Shakarning inson organizmidagi ro‘li 


MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………….………………3

I BOB: SHAKAR HAQIDA UMUMIY MA'LUMOT

1. Shakar tushunchasi va uning turlari……………………………….………...5
2. Shakarni ishlab chiqarish jarayon…………………………………….……..8
3. Shakarni kundalik hayotda qo‘llanilishi……………………………………13

II BOB: SHAKARNING KIMYOVIY VA FIZIK XUSUSIYATLARI

1. Shakar tarkibi va molekulyar tuzilishi………………………………….…..17
2. Shakarning eruvchanlik va issiqlikka chidamlilik xususiyatlari…………...21
3. Shakarning organizmga ta’siri…………………………………………..….23

III BOB SHAKARNING INSON ORGANIZMDAGI RO’LI

3.1. Shakarning inson organizmiga ijobiy ta’siri……………………………...…..28

3.2. Shakarning inson organizmiga salbiy  ta’siri…………………………..…….30

3.3. Shakarning inson hayotidagi ro’li va ahamiyati………………………...……33

XULOSA ……………………………………………………………………..….37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………..……39

KIRISH

Shakar inson hayotining ajralmas qismi bo‘lib, kundalik iste’molda keng qo‘llaniladi. U oziq-ovqat sanoati va turmush tarzi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan muhim moddadir. Ushbu mavzuni o‘rganish dolzarb bo‘lib, shakarni to‘g‘ri iste’mol qilish va uning organizmga ta’sirini tushunish bugungi kunda sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi.

Kurs ishining maqsadi: Shakar va uning xususiyatlarini, kimyoviy tarkibini, foydali va zararli tomonlarini o‘rganish orqali inson salomatligi uchun optimal iste’mol me’yorlarini aniqlash.

Kurs ishining vazifalari

1. Shakar haqida umumiy ma’lumot va uning turlari bilan tanishish.
2. Shakarning kimyoviy va fizik xususiyatlarini o‘rganish.
3. Shakarni sog‘lom turmush tarzida to‘g‘ri iste’mol qilish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.

Kurs ishining dolzarbligi: Zamonaviy hayotda shakar iste’moli sezilarli darajada oshib, bu ko‘plab sog‘liq muammolariga, jumladan, semizlik, diabet va yurak-qon tomir kasalliklariga olib kelmoqda. Shakar haqida yetarli bilimga ega bo‘lish orqali ushbu muammolarni oldini olish va sog‘lom hayot tarzini qo‘llab-quvvatlash mumkin. Shu sababli ushbu mavzuni o‘rganish ilmiy, sog‘liqni saqlash va kundalik hayot nuqtai nazaridan ahamiyatlidir.

Shakar – bu karbon, vodorod va kislorod atomlaridan tashkil topgan kimyoviy birikma bo‘lib, uglevodlar turkumiga kiradi. Odatda, shakar deganda saxaroza nazarda tutiladi, ammo u boshqa turlarga ham ega. Shakar inson hayotida muhim energiya manbai sifatida foydalaniladi va kundalik ovqatlanishning ajralmas qismidir.

Saxaroza – Ko‘pincha oshxona shakari deb ataladi. Asosiy manbalari shakarqamish va lavlagi.

Glyukoza – Mevalar, asalarining asosiy tarkibiy qismi; tez so‘riladi va energiya manbai hisoblanadi.

Fruktoza – Mevalarda va asalda mavjud bo‘lib, tabiiy shirinlik beruvchi hisoblanadi.

Laktoza – Sut tarkibidagi shakar; odamlar va hayvonlarning sutida uchraydi.

Maltosa – Asosan don mahsulotlarida mavjud bo‘lib, pivo ishlab chiqarishda ishlatiladi.

Shakar asosiy ikki manbadan olinadi:

Shakarqamish – Tropik mintaqalarda o‘stiriladi va saxarozaning asosiy manbai hisoblanadi.

Shakarlavlagi – Sovuqroq iqlim sharoitida o‘stiriladi va saxaroza ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.

Ishlab chiqarish jarayonida xomashyo avval maydalab olinadi, so‘ng maxsus usul bilan shakar ajratib olinadi va tozalanadi.

Shakarning asosiy komponenti saxaroza bo‘lib, u bitta glyukoza va bitta fruktoza molekulasidan iborat. Saxaroza o‘zining eruvchanligi va shirin ta’mi bilan ajralib turadi.

Dunyoda shakar iste'moli bo‘yicha tavsiyalar mavjud. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (WHO) tavsiyasiga ko‘ra, kunlik kaloriyaning 10% dan ko‘prog‘i shakar hisobiga to‘g‘ri kelmasligi kerak. Bu kattalar uchun kuniga taxminan 25–50 grammni tashkil etadi

Shakar o‘rnini bosuvchi mahsulotlar (masalan, aspartam, steviya) ortiqcha shakar iste'molini kamaytirishga yordam beradi. Shu bilan birga, tabiiy mevalar va don mahsulotlari orqali organizmga foydali shakarlardan foydalanish afzalroqdir.

I BOB: SHAKAR HAQIDA UMUMIY MA'LUMOT

1.1.Shakar tushunchasi va uning turlari

Shakar – bu oziq-ovqat sanoatining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, u nafaqat kundalik iste’mol uchun energiya manbai, balki ko‘plab turli mahsulotlarning tayyorlanishida ajralmas tarkibiy qism hisoblanadi. O‘zining shirin ta’mi, oson eruvchanligi va keng foydalanish imkoniyatlari tufayli shakar insoniyat hayotining turli sohalarida qo‘llaniladi. Shakar deganda odatda saxaroza tushuniladi, ammo uning boshqa ko‘plab turlari ham mavjud.

Shakar uglevodlar sinfiga kiruvchi organik birikma bo‘lib, o‘ziga xos tuzilishi va xususiyatlari bilan farq qiladi. Uglevodlar tanadagi eng muhim energiya manbalaridan biridir va shakar ushbu guruhning asosiy vakili hisoblanadi. Tabiatda shakar o‘simliklar, mevalar, asalarilar ishlab chiqaradigan mahsulotlar va boshqa tabiiy manbalardan olinadi.

1. Shakar tushunchasi

Shakar kimyoviy tuzilishi jihatidan karbon, vodorod va kislorod atomlaridan tashkil topgan organik modda hisoblanadi. Uning asosiy kimyoviy formulasi C₆H₁₂O₆ yoki C₁₂H₂₂O₁₁ bo‘lishi mumkin (turiga qarab). Odatda, shakar uglevodlarning bir qismi sifatida tasniflanadi va u organizmga tez so‘riladigan, qulay energiya manbai sifatida xizmat qiladi[1].

Shakar tabiiy ravishda mevalar, sabzavotlar, sut va boshqa oziq-ovqat mahsulotlarida mavjud bo‘lib, ular odatda "tabiiy shakarlar" deb ataladi. Shuningdek, sanoat yo‘li bilan ishlab chiqarilgan shakarlarga "qo‘shilgan shakarlari" deyiladi.

Shakar manbalari

Shakarni olish uchun ikki asosiy manba ishlatiladi:

1. Shakarqamish (Saccharum officinarum) – Tropik iqlim hududlarida o‘stiriladigan asosiy shakar manbai.
2. Shakarlavlagi (Beta vulgaris) – Sovuqroq hududlarda o‘stiriladi va saxarozaning muhim manbasi hisoblanadi.

Bu manbalardan olinadigan shakar, saxaroza sifatida, deyarli bir xil kimyoviy xususiyatlarga ega bo‘ladi.

2. Shakarning asosiy turlari

Shakar bir nechta turlarga bo‘linadi. Har bir tur o‘zining xususiyatlari, foydalanish sohalari va kimyoviy tarkibi bilan ajralib turadi.

1. Saxaroza

Bu eng keng tarqalgan shakardir. Saxaroza bir glyukoza va bir fruktoza molekulasidan tashkil topgan disaxarid hisoblanadi. U shirin ta’mi va oson eruvchanligi bilan oziq-ovqat mahsulotlarida keng qo‘llaniladi. Saxaroza shakarqamish va shakarlavlagidan olinadi.

Qo‘llanilishi:

[1]  А.Ф.Наместников. “Химия в консервной промишленности”. Москва. Пишпром. 2006 й.