralar miya parenximasiga kirib, yallig‘lanishni kuchaytirib, ijobiy halqa hosil qiladi. Yallig‘lanish reaktsiyasini to‘xtatish mexanizmi "yallig‘lanishni bartaraf etish" deb ataladi. Yallig‘lanishni bartaraf etish tabiiy ravishda o‘tkir yoki surunkali yallig‘lanishdan keyin sodir bo‘ladi va endotelial hujayralar, makrofaglar va neytrofillar tomonidan ixtisoslashgan pro- resoliv lipid vositachilar (SPM) sinteziga tayanadi. SPM hujayra signalizatsiya molekulalarining sinfidir, ular rezolvinlar, protektinlar, maresinlar va lipoksinlarni o‘z ichiga oladi. Ular omega-3 ga boy membranalardan lipoksigenaza, sikloksigenaza yoki sitoxrom P450 monooksigenaza fermenti tomonidan chiqarilgan ko‘p to‘yinmagan yog‘li kislotalarning metabolizmidan kelib chiqadi. Neyroyallig‘lanishni bartaraf etish jarayonida Interleukin 10 (IL 10) va trofik omillar kabi yallig‘lanishga qarshi sitokinlar chiqariladi, bu to‘qimalarning yangilanishini rag‘batlantiradi. Ammo, agar yallig‘lanish jarayoni hal qilinmagan bo‘lsa, u markaziy asab tizimining (CNS) surunkali yallig‘lanishi va neyrodegeneratsiyaga olib kelishi mumkin. 33 11-rasm. CNS virusli infektsiyasi va shikastlanishi paytida yallig‘lanish jarayoni. (A) Gomeostazda BBB aylanib yuruvchi molekulalar va oziq moddalarning kirishini qattiq tartibga solib, periferiyani markaziy asab tizimidan ajratib turadi. Astrositlar BBB ning bir qismi bo‘lib, neyronlarni funktsional qo‘llab-quvvatlaydi, mikroglia esa doimiy ravishda markaziy asab tizimining parenximasini uning yaxlitligini buzishi mumkin bo‘lgan omillar uchun tekshiradi. (B) Virusli infektsiya paytida hujayra ichidagi PRRlar (ko‘rsatilmagan) virusdan olingan materialni taniydi va periferik immun hujayralarini jalb qiluvchi sitokinlarni (masalan, interferonlar) ishlab chiqarish uchun doimiy CNS hujayralarini faollashtiradi. CD4+ va CD8+ T hujayralari (ohak) virusni samarali tozalashda muhim rol o‘ynaydi. Rezolyutsiya bosqichida va virus tozalangandan so‘ng, Tregs 34 (sariq) ta'siri autoreaktiv CD4 + T hujayralarini o‘chirishda muhim ahamiyatga ega va rezolyutsiyani kuchaytiradi. Virusli CNS infektsiyalaridan keyin SPMlarning hissasi asosan o‘rganilmagan. (C) CNS shikastlanishining umumlashtirilgan modelida DAMPlar o‘layotgan va stressga uchragan hujayralardan chiqariladi, ular PRR bilan bog‘lanadi va shu bilan rezident CNS hujayralarini faollashtiradi. Natijada BBB buziladi, gipertrofik astrositlar lezyon yadrosini o‘rab oladi (chiziq chiziq) va mikrogliya faollashadi. O‘z navbatida, glial hujayralar yallig‘lanishga qarshi vositachilarni (masalan, IL 1b) chiqarishi mumkin, ular periferik leykotsitlarni jalb qiladi va yallig‘lanish reaktsiyasini kuchaytiradi. CNS shikastlanishidan keyin neyroyallig‘lanishni bartaraf etish jarayonida yallig‘lanishga qarshi sitokinlar (masalan, IL 10) va trofik omillar (masalan, EGF) chiqariladi, bu esa neyron to‘qimalarining yangilanishiga yordam beradi. Shikastlangan parenximada ishlab chiqarilgan LXA4 kabi SPMlar rezolyutsiya bosqichida ham yordam beradi. BBB III BOB 3.1 Miya kasalliklari va patologiyalari Miya va asab tizimiga zarar etkazadigan ba'zi holatlar vaqt o‘tishi bilan yomonlashadi. Ular neyrodegenerativ kasalliklar deb ataladi va quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Parkinson kasalligi. Miyaning markaziy qismidagi nervlar asta-sekin parchalana boshlaydi, bu sizning harakatingiz va muvofiqlashtirishingiz bilan bog‘liq muammolarga olib kelishi mumkin. Dastlabki belgilar - qo‘llaringizda titroq (silkinish), oyoq-qo‘llarning qattiqligi va tanasi, harakatning sekinligi va beqaror holat. 35 Xantington kasalligi. Bu irsiy asab buzilishi miya hujayralariga zarar etkazadi. Demans va harakatlarni nazorat qilishda qiyinchilik (xoreya) uning ayrim belgilaridir. Dastlabki belgilarga kayfiyatning o‘zgarishi, tushkunlik va osongina asabiylashish kiradi. Pik kasalligi ( frontotemporal demans). Agar sizda bunday miya buzilishi bo‘lsa, miyangizning old va yon tomonlarida joylashgan nervlarning katta qismlari vaqt o‘tishi bilan g‘ayritabiiy protein to‘planishi tufayli vayron bo‘ladi. Shaxsiyatning o‘zgarishi, noto‘g‘ri harakat qilish, gapirishda qiyinchilik, xotirani yo‘qotish va o‘ylashda qiyinchilik - bularning barchasi alomatlar bo‘lishi mumkin. Pik kasalligi doimiy ravishda o‘sib boradi, ya'ni semptomlar qanchalik uzoq davom etsa, kuchayadi. Amyotrofik lateral skleroz (ALS). Lou Gehrig kasalligi deb ham ataladigan bu kasallik mushaklarning faoliyatini boshqaradigan nervlarni yo‘q qiladi. ALS asta- sekin falajga (harakat qila olmaslik) va o‘z-o‘zidan nafas ololmaslikka o‘tadi. Kognitiv funktsiya (siz qanchalik yaxshi o‘rganishingiz yoki muammoni hal qilishingiz mumkin) odatda ta'sir qilmaydi. Demans. Bu kasallik emas, balki sizning fikrlash va eslab qolishingizga ta'sir qiluvchi alomatlar guruhidir. Sizning alomatlaringiz sizda mavjud bo‘lgan demans turiga bog‘liq bo‘ladi, ammo quyidagilarni o‘z ichiga olishi mumkin:  "To‘g‘ri" so‘zlarni topish uchun kurash  Biror narsani eslab qolish qiyin  Bir necha bosqichdan iborat vazifani bajarish qiyin  Oldindan rejalashtirish yoki tashkil etishda qiyinchiliklar  Muvofiqlashtirishni yo‘qotish  Anksiyete 36  Tushkunlik hissi  Hech qanday sababsiz shubhalanish  Xarakterga mos kelmaydigan yoki mos kelmaydigan tarzda harakat qilish Altsgeymer kasalligi. Bu keksa odamlarda demansning eng keng tarqalgan sababidir. Miya sohalarida g‘ayritabiiy to‘qimalarning to‘planishi - ko‘pincha chalkashliklar va blyashka deb ataladi - kasallikka yordam beradi deb ishoniladi. Yaqinda sodir bo‘lgan voqealarni yoki boshqalar bilan suhbatni eslay olmaslik ko‘pincha erta belgidir. Miya chayqalishi. Ushbu turdagi miya shikastlanishi miyangizdagi ko‘karishga o‘xshaydi. Bu sizning miyangiz qanday ishlashida qisqa muddatli o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin. Miya chayqalishi uchun siz sport bilan shug‘ullanishingiz va boshingizga zarba berishingiz shart emas, garchi bu umumiy sababdir. Bundan tashqari, avtohalokat yoki yiqilish natijasida ham olishingiz mumkin. Ba'zida miya chayqalish belgilari darhol boshlanadi. Ammo ular bir necha kundan keyin ham paydo bo‘lishi mumkin. Miya chayqalganlarning ko‘pchiligi yomon bosh og‘rig‘iga ega. Boshqa belgilarga quyidagilar kiradi:  O‘zini yengil his qilish  Balans bilan muammo  Ko‘rish o‘zgarishi  Quloq shovqini (tinnitus)  Charchoq  Uyquning o‘zgarishi (uyqusizlik yoki hushyor turish qiyin)  Tushkunlik hissi 37  Miya tuman  Xotira muammolari  Diqqatni jamlash qiyin  Boshqalar aytganlariga ergashish uchun kurash Miya chayqalgan chaqaloq yoki kichik bola:  Juda bezovta ko‘rinadi  Kusish  Kosmosga qarang  Emizishdan yoki ovqatlanishdan bosh torting  Uyg‘oq qolish qiyin Travmatik miya shikastlanishi (TBI). Miya chayqalishi TBIning bir turi hisoblanadi. Ammo miyangiz boshqa sabablarga ko‘ra ham jarohatlanishi mumkin - masalan, o‘q yoki portlash. Engil TBI ko‘pincha qisqa muddatli simptomlarni keltirib chiqaradi. Keyinchalik og‘ir TBIlar uzoq muddatli yoki doimiy miya shikastlanishiga olib kelishi mumkin. TBI belgilari quyidagilarni o‘z ichiga olishi mumkin:  Yo‘qolmaydigan bosh og‘rig‘i  Oshqozoningiz og‘riyapti  Kengaygan o‘quvchilar (ko‘zlaringizning qorong‘u qismi odatdagidan kattaroq ko‘rinadi)  Quloqlaringiz yoki buruningizdan aniq oqindi  Barmoqlar yoki oyoq barmoqlarining uyqusizligi 38  O‘zini noqulay his qilish  tutilishlar Muallif: TeachMeSeries Ltd (2024) XULOSA Inson miyyasining tuzilishini tahlil estish mavzusida yozilgan kurs ishi quyidagi reja asosida mavzu yoritilgan. Reja murakkab reja assosida tuzilgan bo’lib 3 ta bob va xulosadan iborat. 39 I. BOB ADABIYOTLAR SHARHI II. BOB MIYYANING RIVOJLANISHI:EMBRIONALVA POSTEMBRIONAL RIVOJLANISH BOSQICHLARI. III. BOB MIYYA KASLLIKLARI VA PATOLOGIYALARI. Har bir bir bob 3 reja asosida yoritilib berilgan. Birinchi bobda: Ushbu bobda miyaning t uzilishi va funksiyalar i haqida mavjud bo' lgan ilmiy adabiyot lar tahlil qilinadi. Mavjud tadqiqot lar va nazar iyalar yordamida miyaning anat omik va fi ziologik jihat lar i haqida keng qamr ovli ma' lumot lar t aqdim et iladi. Ikkinchi bobda: Bu bobda miyaning r ivojlanish jarayoni, ya' ni embr ional va postembr ional bosqichlar bat afsil ko' r ib chiqiladi. Ushbu jarayonlar davomida miyaning str ukt uralar i shakllanadi va funksiyalar i r ivojlanadi, bu esa insonning psix ologik va fi ziologik holat iga t a' sir qiladi. Uchunchi bobda: Ushbu bobda miyaning t ur li kasallik lar i, shu jumladan, neyr odegenerat iv kasalliklar va t ravmat ik jarohat lar haqida ma' lumot lar ber iladi. Miya pat ologiyalar ining sabablar i va ular ning inson hayot iga t a' sir i muhokama qilinadi, shuningdek, davolash usullar i va oldini olish choralar iga e' t ibor qarat iladi. Miya inson tanasining eng murakkab qismidir. Bu uch funtlik organ aqlning o‘rni, his-tuyg‘ularning tarjimoni, tana harakatining tashabbuskori va xatti-harakatlarni boshqaruvchidir. Suyak qobig‘ida yotgan va himoya suyuqlik bilan yuvilgan miya bizning insoniyligimizni belgilaydigan barcha fazilatlarning manbai. Bu inson 40 tanasining tojidir. Miya qanday ishlashi va uning inson salomatligidagi muhim roli haqida ko‘proq bilish uchun Brain Basics sahifalarini o‘qing. Miya tanadagi eng og‘ir ishlaydigan organlardan biridir. Miya sog‘lom bo‘lsa, u tez va avtomatik ravishda ishlaydi. Ammo muammolar yuzaga kelganda, natijalar halokatli bo‘lishi mumkin. Taxminan 100 million amerikaliklar hayotining bir bosqichida miyaning halokatli kasalliklaridan aziyat chekmoqda. Ushbu faktlar varaqasi inson miyasiga asosiy kirishdir. Bu sizga sog‘lom miya qanday ishlashini, miyangizni qanday sog‘lom saqlashni va miya kerakli darajada ishlamasa nima bo‘lishini tushunishga yordam beradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Саган, Карл . Драконы Эдема. Рассуждения об эволюции человеческого разума . СПб.: ТИД Амфора, 2005 — 265-bet. 2. Блум Ф., Лейзерсон А., Хофстедтер Л. Мозг, разум и поведение. — М., 1988. 3. Davidson's Principles and Practice of Medicine , 21st, Edinburgh: Churchill Livingstone/Elsevier, 2010. 4. John . Guyton and Hall Textbook of Medical Physiology , 12th, Philadelphia, PA: Saunders/Elsevier, 2011. 5. William J. . Human Embryology , 3rd, Philadelphia, PA: Andoza: Нп 3 , 2001. 6. Bogart, Bruce Ian; Victoria . Elsevier's Integrated Anatomy and Embryology . Philadelphia, PA: Elsevier Saunders, 2007.. 7. G.; Richards, C. . Human Physiology: The Basis of Medicine , 3rd, Oxford: Oxford University Press , 2006. 41 8. Dale . Neuroscience , 5th, Sunderland, MA: Sinauer associates, 2012. Larry . Fundamental Neuroscience . Waltham, MA: Elsevier , 2013. Gray's Anatomy: The Anatomical Basis of Clinical Practice , 40th, London: Andoza: Нп 3 , 2008. 9. Oglu, M. Z. M., & Zokirovna, O. A. (2023). МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ И МОРФОМЕТРИЧЕСКИЕ ПАРАМЕТРЫ ПЕЧЕНИ БЕЛЫХ БЕСПОРОДНЫХ КРЫС, ПЕРЕНЕСШИХ ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНУЮ ЧЕРЕПНО -МОЗГОВУЮ ТРАВМУ ПОСЛЕ МЕДИКАМЕНТОЗНОЙ КОРРЕКЦИИ. JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE, 8(1). 10. Cabrera J. (2021). “3 - Mild, moderate, and severe traumatic brain injury,” in Brain Injury Medicine eds Eapen B C., Cifu D.. (St.Louis, MO: Elsevier; ). 11. Carracedo M., Artiach G., Arnardottir H., Bäck M. (2019). The resolution of inflammation through omega-3 fatty acids in atherosclerosis, intimal hyperplasia, and vascular calcification. Sem. Immunopathol. 41 757–766. 10.1007/s00281-019-00767-y 12. Chan S. J., Love C., Spector M., Cool S. M., Nurcombe V., Lo E. H. (2017). Endogenous regeneration: engineering growth factors for stroke. Neurochem. Int. 107 57–65. 10.1016 13. Chen L., Deng H., Cui H., Fang J., Zuo Z., Deng J., et al. (2017). Inflammatory responses and inflammation-associated diseases in organs. Oncotarget 9 7204– 7218. 10.18632 14. Arnould-Taylor, William. A Textbook of Anatomy and Physiology. Nelson Thornes, 1998 — 52 bet. 27-yanvar 2015-yilda qaraldi. 42 15. Angevine, J.; Cotman, C.. Principles of Neuroanatomy. NY: Oxford University Press, 1981. 25-yanvar 2015-yilda qaraldi . 16. T Jump up to:3,0 3,1 Rosdahl, Caroline; Kowalski, Mary. Textbook of Basic Nursing, 9th, Lippincott Williams & Wilkins, 2008 — 189 bet. 28-yanvar 2015-yilda qaraldi. 17. T Gilbert, Scott F.. Developmental biology, 10th, Sunderland, Mass.: Sinauer, 2014. ISBN 978-0-87893-978-7. 18. T Principles of neural science, 5th, Appleton and Lange: McGraw-Hill, 2006. ISBN 978-0-07-139011-8. 19. t Jump up to:6,0 6,1 6,2 6,3 Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S.. The Vertebrate Body. Philadelphia, PA: Holt-Saunders International, 1977 — 536- 543 bet. ISBN 0-03-910284-X. 20. T T.L. Brink „Unit 4: The Nervous System.",. Psychology: A Student Friendly Approach. (PDF), 2008 — 62 bet. 21. T Jarvis ED, Güntürkün O, Bruce L, et al. (2005). „Avian brains and a new understanding of vertebrate brain evolution ". Nat. Rev. Neurosci. 6-jild, № 2. 151-9-bet. doi:10.1038/nrn1606. PMC 2507884. PMID 15685220. 22. T Emery NJ (2006-01-29). „Cognitive ornithology: the evolution of avian intelligence ". Philos. Trans. R. Soc. Lond. B Biol. Sci. 361-jild, № 1465. 23- 43-bet. doi:10.1098/rstb.2005.1736. PMC 1626540. PMID 16553307. 23. 43 44

Odam miyasi anatomiyasi




MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………………………..……...

Mavzuning dolzarbligi, maqsad va vazifalari …………………....……………..3

I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI………………………………….…….…….5

1.1. Odam miyasining tarkibi va strukturasiga qisqacha kirish…………….....5

1.2  Miya tuzilishi va bo‘limlari……………………………………………..……6

1.3 Kichik miyaning anatomiyasi: uning funksiyalari va tuzilish……….…….16

1.4 Katta miya (cerebrum): miya yarimsharlarining tuzilishi, asab tizimi bo‘limlari…………………………………………………………………………20

1.5 Oldingi miya (frontal lob), orqa miya (occipital lob), vaqtincha miya (temporal lob), va bosh miya (parietal lob)…………………………………….22

1.6 Miya poyasi: miya poyasi, orqa miyaning boshlanishi va boshqaruv funksiyalari……………………………………………………………………...24

II BOB

2.1 Miyaning rivojlanishi: embrional va postnatal rivojlanish bosqichlari…...25

2.2 Miyaning regeneratsiya va tiklanish jarayonlari………………...................28

III BOB

3.1 Miya kasalliklari va patologiyalari…………………………………………32

XULOSALAR. ……………………………………………………………….…36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………………….37

 

 

 

 

 

 

 

KIRISH.

Mavzuning dolzarbligi.  Inson miyasi koinotdagi boshqa ma’lum tuzilmalarga qaraganda ancha murakkab. O‘rtacha og‘irligi 3 funtga teng bo‘lgan bu shimgichli yog‘ va oqsil massasi ikkita umumiy turdagi hujayralardan glia va neyronlardan iborat bo‘lib, ularning har birida milliardlab hujayralar mavjud. Neyronlar elektrokimyoviy signallarni to‘playdigan va uzatadigan akson va dendrit deb ataladigan shoxga o‘xshash proektsiyalari bilan ajralib turadi.Har xil turdagi glial hujayralar neyronlarni jismoniy himoya qiladi va ularni va miyani sog‘lom saqlashga yordam beradi.

Miya inson tanasining eng murakkab qismidir. Bu uch funtlik organ aqlning o‘rni, his-tuyg‘ularning tarjimoni, tana harakatining tashabbuskori va xatti-harakatlarni boshqaruvchidir. Suyak qobig‘ida yotgan va himoya suyuqlik bilan yuvilgan miya bizning insoniyligimizni belgilaydigan barcha fazilatlarning manbai. Bu inson tanasining tojidir.

         Mavzuningmaqsadi. Miya miyaning eng katta qismi bo‘lib, organ og‘irligining 85 foizini tashkil qiladi. O‘ziga xos, chuqur ajinli tashqi yuzasi miya yarim korteksidir. Inson miyasini va shuning uchun odamlarni juda dahshatli qiladigan miya. Fillar, delfinlar va kitlar kabi hayvonlarning miyasi kattaroq, ammo odamlarda miya eng rivojlangan. U bizning bosh suyaklarimiz ichida sig‘imga to‘la, chuqur burmalar bilan korteksning umumiy sirtini mohirlik bilan maksimal darajada oshiradi. Inson miyasi murakkabi bo‘lib, yetuk miya neyronlar deb ataladigan 100 milliarddan ortiq axborotni qayta ishlash hujayralaridan iborat. Miya asab toʻqimasidan tashkil topgan organ boʻlib, u vazifaga bogʻliq javoblar, harakat, sezgilar, his-tuygʻular, til, muloqot, fikrlash va xotiraga buyruq beradi. Inson miyasining uchta asosiy qismi - miya, serebellum va miya sopi. 

.        Mavzuning vazifalari. Bosh miya (cerebrum) yoki oxirgi miya (telencephalon) miyaning katta qismi bo‘lib, tarkibiga bosh miya po‘stlog‘i (bosh miya yarimsharlarining) va gippokamp, bazal o‘zaklar va [hidlov piyozchasi] kabi bir qancha subkortikal tuzilmalar kiradi. Odam miyasida, bosh miya markaziy nerv sistemasining eng yuqori sohasidir. Prosensefalon yoki oldingi miya embrional tuzilma bo‘lib, undan bosh miya prenatal rivojlanadi. Sutemizuvchilarda, dorsal telensefalon, yoki pallium, bosh miya po‘stlog‘iga rivojlanadi va ventral telensefalon, yoki subpallium, bazal o‘zaklarga aylanadi. Bosh miya shuningdek tahminan simmetrik chap va o‘ng bosh miya yarimsharlariga bo‘linadi.Bosh miya miyacha ishtirokida odam tanasidagi barcha ixtiyoriy harakatlarni boshqaradi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I.BOB ADABIYOTLAR SHARHI

1.1 Odam miyasining tarkibi va strukturasiga qisqacha kirish 

Inson miyasi (lotincha: encephalon) markaziy asab tizimining organi bo‘lib, ko‘plab o‘zaro bog‘langan nerv hujayralari va ularning jarayonlaridan iborat. Inson miyasi bosh suyagining miya qismining deyarli butun bosh miya ichini egallaydi,uning suyaklari miyani tashqi mexanik shikastlanishdan himoya qiladi. O‘sish va rivojlanish jarayonida miya bosh suyagi shaklini oladi. Adabiyotda inson miyasidagi neyronlar sonining turlicha baholari keltirilgan. Tadqiqotlarga koʻra, erkak miyasida o‘rtacha 86,1 8,1 milliard neyron va 84,6 9,8 milliard neyron bo‘lmagan hujayralar mavjud. Shu bilan birga, miya yarim korteksida 19% neyronlar mavjud. Boshqa tadqiqotlar esa, inson miyasida 90-96 milliard neyron mavjud ekanligini aytadi.

Купить