Oilada bolaga jismoniy tarbiya berishning asoslari - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	92.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

81 Продаж

Oilada bolaga jismoniy tarbiya berishning asoslari

Купить

Oilada bolaga jismoniy tarbiya berishning asoslari
Reja:
Kirish
1-bob. Oilada bolalarni sport bilan shug’ullantirishni va tashkillashning
nazariy, xuquqiy va fiziologik asoslari
1.1. Sport musobaqalarini, bayramlarini tashkil qilish va o’tkazish qonun-qoidalari
va huquqiy asoslari.
1.2. O’yinlaning bolalarning organizmiga ta’siri. Uyinlaning bolalarning
organizmiga ta’siri
2-bob. Oilada bolaga beriladigan jismoniy tarbiya berish uslullari va
metodlari
2.1. Oilada jismoniy mashqlar bilan shug'ullanish mashg'ulotlarining shakllari
2.2. Oilada jismoniy tarbiyani tashkil qilish yo'llari va metodlari
2.3. «Sog’lom bola ─ oilaning asosi » mavzusidagi sport musobaqasining dasturi
Ilovalar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Mustaqillik yillarida O’zbekistondan jismoniy va ma‘naviy jihatdan barkamol
avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish davlat siyosatining ustivor sohasi bo’lib qoldi.
Ayniqsa sportni rivojlantrishda katta e‘tibor qaratildi. Prezidetimiz Islom
Karimovning g’amho’rligi, e‘tibori tufayli sportning moddiy texnik ba‘zasi
mustahkamlanmoqda.
Respublikamizda bolalar sportini rivojlantirishning ilmiy nazariy asoslari,
asosiy yo’nalishlari Prezidentimiz Islom Karimovning asarlari va nutqlarida, shu
sohaga oid prezident qaror va farmonlarida kadrlar tayyorlash milliy dasturida,
“Sog’lom avlod dasturi”da, “Jismoniy tarbiya va sport dasturlari”dagi, qonunda va
boshqa xujjatlarda yorqin ko’rsatib berdi.
Respublikada “Jismoniy tarbiya to’g’risida” Qonunning qabul qilinish,
“Sog’lom avlod uchun” ordenning ta‘sis etilishi, “Respublikada Fudbolni
rivojlantirish to’g’risida” chiqarilgan Prezident farmoni, Tennisni rivojlantirish
maqsadida “O’zbekiston Prezidentining xalqaro kubogi” tashkil etilishi sportni
takomillashtirishda ilk poydevorlar bo’ldi. Yurtimizdagi sport inshoatlarini jahon
standartlariga moslab qurish va ta‘mirlash umumxalq ishiga aylantirilgan.
Vatanimizning sha‘nini munosib himoya qila oladigan sog’lom, baquvvat, irodali,
chiniqqan, mahoratli sportchilarni tarbiyalash (tayyorlash) maktablarini yaratish
xaqida g’amho’rlik qilinmoqda. Sportchilarimizning jahonning barcha
musobaqalarida munosib qatnashishlari uchun yetarli shart-sharoitlar yaratilib,
ijodiy sog’lom muhit barpo etish.
Jismoniy tarbiya jarayonida sog’lomlashtirishgina emas, balki, ta‘lim tarbiya
vazifalari ham amalga oshirildi.
Maktabdan tashqari ta‘lim muassasalarida ommaviy sport musobaqalari
qatori maxsus mashg’ulotlar ham o’tkazish lozim. Bunda xududiy va etnik,
ijtimoiy, madaniy omillarni hisobga olish muhimdir. Yurtboshimiz aytganlaridek,
axoli sog’lig’ini muxofaza qilish, sog’lom turmush tarzini yaratish va kelajagimiz
salomatligini saqlash har birimizning insoniy burchimizdir. Hozirgi kunda
muxtaram Prezidentimiz tashabbusi bilan axoli salomatligini yaxshilash uchun
2

ko’pgina, chora va tadbirlar ishlab chiqilgan. Shuningdek ko’pgina
sog’lomlashtirish inshoatlari, sport inshoatlari qurilishi va madaniy-ma’rifiy
tadbirlarning amalga oshirilishi fikrimizning dalilidir.
Bugungi kunimizda sog’liqni saqlashni islohot qilishga qaratilgan qator
qonunlar, qarorlar va farmoyishlar qabul qilindi. Jumladan 1993 yil mart oyida
qabul qilingan O’zbekiston Resbuplikasi Prezidenti tomonidan “Sog’lom avlod
uchun” xalqaro jamg’armasining tashkil etilishi , 1993 yil 2 dekabrda Vazirlar
Mahkamasining 589-sonli qarori bilan o’sib kelayotgan avlodni sog’lomlashtirish
chora-tadbirlari haqida kompleks dastur qabul qilindi. Bu soxadagi
tashabbuskorlikning rag’batlantirish maqsadida “Sog’lom avlod uchun,
ordenining” tasis etilishi, 1999 yil dekabr oyida chiqqan O’zbekiston
resbublikasining “Tabiatni muxofaza qilish” to’g’risidagi qonuni, 1995 yil 29
avgustda qabul qilingan “Fuqorolar sog’lig’ini saqlash” to’g’risidagi qonun, 1998
yil noyabr oyida qabul qilingan sog’liqni saqlash tizimini isloh qilishning “Davlat
dasturi” to’g’risidagi prezident farmoni, 1998 yil 1 aprelda “Ona va bola
salomatligini saqlash, nogiron bolalar tug’ilishini oldini olish” 140-sonli qarori,
2002 yil 5 yanvarda “Oilada tibbiy madaniyatni oshirish ayollar salomatligini
mustahkamlash to’g’risida” qarori qabul qilingan. 2005 yilda “Axolini
sog’lomlashtirish bo’yicha davlat dasturi” va 2007 yil 29 sentabrdagi “Sog’liqni
saqlash tizimini isloh qilishni yanada chuqurlashtirish va rivojlantirish davlat
dasturi” ni amalga oshirishning asosiy yo’nalishlari to’g’risidagi farmoni kabilar
axoli salomatligini va sog’lom turmush tarzini yaratishga bag’ishlangan qator
ishlab chiqilgan qonun-qoidalardir [1,2,3 ].
O’sib kelayotgan organizmni to’g’ri tarbiyalash uchun bola organizmining
o’sish va rivojlanish kabi asosiy xususiyatlarni bilish zarur. Nafaqat bola
organizmi sog’lomlashtirish balki, onalar salomatligini mustahkamlash yurtimizni
dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi.
1990 yildan 2006 yilgacha bo’lgan davrda O’zbekistonda aholining o’rtacha
umr ko’rishi 67 yoshdan 72 yoshgacha uzaygani kuzatilmoqda. Mamlakatimizda
ijtimoiy profilaktika masalalarini hal etish maqsadida “Aholi salomatligini
3

mustahkamlash va kasalliklar profilaktikasini kuchaytirish ishlarining kompleks
dasturi” ishlab chiqildi va uning davlat va jamiyat tashkilotlari tomonidan
bajarilishi masalalari hal etildi.
Yurtboshimizning har bir javhasida sog’lom turmush tarzini shakllantirish,
kelajak avlodni salomatligini mustahkamlash va o’smirlarning jismoniy va
ma’naviy jihatdan yuksak rivojlanishiga katta e’tibor berilmoqda [ 2,23 ] .
Shunday ekan hozirgi kunning dolzarb masalalaridan sog’lom turmush tarzini
yaratish, kelajak avlodni jismonan yetuk, ma’naviyati yuksak va barkamol qilib
tarbiyalash har bir O’zbekiston fuqorosining sharafli vazifasidir. Hozirgi kunda
sog’lom turmush tarzini shakllantirish va salomatlikni saqlashning asosiy
vazifalaridan biri bu jismoniy tarbiya bilan muntazam shug’ullanishdir.
Har qanday sport turi bilan shug’ullangan bola jismonan sog’lom bo’lib, u
kelajakka sog’lom muhitini yaratishni asosiy me’zoni hisoblanadi. Yurtimizning
shaxar va qishloqlarida turli sport komplekslarining ochilishi har bir yosh avlodni
barkamol rivojlanishiga qaratilgandir. Vatanimizning har bir sportchisi turli dunyo
musobaqalarida faxrli o’rinlarni olib qaytishmoqdadir. Sportchilarimizning yuksak
yutuqlarga erishishi davlatimizning ularga bo’lgan e’tibori va yaratib berilgan
imkoniyatlaridandir.
O’smir yoshdagi turli sport turi bilan shug’ullanuvchi o’quvchilarning jismoniy
rivojlanish va jismoniy tayyorgarik ko’rsatkichlarini vaqti – vaqti bilan o’rganish
va kuzatish orqali hamda hayot sharoitlarini o‘zgarishiga qarab, ularni qanchalik
darajada sog‘lom ulg‘ayayotganligi haqida ma’lumotga ega bo‘lish imkoniyatini
beradi. Jismoniy rivojlanganlik ko‘rsatkichlari ichida o‘quvchilarning bo‘yi va tana
og‘irligi eng muxim ko‘rsatkichlardan hisoblanadi. Shu sababli o‘quvchilarni
jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyorgarligini o‘rganish va ularga sport
mashqlarini ta’sirini kuzatish muhim ahamityaga ega. Chunki xozirgi kunda
yurtimizda bolalar sportini rivojlantirishga oid juda ko’plab xayrli ishlar amalga
oshirilmoqda. Hukumatimiz va shaxsan Prezidentimiz tomonidan o‘sib kelayotgan
yoshlarni salomatligiga alohida e’ tibor qaratilayotganligi ham bu mavzuni shu
kunning dolzarb muammosi e kanligini ko‘rsatadi.
4

1-bob. Oilada bolalarni sport bilan shug’ullantirishni va tashkillashning
nazariy, xuquqiy va fiziologik asoslari
1.1. Sport musobaqalarini, bayramlarini tashkil qilish va o’tkazish
qonun-qoidalari va huquqiy asoslari
Jismoniy tarbiya jamiyat tarixining barcha bosqichlarida xalq madaniyatining
tarkibiy va muhim qismi bo’lib kelgan. Xususan, unga O’zbekiston hududida
yashayotgan xalqlar ma’naviy va jismoniy barkamollik mezoni sifatida qarashgan.
Jismoniy tarbiya va harbiy san’at XIV-XV asrlarda ham ancha rivoj topgan. Amir
Temur olib borgan siyosat jamiyatning hamma sohalarida bo’lgani kabi jismoniy
tarbiyaning mohiyatining yuqori bosqichga ko’targan. Temuriylar davrida
harbiylarni jismoniy tarbiyalashga alohida e’tibor berilgan. Kurash, kamondan
otish, ot sporti o’yinlari bo’yicha musobaqalar o’tkazilgan.
Sobiq ittifoq davrida jismoniy davrida O’zbekiston Respublikasida katta
yo’qotishlarga uchradi. Kuch, tezkorlik, chiniqish maktabi bo’lgan milliy
o’yinlarga e’tibor susaydi. Bu mahalliy aholining jismoniy tarbiyadan
uzoqlashishga olib keldi. Bu esa mahalliy aholining jismoniy rivojlanishiga va
jismoniy tayyorgarligiga, hamda salomatligiga ptur etkazdi. Ayniqsa yosh
bolalarga.
Bolalarning jismoniy tayyorgarligi ancha pasaydi, o’g’il va qiz bolalarda ham.
Biz olib borgan ilmiy tadqiqot ishlari buni isbotladi.
Mustaqil O’zbekiston davrida bu masalaga katta e’tibor berilmoqda. Masalan,
jismoniy tarbiya va sport to’g’risidagi Prezident qarorlari, farmonlari isbot bo’la
oladi.
“O’zbekiston Respublikasida bolalar sportini rivojlantirish” to’g’risidagi
qarori, hamda “Boshlang’ich ta’lim va sport tarbiyaviy ish” hamda “Maktabgacha
tarbiya va bolalar sporti” fakultetlarida qo’shimcha ikkinchi mutaxassislikni
kiritilishi (boshlang’ich sinf o’qituvchisi va jismoniy tarbiya o’kituvchisi), –
bolalar sporti. Bu albatta ancha yuqoriga sportni ko’tarilishiga olib keladi. Lekin,
bu jismoniy tayyorgarlik, musobaqalarda qatnashish ko’nikma va malakalarni
5

shakllantirishni eng kichik bog’cha yoshidan boshlash kerak. Afsuski,
bog’chalarda bunga etarlicha e’tibor berilmaydi.
Bog’chalarda qanday sport musobaqalarini o’tkazish mumkin va qanday unga
tayyorgarlik ko’rish kerak? Nimalarni e’tiborga va hisobga olish lozim?
Tuman va shahar birinchiligida: futbol, 10-20 m. ga tez yugarish, estafetalar,
velosipedda yurish, sport konkurslari, quvnoq startlar, 4x10 m. mokkisimon
yugurish va turli musobaqalar dasturiga kiritilgan. Shu musobaqalar yuqoridan
(tumash, shaxar, respublika) kelgan musobaqalar kalendariga asosan yoki
o’qituvchilar tarbiyachilar o’z tayyorgarligini boshlaydilar.
Bunday tayyorgarliklar jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida, kun tartibida
o’tkaziladigan jismoniy tarbiya jarayonida olib boriladi, hamda o’yinlar orqali
musobaqaga oid harakatlar hisobida o’tkaziladi. Masalan estafeta o’yini, yoki
“Kim uzoqqa sakraydi?”, “Eng mergan”, “Mokki-simon yugurish” va boshqalar.
3-4 yoshdagi bolalar uch g’ildirakli velosipedda uchishni juda yoqtiradilar, 5
yoshdan yuqori ikki g’ildirakli velosipedda uchishni o’rgatish mumkin.
Velosipedda uchishning qiymati shundaki, bola ko’p vaqt havoda bo’ladi, hamda
muskullarni mustahkamlaydi, ayniqsa oyoq muskullarini. Bulardan tashqari,
muvozanat saqlash qobiliyatini rivojlantiradi, koordinatsion qobiliyatlarini, jasurlik
va dovyuraklik fazilatlarini tarbiyalaydi.
Respublikamizda bolalar sportini rivojlantirishda O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2010 yil 5 maydagi Bolalar sporti ob‘ektlaridan
foydalanish samaradorligini oshirish borasidagi qo’shimcha chora tadbirlar
to’g’risidagi qarori muhim rol o’ynamoqda. Unda quyidagilar qayd etib o’tilgan
O’zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi Homiylik kengashining
2010 yil 11 martdagi qaroriga muvofiq, respublikaning barcha xududlarida Bolalar
sportini rivojlantirish jamg’armasining mablag’lari xisobini foydalanishga
topshirilgan bolalar sportini ob‘ektlarining joriy holati va ulardan foydalanish
samaradorligi keng miqyosda tekshiruvdan o’tkazildi.
2003-2009 yillar maboynida Jmag’armaning mablag’lari hisobidan
respublikada namunaviy loyihalar bo’yicha 1117 ta bolalar sporti ob‘ektlari barpo
6

etildi va foydalanishga topshirildi, shulradan 917 ta sport inshoati (82%) qishloq
joylaridir. Foydalanishga topshirilgan barcha sport inshoatlari tasdiqlangan
normativlar bo’yicha sport anjomlar bilan to’liq ta‘minlangan.
Xozirgi vaqt sport sesiyalari va guruhlarida maktablar, akademik litseylar
va kasb-xunar kollejlarining 2,1 millionga yaqin o’quvchisi muntazam
shug’ullanib kelmoqda, shularning 35 foizini qizlar tashkil etadi. Natijada
kasallikga chalinish ancha kamayadi, ularning faolligi va jismoniy madaniyati
oshdi.
S h u bilan birga tekshirish yakunlari-asosida o’tkazilishi lozimligi nazarda
tutilsin.
Aniqlangan kamchiliklari bartaraf etish bo’yicha amalga oshirilgan
ishlarning natijalari to’g’risida 2010 yilning 1 iyuligacha bo’lgan muddatda
vazirlar Mahkamasiga ma‘lumot berilsin.
3. Ishga tushirilgan bolalar sporti ob‘ektlaridan samarali foydalanish
birinchi darajali vazifa deb hisoblansin, bolalar va o’quvchi-yoshlarni jismoniy
tarbiya va sport bilan shug’ullanishga ommaviy ravishda jalb etish borasida
qilinayotgan barcha ishlarning natijalari, bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi
oldiga qo’yilgan maqsadlarga erishish to’liq darajada mazkur vazifani amalga
oshirishga bog’liqdir.
Bog’cha bolalariga va boshlang’ich sinf o’quvchilariga sayr qilish ham
yoqadi. Sayrda bolalarda tabiatga, atrof-muhitga qiziqish oshib boradi, organizm
chiniqtiriladi, qiziquvchanligi rivojlanadi. Bunday sayrlar 3-4 yoshli bolalarda 15-
20 daqiqa davom etadi, 5-6 yoshli bolalar kattaroq masofani charchamay bosib
o’tadilar va 30-40 daqiqagacha davom etadi shu jumladan boshlang’ich sinf
o’kuvchilarini 60-90 daqiqagacha.
Xalq ta’lim tizimini takomillashtirish masalalari, pedagog kadrlarni
tayyorlash, tarbiyalash va o’qitish-o’rgatish metodlari davlat ahamiyatidagi
masalasi bo’lib kelgan va shunday bo’lib qoladi, chunki u milliy davlat dasturining
vazifalarini bajarishga yo’naltirilgan, hamda shaxsni hartomonlama garmonik
rivojlantirishga qaratilgan.
7

Hozirgi texnikaning rivojlanishi islohatlar o’zgarishi, zamon talabiga binoan
har bir odam o’z bilimlarini mustaqil boy etishga ega bo’lishlari kerak. Bunday
ko’nikma, malakalarni eng kichik yoshdan boshlash lozim. Shu boisdan kichkintoy
bolalarning salomatligi, jismonan tayyorgarligi, o’qishga bo’lgan ehtiyoji, uning
dunyoqarashi va boshqalar bog’cha tarbiyachilarning ish mahoratiga bog’liqdir.
Shulardan biri bolalar kun tartibini har xil harakatlar bilan boyitish. Masalan,
maktabgacha ta’lim va boshlang’ich ta’lim muassasalarida sport bayramlarini
o’tkazish bolalarda jismoniy mashqlar bilan mustaqil shug’ullanish, sport bilan
oshno bo’lish, do’stlashish va boshqa ko’nikma, malakalarni shakllantirish, harakat
faoliyatini oshiradi. Maqsad ham shulardan iborat. Lekin bu maqsadni amalga
oshirish uchun sport bayramlarini tashkil qilish, uni samaradorligini oshirish va
o’tkazishga katta tayyorgarlik kerak.
Misol tariqasida (bog’chada) maktabda sport bayramini tashkil qilish va
o’tkazish to’g’risida tajriba asosida bayon etiladi. Eng avvalo har bir
o’tkaziladigan sport tadbirlari rejaga kiritilgan bo’lishi kerak, reje pedagogik
kengashda tasdiqlanadi, so’ng olib boriladigan sport bayramiga stsenariya yoziladi.
Stsenariya ham pedagogik kengashida muhokama qilinadi va tasdiqlanadi. Bu
bayramga tayyorgarlik ko’rish ishchi guruh tuziladi. Chunki o’tkazilayotgan sport
bayramining samarador ta’sirini oshirish maqsadida bolalarning safda yurish turlari
(chiziqlar bo’ylab yurish, o’rtadan 2-3-4 tadan bo’lib yurish, diogonal bo’ylab
yurish, 2 tomondan diogonal bo’ylab qarama-qarshi yurish, hosil qilib yurish va
h.k.), yurish turlarini ko’rsatish (oyoq uchlarida, tovonlarda, kaftni ichki va tashqi
tomonlarda yurish, askarcha yurish, katta qadam tashlab yurish, oyoqlarni
chalkashtirib yurish, tizzalarni baland ko’tarib yurish va h.q.).
Bolalarning jismoniy tayyorgarligini, hamda mashg’ulotlarda o’tilgan
materiallarni o’zlashtirilgan holatini aniqlash va nazorat qilish maqsadida
yakkama-yakka bellashuv tarzda yugurishlar, estafetalar, sakrashlar, to’plar bilan
mashqlar bajarish, turli o’yinlarni o’rganish va bajarish. Shular qatorida aralash
mashqlarni ham musobaqa tarzda bajarish.
8

Bunday tayyorgarliklar albatta tuzilgan stsenariya-rejasi asosida olib boriladi.
Ushbu bayramlarni o’tkazishda hakamlar xizmatini ham yoddan chiqarmaslik
kerak va ularni tayyorlash lozim. Hakamlar sifatida tarbiyachilar, o’quvchilar va
ota-onalarni jalb qilish mumkin.
Sport bayramlari musiqasiz o’tmaydi. Shuning uchun eng kichik bolalarga
tanish va yoqimli musiqalarni tanlash kerak. Bulardan keyin sport bayramlarida
qo’llaniladigan sport uskunalari, inshoatlarni tayyorlash lozim. Ular rangba-rang
bo’lishi bolalar kayfiyatini, qiziqishini, emotsional holatini oshiradi. So’ng sport
bayramini o’tish joyini bezatish va ular sanitariya-gigiena talabalariga javob
berishi kerak.
Sport bayramlariga ota-onalarni taklif qilish lozim. Yuqorida qayd etilgan
tayyorgarliklar ko’p vaqt talab qiladi.
Tashkil qilish qonun-qoidalari.
Har xil bayramlar, shu jumladan sport bayramlari ham bolalar xayotida
mustaxkam o’rin egallagan. Bu bayramni bolalar yuqori darajali kayfiyat bilan
kutadilar va unda ishtirok etadilar. Ma’lumki, har bir bayram jismoniy mashqlar va
sport musobaqalarisiz yoki sportchilarsiz o’tmaydi. Albatta sportchilar ham
ishtirok etadilar. Ommaviy sport chiqishlari bayram sanalariga to’g’ri keladi.
Masalan, xotin- qizlar bayrami, askarlar kuni, Navro’z bayrami, O’zbekiston
Respublikasining mustaqillik kuni va shu kabilar. Ush bu bayramlarda gimnastika
chikishlar an’anaga aylangan. Jismoniy tarbiya va sport bayramlarini maktabgacha
tarbiya muassasalaridan boshlab, boshlang’ich sinflarda o’tkazilish katta
ahamiyatga ega: targ’ibot qilish hamda sport bayramlari orqali bolalarni ommaviy
jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishga jalb qilish va ularda qiziqish uyg’otish
masalalarini xal qiladi.
Sport bayramlarini tashkil qilish va o’tkazish murakkab masalalaridan biri.
Uni tashkil qilish bog’cha mudirining qarori asosida tashkiliy ko’mita tuziladi.
Unga mudira muovuni, metodi yoki katta pedagog (rais), jismoniy tarbiya bo’yicha
mutaxassis-tarbiyachisi, boshqa tarbiyachilar, ota-onalar ko’mita a’zolalari va
9

boshqalar. Tashkiliy ko’mita ish rejasini tuzadi, maqsad va vazifalarini aniqlaydi,
o’tkazish joyini va vaqtini belgilaydi.
Tayyorgarlik qurish ishi jarayonida ota-onalarni, sponsor tashkilotlaridan yoki
sport maktablaridan yordamchilarni so’rash mumkin. Bajariladigan har bir ishda
ma’suliyat bilan qarash kerak.
Eng asosiy vazifalaridan biri-bu bayramli chiqishlar dasturi, jismoniy
mashqlar majmuasini tuzish, har bitta guruh bilan chiqish mashqlarini o’rganish,
ayrim sport elementlarini o’rganish, raqs mashqlarini tanlash va o’rganish,
repititsiya o’tkazish chiqishlarni musiqaviy bezatish, sport anjomlari, uskunalar
(to’plar, gardishlar, gimnastik tayoqchalar, sharlar, arqonchalar) va sport
formalarini ta’minlash hamda emblemalar tanlash. Bulardan tashqari sport
bayramini o’tkazish joyini prazdnichno bezatish, har xil ko’rgazmalar bilan
boyitish, fotomantajlar va xakozo.
Tashkiliyko’mita o’z ishini sport bayramini o’tish to’grisida muxokama bilan
yakunlaydi.
Sport bayramini muvaffaqiyatli o’tishi dasturni aniq tushunarli va
tayyorlanishiga bog’liq. Dasturni ishlab chiqilishi bayramning g’oyasi, mavzusi va
mazmunidan kelib chiqishi lozim. Shu jumladan bog’chaning moddiy tamonlarini,
ishtirok etuvchilarning jismoniy va sport tayyorgarligi, sport tadbirining katta–
kichikligi, o’tkazish joyi va vaqtilarni xisobga olish zarur.
Sport bayram dasturini shunday tuzish kerakki, hamma chiqishlar bir-biri
bilan bog’langan bo’lishi kerak, orada uzilish bo’lmasligi, takror hamda zerkarli
bo’lmasligi lozim, har xil yurishlar, saf mashqlari, gimnastika, akrobatika, turli
bellashuvlar, ashula va raqs mashqlari, savol javoblar vash u kabilar dasturga
kiritilgan bo’lishi lozim. Shular qatorida mashqlarni va chiqishlarni juda
ko’paytirib yuborish yaxshi natijaga olib kelmaydi, bolalarda qiziqish, tabassum
pasayadi.
¤tkazilgan sport bayramlaridan bir shingil.
Gimnastik chiqishlarni, mashqlarni, kombinatsiyalarni to’g’ri yoshiga,
tayyorgarligiga nisbatan tanlash katta ahamiyatga ega.
10

Sport musobaqa yoki bayramlarni yutug’i ko’pincha musiqani to’g’ri
tanlashda, mashq mazmunini ochib beradigan, uni xarakteri va shakllariga javob
beradigan bo’lishi kerak. Musiqa nafaqat sport bayramini to’laqonli o’tishiga, balki
har xil chiqishlarga, turli mashqlarni samarali bajarishda ta’sir ko’rsatadi. Musiqa
ijro etuvchilarga va taklif qilingan mehmonlarga yoqimli bo’lishi uchun bolalarga
va kattalarga tanish bo’lgan musiqani, melodiyani tanlash maqsadga muvofiq
bo’ladi.
Sport bayramlar stsenariyasini tuzish metodikasi.
Jismoniy tarbiyaning ahamiyati, uning qiymati, bolalar salomatligi Bilan
chambarchas bog’liq hamda boshlang’ich sinf o’kuvchilarining harakat faoligini
oshiruvchi vosita sifatida ko’riladi. Jismoniy tarbiyaning rivojlanishi ommaviy
sport tadbirlarini o’tkazish bilan bog’liliq. Ular sport musobaqalari, estafetalar,
harakatli o’yinlar va x.k. Shuni ham aytish kerak-ki bunday o’yinlar bayramlar
qadim zamondan o’tkazilib kelingan. Masalan har yili Forishda o’tkaziladigan
milliy sport bayramlari. Ayniqsa bunday sport bayramlari O’zbekiston
Respublikasi mustaqillik davrida tiklana boshladi va yildan-yilga yning keng
ommaviyligi oshib bormoqda
Lekin bu sport bayramlari viloyat miqiyosida o’tkazilmoqda. Maktablardacha,
boshlang’ich sinf o’kuvchilari bilan-chi? Yuqorida ko’rsatilgandek jismoniy
tarbiya darslaridan tashqari o’tkaziladigansport tadbirlari va bayramlar
o’kuvchilarning harakat faolligini oshiradi, bolalar organizimiga ijobiy ta’sir
ko’rsatadi hamda ularning faol dam olishiga imkoniyat yaratadi.
Bu mavzu: “sport bayramlari stsenariyasini tuzish metodikasi” - bugungi
kunda jismoniy tarbiyaning eng dolzarb masalalaridan biridir. Chunki, bu
o’tkaziladigan tadbirlar bolalarda harakat faoligini oshirishga imkoniyat yaratadi,
boshlang’ich sinf o’kuvchilarida jismoniy tarbiya mashg’ulotlariga qiziqish
uyg’otadi, sport to’garaklariga jalb qilinadi vash u kabilar. Oddiyroq gapirganda,
turli sport bayramlar stsenariyasini tuzish uchun bolalar jismoniy tarbiyasini
to’g’ri tassavur qilishimiz lozim. Undan tashqari qayrda, qachon, imlar bilan
11

o’tkazilishini hamda mavjud sharoitni, imkoniyatlarni xisobga olgan xolda
rejalashtirilsa va o’tkazilsa yaxshi bo’ladi.
Sport bayramlari o’quv yil davomida tarixiy sanalarga (vaqtlarga) bog’langan
xolda o’tkazilishi maqsadga muvofiqdir. Masalan: “Xotin qizlar kuniga”, “Navro’z
bayramiga”, “Bolalarni ximoya qilish xalqaro kuni”ga, “Konstitutsiya kuni”ga,
“Jismoniy tarbiya va sport kuni”ga, “Salomatlik kuni”ga va x.k. bag’ishlangan
sport bayramlarini o’tkazish mumkin. Demak, har bir chorakda bunday
bayramlarni rejalashtirish maktabda jismoniy tarbiya va sport masalalarini
ko’tarish hamda yaxshi yo’lga qo’yishga imkoniyat yaratadi.
Ushbu sport bayramlarini samarali o’tkazish uchun birinchi navbatda tashkiliy
ko’mita tuziladi. U bayram dasturini ishlab chiqadi hamda reja stsenariyasini
tuzadi va shu mo’ljallangan bayramga butun tayyorgarlik uchun kerak bo’lgan
ishlar bo’yicha rahbarlik qiladi.
Ishlab chiqilgan sport bayrami dastur asida xay’at guruxlari o’z ishlariga
jiddiy tayyorgarlik ko’radilar. Maxsus tuzilgan ish guruxi bayram o’tkazish joyini
bezatishga katta e’tibor bilan qaraydilar. Ayniqsa maydonchalar, sport xonasi va
boshqalar. Kerak sport anjomlari, sport buyumlari, kasbiy materiallar va boshqalar
oldindan tayyorlangan bo’lishi zarur.
Sport bayramlarini o’tkazish uchun tuzilgan ko’mitaga maktab direktorii
jismoniy tarbiya o’kituvchilari, ota-onalar, jismoniy tarbiya bo’yicha aktivistlar va
faol sportchilar kiradilar. Ular ayrim stsenariyasini va dasturni ishlab chiqadilar
hamda xay’atlar guruxini tuzudilar. Ndan tashqari har bir ko’mita a’zolari orasida
qilinadigan ishlarni hamda vazifalarni yuklaydi.
Sport bayramini yuqori saviyada o’tkazish uchun maxsus vakolatli shaxslar
guruxi (komissiya) tuziladi: texnik-moddiy ta’minlash guruxi-ular bayramni
ochilish joyi; musobaqa o’tkazish joyi; kerakli buyumlar va sport anjomlari bilan
ta’minlaydi. Bellashuvlar o’tkazish joyini bezatish uchun maxsus madaniy guruxi
tuziladi – ular turli plakatlar, rasmlar, albom, atributlar, embelema, bayroqchalar,
raketalar, koptoklar va boshqalarni tayyorlaydilar; musiqaviy badiy rahbar she’r,
ashula, musiqalarni tanlaydi va kerak bo’lsa tuzatadi, tikadi va shu kabilar; yana
12

bir gurux – bu jismoniy tarbiya o’kituvchilari – ular bellashuv dasturi, xa’at
a’zolariga musobaqa bayoni bilan ta’minlaydi va shu kabilar.
Yuqorida qayd etilgan maxsus vakolatli shuxslar guruxi “Bolalarni ximoya
qilish xalqaro kuni”ga bag’ishlangan “Ona Vatanim – go’zal yurtim” mavzu
bo’ymcha sport bayrami stsenariyasini tuzadilar, aniq o’tkazilish vaqti, mashqlar,
musobaqalar, o’yinlar ketma-ketligi hamda har bir javobkar shaxslar ko’rsatiladi.
Yuqorida qisman jismoniy tarbiyaning kelib chiqishi, ayrim atamalarni o’zaro
farqlanishi, jismoniy tarbiyaning rivojlanishi, sport musobaqalarini va bayramlarini
qadim zamondan olib kelinishi hamda xozirgi kunlarda bu ommaviy sport
tadbirlarini, bayramlarni tashkil qilinishi va o’tkazilishi ko’rsatib o’tilgan edi.
Ayniqsa O’zbekiston Respublikasi mustaqillik davrida. Buning uchun
mamlakatimiz imkoni boricha sharoitlar yaratmoqda.
“Sport bayramlari stsenariyasini tuzish metodikasi” hozirgi paytda aktual
masalalaridan biridir. Chunki bu o’tkaziladigan tadbirlar bolalarda harakat
faolligini oshirishga imkoniyat yaratadi. Bunday stsenariyani tuzish uchun
bolalarda jismoniy tarbiyasining axamiyatini to’g’ri tasavvur qilishimiz lozim.
Maktabgacha tarbiya muassasalarida.
O’quv rejasidagi jismoniy mashqlarning maxsus mashg’ulotlari bolalarni
harakatga o’rgatish uchun asosiy bo’lib xisoblanadi. Bu jismoniy tarbiya
mashg’ulotlarida dastur materiallari o’zlashtiriladi, o’rgatish jarayonida
sog’lomlashtirish, tarbiyalash va ta’limiy vazifalari xal etiladi.
Mashg’ulotlar o’z mazmuniga ko’ra jismoniy tarbiya dasturiga mos ravishda
uch qisimdan iborat bo’lib-tayyorlov, asosiy va yakuniy qismlar bo’yicha tashkil
qilinadi va o’tkaziladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan bu mashg’ulotlar
yoshiga binoan 10 daqiqadan 35 daqiqagacha davom etadi. Xaftada 3 marta
o’tkaziladigan bunday mashg’ulotlar bolalarning yuqori jismoniy tayyorgarlik
darajasini, jismonan baquvvat, sog’lom barkamol avlodni tarbiyalashni ta’minlab
beraolmaydi. Bolalarning harakatga bo’lgan talablarini qoniqtirish maqsadida
jismoniy tarbiya shakllarini kompleks xolda olib borish lozim. Ayniqsa ommaviy
13

sport tadbirlari va bayramlarini muntazam olib borishga katta e’tibor bilan qarash
kerak.
Jismoniy tarbiya vositalariga umumiy xarakteristika.
XX asirning texnika taraqqiyoti davrida jismoniy tarbiya va sportga katta
o’rin ajratilmoqda. Ayniqsa, oxirgi yillarda (17 yanvar 1996 y). “Futbol” turini
rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston prezident farmoni hammani quvontiradi.
Inson salomatligi jismoniy tarbiya va sportning rivojlanishidan ajaralmagan hol
bo’lib qoldi. Chunki, texnik taraqqiyot davrida insoniyat jismoniy mehnatdan ozod
bo’lib, eng xavfli kasallikka “Gipodinamiya”ga uchramoqda, ya’ni harakatsizlik,
bu esa XX asirning juda xavfli qon-tomir tizimining kasalligiga olib keladi.
Shuning uchun, ayniqsa, oxirgi yillarda sevimli mustaqil jumhuriya-timizda
davlatimiz rahbarlari tomonidan “Jismoniy tarbiya va sport” bo’yicha chiqarilgan
qonun va “Sog’lom avlod uchun” farmon bolalarning ma’naviy va jismoniy
rivojlanishi, ularning sog’lom, mehnatsevar, baxtli bo’lishlari to’g’risidagi
xamkorlikni ko’rsatadi.
Shunday bo’lar ekan, aholining, ayniqsa bolalarni jismoniy, har tomonlama
garmonik rivojlanishi uchun qanday jismoniy tarbiya vositalaridan foydalanishimiz
mumkin.
Ma’lumki, jismoniy tarbiya qadimdan mavjud bo’lib inson xayoti bilan
rivojlanib kelgan. Inson jismoniy tarbiya uchun vositalarni asta sekin tanlab borib,
xayotida jismoniy tarbiya vositalarini vujudga keltirgan-bu gigienik omillar,
tarbiyaning sog’lomlashtirish kuchlari, jismoniy mashqlardir (1-jadval). Insoning
jismoniy rivojlanishiga turli harakatlar ham ta’sir etadi G’mehnat, rasm solish,
kiyinish va boshqalarG’, shartsiz refleks, massaj va boshqalar. Ular sog’liqni
mustaxkamlash, organizimni har tomonlama va gormonik rivojlantirish, xayotga
zarur bo’lgan harakat, ko’nikma va malakalarni oshirish, jismoniy
takomillashtirishuvini yuqori pog’onaga ko’tarish maqsadida foydalaniladi.
14

Lekin, faqat kompleks holda hamma jismoniy tarbiya vositalari qo’llanilsa,
shundagina, yuqorida ko’rsatilgan vazifalarga to’la javob berish mumkin, chunki
har bir vosita organizmga har xil ta’sir etadi.
Bu vositalar, shuningdek, davolash va prafilaktika maqsadlarda ham keng
qo’llaniladi.
Sport bayramlarini utkazish jarayonida turli-tuman estafeta uyinlari, sport uyinlari
elementlarini va xar xil musobakalar bellashuvlar, konkurslardan foydalanish
maksadga muvofikdir. Shu boisdan bir kator namunalar keltirilgan.
2-bob. Oilada bolaga beriladigan jismoniy tarbiya berish uslullari va
metodlari
2.1. Oilada jismoniy mashqlar bilan shug'ullanish mashg'ulotlarining
shakllari
Oilada jismoniy mashqlar bilan shug'ullanish mashg'ulotlarining shakllari
Insonlarning yoshi, ijtimoiy turmushi, mehnat va xizmatdagi lavozimi, mavqe'i
va ular bilan bog'liq bo'lgan faoliyatlaridan qat'iy nazar, oila degan hayotni
boshdan kechiradilar. Unda eng avvalo salomatlik, ahillik, moddiy-iqtisodiy
ta'minot, ijtimoiy madaniyat, ta'lim-tarbiyaning deyarlik barcha jabhalari mujassam
bo'ladi. Oila – jamiyatning bir bo'lagi va hayot tayanchi. Shu asosda jamiyatni
tashkil qiluvchi farzandlarni vujudga keltiradigan, ularni tarbiyalab voyaga
etkazuvchi eng ulug' dargohdir. Ota-onalar, farzandlarning oilada sog'lom
yashashlari, mustahkam va obod turmush kechirishlari ma'naviy va jismoniy
barkamollikni taqozo etadi.
Jamiyat ichidagi kichik jamiyatda jismoniy tarbiyani yanada kuchaytirish, uni
tashkil qilish yo'llarini kengaytirish maqsadida O'zDJTI "Yengil va og'ir atletika va
velosport nazariyasi va uslubiyoti" kafedrasi o'qituvchilari U.R.Abdumalikov
hamda N.U. Djuraevalar bu borada ilmiy-nazariy tadqiqotlar olib borishdi. Dolzarb
muammolarga qaratilgan tadqiqotning mavzusi va uning maqsadlari asosida
quyidagi vazifalarni amalga oshirishga erishdilar va ayniqsa yosh oilalarga
15

farzandining jismoniy rivojlanishida juda zarur, foydali, kerakli bo'lgan bo'lgan
tavsiyalarni ham sinchiklab o'rganib quyidagi xulosalarga keldilar:
1. Oilada 1 yoshgacha va 2-3 yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash yo'llari
(bolalar shifokori, bolalar pedagogikasi mutaxassislari, jismoniy tarbiya
o'qituvchilari- ning tajribasi va tavsiyalari):
- bola tug'ilgan kundanoq har kuni orqa va oldinga yotgan holda tirsak, qo'l
bo'g'inlarini yozib, bukib harakatlantirish;
- tana a'zolarini siypalab, uqalash;
- havoning iliq, issiq paytlarida kunaro cho'miltirish;
- o'tirish, emaklash, oyoqlarga suyanib turish shakllanganda tana a'zolarini
harakatini tezlashtiruvchi, kuchaytiruvchi turli mashqlar (bo'g'in, umurtqa
pog'onasi, to'g'ri o'tirish va turish) va qiziqarli o'yinlar (to'p, qo'g'irchoq, rangli
buyumlarni ushlash, quvib tutib olish va h.k.) bilan harakatchanlikni tarbiyalash.
2. Boshlang'ich sinf (I-IV) o'quvchilari maktablarda jismoniy tarbiya darslarida
ba'zi ko'nikmalarga ega bo'ladi. Ammo ular bu yoshdagi bolalarning jismoniy
tayyorgarligini etarli darajada tarbiyalashga ozlik qiladi (dars soatlari kam). Shu
sababdan oila sharoitida barcha kishilar (surunkali kasal, yurishga qudrati
etmaydigan keksalar mustasno):
- birgalashib ertalabki gimnastika – sog'lomlashtirish mashq-o'yinlarni
bajarish;
- hovli, uy oldi maydonlari va maxsus o'yin maydonlarida oilaviy bo'lib futbol,
qo'l to'pi, basketbol, tennis, badminton kabi o'yinlar bilan shug'ullanish;
- dam olish, bayram kunlari va ta'til (kuzgi, qishki, bahorgi) paytlarida bir
kunlik sayr-sayohatlarini o'tkazish.
3. Balog'at yoshiga etgan (VIII-IX sinf) o'g'il va qizlarni sportga jalb etish,
ularning ma'naviy va jismoniy barkamolligini tarbiyalash ota-onalar e'tiborida
mustahkam o'rin olishi shart. Bunda esa:
- onalar qizlari bilan voleybol, tennis, badminton, qo'l to'pi o'ynash,
xiyobonlarda erta tongda yugurish, turli gimnastika mashqlarini bajarish;
16

- trenajyor, o'yin maydonlarida yaqin kishilari bilan birgalikda shug'ullanish,
bahs qilish;
- mahalla va tuman miqyosidagi “Ayollar spartakiadasi”, “Oilaviy sport” va
boshqa sport tadbirlarida ishtirok etish;
- otalar o'g'il va qizlari bilan bo'sh vaqtlarida sport o'yinlari bilan birga
shug'ullanish;
- o'g'illar bilan boks, qo'l kuchini sinash, kurash, sharqona yakkakurashlar
bo'yicha bahslashish mashqlarini bajarish;
- tog'larga sayr-sayohatlar uyushtirish va ochiq hamda yopiq suv havzalarida
suzish;
O'z uyida (shahar sharoiti) yashab kasb-hunar kolleji yoki oliy o'quv yurtida
ta'lim oluvchi o'quvchi-talaba yigit va qizlar dam olish kunlari oilaviy bo'lib tashkil
etiladigan sog'lomlashtirish tadbirlarida faol ishtirok etishlari maqsadga
muvofiqdir.
Jismoniy mehnat (gullarni parvarishlashdagi er chopish, o'tlarni yulish,
sug'orish, daraxtlarni kesish va h.k.) bilan doimiy shug'ullanuvchilar ertalab, ko'p
o'tirish – kam harakatdan so'ng va kechki paytlarda tanadagi barcha bo'g'inlar,
bo'yin, elka-orqa, bel umurtqa pog'onalarini egib, bukib yozish, tomonlarga
burilish kabi faol harakatlarni doimo bajarib berishlari lozim.
Xulosa tariqasida aytganda, aholining sihat-salomatligini yaxshilash yo'lida
tibbiyot, jismoniy tarbiya va sport, ayniqsa, zamonaviy ta'lim jarayonlari muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Bu yo'lda oila a'zolarining barchasini jismoniy tarbiya va
sport bilan muntazam shug'ullanishlarini odatga aylantirishda qabul qilingan
qonunlar va qarorlar asos bo'lib xizmat qilmoqda.
Mamlakatimizdagi tibbiy xodimlar, pedagogik mutaxassislar, jismoniy tarbiya
va sport sohasidagi kadrlar tomonidan ishlab chiqilgan va uzoq davrlardan amalda
qo'llanilayotgan sog'lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar, harakatli o'yinlar negizida
yuqorida bayon etilgan tavsiyalar hamda mulohazalar mustahkam oila qurish, obod
turmush kechirish, samarali mehnat qilish, uzoq yillar davomida sog'lom bo'lib
yurishlariga xizmat qila oladi.
17

Yurtimizda ommaviy sportni rivojlantirish, xususan, oilalar o’rtasida sport
musobaqalarini tashkil etish orqali oilalar va o’sib kelayotgan yosh avlodning
mantiqiy tafakkur darajasini o’stirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Ayniqsa, milliy
o’yinlarni yanada kengroq targ’ib etish, jumladan, ularning bo’sh vaqtlarini
samarali o’tishini ta’minlash, oilalarda sog’lom turmush tarzini qaror toptirishga
erishilmoqda.
“Mahalla” xayriya jamoat fondi respublika boshqaruvi, O’zbekiston
Respublikasi Madaniyat va sport ishlari, Ichki ishlar, Sog’liqni saqlash, Xalq
ta’limi, Oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirliklari, O’zbekiston Xotin-qizlar
qo’mitasi, “Sog’lom avlod uchun” hukumatga qarashli bo’lmagan xalqaro xayriya
jamg’armasi, “O’zbeknavo” estrada birlashmasi, “Kamolot” YoIH Markaziy
Kengashi hamkorligida “Sog’lom oila” shiori ostida “Otam, onam va men –
sportchi oila” sport o’yini musobaqalari o’tkazilmoqda.
Yaqinda “Qushbegi” bolalar sport majmuasida o’tkazilgan respublika bosqichi
o’yinlarida Madaminovlar oilasi g’olib bo’ldi.
– Otam va onam o’qituvchi, – deydi Zayniddin Abdullaev. – Bo’lib o’tgan
sport musobaqasida oilaviy ishtirok etdik va g’alaba qozondik. Shartlar murakkab
bo’lish bilan bir qatorda juda qiziqarli. Men o’zimga do’stlar orttirdim, ko’plab
oilalar bilan do’stona munosabatlar o’rnatdik. Musobaqani tashkillashtirishdan
maqsad ham jismoniy chiniqish, sog’lom turmush tarzini yaratish va barchani ezgu
maqsadlar yo’lida birlashtirishdan iborat, deb o’ylayman. Mening oilam,
mahallam, tumanim, xalqim, biz butun bir oilamiz!
Darhaqiqat, ushbu tadbirlar zamirida oilalar o’rtasida madaniy va ma’rifiy
sport musobaqalari samaradorligini oshirish, sog’lom muhitni yanada
barqarorlashtirish, qadimiy aql-idrok o’yinlarini ma’naviyatimizning bir bo’lagi
sifatida e’zozlash, o’zaro hamjihatlikni ta’minlash kabi ezgu niyatlar mujassam.
Chempionlar sog‘lom oilada kamol topadi
Farzandining jismonan sog‘lom, ma’nan yetuk bo‘lib voyaga yetishi, uning
baxtu saodatini, farovon kelajagini ko‘rish har bir ota-onaning eng ezgu orzusi.
18

Poytaxtimizning Sirg‘ali tumanida istiqomat qilayotgan Sanjarbek va Hafiza
Sindorovlar ham ana shunday ota-onalardan. Jismoniy tarbiya va sportni bola
tarbiyasining muhim vositasi, deb biladigan ushbu oilada kamol topayotgan sakkiz
yoshli Javohir va olti yoshli Islombek shaxmat bo‘yicha Osiyo chempionlari.
Yaqinda Eronda shaxmat bo‘yicha 18 yoshgacha o‘g‘il-qizlar o‘rtasida o‘tkazilgan
Osiyo chempionatida aka-uka Sindorovlar oilaviy medallari to‘plamiga yana uchta
oltin va bitta kumush medal qo‘shildi. Qit’amizning yigirmaga yaqin davlatidan
270 nafar shaxmatchi qatnashgan chempionatda Islombek rapid va blits turnirlarda
hamda klassik shaxmat bo‘yicha uchta oltin medalni qo‘lga kiritgan yagona
sportchi bo‘ldi. U musobaqada jami 21 partiya o‘yin o‘tkazib, shuning
yigirmatasida g‘alaba qozondi va o‘ziga xos rekord o‘rnatdi. Dunyoda hech bir
shaxmatchi 6 yoshida qit’a miqyosidagi nufuzli musobaqada 20 partiyada g‘alaba
qozonishni uddalay olmaganini bilgan mutaxassislar o‘zbek o‘g‘lonining
mahoratiga qoyil qolmoqda. Javohir Sindorov esa Erondagi Osiyo chempionati
doirasida blits turnirda terma jamoamiz hisobiga kumush medal keltirdi. –
Farzandlarimning g‘alabalari, avvalo, istiqlolimiz sharofati, Prezidentimiz Islom
Karimov rahnamoligida yoshlarni barkamol etib tarbiyalashga qaratilayotgan
yuksak e’tibor va mamlakatimizda hukm surayotgan tinchlik-osoyishtalik
samarasi, – deydi Hafizaxon Sindorova. – O‘zbekistonimiz mustaqil bo‘lmaganida
sportchilarimiz xalqaro maydonlarda o‘z iste’dodi va salohiyatini bugungidek keng
va to‘la namoyon eta olmasdi. Tinchlik va xotirjamlik yo‘q joyda, rivojlanish va
o‘sish bo‘lmaydi. Men shaxmat musobaqalarini kuzatar ekanman, o‘g‘illarim o‘z
jamoadosh do‘stlari bilan birga davlatimiz bayrog‘ini baland ko‘tarib, o‘zbek
millati dunyoda hech kimdan kam emasligi va kam bo‘lmasligini isbotlay
olayotganidan qalbim faxr-iftixor tuyg‘ulariga to‘ladi, beixtiyor ko‘zlarimga
quvonch yoshlari qalqiydi. O‘zimni dunyodagi eng baxtli inson, deb bilaman.
Darhaqiqat, bugungi kunda sport butun jahonda har qaysi millat, har qaysi xalqni
dunyoga tanitishning, uning o‘z salohiyatini namoyon etishi, g‘urur va iftixorini
yuksaltirishning muhim vositalaridan biriga aylandi. Ayniqsa, shaxmat kabi
insondan yuksak intellektual salohiyat, jismoniy va ma’naviy yetuklik, aql-
19

zakovatni talab etadigan murakkab sport turida g‘olib chiqish hammaga ham nasib
etavermaydi. O‘zbekiston Milliy axborot agentligi 13.01.2018 O‘zA -
Chempionlar sog‘lom oilada kamol topadi
http:G’G’uza.uzG’uzG’sportG’chempionlar-soglom-oilada-kamol-topadi-
02.07.2013-27645?ELEMENT_CODEqchempionlar-soglom-oilada-kamol-topadi-
0… 2G’3 Yosh shaxmatchilarimizning xalqaro maydondagi g‘alabalari soni va
salmog‘i ortib borayotgani, avvalo, ular jahon sivilizatsiyasiga ulkan hissa
qo‘shgan ne-ne buyuk zotlarning munosib avlodi ekani hamda yurtimizda azal-
azaldan mavjud madaniy-ma’rifiy muhit, yuksak ma’naviyat va tafakkur
maktabining mantiqiy hosilasi va shuning barobarida, istiqlol yillarida yosh
avlodning har tomonlama kamolga yetishi yo‘lida barcha shart-sharoit va
qulayliklar muhayyo etilganining yaqqol samarasidir. Sport insonda kuchli iroda,
g‘alabaga intilish, qiyinchiliklarni yengish ruhini tarbiyalaydi, vatanparvarlik, el-
yurtga sodiqlik, iftixor tuyg‘ularini shakllantiradi. Sportda bolalarning iste’dodi va
imkoniyatlarini erta aniqlash ularni kelajakda yuksak g‘alabalar sari yo‘naltirishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, kichik yoshdan jismoniy tarbiya va sport bilan
shug‘ullangan o‘g‘il-qizlargina sog‘lom, baquvvat, irodali, yengilmas bo‘lib
voyaga yetadi va kelajakda yuqori cho‘qqilarni zabt etishga qodir bo‘ladi. Javohir
to‘rt yarim yoshidan shaxmat bilan muntazam shug‘ullanadi. Bolaligidan xotirasi
kuchli bo‘lgani uchun ota-onasi uni o‘smirlar o‘rtasida ikki karra jahon chempioni
Sirojiddin Zayniddinovning shaxmat maktabiga yetaklab boradi. – So‘nggi uch
yilda Javohir bilan yetakchi grossmeysterlarning mingdan ziyod partiyasini
o‘rganib chiqdik, – deydi mazkur maktab murabbiyasi – shaxmatchining ustozi
Sabohat Zayniddinova. – Javohir yuzdan ortiq murakkab partiyani yodlab olgan. U
o‘zi dona surayotgan uchrashuvlarda har bir yurishni puxta o‘ylab, keyin amalga
oshiradi. Ayni paytda Sirg‘ali tumanidagi 301-umumta’lim maktabida ta’lim
olayotgan Javohir shaxmatchi sifatida ilk g‘alabasini 2011-yili Toshkent shahar
birinchiligida g‘olib chiqish orqali qo‘lga kiritdi. Xalqaro maydondagi dastlabki
g‘alabasiga esa 2012-yili Hindistonning Dehli shahrida maktab o‘quvchilari
o‘rtasida o‘tkazilgan Osiyo chempionatida erishdi. 7 yoshgacha bo‘lgan o‘g‘il
20

bolalar musobaqasida blits turnirda oltin, klassik shaxmat bo‘yicha kumush
medalga sazovor bo‘ldi. Bu yil O‘zbekiston chempionatida o‘n yoshgacha o‘g‘il
bolalar o‘rtasidagi musobaqada jahon va Osiyo chempioni Nodirbek
Abdusattorovni ortda qoldirib, ilk bor O‘zbekiston chempioni bo‘ldi. – Nodirbek
Abdusattorovning o‘yinlariga havas qilib, to‘ng‘ich o‘g‘limning shaxmatchi
bo‘lishini orzu qilardim, – deydi Sanjarbek Sindorov. – Endi mening farzandlarim
ham xalqaro maydonlarda yurtimiz sharafini himoya qilayotganidan juda
baxtiyorman. Javohir ukalari Islombek va Humoyunga haqiqiy namuna va o‘rnak
bo‘lmoqda. O‘rtancha o‘g‘lim ham akasiga ergashib, shaxmatni tanladi. Hozir
ikkalasi birlashib, 4 yoshli ukasiga donalarni to‘g‘ri terish va yurish usullarini
o‘rgatmoqda. Sirg‘ali tumanidagi 305-maktabgacha ta’lim muassasasi
tarbiyalanuvchisi Islombek go‘dakligidan o‘zining yuksak sportchilik salohiyatini
ko‘rsata oldi. U 2012-yili Hindistonda o‘tgan qit’a birinchiligida 5 yoshgacha
shaxmatchilar o‘rtasida kumush medalni qo‘lga kiritdi. “Aql gimnastikasi” sir-
asrorini tobora puxta va juda tez o‘zlashtirayotgan I.Sindorovning o‘yin uslubi
bugun ko‘plab muxlisu mutaxassislar e’tiborida. Chunki u tez va to‘g‘ri qaror
qabul qiladi, partiyada har qanday murakkab vaziyat yuzaga kelsa ham faqat
hujumga zo‘r beradi. Islombekning hujumkor o‘yin taktikasi Erondagi Osiyo
chempionatida g‘olib chiqishida muhim ahamiyat kasb etdi. Javohir va Islombek
jahon chempioni – o‘zbek grossmeysteri Rustam Qosimjonovga havas qiladi. Ular
kelajakda kuchli shaxmatchi bo‘lishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygani uchun
musobaqalarda o‘tkazgan har bir partiyasini ustozi Sabohat Zayniddinova bilan
birga chuqur tahlil qilib boradi. Xato va kamchilik ustida ishlash, hujum va
himoyada yangi usullarni qo‘llashga alohida e’tibor beradi. – Aka-uka
Sindorovlarning yutuqlari maktabimizda shaxmat sir-asrorini o‘rganayotgan
boshqa bolalarga ham o‘rnak bo‘layotir, – deydi shaxmat bo‘yicha O‘zbekiston
chempionati sovrindori, murabbiya Sabohat Zayniddinova. – Bu bizga
mashg‘ulotlar jarayonini to‘g‘ri tashkillashtirish, musobaqalarda muvaffaqiyatga
erishishda katta yordam berayotir.
21

Oilani birinchi bor borib ko`rish, ayniqsa mas'uliyatlidir. Maktabgacha tarbiya
muassasasi bilan oila orasidagi tarbiya bir-birini tushunish, ishonch va ijobiy
aloqani o`rnatilishida bu ishning qanday o`tishiga bog`liqdir. Oilaga tashrif
buyurishdan avval uning a'zolari, ota-onalarning kasblarini, ularning ish joylarini
va hokazolarni ifodalovchi ma'lumotlarni o`zlari aniqlashlari zarur. Agar
tarbiyachi oilani borib ko`rishidan avval o`zi uchun bolaning rivojlanish va
tarbiyalanganlik darajasi xarakteristikasini tuzib olsa, oilani borib ko`rish yanada
samarali bo`ladi. Bu holda, ota-onalar bilan aniqlash va muhokama qilishni talab
qiluvchi jihatlarini ajratib olish kerak. Birinchi borib ko`rish tarbiyachiga oilaning
hayot tarzi haqida, oilaviy «vaziyat», bolaning oiladagi tarbiyasi haqida umumiy
tasavvur berishi kerak. Keyingi tashriflar tarbiyachiga bola tarbiyasining aniq
masalalarini mufassal fahmlab olishga imkon beradi. Oilani takror borib ko`rishda
tarbiyachi uning maslahat va takliflari bajarilgan yoki bajarilmagani bilan qiziqadi.
Oilani borib ko`rishning maqsadi va mazmuni tarbiyachining rejasida, hisobga
va maxsus kundaligida aks ettirilishi kerak. Oilani yilliga kamida ikki marta borib
ko`rish tavsiya etiladi. Oilaga tashrif buyurishlar, anketa ma'lumotlarini tahlil
qilish, ijobiy tajribaning umumiy manzarasini va oilaviy tarbiyadagi o`ziga xos
qiyinchiliklarini ochib beradi. Bu esa mudiraga va tarbiyachiga turli yoshdagi
guruh ota-onalarining pedagogik madaniyatini oshirishga, tarbiyachilarning ota-
onalar bilan olib boriladigan ishini ma'lum tizimida yo`naltirishga yordam beradi.
Oila bilan shaxsan ishlashning eng keng tarqalgan usuli sifatida qo`llanadigan
suhbat-bolalarni ertalab qabul qilish va kechqurin jo`natish vaqtida o`tkazilishi
mumkin. Ular tarbiyachilar va ota-onalarning bir-biri bilan yaqinroq
tanishishlariga, bir-birlarini bolaning hayoti haqidagi ma'lumotlar bilan xabardor
qilishlariga, uning muvaffaqiyatilari va kamchiliklari, hulqi, va sog`ligidagi
o`zgarishlarni kuzatishga yordam beradi.
Shaxsiy maslahatlar suhbatga ancha yaqin keladi. Ota-onalarning bola
tarbiyasida yo`l qo`ygan biror kamchilik va xatosini tahlil qilish uchun ular bilan
yanada mufassal suhbat o`tkazishning zarurati tug`ilganda va ularga vaziyatni
22

tuzatish uchun malakali maslahat hamda tavsiya berish kerak bo`lganda
maslahatlar o`tkaziladi.
Maslahatlar ancha tor masalalarni chuqur yoritishga imkon beradi. Ular uchun
mavzu tanlash bolalarni kuzatish natijalariga yoki tarbiya muammolariga qarab
belgilanadi. («Bolalarga nimani o`qish va nimani aytib berish kerak», «Bolalarning
savoliga qarab va qay tarzda o`tkazish kerak», «Teleko`rsatuvlarning foydasi va
zarari» va hokazo.)
Masalan, tarbiyachi bolaning injiqliklariga sabab uning oilada noto`g`ri
tarbiyalanishi ekaniga ishonch hosil qilib, bolaning otasi yoki onasini «Injiqlik va
o`jarliklar, ularning sabablari va engish yo`llari» mavzuidagi maslahatga taklif
etadi.
Pedagog maslahatni o`tkazishga oldindan tayyorgarlik ko`radi, zarur adabiyot
va ko`rsatmali material tanlaydi, e'lon osib qo`yadi (guruhiy maslahatlar).
Ota-onalar uchun maslahatlarni tarbiyachi, shifokor, muassasa mudiri, logoped
o`tkazadi. Bunda osayishta, ishchan vaziyatni tashkil etish lozim, shunda ota-
onalar maslahat beruvchini diqqat bilan tinglashadi, savollar berishadi, ba'zi
maslahatlarni yozib olishadi.
Maslahat o`tkazishda tarbiyachi ham, ota-ona ham tashabbus ko`rsatishi
mumkin. Uning ijobiy natija berishi pedagogning mazkur oilada bola tarbiyasi
tizimi bilishiga, maslahat va tavsiyalar qanchalik malakali bo`lishiga bog`liq.
Maslahat o`tkazilgandan biroz vaqt o`tkach, tarbiyachi ota-onalar olgan
bilimlaridan bolalarini tarbiyalashda qanday foydalanayotganliri bilan qiziqadi.
Ota-onalar bilan shaxsan ish bajarishdan tashqari, tarbiyachi o`z guruhidagi
ota-onalar jamoasi bilan ham ish tashkil etadi.
Agar tarbiyachiga aynan bir masala bir nechta ota-onani qiziqtirayotganini
ma'lum bo`lsa ular uchun umumiy maslahat tashkil etadi.
Guruhiy maslahatlar ota-onalarga mavjud ma'lumotlarni ma'lum qilishigina
nazarda tutmay, balki oilaviy tarbiya tajriba almashuvini ham ko`zda tutadi. Ota-
onalar bilan oilaviy sharoit haqida bevosita muloqot qilish ham ota-onalar jamoa
23

bo`lib guruh bo`lib maslahatlar uyushtirishning mazmunini aniqlashga yordam
beradi.
Mudir, shifokor, logoped, musiqa rahbarlari ham ota-onalarning o`zlariga
taalluqli masalalar bo`yicha maslahatlar berishadi.
Ota-onalar jamoasi bilan ishlash guruhiy va umumiy majlislar shaklida
o`tkaziladi.
Guruhiy va umumiy majlislar ota-onalar o`z vazifalarini chuqurroq
tushunishlariga va bolalar tarbiyasida oilaning ahamiyatini anglashlariga,
pedagogig bilimlarni egallashlariga qaratiladi.
Bu majlislar bolalarning jamoa tarbiyasi ahamiyatini takidlash,
tarbiyachilarning obro`sini mustahkamlash va ota-onalarda ularning
ko`rsatmalarini bajarishga tayyor bo`lish hissini uyg`otishi lozim.
Majlislarda pedagog ma'ruzasining hajmi (shoshilmasdan bayon qilinganda)
20-25 minut vaqtda mo`ljallanadi. Uning mazmuni tushunarli, qo`llanmalarni,
bolalarning ishlarini, adabiyotlarni yaqqol ko`rsatish, tegishli mavzuga oid
kinofilm, diapozitivlar, slaydlarni ko`rsatish bilan birga olib borilishi kerak.
Majlisdan so`ng tarbiyachilar ota-onalar berilgan maslahat va takliflarni
handay amalga oshirayotganlari haqida albatta qiziqishlari kerak.
Oilaviy tarbiya tajribasini almashinish bo`yicha anjuman katta tayyorgarlik
ishini o`tkazishni talab qiladi, unda butun pedagogik jamoa, ota-onalar qo`mitasi
va faol ota-onalar qatnashadilar.
Dastavval, hozir ota-onalarni handay masalalar qiziqtirishini bilib olish zarur.
Buning uchun so`rash, hammaning fikrini bilish, olingan javoblarni sinchiklab
tahlil qilish kerak, bolalarni kuzatish materiallaridan foydalanish lozim. Bu
ma'lumotlarning hammasini to`plab, muhokama qilish zarur bo`lgan masalalar
doirasi aniqlanadi. Shundan so`ng bitta muammo tanlanadi, masalan, «axloqiy
tarbiya» mavzusi bo`yicha ota-onalarning bir nechta ma'ruzalarini tayyorlash
mumkin, ya'ni, «Bolalarda halollik va rostgo`ylikni tarbiyalash haqida», «Mehnat
ko`nikmalarini tarbiyalash», «Ota tarbiyachi sifatida» va hokazo.
24

Anjumanni bog`cha mudirasi, xalq ta'limi bo`limi yo`riqchisi yoki katta
tarbiyachi olib boradi, ota-onalar esa so`zga chiqishadi. Ma'ruzalarda oilaviy
tarbiyaning qiyinchiliklari ham, ota-onalar pedagogik ta'sirining ijobiy natijalari
ham tahlil qilinishi, aniq misollar keltirilishi kerak. Anjumanda bolalar ishlari
ko`rgazmasini va bolalarning chiqishlarini ham tashkil qilish mumkin. Anjumanni
tashkil etish katta va sinchkovlik bilan tayyorgarlik ko`rishni talab qilgani uchun
uni 2 yilda bir martadan ko`p o`tqazib bo`lmaydi.
Mustahkam oilaning obod-farovon turmush tarzida sog’lom bolani jismoniy
tarbiyalash yo’llari
Hayot va ijtimoiy turmushning mazmuni sog’lom va mustahkam oila unda
obod-farovon yashab farzandlarni zamonaviy ta’lim asosida tarbiyalab etishtirish
bilan belgilanmoqda. Bunda ota-ona va farzandlarning jismoniy tarbiya va sport
bilan shug’ullanishini odatga aylantirish muhim ahamiyatga ega.
Mustaqillik yillari davrida kasb-hunar asosida maqsadli mehnat qilish ustuvor
faoliyatga aylanib, oila muhitini mustahkam barqarorlashtirish va shu asosda
sog’lom turmush tarzini vujudga keltirib farzandlarni har tomonlama sog’lom,
barkamol qilib tarbiyalashga e’tibor kuchayib, tobora kengayib bormoqda.
Bu jarayonlarni ilmiy-amaliy jihatdan tahlil qilish, ilg’or tajribalarni
ommalashtirish hozirgi kunning muhim vazifalaridan biridir. Tadqiqot ishi ushbu
muammolarga qaratilishi esa mavzuning dolzarbligidan dalolat beradi.
Yosh oilalarda sog’lom turmush tarzini shakllantirish va bolalar tarbiyasida
jismoniy tarbiya vositalaridan samarali foydalanish yo’llarini izlash,
ommalashtirish tadqiqotning maqsad va vazifalarini tashkil etadi. Bunda mavzuga
aloqador bo’lgan adabiyot manbalarini o’rganish, oila, ta’lim-tarbiya
muassasalarining ish faoliyatini kuzatish, ular bilan suhbat, savol va javoblar
o’tkazish tadqiqot ishining usullari hisoblanadi.
Tadqiqot natijalari, xulosa va amaliy tavsiyalarni quyidagi yo’nalishlarda
bayon etildi.
1. Sog’lom turmush tarzida sog’lom bola tarbiyasini yo’lga qo’yish deyarli
barcha davlatlarda amalga oshiriladigan ijtimoiy-pedagogik hodisa hisoblanadi.
25

G.N.Vinogradov, A.K.Kulnazarov, V.Yu.Salov (Qozog’iston, 2004) tmonidan
ishlab chiqilgan “Sog’lom turmush tarzi nazariyasi va uslubiyati” (Almato’, 2004)
monografiyasi va mamlakatimizda amalga oshirilayotgan “Mustahkam oila”
(2012), «Obod turmush» (2013) davlat dasturlari mazmunida ijtimoiy turmush
madaniyatini boyitish va bunda jismoniy tarbiya vositalaridan maqsadli
foydalanish g’oyalari aniq bayon etilgan. Ayniqsa, mutaxassis olimlar
T.S.Usmonxo’jaev (1995, 2000), K.M.Maxkamjanov (2002), R.S.Salomov (2005),
K.D.Yarashev (1995, 2003) kabilarning ilmiy tadqiqotlari, o’quv qo’llanmalari,
monografiya va ilmiy maqolalarida jismoniy tarbiya va sportning ijtimoiy-
tarbiyaviy xususiyatlari, ularni ta’lim-tarbiya muassasalari, oila sharoitlarida
qo’llashning texnologik usullari mazmun topganligi muhim ahamiyatga egadir.
2. “Ta’lim to’g’risida” (1997), “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida”gi
qonunlar, ta’limning uzluksizligini ta’minlashga doir turli qarorlar, shuningdek,
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining “O’zbekistonda jismoniy
tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” (27 may 1999)
hamda “O’zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi faoliyatini tashkil
etish to’g’risida”gi (31 may 2002) qarorlarida o’quvchi-yoshlarning salomatligini
mustahkamlash, jismoniy tayyorgarliklarini davr talablari asosida tarbiyalash kabi
muhim vazifalar qo’yilgan. Bunda oila, bog’cha, maktab va mahallalar (qishloq)
oldiga o’ta muhim mas’uliyatlar yuklatilganligi e’tiborga loyiqdir. Ya’ni:
- “Onalik va bolalik”, “Sog’lom ona–sog’lom bola” tamoyillarini (1996)
ta’minlash;
- “Sog’lom avlod uchun” uch darajali ordenni ta’sis etish (1997);
- “Yoshlar yili”da navqironlikka safarbar etish (2009);
- “Barkamol avlod” davlat dasturining qabul qilinishi (2010);
- “Mustahkam oila” (2012) va “Obod turmush”ga (2013) erishish yo’llarini
belgilash va ularga erishish.
2014 yilning “Sog’lom bola” yili deb qabul qilinishi esa yuqoridagi sa’y-
harakatlar va eng muhim bo’lgan amaliy faoliyatlarni davom ettirishga da’vatdir.
26

3. E’tirof etish joizki, davlat siyosati asosida olib borilayotgan tub islohotlar
negizida aholining ijtimoiy turmush madaniyatini boyitish, yanada baland
ko’tarishga ijobiy ta’sir o’tkazmoqda. Shu asosda mustahkam oilada obod-farovon
yashash bilan bolalar tarbiyasiga, ayniqsa, ularning sog’lom o’sishi, barkamol
bo’lib etishishlariga e’tibor kuchaymoqda. Ularni quyidagi dalillar bilan isbot etish
mumkin:
- amaldagi va ayniqsa, yangidan qurilayotgan (ko’proq qishloq va tuman
markazlari atrofi) uy-hovlilarda bolalar uchun kichik hovuzlar yaratilishi (70-
75%), rezina-brezent materiallardan yasalgan hovuzchalar (basseyn-60-65%),
turnik, xalqa, tennis, o’yin-mashq narvonchalar (55-60%) va turli moslamalar
yaratilmoqda;
- baland, ko’p qavatli uy-joy sharoitlarida futbol, tennis, basketbol, voleybol
maydonlari (60-65%), yosh bolalar (2-7) uchun narvonlar, halginchak qurilmalari
va boshqa imkoniyatlar yaratilmoqda;
- mavjud bo’lgan o’yin maydonlari (uy-joylarda ham) keng xiyobon va
ko’chalarda yugurish (45-50%); ertalabki sog’lomlashtirish mashq-o’yinlarini
bajarish (50-55%), go’zal manzarali joylarda bolalar bilan sayr-tomoshalar qilish
(45-50%) kabi eng zarur tadbirlar amalga oshirilmoqda;
- badiiy, texnika, san’at va boshqa sohalarga doir kitoblar (70-75%), jurnal va
gazetalarni (75-80%) o’qish qatorida jismoniy tarbiya va sportga doir manbalarni
yig’ish hamda o’qib borishga (45-50%) qiziqish, e’tibor kuchaymoqda;
- teleko’rsatuv va shaxsiy kompyuterlarda (mobil telefonlarda ham) sportga
doir videotasvir, teledasturlarni muntazam ko’rib borish (70-75%), “Salomat
bo’ling”, “Bolalar maydonchasi”, “Sportlandiya”, “Jasur bolalar”, “Quvnoq
startlar”, “Oilaviy sportga” kabi dastur hamda loyihalar asosida shug’ullanish
shakllanib, ular odat tusiga aylanmoqda (45-50%).
4. Ma’lumki, mustahkam oila va obod turmush sharoitida istiqomat qiluvchilar
tarkibida turli sohalarda (madaniyat, san’at, iqtisod, tibbiyot, matbuot, ta’lim,
tijorat, qurilish, avto-texnika xizmati va h.k.) faoliyat ko’rsatuvchilar ko’pchilikni
tashkil etadi. Lekin ijtimoiy turmush sharoitida ularning barchasi jismoniy tarbiya
27

va sportdan maqsadli foydalanmoqda, deb bo’lmaydi. Buning xar xil sabablari
bo’ladi, albatta. Ularning ba’zilarini tilga olish mumkin, ya’ni:
- yakka holda, ayniqsa, oila a’zolari (asosan bolalar) bilan mashq-o’yinlarni
bajarish, sayr-sayohatlarga chiqish uchun vaqt etishmaydi (65-70%);
- qachon va qanday mashqlarni bajarishni (asosan onalar) bilishmaydi (65-
70%) yoki o’zlariga ep ko’rishmaydi (75-80%);
- bolalarning bog’cha (65-70%), maktab (75-80%) va hovli, o’yin
maydonlaridagi (80-85%) o’ynashlari, sog’lom o’sayotganligi etarli holat (65-
70%) deb hisoblashadi.
Ta’bir joiz bo’lsa aytish mumkinki, bu toifadagi oilalar jismoniy tarbiya va
sportning ijtimoiy-tarbiyaviy xususiyatlari haqida to’la ma’lumotlarga ega emas
yoki e’tiborsiz qarashlarining natijasidir.
2.2. Oilada jismoniy tarbiyani tashkil qilish yo'llari va etodlari
Insonlarning yoshi, ijtimoiy turmushi, mehnat va xizmatdagi lavozimi,
mavqe'i va ular bilan bog'liq bo'lgan faoliyatlaridan qat'iy nazar, oila degan hayotni
boshdan kechiradilar. Unda eng avvalo salomatlik, ahillik, moddiy-iqtisodiy
ta'minot, ijtimoiy madaniyat, ta'lim-tarbiyaning deyarlik barcha jabhalari mujassam
bo'ladi. Oila – jamiyatning bir bo'lagi va hayot tayanchi. Shu asosda jamiyatni
tashkil qiluvchi farzandlarni vujudga keltiradigan, ularni tarbiyalab voyaga
etkazuvchi eng ulug' dargohdir. Ota-onalar, farzandlarning oilada sog'lom
yashashlari, mustahkam va obod turmush kechirishlari ma'naviy va jismoniy
barkamollikni taqozo etadi.
Jamiyat ichidagi kichik jamiyatda jismoniy tarbiyani yanada kuchaytirish, uni
tashkil qilish yo'llarini kengaytirish maqsadida O'zDJTI "Yengil va og'ir atletika va
velosport nazariyasi va uslubiyoti" kafedrasi o'qituvchilari U.R.Abdumalikov
hamda N.U. Djuraevalar bu borada ilmiy-nazariy tadqiqotlar olib borishdi. Dolzarb
muammolarga qaratilgan tadqiqotning mavzusi va uning maqsadlari asosida
quyidagi vazifalarni amalga oshirishga erishdilar va ayniqsa yosh oilalarga
28

farzandining jismoniy rivojlanishida juda zarur, foydali, kerakli bo'lgan bo'lgan
tavsiyalarni ham sinchiklab o'rganib quyidagi xulosalarga keldilar:
1. Oilada 1 yoshgacha va 2-3 yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash yo'llari
(bolalar shifokori, bolalar pedagogikasi mutaxassislari, jismoniy tarbiya
o'qituvchilari- ning tajribasi va tavsiyalari):
- bola tug'ilgan kundanoq har kuni orqa va oldinga yotgan holda tirsak, qo'l
bo'g'inlarini yozib, bukib harakatlantirish;
- tana a'zolarini siypalab, uqalash;
- havoning iliq, issiq paytlarida kunaro cho'miltirish;
- o'tirish, emaklash, oyoqlarga suyanib turish shakllanganda tana a'zolarini
harakatini tezlashtiruvchi, kuchaytiruvchi turli mashqlar (bo'g'in, umurtqa
pog'onasi, to'g'ri o'tirish va turish) va qiziqarli o'yinlar (to'p, qo'g'irchoq, rangli
buyumlarni ushlash, quvib tutib olish va h.k.) bilan harakatchanlikni tarbiyalash.
2. Boshlang'ich sinf (I-IV) o'quvchilari maktablarda jismoniy tarbiya
darslarida ba'zi ko'nikmalarga ega bo'ladi. Ammo ular bu yoshdagi bolalarning
jismoniy tayyorgarligini etarli darajada tarbiyalashga ozlik qiladi (dars soatlari
kam). Shu sababdan oila sharoitida barcha kishilar (surunkali kasal, yurishga
qudrati etmaydigan keksalar mustasno):
- birgalashib ertalabki gimnastika – sog'lomlashtirish mashq-o'yinlarni
bajarish;
- hovli, uy oldi maydonlari va maxsus o'yin maydonlarida oilaviy bo'lib
futbol, qo'l to'pi, basketbol, tennis, badminton kabi o'yinlar bilan shug'ullanish;
- dam olish, bayram kunlari va ta'til (kuzgi, qishki, bahorgi) paytlarida bir
kunlik sayr-sayohatlarini o'tkazish.
3. Balog'at yoshiga etgan (VIII-IX sinf) o'g'il va qizlarni sportga jalb etish,
ularning ma'naviy va jismoniy barkamolligini tarbiyalash ota-onalar e'tiborida
mustahkam o'rin olishi shart. Bunda esa:
- onalar qizlari bilan voleybol, tennis, badminton, qo'l to'pi o'ynash,
xiyobonlarda erta tongda yugurish, turli gimnastika mashqlarini bajarish;
29

- trenajyor, o'yin maydonlarida yaqin kishilari bilan birgalikda shug'ullanish,
bahs qilish;
- mahalla va tuman miqyosidagi “Ayollar spartakiadasi”, “Oilaviy sport” va
boshqa sport tadbirlarida ishtirok etish;
- otalar o'g'il va qizlari bilan bo'sh vaqtlarida sport o'yinlari bilan birga
shug'ullanish;
- o'g'illar bilan boks, qo'l kuchini sinash, kurash, sharqona yakkakurashlar
bo'yicha bahslashish mashqlarini bajarish;
- tog'larga sayr-sayohatlar uyushtirish va ochiq hamda yopiq suv havzalarida
suzish;
O'z uyida (shahar sharoiti) yashab kasb-hunar kolleji yoki oliy o'quv yurtida
ta'lim oluvchi o'quvchi-talaba yigit va qizlar dam olish kunlari oilaviy bo'lib tashkil
etiladigan sog'lomlashtirish tadbirlarida faol ishtirok etishlari maqsadga
muvofiqdir.
Jismoniy mehnat (gullarni parvarishlashdagi er chopish, o'tlarni yulish,
sug'orish, daraxtlarni kesish va h.k.) bilan doimiy shug'ullanuvchilar ertalab, ko'p
o'tirish – kam harakatdan so'ng va kechki paytlarda tanadagi barcha bo'g'inlar,
bo'yin, elka-orqa, bel umurtqa pog'onalarini egib, bukib yozish, tomonlarga
burilish kabi faol harakatlarni doimo bajarib berishlari lozim.
Xulosa tariqasida aytganda, aholining sihat-salomatligini yaxshilash yo'lida
tibbiyot, jismoniy tarbiya va sport, ayniqsa, zamonaviy ta'lim jarayonlari muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Bu yo'lda oila a'zolarining barchasini jismoniy tarbiya va
sport bilan muntazam shug'ullanishlarini odatga aylantirishda qabul qilingan
qonunlar va qarorlar asos bo'lib xizmat qilmoqda.
Mamlakatimizdagi tibbiy xodimlar, pedagogik mutaxassislar, jismoniy
tarbiya va sport sohasidagi kadrlar tomonidan ishlab chiqilgan va uzoq davrlardan
amalda qo'llanilayotgan sog'lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar, harakatli o'yinlar
negizida yuqorida bayon etilgan tavsiyalar hamda mulohazalar mustahkam oila
qurish, obod turmush kechirish, samarali mehnat qilish, uzoq yillar davomida
sog'lom bo'lib yurishlariga xizmat qila oladi.
30

Yurtimizda ommaviy sportni rivojlantirish, xususan, oilalar o’rtasida sport
musobaqalarini tashkil etish orqali oilalar va o’sib kelayotgan yosh avlodning
mantiqiy tafakkur darajasini o’stirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Ayniqsa, milliy
o’yinlarni yanada kengroq targ’ib etish, jumladan, ularning bo’sh vaqtlarini
samarali o’tishini ta’minlash, oilalarda sog’lom turmush tarzini qaror toptirishga
erishilmoqda.
“Mahalla” xayriya jamoat fondi respublika boshqaruvi, O’zbekiston
Respublikasi Madaniyat va sport ishlari, Ichki ishlar, Sog’liqni saqlash, Xalq
ta’limi, Oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirliklari, O’zbekiston Xotin-qizlar
qo’mitasi, “Sog’lom avlod uchun” hukumatga qarashli bo’lmagan xalqaro xayriya
jamg’armasi, “O’zbeknavo” estrada birlashmasi, “Kamolot” YoIH Markaziy
Kengashi hamkorligida “Sog’lom oila” shiori ostida “Otam, onam va men –
sportchi oila” sport o’yini musobaqalari o’tkazilmoqda.
Yaqinda “Qushbegi” bolalar sport majmuasida o’tkazilgan respublika
bosqichi o’yinlarida Madaminovlar oilasi g’olib bo’ldi.
– Otam va onam o’qituvchi, – deydi Zayniddin Abdullaev. – Bo’lib o’tgan
sport musobaqasida oilaviy ishtirok etdik va g’alaba qozondik. Shartlar murakkab
bo’lish bilan bir qatorda juda qiziqarli. Men o’zimga do’stlar orttirdim, ko’plab
oilalar bilan do’stona munosabatlar o’rnatdik. Musobaqani tashkillashtirishdan
maqsad ham jismoniy chiniqish, sog’lom turmush tarzini yaratish va barchani ezgu
maqsadlar yo’lida birlashtirishdan iborat, deb o’ylayman. Mening oilam,
mahallam, tumanim, xalqim, biz butun bir oilamiz!
Darhaqiqat, ushbu tadbirlar zamirida oilalar o’rtasida madaniy va ma’rifiy
sport musobaqalari samaradorligini oshirish, sog’lom muhitni yanada
barqarorlashtirish, qadimiy aql-idrok o’yinlarini ma’naviyatimizning bir bo’lagi
sifatida e’zozlash, o’zaro hamjihatlikni ta’minlash kabi ezgu niyatlar mujassam.

Оилада жисмоний тарбия уй шароитида , дарс тайёрлаш пайтидаги
физкул p тура минутлари , жисмоний тарбиядан уйга берилган вазифаларни
бажариш , спорт характеридаги мустақил машғулотлар , оилавий саёхатлар ва
31

жисмоний машқлар билан оилавий шуғулланиш мушғулотлари , ўйинлар ,
тhнировкалар сифатида уюштирилади .
A) Ota-ona va oila bilan yakkama-yakka ishlash.
Ilg`or pedagogik tajribalarning ko`rsatishicha, ishning bu turi katta
ahamiyatga ega va kutilgan samaralarni beradi. Bunda tarbiyachi oila va bolaning
shaxsiy xususiyatlarini o`rganib, ularni o`zining tarbiyaviy ishida hisobga oladi.
Buning natijasida tarbiyachi bilan oila o`rtasida do`stlik munosabatlari, o`zaro
hurmat va ishonch tezroq o`rnatiladi. Bog`chalarimizning tajribasida ota-onalar va
oila bilan yakkama-yakka olib boriladigan ishlarning turli xil shakllari aniqlangan,
ya'ni oilaga tarbiyachining borishi ota-onalar uchun suhbat o`tkazish, ularga
maslahatlar berish, ota-onalarni bolaning bog`chadagi hayoti bilan tanishtirish va
shu kabilar.
B) Ota-onalar bilan jamoa tarzida tashkil qilinadigan ishlar.
Bular ota-onalarning guruhiy va umumiy majlisi, ota-onalar maktabi,
anjumanlar, shanbaliklar (bolalar bog`chasi xodimlarining ota-onalar bilan
birgalikdagi amaliy faoliyati), savol va javob kechalari.
V) Ko`rsatmali ishlar.
Ishning bu turi: ko`rgazmalar, fotomontajlar, bolalarning ishlarini namoyish
qilish, ochiq eshiklar kuni, pedagogik axborot stendlari (ota-onalar burchagi), ota-
onalar uchun kutubxona, oilaviy tarbiyaning turli masalalari bo`yicha materiallar
solingan papka va shu kabilarni qamrab oladi.
Albatta bu shakllarning boshqacha ham bo`lishi mumkin. Bu ishga ijodiy
yondashish bog`cha mudirasi, tarbiyachilar hamda ota-onalarning o`zlariga (ayrim
hollarda tajribali ota-onalar maslahat berishlari mumkin) ham bog`liqdir.
G) Bolaning oilasini borib ko`rish va oila a'zolari bilan yaqindan tanishish.
D) Ota-onalarga pedagogik ta'lim berish va boshqalarni ko`rsatish mumkin.
Bularning orasida bolaning oilasiga borish va oila a'zolari bilan yaqindan
tanishish hamma uchun ham oydingina oson ish hisoblanmaydi.
Ota-onalar va oila bilan hamkorlikda olib boriladigan ish shakllarining
ayrimlarini qanday muvofiq deb hisoblaymiz.
32

Bola yashab turgan oilani o`rganish, ota-onalar bilan yaqin aloqa o`rnatish va
ularga yordam, maslahatlar berishning samarali yo`llaridan biridir. Tarbiyachi
oilaga tekshiruvchi sifatida emas, balki maslahatchi, do`st va bola tarbiyasiga
yordam beruvchi shaxs sifatida boradi.
Tarbiyachining oilaga borishidan asosiy maqsadi bola tarbiyalanayotgan
sharoitni ko`rish va zarur bo`lsa. Ota-onalarga yordam ko`rsatishdir. Shuning
uchun tarbiyachi ota-onalarga aytadigan takliflarini sinchiklab o`ylab ko`rishi
kerak.
Bolalarni uylariga borib ko`rish ishi ma'lum maqsad asosida tashkil etilganda
oilaviy tarbiya bilan tanishish, bolaning oiladagi xulqining o`ziga xos
xususiyatlarinigina aniqlashdan iborat bo`libgina qolmasdan, balki ota-onalar bilan
yakkama-yakka va jamoa tarzida tashkil etiladigan ishlarning mazmunini, ularning
turli shakllarini belgilab olishga ham imkoniyat tug`diradi.
Ayrim vaqtda bunday hodisani ham kuzatish mumkin: oilada bolaga ko`p
e'tibor beriladi va g`amxo`rlik qilinadi, oilada tartib to`g`ri o`rnatilgan, bolaning
ovqatlanishi yaxshi, bolaga hech qanday topshiriq berilmagan. Bola o`z joyini va
o`yinchoqlarini o`zi yig`ishtirmaydi, uning bu ishini ota-onasi yoki oilaning katta
a'zolari bajariladilar. Tarbiyachi bu holda ota-onalar uyida bolaga alohida joy,
burchak ajratilishlari kerakligini maslahat beradi, bu tadbir oilada hayotining
to`g`ri tashkil etilishiga imkon beradi. O`z burchagida bola yashaydi, o`ynaydi,
rasmlar chizadi, o`yinchoqlar yasaydi va hokazo.
Oilani birinchi bor borib ko`rish, ayniqsa mas'uliyatlidir. Maktabgacha tarbiya
muassasasi bilan oila orasidagi tarbiya bir-birini tushunish, ishonch va ijobiy
aloqani o`rnatilishida bu ishning qanday o`tishiga bog`liqdir. Oilaga tashrif
buyurishdan avval uning a'zolari, ota-onalarning kasblarini, ularning ish joylarini
va hokazolarni ifodalovchi ma'lumotlarni o`zlari aniqlashlari zarur. Agar
tarbiyachi oilani borib ko`rishidan avval o`zi uchun bolaning rivojlanish va
tarbiyalanganlik darajasi xarakteristikasini tuzib olsa, oilani borib ko`rish yanada
samarali bo`ladi. Bu holda, ota-onalar bilan aniqlash va muhokama qilishni talab
qiluvchi jihatlarini ajratib olish kerak. Birinchi borib ko`rish tarbiyachiga oilaning
33

hayot tarzi haqida, oilaviy «vaziyat», bolaning oiladagi tarbiyasi haqida umumiy
tasavvur berishi kerak. Keyingi tashriflar tarbiyachiga bola tarbiyasining aniq
masalalarini mufassal fahmlab olishga imkon beradi. Oilani takror borib ko`rishda
tarbiyachi uning maslahat va takliflari bajarilgan yoki bajarilmagani bilan qiziqadi.
Oilani borib ko`rishning maqsadi va mazmuni tarbiyachining rejasida,
hisobga va maxsus kundaligida aks ettirilishi kerak. Oilani yilliga kamida ikki
marta borib ko`rish tavsiya etiladi. Oilaga tashrif buyurishlar, anketa
ma'lumotlarini tahlil qilish, ijobiy tajribaning umumiy manzarasini va oilaviy
tarbiyadagi o`ziga xos qiyinchiliklarini ochib beradi. Bu esa mudiraga va
tarbiyachiga turli yoshdagi guruh ota-onalarining pedagogik madaniyatini
oshirishga, tarbiyachilarning ota-onalar bilan olib boriladigan ishini ma'lum
tizimida yo`naltirishga yordam beradi.
Oila bilan shaxsan ishlashning eng keng tarqalgan usuli sifatida qo`llanadigan
suhbat-bolalarni ertalab qabul qilish va kechqurin jo`natish vaqtida o`tkazilishi
mumkin. Ular tarbiyachilar va ota-onalarning bir-biri bilan yaqinroq
tanishishlariga, bir-birlarini bolaning hayoti haqidagi ma'lumotlar bilan xabardor
qilishlariga, uning muvaffaqiyatilari va kamchiliklari, hulqi, va sog`ligidagi
o`zgarishlarni kuzatishga yordam beradi.
Shaxsiy maslahatlar suhbatga ancha yaqin keladi. Ota-onalarning bola
tarbiyasida yo`l qo`ygan biror kamchilik va xatosini tahlil qilish uchun ular bilan
yanada mufassal suhbat o`tkazishning zarurati tug`ilganda va ularga vaziyatni
tuzatish uchun malakali maslahat hamda tavsiya berish kerak bo`lganda
maslahatlar o`tkaziladi.
Maslahatlar ancha tor masalalarni chuqur yoritishga imkon beradi. Ular uchun
mavzu tanlash bolalarni kuzatish natijalariga yoki tarbiya muammolariga qarab
belgilanadi. («Bolalarga nimani o`qish va nimani aytib berish kerak», «Bolalarning
savoliga qarab va qay tarzda o`tkazish kerak», «Teleko`rsatuvlarning foydasi va
zarari» va hokazo.)
Masalan, tarbiyachi bolaning injiqliklariga sabab uning oilada noto`g`ri
tarbiyalanishi ekaniga ishonch hosil qilib, bolaning otasi yoki onasini «Injiqlik va
34

o`jarliklar, ularning sabablari va engish yo`llari» mavzuidagi maslahatga taklif
etadi.
Pedagog maslahatni o`tkazishga oldindan tayyorgarlik ko`radi, zarur adabiyot
va ko`rsatmali material tanlaydi, e'lon osib qo`yadi (guruhiy maslahatlar).
Ota-onalar uchun maslahatlarni tarbiyachi, shifokor, muassasa mudiri,
logoped o`tkazadi. Bunda osayishta, ishchan vaziyatni tashkil etish lozim, shunda
ota-onalar maslahat beruvchini diqqat bilan tinglashadi, savollar berishadi, ba'zi
maslahatlarni yozib olishadi.
Maslahat o`tkazishda tarbiyachi ham, ota-ona ham tashabbus ko`rsatishi
mumkin. Uning ijobiy natija berishi pedagogning mazkur oilada bola tarbiyasi
tizimi bilishiga, maslahat va tavsiyalar qanchalik malakali bo`lishiga bog`liq.
Maslahat o`tkazilgandan biroz vaqt o`tkach, tarbiyachi ota-onalar olgan
bilimlaridan bolalarini tarbiyalashda qanday foydalanayotganliri bilan qiziqadi.
Ota-onalar bilan shaxsan ish bajarishdan tashqari, tarbiyachi o`z guruhidagi
ota-onalar jamoasi bilan ham ish tashkil etadi.
Agar tarbiyachiga aynan bir masala bir nechta ota-onani qiziqtirayotganini
ma'lum bo`lsa ular uchun umumiy maslahat tashkil etadi.
Guruhiy maslahatlar ota-onalarga mavjud ma'lumotlarni ma'lum qilishigina
nazarda tutmay, balki oilaviy tarbiya tajriba almashuvini ham ko`zda tutadi. Ota-
onalar bilan oilaviy sharoit haqida bevosita muloqot qilish ham ota-onalar jamoa
bo`lib guruh bo`lib maslahatlar uyushtirishning mazmunini aniqlashga yordam
beradi.
Mudir, shifokor, logoped, musiqa rahbarlari ham ota-onalarning o`zlariga
taalluqli masalalar bo`yicha maslahatlar berishadi.
Ota-onalar jamoasi bilan ishlash guruhiy va umumiy majlislar shaklida
o`tkaziladi.
Guruhiy va umumiy majlislar ota-onalar o`z vazifalarini chuqurroq
tushunishlariga va bolalar tarbiyasida oilaning ahamiyatini anglashlariga,
pedagogig bilimlarni egallashlariga qaratiladi.
35

Bu majlislar bolalarning jamoa tarbiyasi ahamiyatini takidlash,
tarbiyachilarning obro`sini mustahkamlash va ota-onalarda ularning
ko`rsatmalarini bajarishga tayyor bo`lish hissini uyg`otishi lozim.
Majlislarda pedagog ma'ruzasining hajmi (shoshilmasdan bayon qilinganda)
20-25 minut vaqtda mo`ljallanadi. Uning mazmuni tushunarli, qo`llanmalarni,
bolalarning ishlarini, adabiyotlarni yaqqol ko`rsatish, tegishli mavzuga oid
kinofilm, diapozitivlar, slaydlarni ko`rsatish bilan birga olib borilishi kerak.
Majlisdan so`ng tarbiyachilar ota-onalar berilgan maslahat va takliflarni
handay amalga oshirayotganlari haqida albatta qiziqishlari kerak.
Oilaviy tarbiya tajribasini almashinish bo`yicha anjuman katta tayyorgarlik
ishini o`tkazishni talab qiladi, unda butun pedagogik jamoa, ota-onalar qo`mitasi
va faol ota-onalar qatnashadilar.
Dastavval, hozir ota-onalarni handay masalalar qiziqtirishini bilib olish zarur.
Buning uchun so`rash, hammaning fikrini bilish, olingan javoblarni sinchiklab
tahlil qilish kerak, bolalarni kuzatish materiallaridan foydalanish lozim. Bu
ma'lumotlarning hammasini to`plab, muhokama qilish zarur bo`lgan masalalar
doirasi aniqlanadi. Shundan so`ng bitta muammo tanlanadi, masalan, «axloqiy
tarbiya» mavzusi bo`yicha ota-onalarning bir nechta ma'ruzalarini tayyorlash
mumkin, ya'ni, «Bolalarda halollik va rostgo`ylikni tarbiyalash haqida», «Mehnat
ko`nikmalarini tarbiyalash», «Ota tarbiyachi sifatida» va hokazo.
Anjumanni bog`cha mudirasi, xalq ta'limi bo`limi yo`riqchisi yoki katta
tarbiyachi olib boradi, ota-onalar esa so`zga chiqishadi. Ma'ruzalarda oilaviy
tarbiyaning qiyinchiliklari ham, ota-onalar pedagogik ta'sirining ijobiy natijalari
ham tahlil qilinishi, aniq misollar keltirilishi kerak. Anjumanda bolalar ishlari
ko`rgazmasini va bolalarning chiqishlarini ham tashkil qilish mumkin. Anjumanni
tashkil etish katta va sinchkovlik bilan tayyorgarlik ko`rishni talab qilgani uchun
uni 2 yilda bir martadan ko`p o`tqazib bo`lmaydi
Insonlarning yoshi, ijtimoiy turmushi, mehnat va xizmatdagi lavozimi,
mavqe'i va ular bilan bog'liq bo'lgan faoliyatlaridan qat'iy nazar, oila degan hayotni
boshdan kechiradilar. Unda eng avvalo salomatlik, ahillik, moddiy-iqtisodiy
36

ta'minot, ijtimoiy madaniyat, ta'lim-tarbiyaning deyarlik barcha jabhalari mujassam
bo'ladi. Oila – jamiyatning bir bo'lagi va hayot tayanchi. Shu asosda jamiyatni
tashkil qiluvchi farzandlarni vujudga keltiradigan, ularni tarbiyalab voyaga
etkazuvchi eng ulug' dargohdir. Ota-onalar, farzandlarning oilada sog'lom
yashashlari, mustahkam va obod turmush kechirishlari ma'naviy va jismoniy
barkamollikni taqozo etadi.
Jamiyat ichidagi kichik jamiyatda jismoniy tarbiyani yanada kuchaytirish, uni
tashkil qilish yo'llarini kengaytirish maqsadida O'zDJTI "Yengil va og'ir atletika va
velosport nazariyasi va uslubiyoti" kafedrasi o'qituvchilari U.R.Abdumalikov
hamda N.U. Djuraevalar bu borada ilmiy-nazariy tadqiqotlar olib borishdi. Dolzarb
muammolarga qaratilgan tadqiqotning mavzusi va uning maqsadlari asosida
quyidagi vazifalarni amalga oshirishga erishdilar va ayniqsa yosh oilalarga
farzandining jismoniy rivojlanishida juda zarur, foydali, kerakli bo'lgan bo'lgan
tavsiyalarni ham sinchiklab o'rganib quyidagi xulosalarga keldilar:
1. Oilada 1 yoshgacha va 2-3 yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash yo'llari
(bolalar shifokori, bolalar pedagogikasi mutaxassislari, jismoniy tarbiya
o'qituvchilari- ning tajribasi va tavsiyalari):
- bola tug'ilgan kundanoq har kuni orqa va oldinga yotgan holda tirsak, qo'l
bo'g'inlarini yozib, bukib harakatlantirish;
- tana a'zolarini siypalab, uqalash;
- havoning iliq, issiq paytlarida kunaro cho'miltirish;
- o'tirish, emaklash, oyoqlarga suyanib turish shakllanganda tana a'zolarini
harakatini tezlashtiruvchi, kuchaytiruvchi turli mashqlar (bo'g'in, umurtqa
pog'onasi, to'g'ri o'tirish va turish) va qiziqarli o'yinlar (to'p, qo'g'irchoq, rangli
buyumlarni ushlash, quvib tutib olish va h.k.) bilan harakatchanlikni tarbiyalash.
2. Boshlang'ich sinf (I-IV) o'quvchilari maktablarda jismoniy tarbiya
darslarida ba'zi ko'nikmalarga ega bo'ladi. Ammo ular bu yoshdagi bolalarning
jismoniy tayyorgarligini etarli darajada tarbiyalashga ozlik qiladi (dars soatlari
kam). Shu sababdan oila sharoitida barcha kishilar (surunkali kasal, yurishga
qudrati etmaydigan keksalar mustasno):
37

- birgalashib ertalabki gimnastika – sog'lomlashtirish mashq-o'yinlarni
bajarish;
- hovli, uy oldi maydonlari va maxsus o'yin maydonlarida oilaviy bo'lib
futbol, qo'l to'pi, basketbol, tennis, badminton kabi o'yinlar bilan shug'ullanish;
- dam olish, bayram kunlari va ta'til (kuzgi, qishki, bahorgi) paytlarida bir
kunlik sayr-sayohatlarini o'tkazish.
3. Balog'at yoshiga etgan (VIII-IX sinf) o'g'il va qizlarni sportga jalb etish,
ularning ma'naviy va jismoniy barkamolligini tarbiyalash ota-onalar e'tiborida
mustahkam o'rin olishi shart. Bunda esa:
- onalar qizlari bilan voleybol, tennis, badminton, qo'l to'pi o'ynash,
xiyobonlarda erta tongda yugurish, turli gimnastika mashqlarini bajarish;
- trenajyor, o'yin maydonlarida yaqin kishilari bilan birgalikda shug'ullanish,
bahs qilish;
- mahalla va tuman miqyosidagi “Ayollar spartakiadasi”, “Oilaviy sport” va
boshqa sport tadbirlarida ishtirok etish;
- otalar o'g'il va qizlari bilan bo'sh vaqtlarida sport o'yinlari bilan birga
shug'ullanish;
- o'g'illar bilan boks, qo'l kuchini sinash, kurash, sharqona yakkakurashlar
bo'yicha bahslashish mashqlarini bajarish;
- tog'larga sayr-sayohatlar uyushtirish va ochiq hamda yopiq suv havzalarida
suzish;
O'z uyida (shahar sharoiti) yashab kasb-hunar kolleji yoki oliy o'quv yurtida
ta'lim oluvchi o'quvchi-talaba yigit va qizlar dam olish kunlari oilaviy bo'lib tashkil
etiladigan sog'lomlashtirish tadbirlarida faol ishtirok etishlari maqsadga
muvofiqdir.
Jismoniy mehnat (gullarni parvarishlashdagi er chopish, o'tlarni yulish,
sug'orish, daraxtlarni kesish va h.k.) bilan doimiy shug'ullanuvchilar ertalab, ko'p
o'tirish – kam harakatdan so'ng va kechki paytlarda tanadagi barcha bo'g'inlar,
38

bo'yin, elka-orqa, bel umurtqa pog'onalarini egib, bukib yozish, tomonlarga
burilish kabi faol harakatlarni doimo bajarib berishlari lozim.
Xulosa tariqasida aytganda, aholining sihat-salomatligini yaxshilash yo'lida
tibbiyot, jismoniy tarbiya va sport, ayniqsa, zamonaviy ta'lim jarayonlari muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Bu yo'lda oila a'zolarining barchasini jismoniy tarbiya va
sport bilan muntazam shug'ullanishlarini odatga aylantirishda qabul qilingan
qonunlar va qarorlar asos bo'lib xizmat qilmoqda.
Mamlakatimizdagi tibbiy xodimlar, pedagogik mutaxassislar, jismoniy
tarbiya va sport sohasidagi kadrlar tomonidan ishlab chiqilgan va uzoq davrlardan
amalda qo'llanilayotgan sog'lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar, harakatli o'yinlar
negizida yuqorida bayon etilgan tavsiyalar hamda mulohazalar mustahkam oila
qurish, obod turmush kechirish, samarali mehnat qilish, uzoq yillar davomida
sog'lom bo'lib yurishlariga xizmat qila oladi.
2.3. « Sog’lom bola ─ oilaning asosi » mav zusidagi sport musoba q asining
Dasturi
Dastur M aq sadi : 2015 yil “Sog’lom ona va bola” yili munosabati bilan
m aktabgacha muassasa xodimlarini jismoniy q obiliyatlarini o’ stirish, uyush q o q lik
bilan h arakat q ilishga hamda yosh avlodni tarbiyalashda bor bilimlarini safarbar
etish, tajribalarini almashish, ijodkorlikka y o’ naltirish va k o’ tarinki kayfiyat baxsh
etish.
Xay’at a’zolari tarkibi :
1.MMXQTMORO’MM direktori: M.N.A’zamova
2. MMXQTMORO’MM direktor o’rinbosari: Z.Sh.Raximova
3. MMXQTMORO’MM bo’lim rahbari: M.E.Rustamova
4. MMXQTMORO’MM bo’lim boshlig’i: Z.Rahmonqulova
Musobaqa ishtirokchilari
“Kamolot “ Jamoasi
39

“ Kamalak “ Jamoasi
“Bolajon ” Jamoasi
Boshlovchi: (maydon sharlar bilan bezatilgan, jamoalarning nomlari tasvirlangan
bannerlar ilingan, jamoalar kuy ostida 3 doira bo’lib kiradilar,)
Sport bilan shug’ullan,
Bordir uning foydasi.
Musobaqada qatnash,
Sovrinni ol dodasing.
Sport sog’liq garovi
Buni unutma hecham.
Bardam inson bo’lasan,
Sog’liq bo’lar mustahkam!
─Assalomu alaykum, aziz mehmonlar va musobaqamiz ishtirokchilari.
«Sog’lom bola ─ oilaning asosi» mavzusidagi musobaqamizni ochik deb e’lon
qilaman. O’zbekiston respublikasi davlat madhiyasini ijro etiladi. Hay’at
a’zolari bilan tanishib olamiz. ( boshlovchi hay’at a’zolari tarkibi va musobaqa
ishtirokchilari bilan tanishtiradi va davraga jamoalarni taklif etadi)
1- shart “Tanishtiruv” - bunda jamoalar o’z ko’krak nishonlari va jamoa
nomiga she’riy tarzda ta’rif beradilar.
-marxamat komandalar o’ z shioringiz bilan tanishtiring!
-omad sizga yor bulsin!
Kimning chaqqon ekanligin
Biz bilishni hohlaymiz
Jamoalar saflanishib
Musobaqani boshlaymiz
40

“Kamolot” jamoasi
Komandamiz “Kamolot”
Biz kuchlilar safida
Keling kuch sinashaylik
Bellashuvni ko’raylik
Shior: ” Kamolot yosh avlod
Kamolot bizga qanot”
“Kamalak ”jamoasi
Yosh yuraklarning sho’x sozi bo’lib
Kelajakning ovozi bo’lib
Sog’lom tanda - sog’ aqlmiz
Kamolotdan qolishmaymiz..
Shior: ” Osmonda etti malak
Jilovlanar kamalak ”
“Bolajon” jamoasi
Dunyodagi eng shirin ne’mat
Oilada tug’ilgan farzand
O’ksinmasin xecham xech qachon
Doim quvnoq yursin bolajon!

Shior: ”Sog’lom bola
Oilaning asosi “
2-shart : «Gardishdan tezroq o’t!», ishtirokchilar xalqalar orasidan to’pni
erga urib borib, qaytishda to’pni erga urib kelib ikkinchi ishtirokchiga
beradi.
Musiqali tanaffus ─ bolalar ijrosida «Quvnok xalkalar» raqsi
41

1 shart natijalari e’lon qilinadi.
2-shart: «Xalqa─ulov», ishtirokchilarlardan biri marraga xalqani olib
boradi va qaytishda xalqada bitta ishtirokchini ham olib ketadi, qaysi
jamoa birinchi bo’lib o’z jamoasini xalqa─ulovda tashisa o’sha g’olib
hisoblanadi.
3-shart: «Kim chaqqon », ishtirokchilar ketma─ket turib olib to’pni
tepadan erga tushirmasdan qo’lma─qo’l qilib oshiradilar, qaysi jamoa
birinchi bo’lib tugallasa g’olib hisoblanadi.
4-shart: “ O’ylab turib o’ynaymiz”, savol─javoblar sharti, uch jamoa
sardori o’rtaga chiqadi, sardorlar to’pni erga urib o’ynagan holda
savollarga javob beradilar:
 Vatanimizning mashhur sportchilaridan kimlarni taniysiz?
 Futbol sport o’yinining vatani qaer?
 Basketbolning dunyoga kelish tarixini qisqacha aytib bering?
 Voleybol qanday o’ylab topilgan?
 To’p va to’r qatnashgan sport turlarini sanab bering?
 Respublikamizda o’tkaziladigan qanday musobaqalarni bilasiz?

5-shart: “To’p bilan yugurish” ishtirokchilar bir emas uchta to’p bilan
yuguradilar va birinchi ishtirokchi marraga etib bo’lgach to’plarni qo’yib
keladi, ikkinchi ishtirokchi esa to’plarni olib kelib sherigiga topshiradi,
qaysi jamoa tez va birinchi bo’lsa o’sha g’olib hisoblanadi.
Musikali tanaffus: bolalar ijrosida “Lentalar raqsi ”.
─ ishtirokchilar shartlarni bajarish uchun bor kuchlarini ishga soldilar,
mana hayajonli daqiqalar ham etib keldi, jamoalar to’plagan yakuniy
ballarini va “sport malikasini “ e’lon qilish uchun so’zni hay’at a’zolariga
beramiz.
42

Vatanimiz qizlari
Qalbimiz erkalari,
Uyimiz bekalari
Sport malikalari
Yutuqlariz bir olam
Qancha maqtasak ham kam.
Bugungi musobaqamizda “Sport malikasi” deb ──────────────── tan
olindi. Marhamat jamoalar esdalik sovg’alarini qabul qilib oling (jamoalar
to’plagan ballarini e’lon qilinadi va faxriy yorliqlar bilan taqdirlanadilar).
Vatanimiz dovrug’i keng olamga yoyilib
Sportchilar bo’lishdi musobaqada g’olib.
O’zbekiston bayrog’in ko’tarib yuksaklarga,
Vatanimz aylandi sportchilar shahriga!

43

Xulosa
Salomalik bilan jismoniy rivojlanish bir-biridan ajra lma s omillardir. Jismoniy
mashqlar bolalar organizmining ho l a t iga, xususan suyak-muskul sistemalarining
rivojlanishiga x ar t omonla m a ta’sir ko‘rsatadi. Xushbichim qaddi-qomatning
shakllanishi ko‘p jiha tdan ana shu jismoniy mashqlarga bog‘liqdir. Bu faqa t esteti k
ahamiya t ga e ga b o‘ lib qolmay, shu bilan birga fiziologik ahamiya t ga ham e ga
bo‘lib, kishining ichki organlari m e yoriy h o la t i va f a oliya t ini t a’min et adi va kuchli
ruxiy estetik did va o’ziga bo’lgan kuchli ishonchni ta’minlaydi. Jismoniy
mashqlar bilan shug‘ullanish jismoniy va aqliy ish qobiliyatiga ijobiy ta’sir
ko‘rsa t adi. Aqliy mexnatni jismoniy mashqlar bilan almashtirib t urish o‘quv
ishlarini ancha yen gill a shtira d i. Shuning uchun ham bu tadbir katta gigienik va
pedagogik ahamiyatga molikdir.
Hozirgi vaqtda hamma joyda, shu jumlada n , maktangacha ta’lim
muassasalarida jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlari ni ng ahamiya t i ancha or t ib
ketdi. Bunga sabab bolalardagi haraka t li faoliyat kamayib ketganligidir.
Avtotransportning keng rivojlanib ketganligi, ish l ab chiqarish va turmushga
ilmiy-t e xnika taraqqiyo t i t ufayli qo‘lga kiri t ilgan yu t uqlarning tatbiq e tilishi,
kommunal- turmush sharoi tl arining yaxshilanishi muskul faoliyatining ancha
pasayib ke t ishiga sabab bo‘ldi. Hozirgi zamon bog’cha tarbiyalanuvchisi o‘zining
ko’p vaq t ini o‘ t irib o‘ t kazadi. Bu e sa u ning saloma t ligi va jismoniy rivojla ni shiga
salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday kamchilikni yo‘qo t ish uchun bolalarni juda ki ch ik
yoshdan boshlab muntazam ravishda jismoniy tarbiya va spo rt bilan mashg‘ul
qilish lozim.
E rtalabki badan tarbiya. Bundan maqsad-uyqudan uyg‘ongan zaho t i te t ik
holatga o‘tishni tezlash t irish ha m da organizmga umumiy sog‘lo mlashti ruvchi ta’sir
ko‘rsatishidir. Badan tarbiyani ochiq havoda yoki yaxshilab shamollatilgan xonada
o‘lkazish kerak va uni suvda cho‘milish yoki ho‘l sochiq bilan artib yakunlash
lozim.
44

Mashg‘ulotlar boshlanguncha gimnastika bilan shug‘ullanish nerv
sistemasining holatiga hamda butun o‘quv kuni mobaynida ish qobiliyalining
yaxshi bo‘lishiga, shuningdek intizomni mustahkamlashga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi
tasdiqlangan. Bunday mashqlarni dars vaqtida boshlanib kelayotgan charchoqni
oldini olish uchun hamda o’quvchilarda ish qobiliyalini oshirish uchun o‘tkazish
tavsiya etiladi.
Jismoniy tarbiya mashg’ulotlari. Jismoniy mashqlarning bu shakli
jismoniy tarbiyaning asosiy shakli hisoblanadi. Har kuni bir marta jismoniy
tarbiya mashg’ulotlari o‘tkaziladi. Ularda bog’cha bolalarini har tomonlama
rivojlanishini ta’min etadigan har xil jismoniy mashqlar izchillik bilan o‘rganib
boriladi. Bolalarning ma’lum yoshgacha qobiliyatiga muvofiq ravishda ular bilan
o’tkaziladigan mashqlar tanlab olinadi. Bu mashqlar o‘z kuchi va harakteriga
ko‘ra bolalarda u yoki bu jismoniy sifatlarning rivojlanishi va
takomillashtirilishiga qaratilgan bo‘ladi. Bunda mashqlarning haddan tashqari
og‘ir va murakkab bo’lmasligiga e’tibor berish zarur. Shunday qilish kerakki
o‘lkazilgan mashqlar bolalar organizmiga, ularning yurak-qon tomir
sistemalariga, asablariga, nafas yo‘llari va organizmning boshq sistemalarlga
salbiy ta’sir ko‘rsatmasin.
Men ushbu kurs ishimda maktabgacha ta’lim muassasalarida va oilada
jismoniy tarbiyani roli mavzusini atroflicha yoritishga harakat qildim. Sog’lom
avlodni shakllantirishni oiladan boshlash kerak. Chunki oila ta’lim va tarbiyani
boshi va manbasidir. Bolalarni jismoniy va aqliy sog’lom qilib tarbiyalashda
maktabgacha ta’lim muassasalari olib boriladigan badan tarbiya mashg’ulotlari
va turli sport musobaqalarini o’rni beqiyos va ahamiyatlidir. Chunonchi yoshlarni
so’g’lig’i va bilimiga bugungi kunda vaqtida berilgan e’tibor sog’lom millat
kelajagiga bo’lgan e’tibordir. Zero hech bir narsa davlatni sportchalik tez dunyoga
tanita olmaydi.
45

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati
1. «Таълим тўғрисида»ги Қонун, «Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури»
1997, Тошкент
2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi // – T.: O‘zbekiston. 2012. – 12-b
3. Karimov I. A. Barkamol avlod kelajagimiz poydevori // – T.: 2000.
4. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch // – T.: Ma’naviyat. 2008.
5. Karimov I.A. Sog‘lom bola davlat dasturi // Xalq so‘zi. 2014. 25-fevral
6. Almatov K.T, Mamatxonov A.T, XolmurodovSh.L, Kl е m е sh е va L.S Ulg‘ayish
fiziologiyasi // – T.: O‘zMU . 2004. – 9-15, 51-55, 64-78, 120-122-b.
7. Maxmudov E, Aminov B, Qurbonov Sh. O‘smirlar fiziologiya va maktab
gigiеnasi // – T.: 142-b
8. Normurodov A.N. Jismoniy tarbiya // – T.: 1998. 13-b
9. Otaboеv Sh.T, Xoliqova Sh.T, Sattarova Y.N, Mo‘minov X. Salomatlik asoslari
(Valеologiya) // – T.: 2008.
10. Qodirov U.Z. Odam fiziologiyasi // – T.: Tibbiyot. 1996.
11. Qurbonov Sh, Qurbonov A. Jismoniy rivojlanishning fiziologik asoslari // –
T.: 2003. – 14-22 b
12. Rajamuradov Z.T, Bozorov B.M, Rajabov A.I, Hayitov D.G‘. Yosh
fiziologiyasi va gigiyenasi // Samarqand. 2012. – 220, 290-298, 308-315-b.
13. Sodiqov Q.S. O‘quvchilar fiziologiyasi va gigiyenasi // – T.: O‘qituvchi. 1992.
– 17-20, 91-94, 117-131, 155-170-b
14. Xalilov E, Alimatov J, Oxunov U. O‘quvchilarning yurak-qon tomir tizimining
ko‘rsatkichlari // – O‘zbekistonda bolalar sportini rivojlantirish – Anjuman
materiallari – Farg‘ona.: 2003.
15. Xalq so‘zi gazetasi. Sport va sog‘lom oila – sog‘lom bola va sog‘lom jamiyat
asosi // 2014. 29-yanvar.
16. Xudoyberdiyev R. E Odam anatomiyasi // – T.: Ibn Sino. 2003. – 43-63-b
17. “Maxalla” gaz е tasi // 2010. 50-son
46

18. O‘zb е kiston milliy entsiklop е diyasi // – T.: Davlat ilmiy nashriyoti – 2005. 8-
bob 50-b
19. “Sog‘lom avlod uchun” jurnali // 2003. 2-son.
20. “Sog‘lom avlod uchun” jurnali // 2010. 4-9 son. – 30-26 b
21. www.ziyo.Net
47

Купить

Похожие документы
Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari
Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati
Futbolchilarning egiluvchanlik va chakkonlik sifat-larini takomillashtirishda gimnastikaning o’rni
Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi
Sogʻlom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining oʻrni