Oliy ta’lim muassasalarida psixologik xizmat ishining yo‘nalishlari - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	147.5KB
Покупки	2
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

330 Продаж

Oliy ta’lim muassasalarida psixologik xizmat ishining yo‘nalishlari

Купить

Oliy ta’lim muassasalarida psixologik xizmat ishining yo‘nalishlari
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob.Oliy o‘quv yurtlarida psixologiya o‘qitish metodikasining umumiy masalalari ................................... 4
1.1§. Oliy o‘quv yurtlarida psixologiya o‘qitish metodikasining umumiy masalalari .................................... 4
1.2§. Psixologiya kursining o‘qitish vazifalari va tamoyili. ............................................................................ 6
II.Bobga xulosa ........................................................................................................................................... 10
II.Bob. Psixoiogik bilimlarni qoilashni talab etuvchi savollar ...................................................................... 12
2.1§. Psixik hodisalami ilmiy tushuntirish .................................................................................................. 12
2.2§. Psixoiogik bilimlarni qoilashni talab etuvchi savollar ........................................................................ 24
II.Bobga xulosa ........................................................................................................................................... 29
Umumiy xulosa .......................................................................................................................................... 31
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 32
1

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi: Psixologiya tarixi fanining predmeti va
vazifalari mavzusini o‘tishdan maqsad, ya’ni psixologiya fani X1X asrning 2-
yarmida alohida fan sifatida ajralib chiqdi, shunday ekan, demak, psixologiya
fanining ilk ilmiy-dunyoviy g’oyalarini ilgari surgan olimlar va
faylasuflarning ta’limotlarini o‘rganib chiqamiz, ulardagi ong tushunchasi
tana, ruh, jon haqidagi materialistik va idealistik oqimlari
namoyondachilarining qarashlarini va asarlarini bilishdan iboratdir. SHundan
avvalo insoniyat tomonidan hayvonlarga va insonlarga bo‘lgan psixik hayot
hodisalari tomonidan hayvonlarga va insonlarga xos bo‘lgan psixik hayot
hodisalari haqidagi bilimlarning asta-sekin to‘planib borishi tarixi ekanligini
tushuntirishdan deb bilamiz. Psixologiya tarixi uzoq o‘tmishdan totib to
hozirgi kunga qadar psixologik haqidagi fikrlarning paydo bo‘lishi va uning
rivojlanishini o‘rganadi. Psixologiya o‘zining uzoq o‘tmishiga va qisqa
tarixiga ega.Psixologiya haqidagi dastlabki fikrlar bundan ikki yarim ming yil
ilgari paydo bo‘ldi. Psixologiya fan sifatida X1X asrning ikkinchi
yarmigacha falsafa fanining tarkibida rivojlangan. Ilmiy psixologiyagacha
bo‘lgan davrda psixologiya dastlabki og’zaki fan sifatida, keyin esa yozma
fan sifatida mavjud bo‘ldi. SHunga qaramasdan insonlarning jamiyatga,
tabiatga va tirik mavjudotlarga va ijtimoiy muhitga nisbatan bo‘lgan
munosabatlari ma’lum funktsiya va mexanizmlar yordamida qanday amalga
oshirilishi, bu mexanizmlar asosini nima tashkil qilishi savol tariqasida
namoyon bo‘lar ekan. Psixologiya haqidagi dastlabki fikrlar Antik
filosofiya da vujudga kela boshladi.
Kurs ishining maqsadi - tаlаbа, shахs, mulоqоt, fаоliyat, individuаl
хususiyatlаr yuzаsidаn tushunchа, tаsаvvurgа egа bo‘lish bilаn birgа аmаliy
fаоliyatgа tаdbiq etish bo‘yichа ko‘nikmаlаrigа egа bo‘lishlаri kеrаk.
2

Kurs ishining vazifasi- tаlаbа shахsdаgi psiхоlоgik jаrаyon,
hоlаtlаrni yuzаgа kеlish mехаnizmlаri, qоnuniyatlаri tuzilishi, tаshqi оmillаr
tа’sirigа bеrilish jiхаtlаrigа dоir mаlаkаlаrigа egа bo‘lishi kеrаk.
Umumiy psixologiya kursini chuqurroq o‘zlashtirishda yosh
fiziologiyasi, falsafa, pedagogika va shu sinari fanlar katta ahamiyatga
egadir.
Kurs ishining ob’ekti: Umumiy psixologiyani o‘rganish jarayonida
talabalar kompyuter texnikasidan foydalanadilar. Bunda talabalar turli xildagi
psixologik testlar yordamida shaxsning xotira, tafakkur, temperament,
xarakter xususiyatlarini hamda psixik taraqqiyotning umumiy qonunlarini
o‘rganishni bilib oladilar.
Kurs ishining predmeti: Talabalarning psixologiya fanini
o‘zlashtirishlari uchun o‘qitishning ilg’or va zamonaviy usullaridan
foydalanish, yangi informatsion-pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish
muhim ahamiyatga egadir. Fanni o‘zlashtirishda darslik, o‘quv va uslubiy
qo‘llanmalar, ma’ruza matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallardan
foydalaniladi. Ma’ruza va seminar darslarda mos ravishdagi pedagogik
texnologiyalardan foydalaniladi.
3

I.Bob.Oliy o‘quv yurtlarida psixologiya o‘qitish metodikasining umumiy
masalalari
1.1 § . Oliy o‘quv yurtlarida psixologiya o‘qitish metodikasining umumiy
masalalari
O‘qitish maqsadlari va o‘quv fani mazmuni har doim ham o‘zaro
bog'liqdir. Fanning mazmuni bari-bir borib o‘quv maqsadlarini ta rkib
topishiga turtki bo‘ladi. Psixologiya o‘qitish maqsadlari gumanilar fan
sifatida uning mazmuni, xususiyatlari bilan belgilanadi. Psixologik idrok
etishning o‘ziga xosligini har doim ham gumanitar bilim sohasi bilan
bog'lamaydilar. Bu borada boshqa nuqtayi nazarlar ham mavjud. Ular
psixologiyani birinchi navbatda tabiiy, biologik yoki bioijtimoiy fan sifatida
talqin etilishi natijasida, psixologiya fani haqidagi tortishuvlardan ancha aniq
ifoda etilgan. V.Ya. Lyadus fikricha, psixologiyani ijtimoiy — tarixiy fan
sifatida talqin etish kerak, bu esa uning tarkibidagi tadqiqotlar tabiiy fanlar
usullarini rad etmaydi. Ammo uning asosiy mohiyatida ijtimoiy fanlar va
gumanitar idrok etish usullari o‘ynaydi.
Gumanitar idrok etish - ilmiy idrok etishning alohida turi, bo‘lib tabiiy
fanlarga o‘xshash o‘rganilayotgan obyektga subyektning boshqacha
munosabatini ko‘zda tutadi. Gumanitar idrok etishning diqqat markazida
buyumlar boidi. Shuningdek, u quyidagicha izohlanadi. Shaxs emas, subyekt
- obyekt emas, subyekt - subyekt munosabatlari bo‘ladi deb ta'kidlaydi
M.Vaxtinning fikricha, buyumni idrok etish va shaxsni idrok etish — ikki
har xil narsalardir. Buyumni bir tomonlama subyektni oxirigacha idrok
etiladi. Shaxs idrok etiluvchi sifatida idrok etish «aniqligini», talab etmaydi,
balki «kirib borishni» talab etadi. Idrok etish — anglanganlik har doim ham
ikki tomonlama harakat. Idrok etuvchi subyekt — idrok etiluvchi subyekt
munosabatlari - dialogdan iborat. Dialog esa vaziyatda bo‘ladigan
ko‘rinishlarinigina ko‘rsatishni ko‘zda tutmay, kontekstlari tugatilmas
4

turlarida berilgan ma'nolarini ham ochib berishni ko‘zda tutadi. Shuning
uchun dialogning oxiri yo‘q, chunki haqiqiy tushunish tarixiylik va
shaxslashtirilgan. Bu holat gumanitar tushunchada aniqlik va tushunish
ko‘rsatkichlariga tabiiy fanlar ko‘rsatkichlaridan farqli o‘ziga xoslikni beradi.
Gumanitar idrok etishning aniqligi (identifikatsiya) bir xilligini
aniqlashdan iborat emas, balki «begonani xuddi o‘zinikiga o‘xshatmay
begonaligini» yengib o‘tishdir, ya'ni idrok etuvchi va idrok
etilayotganning o‘zaro bog'liqligiga, kirib borganligi darajasidan iboratdir.
Psixologiyada o‘qitish xususiyatlarini tushunishda muhim bo‘lgan
gumanitar idrok etishning yana bir xislati bu psixologik idrok etishning
prinsipial ravishda geterogenligidir va ko‘p jihatdan rasmiylashgan faqatgiria
ilmiy - nazariy, mantiqiy fikrlashni nazarda tutib qolmay, balki obrazli,
badiiy, tasviriy, hayoliy, ko‘rgazmali - amaliy fikrlashni ham ko‘zda tutadi.
Gumanitar idrok etish xususiyatlaridan kelib chiqib quyidagi tarzda
psixologiya o‘qitish maqsadlarini mutaxassis -psixologlar va pedagogik
faoliyatida o‘qitish tizimida psixologiyani o‘rganuvchilar uchun ham
belgilanishi mumkin.
Psixologiyani o‘qitishdan maqsad — odamlarning hayot faoliyatida
ularning o‘zaro aloqa munosabatlarini o‘rnatish, bihsh usullarini nazariy va
amaliy egallab olishdir. Psixologik idrok etishning xususiyati bilim va
harakatlari birligidan iboratdir. Shuning uchun ikki tomonga yo‘nalgan ya'ni
— o‘ziga va boshqa odamlarga yo‘nalgan harakatlar usuliga ega bo‘lmagan
nazariy idrok etish - bu ilmiy psixologik bilim emas, psixologik idrok etish
va harakatlar usullari o‘zini anglash birligtga erishish maqsadida amalga
oshiriladi.
Psixologiya fanini o‘qitish faqatgina boshqa odamlar xulqi va fikrlash
usulini qayta o‘zgartirish, balki o‘zini qayta tashkil etish mahoratini
egallashga ham yo‘naltirilgan. Psixologiya o‘qitish metodikasining maqsadi
5

shaxsni idrok etish munosabatlari va ularni qayta o‘zgartirish usullarining
birlashib ketganligi bilan belgilanadi. Albatta, bu maqsadga butun boshqa
maqsadlar tizimini amalga oshirish bilan erishiladi. Bundan tashqari, u
insonparvarlik tarbiyasi maqsadlari — dunyoqarashni shakllantirish, jamiyat
qurilishida shaxsning amaliy yo‘nalganligi bilan bog'liq mutaxassisni
o‘qitishning ancha dolzarb maqsadlari tizimiga kiritilgan. 1
1.2§. Psixologiya kursining o‘qitish vazifalari va tamoyili.
Psixologiya o‘qituvchisi oldida har tomonlama muhim quyidagi
vazifalar turadi:
1. Talabalarda — bo‘lajak o‘qituvchilarda - ilmiy dunyoqarash va
shaxsning yuksak ma'naviylik sifatini tarbiyalash.
2. Talabalarda mutaxassislik yo‘nalishini tarbiyalash: o‘qituvchilik
faoliyatiga qiziqishni, bolalarga muhabbat, bola shaxsi va uning psixologik
xususiyatlarini shu bilimlarga asoslanib o‘quvchilar shaxsini shakllantirishda
faol ishtirok eta oladigan bo‘lishi kerak.
3. Talabalarda psixologiyaning nazariy bilimlarini pedagogik
amaliyotda qo‘llash mahoratini, o‘quv - tarbiyaviy jarayonini va o‘quvchi
shaxsi shakllanishini kuzatishni rivojlantirish va tahlil qilish mahoratini
o‘stirish, shu asosda ularning hulqida, o‘qitish ishlariga, o‘rtoqlariga
munosabatida namoyon bo‘ladigan o‘quvchilarning psixik xususiyatlarining
yuzaga kelishi va rivojlanish sabablari haqidagi xulosalar chiqarish
mahoratini rivojlantirish.
Pedagogik iristitutlarning talabalari psixologiyada psixikaning
haqiqatdan aks ettirishi mohiyati ularning reflektorlik asosi haqidagi asosiy
qoidalarini o‘zlashtirib olishlari, ularda ilmiy dunyoqarashni shakllanishining
asosi bo‘lib xizmat kiladi. Psixik hodisalar ularning rivojlanishi va o‘zaro
1
Дубровина И. В. Психологическая служба образования: научные основания, цели и
6

bog'liqliklarini ko‘rib chiqib talabalarni tanqidiy fikrlashga o‘rganib
qoladilar. Psixik hodisalarni to‘g'ri ilmiy tushunishga erishish orqali
psixologiya o‘qituvchisi talabalarga diniy, xurofotlardan, psixikani
manfaatparastlik qarashlaridan ozod boiishiga yordamlashadi.
Psixologiya mashg'ulotlarida bayon etiladigan ilmiy qoidalar o‘qituvchi
tomonidan rasmiy e'lon qilinmasligi va talabalar tomonidan mulohaza qilmay
to‘g'ridan-to‘g'ri qabul qilinishi kerak emas.
Psixologiya o‘qituvchisi talabalarni fanning asosiy qoidalari
haqiqiyligiga ishontirishi uchun yetarlicha amaliy materiallarga ega bo‘lishi
lozim. Shu bilan birga nazariy qoidalarni to‘g'riligini isbot etuvchi va
talabalarning inson psixikasi qonuniyatlarini chuqur tushunishlariga yordam
beruvchi tajriba psixologik tadqiqotlaming aniq ma'lumotlarini tanlab olishi
muhimdir.
Psixologiya o‘qituvchisi talabalar va o‘quvchilar olayotgan psixologik
bilimlar abstrakt va rasmiy bo‘hb qolavermasliklari, ularning bo‘lajak
pedagogik faoliyatlarida qo‘llanma, ishonchga aylanishiga intilishi kerak.
Bunday ahamiyatlilikni kasb etishining asosiy sharti inson o‘z tajribasi orqali
olgan bilimlarini tekshirib chiqishi, mustaqil o‘ylab olishi, idrok etayotganini
boshdan kechirishi va unga nisbatan o‘z munosabatini aniqlab qolishi kerak.
Aynan shuning uchun talabalarning mustaqil ishlari, inson psixik faoliyati
haqida ma'lumotlar to‘plashlari, ularni tahlil qilish va tushuntirishlari uchun
muhim ahamiyatga ega. Talabalarda ilmiy, nazariy-mustaqil materialistik
dunyoqarashni shakllantirish uchun o‘qituvchi o‘zining psixologik
bilimlariga hissiy munosabatini yaqqol ifoda etilganligi, bayon etilayotgan
nazariy qoidalarini haqiqiyligi, to‘g'riligiga ishonishi juda muhim
hisoblanadi. O‘qituvchining bunday munosabati talabalarda fanga qiziqishni
oshiradi, psixologik bilimlami egallab olish va ularni mustaqil kengaytirishga
intilishlariga sabab bo‘ladi. O‘qituvchi fanning zamonaviy holatini va hozirgi
7

davrda psixologik tadqiqotlarlardan toia xabardor bo‘lishi, o‘quvchilarda
yuzaga keladigan savollarga javob bera olishi muhimdir.
Talabalarda dunyoqarashni shakllantirish bo‘lajak o‘qituvchi shaxsining
ma'naviy xislatlarini tarbiyalash bilan uzviy bog'liqdir. Shaxs muammosi
psixologiya kursida markaziy o‘rinni egallaydi. Shaxsning shakllanishi
jarayonida barcha psixik hodisalar yuzaga keladi va shaxs yaxlitligi ko‘rinishi
sifatida qaraiadi. Psixologiya talabalariga inson ichki dunyosi ya'ni
yo‘nalganlik, xarakteri, qobiliyatining shakllanish sharoitlari haqida
ma'lumotlarni beradi. Psixologiya fanidan talabalar har bir o‘quvchining
shaxs xususiyatlarini, uning qiziqishlari, ishtiyoqlari, qobiliyatlarini bilib olib
ularga to‘g'ri ta'sir ko‘rsatadilar. Psbcologiya fani shaxsni o‘rganishga
qaratilganligi talabalarda insonning ichki dunyosiga qiziqish, uning
mohiyatini bilib olishga intilishi, boshqa odamlar va o‘zining shaxsiy psixik
xususiyatlarini tushunishga chorlaydi, o‘z xotirasi, diqqati, irodasi,
xarakterining sifatlarini bilib olishga intilish va ularni takomillashtirish
o‘quvchilar va talabalarda o‘z-o‘zini anglashning shakllanishida katta
ahamiyatga ega. Talabalarning inson ichki dunyosiga qiziqishlaridan
mohirona foydalanib, psixologiya o‘qituvchisi ularga o‘zlarida ijtimoiy
qimmatga ega bo‘lgan sifatlarini tarbiyalashda jamiyat oldidagi
mas'uliyatlarini his etishga yordam beradi va shu orqali o‘z-o‘zini tarbiyalash
vazifasini qo‘yadi. 2
O‘z-o‘zini tarbiyalash vazifasi talabalarning kasbiy yo‘nalishlari
shakllanishi bilan uzviy bog'liqdir. Bu tushunchaga o‘z kasbiga qiziqish,
yaxshi o‘qituvchi bo‘hb yetishish va ilg'or o‘qituvchiga xos bo‘lgan xususiyat
va qobiliyatlarni o‘zida tarbiyalashga intilish kiradi.
2
Jimerson S. R., Oakland T. D., Farrell P. T. (ed.). The handbook of international school
psychology. – Sage, 2007.
8

Ilg'or o‘qituvchilarning ishi bilan amaliyot o‘qituvchisi rahbarligi ostida
maktabda oUb boriladigan kuzatishlar yordamida tanishish, ularning
pedagogik mahoratlari mohiyatini tahlil qilish, pedagogik adabiyotlami
o‘rganish talabalarga pedagogik faoliyatda hamma mohir - o‘qituvchilarga
xos shaxsning ijobiy sifatlarini egallab oUshga imkon beradi.
Har qanday kasbda bo‘lganidek, bo‘lajak o‘qituvchilar pedagogik
faoliyatda zarur bo‘lgan bilim, mahorat va ko‘nikmalarni egallab olishlari
kerak. Psixologiya o‘qituvchisi talabalarni maktabda o‘quv — tarbiyaviy ish
sharoitida bolalarni kuzatishga, ulami o‘z kuzatishlarini tahlil qilishga
o‘rgatadi, kuzatish jarayonida ularda paydo bo‘lgan savollarga javob topishga
yordam beradi. Kuzatishlar davomida talabalarda shunday savollar paydo
bo‘ladiki, ularga faqatgina psixologik qonuniyatlarni bilgan holdagina javob
topish mumkin. Bu esa ularni psixologik adabiyotlami mustaqil o‘rganishga
undaydi va shu orqali psixologik bilimlar to‘plash talabini yuzaga keltiradi.
Talabalarni kuzatish va o‘z-o‘zini kuzatishlarini anglab olishlariga
o‘rgatish uchun psbcologiya o‘qituvchisining o‘zi kuzatishni bilishi,
o‘quvchilaming xulq-atvori psixologik hodisalami tahlil qilishi va
umumlashtirishni bilishi kerak. Psbcologiya o‘qituvchisi o‘z oldiga qo‘yilgan
vazifani bajarishi uchun dars o‘tish metodikasini yaxshi egallab olishi kerak.
Psixologiyani o‘qitish metodikasini o‘qitishning alohida usul va usublarini
o‘rganibgina qolmay, balki o‘qituvchiga o‘quv fanida eng asosiy
mazmunini ajratib ko‘rsatishda, psixologik hodisalardan eng ishonchlilarini,
pedagogik ahamiyatlilarini tanlab olishga yordam beradi. Metodik
qo‘llanmalar psixologiya o‘qituvchisiga psixologiya fani asosida qanday
asosiy qoidalar yotishini, butun materiallarni qaysi tartibda bayon etish
kerakligini tushunib ohshga yordam berishi kerak.
9

II.Bobga xulosa
Fanning tarixiy yo'lini o'rganish uning hozirgi holati va dolzarb
vazifalarini tushunish, kelajakdagi tendentsiyalarini bashorat qilishning
zaruriy shartidir. Psixodiagnostikaning paydo bo'lishi va rivojlanishini
umumiy psixologik muammolar rivojlanishining ichki mantig'i asosida
tushuntirib bo'lmaydi. Jamoatchilik so'rovlari amaliy psixologiyaning (va
uning tarkibiy qismi sifatida psixodiagnostika) paydo bo'lishi va tez
tarqalishini rag'batlantirdi, amaliyot nuqtai nazaridan istiqbolli usullarga katta
qiziqish uyg'otdi. Fan tarixi ham odamlar hayotining ijtimoiy-iqtisodiy
sharoitlarining o'zgarishlar tarixidir; fan jamiyat hayotiga to‘qilgan, u inson
faoliyati shakllaridan biri bo‘lib, jamiyat taraqqiyoti bilan belgilanadi. Bu
psixologik tashxisga ham tegishli.
Psixologik diagnostikaning kelib chiqishini, uning bosqichlarining
sababiyligini va tarixiy yo'l qonuniyatlarini bilgan holda, psixolog uning
rivojlanishining asosiy yo'nalishlarini, sodir bo'layotgan o'zgarishlarning
mohiyatini anglay boshlaydi, dolzarb muammolarga yaxshiroq yo'naltiriladi
va adekvat. turli amaliy masalalarni yechishdagi imkoniyatlarini baholaydi.
Tarixiy qarashlar, zamonaviy bilimlarni tarixiy kontekstga kiritish
olimlarning yangi avlodlariga eski xatolarni takrorlamaslik, o‘tmishdagi
adashishlardan xalos bo‘lish, o‘zidan oldingi olimlarning istiqbolli g‘oyalari
va ishlanmalaridan samarali foydalanishga yordam beradi.
Jamiyat uchun psixodiagnostika tarixini bilish, o'z faoliyatida yordam
uchun professional diagnostikachilarga murojaat qiladigan uning vakillari
uchun bir xil darajada muhimdir. Psixodiagnostika tushunchalari va usullarini
shakllantirish va rivojlantirishdan mavhumlash, uning imkoniyatlarini
noto'g'ri baholab, ikkinchisiga tegishli vazifalarni qo'yish mumkin emas.
Shunday qilib, psixodiagnostika tarixida u bilan bog'liq asossiz yuqori
umidlar amaliyot talablariga javob bera olmasligi uchun jamiyat tomonidan
10

umidsizlikka va keskin tanqidga olib kelgan davr allaqachon bo'lgan. Bu
"sinov epidemiyasi" deb ataladigan davr (XX asrning 20-yillari), bu davrda
tijorat va ta'lim tashkilotlarining katta talabi shoshilinch ravishda ishlab
chiqilgan usullarning paydo bo'lishiga va ishga olishning muvaffaqiyatsiz
urinishlariga olib keldi, ko'plab korxonalar malakasiz ishchilarni yolladi.
11

II.Bob. Psixoiogik bilimlarni qoilashni talab etuvchi savollar
2.1§. Psixik hodisalami ilmiy tushuntirish
Psixik hodisalami ilmiy tushuntirish quyidagi qoidalar asosida qurilishi
kerak:
1. Barcha psixik hodisalar psixologiyada haqiqatni aks ettirish
sifatida qaraiadi. Faoliyat jarayonida dunyoni aks ettirib, inson atrof
dunyodagi predmetlar va hodisalar haqida bilim oladi. Haqiqatni aks ettirish
faol xarakterga ega bo‘ladi, chunki ular atrofni o‘zgartirib va qayta tashkil
etish uning faohyati jarayonida sodir bo‘ladi. Insonning hamma idrok
etganlari uning individual xususiyatlari, to‘plagan tajriba va bilimlarida aks
ettiradi. Psixik faoliyati jarayonida inson ongida obyektiv dunyoning
subyektiv obrazi shakllanadi.
Psixika alohida usulda tashkil topgan materiya - miyaning xususiyatidir.
Ilmiy tadqiqotlar ma'lumotlari, klinik kuzatishlar bu qoidaning to‘g'riligini
so‘zsiz isbot etadi. Psixik hodisalar asosida tashqi muhit ta'siri ostida yuzaga
keladigan miyaning reflektorlik faoliyati yotadi. Bu ta'sir ko‘rsatish miyada
qo‘zg'ahsh va sekinlashish nerv jarayonlari, nerv aloqalari namoyon bo‘lishi
bilan bog'liqdir. Miyaning reflektorlik faoliyati tashqaridan ta'sir ko‘rsatishga
organizmning javob qaytarishini (ta'sirini) ta'minlaydi. Miya retseptorlariga
keladigan javob ma'lumotlar ta'sirlanish samaraliligini belgilaydi. Javob
afferentatsiyasi mavjudligi hisobiga inson va hayvonlarning organizm
faoliyatini o‘zi boshqarishi mumkin bo‘ladi. Bu boshqarish faqatgina tashqi
ta'sirlar bilan belgilanmay, ilgarigi ta'sirlar natijasida miyada tashkil bo‘lgan
nerv aloqalari to‘plami bilan ya'ni inson va jonivorlaming oldingi tajribalari
bilan ham belgilanadi. Harakatlar natijalari odamning oldingi tajribasiga mos
kelishi bu harakatning bajarilishini ta'minlaydi. Psixikaning boshqaruv roli
tizimining tuzilishi va vazifasi murakkablashib borishi evolutsiya jarayonida
oshib boradi.
12

Insoning barcha psixik faoliyati sabablarga asoslangan bo‘ladi. Ularning
tashqi muhit ta'siri va bu ta'sir ko‘rsatishlarga javob qaytaruvchi shaxsning
ichki holati bilan yuzaga keladi. Insoning fikri va sezgilari, uning hamma
harakatlari va ishlari oldingi hayoti, atrof sharoiti va tarbiyasi bilan bog'liq
bo‘ladi. Ularni tushuntirish uchun uning harakatlari sabablarini bilish kerak.
Ularni yuzaga keltiruvchi sabablar, inson qanday sharoitlarda o‘sgani, uni
qanday odamlar o‘rab lurganini, ular bilan munosabati qandayligini
bilish kerak. 3
O‘quvchilarga to‘g'ri ta'sir ko‘rsatish uchun o‘qituvchi ular rivojianish
tarixini ham bilishi muhimdir.
4. Barcha psixik hodisalar ularning rivojlanishi bilan o‘rganiladi. Bu
qoida hayvonlar psixikasi taraqqiyotiga, inson ongining tarixiy rivojlanishi va
bola psixikasining rivojlanishiga daxldordir. Rivojianish har doim ham sifat
o‘zgarishlariga, yangiliklarga ohb keiadi. Misol uchun insonning
kuzatuvchanlik, tasawuri kuchi va aniqligi, fikrlashi chuqurligi va o‘tkirligida
yangi, murakkab insoniy oliy hissiyotlar yuzaga keiadi va rivojlanadi, ya'ni
— vatanparvarlik, burch hissi, ehtiyotkorlik va boshqalar. Shaxsning yangi
xislatlari amaliy faoliyat jarayonida, boshqa odamlar bilan munosabatiarda
yuzaga keiadi va shakllanadi. Masalan, idrok etish jarayonida kuzatuvchanlik
rivojlanadi. Fikrlash malakalarini shakllantirish orqali masalalarini hal etib
inson fikrlash operatsiyalarini egallaydi, analiz va sintez, solishtirish va
umumlashtirish, mavhum filer yuritishni bibb oladi. FacUyat davomida
insonning aqliy qobiliyati rivojlanadi. Rivojlanishda murakkab irodaviy
harakatlari ham takomillashadi — bola harakatlari asosida yotuvchi
tushunarsiz istaklar kattaiarda maqsadga muvofiq faoliyatning anglab
yetilgan sabablariga aylanadi. Irodaviy xislatlari — qat'iylik, dadillik,
3
Fagan T. K., Wise P. S. School psychology: Past, present, and future. – NASP Publications,
4340 East West Highway, Suite 402, Bethesda, MD 20814 2000.
13

tashabbuskorlik — faqatgina irodaviy harakatlami bajarish jarayonidagina
rivojlanadi. Shaxsning psixik rivojlanishi sabablari bolaga qo‘yiladigan
talablar uning hayoti va faoliyati va uning imkoniyatlari o‘rtasida yuzaga
keladigan qarama-qarshiliklardan iborat, ya'ni uning rivojlanishida erishilgan
bosqichi bu talablarni qoldira olmasligi bilan bog'liq.
5. Insonning psixikasi uning faoliyatida namoyon bo‘ladi va
shakllanadi. Inson fanlarni, ularning xususiyatlarini, ular o‘rtasidagi
bog'liqliklarni faqatgina ularga ta'sir ko‘rsatibgina bilib oladi. Faoliyatda
inson boshqa odamlami va o‘zini bilib oladi. Faoliyatning o‘ziga xosligi va
uni muvaffaqiyatli bajarish talaba shaxsning har tomonlama rivojlanishiga
ta'sir ko‘rsatadi.
6. Har bir psixik hodisa uning yaxlitligida
o‘rganilishi kerak. Inson psixologiyasi yaxb't shaxs psixologiyasidir.
Shaxsning o‘ziga xosligi, uning yo‘nalganligi, bilimi, hayot tajribasi psixik
jarayonlarning o‘ziga xosligini kasb etadi. Hayratlilik xislati ko‘plab psixik
jarayonlarni o‘tib borishi xususiyatlariga ta'sir ko‘rsatadi. Faoliyat jarayonida
shakllangan shaxsning psixik xislatlari, jarayonlari vaqt o‘tishi bilan o‘z
ta'sirini ko‘rsatadi, ularning xarakterini o‘zgartiradi, insonning harakatiarini
belgilaydi. Bundan ko‘rinadiki shaxsning hamma tomoaiari o‘zaro bog'iiqdir.
Shaxsning yo‘nalganligi uning faoliyati sababi, maqsadga muvofiq
harakatlariga, qobiliyatiga bog'liq bo‘ladi. Shaxsning yo‘nalganligining
o‘zgarishi va uning sezgilari mazmuni yangi talablar щ qiziqishlarining
yuzaga kelishi bilan bog'liq.
Diqqatning shakllanishi inson xarakteridagi irodaviy xislatlarning
shakllanishiga bog'liq bo‘ladi.
7. Nazariy psixologik bilimlarini amaliy pedagogik faoliyati bilan
bog'liq bo‘lishi kerak. Pedagogik institutda psixologiya fanidagi asosiy
o‘rinlarni umumiy, yosh va pedagogik psixologiya sohalari egallaydi. Bolalik
14

va o‘smirhk psixikasi xususiyatlari va uning rivojianish qonuniyati bilimlari
inson faoliyati umumiy psixik qonuniyatlari haqidagi bilimlar asosida
beriladi. Bolalaming psixologik xususiyatlarini o‘rganish ularning yuzaga
kelishi va rivojlanishi sabablari, shartlarini aniqlash bilan bog'iiqdir.
Yosh psixologiyasi kursida bola shaxsining psixologik xususiyatlarini
rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari va istiqbollari o‘rganiladi. Uning
shaxsini shakllanishiga boialar va o‘smirlar faoliyati va hayot tarzini tashkil
etuvchi kattalarning unga maqsadga muvofiq ta'sir ahamiyati aniqlanadi.
Psixikaning rivojlanishi mohiyatini tushunish uchun individual psixologik
xislatlari shakllanishini kuzatish kerak. Bu xislatlarning to‘plami bola shaxsi
psixologik ko‘rinishini belgilaydi. Shuning uchun yosh psixologiyasini
o‘rganishda shaxsiy yondoshish bo‘lishi kerak.
Pedagogik psixologiya kursida ta'lim ta'siri ostida psixikani yangi
jabhalarini shakllanish sharti va omillari o‘rganiladi. Bu jarayonlarda
bilimlarni mahorat va ko‘nikmalami egallab olish qonuniyatlari, individual
farqlari, o‘quvchilarda faol mustaqil ijodiy fikrlashni shakllanish
qonuniyatlari o‘rganiladi.
Agarda psixologiya kursi pedagogik o‘quv yurtida ana shunday
tamoyillar asosiarda qurilsa u o‘quvchilarga, talabalarga psixologik
bilimlarning amaliy hayotiy ahamiyatini tushunishga yordam beradi va
bo‘Iajak o‘qituvchilar shaxsi shakllanishining muhim sharti bo‘iib qoladi.
Psixologiya fanini o‘qitishda samaradorligini oshirishning ba'zi yo‘llari
va vositalari. Hamma didaktik tamoyillar orasida yaqqol ko‘rgazmalilik
tamoyili alohida ahamiyatga ega, uning asosida idrok etish jarayonida ma'lum
hissiyotlilik va mantiqiylik nisbatlari yotadi.
Idrok etish aniqlikni (predmetni, hodisani) his etish va qabul qilishdan
boshlanadi va undan umumlashtirish va ajratib olishga yordam beradi.
Psixologik tushuncha - bu psixik hodisalarning muhim belgilari haqidagi
15

umumiy bilimlardir. Bu bilimlar odamlarning psixik faoliyati turli faktlami
idrok etish asosida yuzaga keiadi. bu faktlarni tahlil qilish muhimlarini,
ularning barchasi uchun umumiylarini topib, ular asosida psixik faoliyatning
qonuniyatlarini o‘rgatish imkonini beradi. Pedagogika instituti talabalari
psixik bilimlarni egallab borish jarayonida ko‘pincha umumiy psixologik
qonuniyatlarda namoyon bo‘ladigan aniq psixik hodisalar haqidagi yaqqol
tasawurlar bilan nazariy qoidalarni bog'lashni bilmaydilar. Psixologiya
o‘qituvchfsi turli xil ko‘rgazmalilikJarni qo‘llash orqali talabalardan nazariy
bilimlar mohiyatini aniqlashtirishga va ular o‘rtasidagi o‘zaro umumiylikni
topishga o‘rgatadi.
Ko‘rgazmalilik talabalarning o‘zlashtirayotgan psixologik tushun-
chalarini jonli, aniq mazmun bilan to‘ldirishga, odamlaming psixik
faoliyatlarida alohida faktlarni, umumiy qonuniyatlarni ko‘rishga yordam
beradi.
O‘qituvchi foydalanishi mumkin bo‘lgan ko‘rgazmalilik vositalari
quyidagilardan iborat. Psixologiya kursida iloji boricha namoyish etish
tajribasidan ko‘proq foydalanish kerak. Talabalarda eng yorqin va jonli
tasawurlar psixik faoliyat tashqi ko‘rinishlarini o‘zlarini ko‘rganlarida yuzaga
keladi, masalan, psixologiya bo‘yicha mashg'ulotlarda tajriba o‘tkazish,
bunda ular o‘zlari bevosita ishtirok etadilar.
Psixologiya mashg'ulotida o‘tkaziladigan tajribalar o‘zining vazifasi
bo‘yicha ilmiy tajribalardan tubdan farq qiladi. O‘quv tajribasining maqsadi
— psixik hodisalami tekshirish emas, ilmiy tadqiqotlar natijasi bo‘lgan
nazariy qoidalarni tushuntirishdan iborat. O‘quv tajribasi ilmiy tajribadan
o‘tkazilish usuli bilan shuningdek, olingan natijalarni izohlash bo‘yicha ham
farq qiladi. Psixologiya mashg'ulotida sinaluvchilarga ta'sir ko‘rsatishni
hisobga olmay o‘tkazilgan tajriba asosida uning psixikasi u yoki bu
16

xususiyatlari haqida xulosa chiqarish mumkin emas. Misol uchun ularning
diqqati xususiyatlari yoki xotira sifati haqida.
Ko‘rgazmali tajriba o‘qituvchi tomonidan turli maqsadlarda o‘tkazilishi
mumkin. U nazariy qoidani o‘zlashtirishning boshlang'ich bosqichi bo‘lib
xizmat qUishi mumkin. Misol uchun, yaxshi eslab qolishni sharoitlar
masalasini ko‘rib chiqishda o‘qituvchi talabalar oldiga savol qo‘yadi «qanday
sharoitlarda eslab qolish yaxshi bo‘ladi?». Bu savolga javob topish uchun
tajribalar o‘tkaziladi. Har bir tajribada eslab qolish natijasini tahlil qilib,
talabalar aynan shu aniq holatda nimani eslab qolishga yordam berganini
aniqlaydilar idrok etayotgan qismlar o‘rtasidagi ma'noli bog'liqliklarni
aniqlash, tekshirilayot-ganlarning eslab qolganlariga faol munosabatlari va
boshqa shartlar. Ko‘rgazmalilik tajribasi o‘qituvchi bayon etgan nazariy
qoidani to‘g'riligini isbot qilishga yordam beradi. Misol uchun, sintez bu
bo‘laklarni ular o‘rtasidagi bog'liqliklar asosida yaxlit yagona birlashtirish
ekanini isbotlash uchun: o‘qituvchi doskada hamma harflarni adashtirib
yuborilgan (anagramma) so‘zni yozadi va o‘quvchilardan bu so‘zni o‘qishni
so‘raydi.
Tajriba nazariy qoidani tushuntirishga xizmat qilishi mumkin. Masalan,
o‘qituvchi diqqat xususiyatlari haqida gapirar ekan diqqatni taqsimlash
odamning bir vaqtda bajarilayotgan harakatlaridan birini yaxshi bilgandagina
mumkinligi qoidasini bayon etadi. Bu qoidalar ikki faoliyat o‘rtasida, ulardan
biri unga yaxshi tanish bo‘lgan faoliyatlar o‘rtasida diqqatini taqsimlashni
talab etuvchi tajriba bilan tushuntiriladi.
Tajriba o‘tkazishda o‘qituvchining so‘zlab tushuntirishi muhim o‘rin
egallaydi: ular tajriba maqsadlarini aniqlaydilar va tushunarli ifoda etadilar,
olingan natijalarni tahlil qilish, asosiy ko‘rsatish vositasi hisoblanadi.
Tajriba yaxshi o‘tishi uchun uni olib borishda quyidagi metodik
qoidalarga rioya qilish kerak.
17

Tajriba oddiy bo‘lishi, oson o‘tkaziladigan va ko‘p vaqt talab
etmaydigan bo‘lishi kerak. Talabalarda tajribaga jiddiy munosabat yaratish
kerak. Bunday munosabat yaratish uchun esa o‘qituvchi tajribaga yaxshi
tayyorlanishi, uni o‘tkazishda hamma tomonlarini o‘ylab chiqishi, talablarga
aniq ko‘rsatmalar berishi kerak.
Tajriba aniq maqsadga yo‘nalganlikka ega bo‘lishi kerak. Talabalar nima
uchun tajriba o‘tkazilayotganini, qanday nazariy qoidani tasdiqlashi, qaysi
savolga javob berishni bilishlari kerak.
Tajribadan olingan natijalarni chuqur tahlil qilib chiqish muhimdir.
Agarda o‘qituvchi bu ishni bajarmagan bo‘isa yoki yuzaki tahlil qilib chiqqan
bo‘isa, tajriba kerakli samarani bermaydi. Tahlil qilishda tajriba
boshlanishida qo‘yilgan savolga aniq javob olish, uning sabablarini va bu
qanday natijalarga olib kehsh shartlarni ochib berishi kerak. Ko‘rgazmalilik
vositasi sifatida o‘qituvchi talabalar o‘tkazgan kuzatishlari jarayonida olingan
psixologik faktlardan foydalanishi mumkin. Ammo faqatgina maqsadga
muvofiq va yaxshi tashkil etilgan kuzatishgina kerakli natijani beradi.
Kuzatishning vazifalari aniq, yaqqol, aniqlovchi va kuzatish obyektini
chegaralovchi bo‘lishi kerak.
Metodik jihatdan kuzatishlar natijalarini darhol tahhl qilishga, kuzatilgan
faktlarni umumlashtirishga kirishganlari juda muhimdir. Kuzatishga misol
sifatida, bolalar diqqatining dars paytida xususiyatini talabalar kuzatib,
diqqati qachon mustahkam bo‘lganini, qachon chalg'iganini qayd etib, bu
faktlarni dars mazmuni va o‘qituvchi o‘quvchilaming diqqatini jalb etish
uchun foydalangan vositalari bilan solishtiradilar.
Kuzatish jarayonida talabalarda yuzaga kelgan savollar ularga ilmiy
adabiyotlardan javob izlashga bo‘lgan ehtiyojini uyg'otadi. Bu psixologik
bilimlarni chuqur o‘zlashtirishga va idrok etish jarayonini rivojlantirishga
yordam beradi.
18

O‘quvchilarni muntazam kuzatish odatda, pedagogik amaliyot davrida
olib boriladi va natijada, ma'lum o‘quvchiga psixologik — pedagogik
tavsifnoma tuziladi. Kuzatilgan faktlar kuzatuv kundaligida qayd etilib
boriladi va muntazam o‘rganilib boriladi.
Tasvifnomada quyidagi savollarga javoblar bo‘lishi kerak:
kuzatilayotgan o‘quvchining oilasi qanday, ular o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlar o‘quvchining oiladagi yashash sharoiti qanday? O‘quvchining
o‘quv ishlari qanday tashkil etilgan, uning o‘qishga munosabati, qaysi
fanlarga qiziqadi va nima uchun, bolaning uy vazifalariga munosabati
qanday? O‘quvchining o‘quv faoliyatida namoyon bo‘Iadigan qobiliyatlari
(uning diqqati, xotirasi sifati, tasawuri, nutqi, fikrlashi) uning sabablari,
g'ayratlilik xususiyalari ko‘rinishi.
Kattalarga, o‘rtoqlariga, o‘z-o‘ziga munosabatlari (o‘quvchining
xushmuomalaligi, uning jamoadagi o‘rni, tortinchoqmi yoki erkin,
ishonchlimi?).
O‘quv ishlarida namoyon bo‘Iadigan o‘quvchining g'ayratlilik xislatlari
va xarakteri (mehnatsevarlik, aniqligi, mas'uliyatliligi, qat'iyligi, kamtarligi
va boshqalar).
O‘tkazilgan tajribalar, kuzatishlarning natijalari bu o‘quvchiga
individual yondoshishda foydalanilishi va unga tarbiyaviy ta'sir
ko‘rsatishning to‘g'ri usulini tanlashga imkon berishi kerak.
Bolalarning teatr yoki kinofilmni idrok etishlarini kuzatish. Bu
kuzatishlar bolani teatrni idrok etish xususiyatlarini aniqlashga, sodir
bo‘layotgan hodisani tushunish uchun idrok etilayotgan hissiy munosabatni
yuzaga keltirgan bolaning ichki faolligi ahamiyatini aniqlashga yordam
beradi. Buning uchun teatr boshlanishidan oldin talabalar o‘quvchilardan
roman haqida ularga nimalar ma'lumligini, uni o‘qiganlarmi yoki teatrda
ko‘rganlarini bilib olishlari kerak. Teatr davomida butun tomoshabinlarni va
19

o‘z yonilardagilarni kuzatib boradilar. Teatrning tomoshabinlarda ko‘proq
jonlanish uyg'otgan joylarini belgilab borish kerak. Tanaffus paytida
bolalarga beriladigan savollar, fikrlar, gaplardan ularning teatrni qanday
tushunayotganlarini, hodisalar va qahramonlarni qanday baholayotganlarini
bilib olishlari kerak. Tomoshabinlar bilan bu suhbatlar va kuzatishlar
bolalarning ishtirok etuvchilar va ularning harakatlariga munosabatlari
o‘zgarib borayotganini, roman mazmunini qanday tushunganliklarini bilib
olishga, qanday tuyg'ular paydo bo‘lganini bihshga yordam beradi. Teatrni
tomosha qilgandan so‘ng sinfda uni muhokama qilishni tashkil etish kerak.
Pedagogik amaliyot paytida darslarda albatta, ishtirok etish kerak va
ularni keyin psixologik tahlil qilish kerak. Darsni psixologik tahlil qilish
metodik tahlil qilishdan farqli unda o‘qituvchining u yoki bu metodik
usiublarigina baholanmay, balki o‘quvchilaming darsga e'tiborliligi sabablari
ham aniqlanadi, o‘qituvchining tushuntirishlarini o‘quvchilar qabul qilishi va
tushunishi chuqurligi va to‘g'riligi aniqlanadi. Darsni tahlil qilib borib uning
rivojlantiruvchi tomonini ko‘rishga, dars mazmunida aynan qaysi jihatlar
o‘qituvchining qaysi harakatlari bolalarda qiziqishni rivojlanishiga, ularning
fikrlashida, nutqida, idrokida va hissiyotlarida yangilik paydo bo‘lishiga
sabab bo‘lganini, darsda qanday mahoratni egallaganliklarini aniqlashga
harakat qilish kerak. O‘qituvchining muvaffaqiyatli yoki muvaf-faqiyatsiz
ishlarining psixologik sabablarini ochish muhimdir.
O‘zini kuzatish ma'lumotlaridan ham talabalarda psixik hodisalar haqida
aniq tasawurlarni yuzaga keltirish uchun foydalanish mumkin. Psixologiya
o‘qituvchisi yoshlarning boshqa odamlami va o‘zining ichki dunyosiga kirib
borish orqah qiziqishlari doirasini aniqlash kerak va o‘zini tutishni to‘g'ri
tashkil etishga yordam berishi kerak. Eng awal talabalar o‘zini tutish
maqsadini bilib olishlari kerak - o‘z xotiralari xususiyatlarini o‘rganish,
20

diqqati, xarakterini bilib olib keyinchalik bu ko‘rsatkichlardan o‘zini
tarbiyalashda foydalanishi kerak.
Psixologiya o‘qitish jarayonida quyidagi tasviriy vositalardan keng
foydalanish mumkin - fotosurat, suratlar, jadvallar, sxemalar, chizmalar,
grafiklarni, namoyish etish mazmunini, nazariy qoidalarni aniqroq aks
ettirishi kerak. Fotografiya va reproduksiyalardan «Diqqat», «Hissiyot»,
mavzularini o‘rganishda foydalanish mumkin. «Tasawur» mavzusi bilan
ishlashda bitta mavzuga bir necha rassomlarning suratlaridan foydalanish
mumkin. Ularni o‘zaro taqqoslab va badiiy asar matni bilan solishtirib
muallif ko‘rsatgan tasvirlash asosida rassomlar tasawurida obrazlar paydo
bo‘lishini, bir-biridan farq qilishni yaqqol ko‘ramiz. Jadvallar, sxemalar,
grafiklaming fotosurat va suratlaming ustunligi shundan iboratki, ularning
yordamida hodisalar, ulardagi o‘zgarishlar bog'liqliklarni yaqqol ko‘rsatish
mumkin. Misol uchun, jadvalda bolaning yoshiga qarab eslab qolish
jarayonini o‘zgarishi dinamikasini ko‘rsatish mumkin. Sxemada faqatgina
asosiylari ko‘rsatiladi va talabalarda psixik hodisalar haqida umumiy
tasawurlar yaratishga yordam beradi. Misol uchun, analizatorlar tuzilishi
sxemasida hamma analizatorlar uchun umumiy bo‘lgan anatomik tuzilishi,
vazifalarini ko‘rsatish mumkin.
Talabalarning idroki ular ko‘rayotgan illustratsiyalarni nazariy qoidalar
bilan bog'lab ularning asosiysini, muhimligiga qarab yo‘naltirib boshqarib
borish kerak. Talabalar o‘zlari buni tushunib va o‘zlari asosiysini ajratib
oladilar, deb o‘ylash kerak emas. Misol uchun, turii ko‘rinishni chalg'ituvchi
tasvirli jadvalni namoyish etib, talabalarga qabul qilishda yuzaga keladigan
xatolar sabablarini ko‘rsatib berish, har qanday illuziyada uning yaxlitligi,
insonning undagi ilgarigi tajribasi, uning idrok etishi munosabati kabi idrok
xususiyatlarini mavjudligini tushuntirib berish kerak. Agarda ana shunday
tushuntirish berilmasa, idrok qilishning xususiyati sifatida illuziya haqida
21

talabalarda xato tushuncha paydo bo‘lishi mumkin. Lekin
mashg'ulotlarni illustrativ materiailar bilan haddan tashqari to‘ldirib yuborish
ham kerak emas. Ushbu psixoiogik tushuncha bilan bog'liq bo‘lganlari bilan
cheklanish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Ko‘rgazmalilik vositalaridan yana bin kinofilm hisoblanadi.
Kinofilmning boshqa ko‘rgazmali vositalardan ustunligi, uning
dinamikligidir. Filmlarda hodisa va harakatlarni ko‘rsatib beradilar, ulardagi
o‘zgarishlar jarayoni yaqqol ko‘rinadi, bular statistik ko‘rgazmalilikdan
iborat emas.
Mustaqil ishlarda va ma'ruzalarda talabalarga ilmiy tadqiqotlar,
pedagogik amaliyot, hayotda va badiiy adabiyotlardagi faktlari bilan duch
kelishiga to‘g'ri keladi, ular psixoiogik tushunchalarni aniqlashtirish uchun
so‘zli ko‘rgazmalar vositasi sifatida xizmat qiladi. Bu faktlaming hammasi
ham talabalar bevosita qabul qilmaydilar, ba'zilarini so‘zli ifoda etib berish
talab etiladi. Psixoiogik tadqiqotlar juda ko‘p amaliy materiallarga ega,
ulardan psixologiya o‘qituvchisi psixika qonuniyatlarini tushuntirib berishda
foydalanishi mumkin. Mashg'ulotda foydalaniladigan hanuna psixik faoliyat
faktlari o‘qituvchi tomonidan chuqur o‘rganilib chiqilgan bo‘Iishi kerak.
Amaliy faktning tahlil qilinishi birinchi navbatda bu faktdan umumiy psixik
qonuniyatlarni ajratib ohshga qaratiladi.
Psixologiya o‘qituvchisining ishlarining muhim tarkibiy qismi
talabalaming mustaqil ishlarini tashkil etish hisoblanadi. Mustaqil ishlar bu
talabalar oldiga ularni yechish yo‘llari va vositalarini mustaqil izlashi talab
etuvchi masalalar qo‘yish orqali ularning idrok etish faoliyatlarini
faollashtiradi, ulami yanada maqsadga intilishini kuchaytiradi. Natijada,
talabalarda bilimlarga talab oshadi, psixologiyaga qiziqishlari rivojlanadi va
bilimlarini chuqurlashtirish hamda kengaytirishga intiladi.
22

Turli xil mustaqil ishlar davomida talabalar psixik hodisalar haqida
tasawurlarini boyitadilar, psixoiogik bilimlarini amalda qo‘llashga
o‘rganadilar. Psixoiogik mazmundagi maqolalardan referatlar yozish ham
talabaning ilmiy faoliyatlaridan biridir. Psixologiya o‘qituvchisi alohida
mavzular bo‘yicha ularni talabalar mustaqil ishlab chiqishlari uchun ba'zi
savollarni ajratib ko‘rsatishi mumkin. Bu savollarni yechimini topish uchun
mustaqil o‘qishga zarur bo‘lgan adabiyotlarni tanlab, alohida talabalarga
mavzu bo‘yicha referat yozishni topshiradi, ularga o‘qiganlarini
tushuntirishga yordam beradi, asosiy fikrlarni qisqacha ifoda etib beradi.
Referat psixologiya mashg'ulotlarida muhokama etiladi va o‘qituvchi
rahbarligi ostida talabalar xulosalar chiqaradilar. Kursning alohida mavzusi
bo‘yicha illustrativ materiailar tanlash o‘qituvchining topshirig'i bo‘yicha
tajribalar mustaqil ravishda fotosuratlar, suratlar, badiiy, asarlardan lavhalar
to‘plab ulardan psixologiya mashg'ulotlarida o‘qituvchi tomonidan
foydalanilishi mumkin.
O‘quvchilarni kuzatish va o‘zini o‘zi kuzatish.
Bolalarning o‘quv faoliyati, ularning hulqini turli vaziyatlarda kuzatib
borish, kuzatishlar natijalarini tahlil qilib, talabalar o‘qituvchiga zarur
bo‘lgan mahorat va ko‘nikmalarni egallaydilar. Kuzatishlar jarayonida ularda
savollar yuzaga keladi. Bu savollarga javoblar iziash talabalarni kitobga
murojaat etishga, o‘ylashga majbur etadi. Bolalar harakatlarini, ularning
qoloqligi sabablarini tushuntirishga intilib, talabalar psixologiya
mashg'ulotlarida olgan bilimlaridan foydalanadilar, ularning hayotiy, amaliy
ahamiyatini tushunib yetadilar.
O‘qituvchining maslahati bilan kuzatayotganlarini yozib beradilar: o‘z
kechinmalarini, filer, harakatlarini, o‘zlarini kuzatish ma'iumotlarini tahlil
qilib, talabalar ularda u yoki bu narsalami sezish va harakatlarni keltirib
23

chiqargan sabablarini aniqlashga intiladilar, o‘z xarakterlarida odamlarga
munosabatlaridagi o‘zgarishlarni kuzatadilar.
. Badiiy adabiyot asarlari va biografik materiallarni tahlil qilish. Badiiy
asar qahramoni, bolaligi tasvirini, biografik ma'lumotlar, materiailar
kundaliklarini tahlil qilib, talabalar undan bola va o‘smir shaxsining
shakllanishi qonuniyatlarini namoyon bo‘Iishi bilan bog'liq aniq faktlami
topadilar.
Psixoiogik tajriba o‘tkazish. Psixologiya fanining ko‘plab mavzulariga
oddiy, oson amalga oshiriladigan tajribalarni tanlab olish mumkin. Ularni
talabalar o‘zlari bajarishlari mumkin. Talabalarga tajriba o‘tkazishni
topshirib, psixologiya o‘qituvchisi ular oldiga aniq maqsadni qo‘yishi, uni
o‘tkazishga doir aniq ko‘rsatmalar berishi, talabalarga tajriba natijalarini
tahlil qilib chiqishga va xulosa chiqarishga yordam berishi kerak. 4
2.2 § . Psixoiogik bilimlarni qoilashni talab etuvchi savollar
Agarda talabalar psixik faoliyat va uning namoyon bo‘lishining alohida
faktlari, umumiy qonuniyatlarini izlab, topa olishni o‘rganib olmasalar,
ularning xotiralarida uzoq muddat saqlab qola olmaydiiar, shuningdek,
psixoiogik bihmlar rasmiyligicha qoladi. Masalalarni tuzishda psixologiya
o‘qituvchisi ularning pedagogik faoliyati davomida yuzaga kelishi mumkin
bo‘lgan savollardan foydalanishi kerak. Bu savollarni talabalar oldiga
yangiliklarni tushuntirishda qo‘yish mumkin. Ular talabalaming mustaqil
ishlari uchun berish mumkin. Ular jamoa bo‘lib muhokama qilib javoblar
olgani yaxshi natija beradi. U holda ham bu holda savollarga javoblarni
muhokama qilish va to‘g'ri xulosani iziash albatta, bajarilishi kerak. Masalan,
moslashish kabi sezgi qonuniyatini tushuntirib, talabalar oldiga shunday
savol qo‘yish mumkin: «Nima uchun og'riqqa moslashish bo‘lmaydi?». Bu
4
https://lex-uz.translate.goog/ru/docs/4417140.
24

savolga javob berish uchun og'riq hislarini signal sifatidagi ahamiyatini
aniqlab olish kerak. Bu savolga javob talabalarga organizmning muhitga
moslashishi jarayonida sezgilaming biologik ahamiyatini tushuntirishga
yordam beradi.
Psixologik bilimlarning kengayishi va chuqurlashishiga psixologiya
bo‘yicha auditoriyadan tashqari mashg'ulotlar yordam beradi. Auditoriyadan
tashqari mashg'ulotlar davomida talabalar kitob bilan jiddiy ishlash mahorati
va ko‘nikmalarini egallaydilar, oddiy kuzatishlar va murakkab bo‘lmagan
tajribalar o‘tkazishga o‘rganadilar. Auditoriyadan tashqari ishlar, jamiyat
tomonidan qo‘yiladigan savollarga mustaqil javoblar izlash talabini
kuchaytiradi.
Savol va javob kechalari. Ana shunday kechalar auditoriyadan tashqari
ishlami boshlashda foydali, chunki talabalar savollariga javob berib,
psixologiya o‘qituvchisi shu bilan psixologiya sohasida chuqur ishlash
kerakligini ko‘rsatadi va shu maqsadda to‘garak tashkil etishni taklif etadi.
Talabalarni yozma holda bergan savollarini oldindan guruhlariga ajratib olish
maqsadga muvofiqdir. Bu savollarning ba'zilariga o‘qituvchining topshirig'i
va yordami bilan talabalar o‘zlarini tayyorlashlari mumkin.
Psixologik to‘garak. To‘garakda ishtirok etib talabalar ma'ruzalar va
referativ axborotlar berishlari mumkin. Hisobot va axborotlar mavzulari
psixologiya kursi dasturi mavzularini takrorlamasligi kerak. Ularda dasturga
kiritilmagan, lekin talabalarning turli hayotiy faktlar bilan duch kelganlarida
ilmiy tushunchaga ega bo‘lmagan va shuning uchun ko‘pincha noto‘g'ri
talqin etiladigan savollarni yoritish kerak. Bularga misol qilib, shularni
ko‘rsatish mumkin: «Tush va tush ko‘rish», «Ta'sir ko‘rsatish, o‘zini
ishontirish va gipnoz», «Psixikaning sirli hodisasi», «Shaxs va aql»,
«Hayvonlar aqllari». To‘garaklarda raisol uchun, ana shu savollarni qo‘yish
va muhokama qilish mumkin:
25

• psixikaga doir materialistik va idealistik qarashlar;
• oliy nerv faoliyati fiziologiyasi bo‘yicha yangi ma'lumotlar;
• ijodiy faoliyat psixologiyasi (bu savol yoshlami har doim qiziqtirib
kelgan);
• tibbiyot psixologiyasi masalalari (bu yerda, inson psixikasi psixologik
o‘zgarishining ba'zi ko‘rinishlarini ko‘rib chiqish mumkin);
• shaxs irodasi va xarakteri shakllanishi bilan bog'Iiq savollar.
To‘garakda ishlashga qiziqish odatda, xotirjam erkin vaziyatda
psixologiyaga doir savollari, talabalarni qiziqtirgan muammolar, ularga
yangi bilimlar beradigan masalalami o‘rganib chiqish bilan yuzaga keladi.
Talabalarning hisobotlarini muhokama qilish jarayonida yangi savollar paydo
bo‘ladi, ular to‘garakning keyingi mashg'ulotlarida muhokama qilinadi. Shu
bilan birga bahslashishdan qochish kerak emas. Ba'zi savollarni bilib turib
muhokamaga qo‘yish kerak. Bunday tortishuvlar talabalar himoya qilayotgan
qoidalami mustaqil ravishda chuqur o‘rganib chiqishni talab etadi.
Tortishuvlar aqlning tanqidiyligi va o‘tkirligini rivojlanishiga yordam beradi,
shuningdek, kitoblarga murojaat etish, qo‘yilgan savolga javob izlash,
muammoni isbot qilish, taqqoslash va muhokama etishga chorlaydi. Lekin
bahslashuvga yaxshi tayyorlangan bo‘lishi, bahs ishtirokchilari esa o‘z
chiqishlarirri oldindan tayyorlashi kerak.
Uchrashuviar - kechalari. Bu uchrashuvlar eng yaxshi o‘qituvchilar,
bolalar uchun teatr qo‘ygan rejissyorlar bilan, bolalar qonunbuzarliklari bilan
shug'ullanuvchi prokuratura xodimlari bo‘lishlari mumkin. Bu uchrashuv
kechalari ham oldindan tayyorlanadi. Muhimi talabalarni qiziqtiradigan
savollarni belgilab olish kerak. Suhbat mazmuni bola shaxsi shakllanishi
haqida, bolalar psixikasi xususiyatlari to‘g'risida talabalarning psixologik
bilimlariga asoslanishi kerak. Muhokama etiladigan savollar orqali ular
26

suhbatga tayyorlanib borishlari uchun talabalarga oldindan ma'lum qilgani
maqsadga muvofiqdir.
Kichik tajriba tadqiqotlari. Bunday murakkab bo‘lmagan tajribalarni
talabalar mustaqil ravishda o‘qituvchi rahbarligida o‘zlari o‘tkazadilar.
Natijalari haqida talabalar to‘garak yig'ilishlarida yoki buning uchun maxsus
tashkil etilgan majlislarda axborot berishlari mumkin. Bu axborotlarda
psixologlarning tajriba ishlari natijalari ham keltirilishi mumkin.
Talabalarni militsiyaning bolalar xonasi ishida ishtiroklari, bu yerda ular
nazoratsiz bolalar oilaviy va turmush sharoitlari bilan tanishadilar, balog'atga
yetmaganlar ishlarini ko‘rishda ishtirok etadilar, militsiya ro‘yxatida turuvchi
bolalar va o‘smirlarni individual otaliqqa oladilar. Psixologiya o‘qituvchilari
ularga kerakli yordam ko‘rsatadilar, maslahatlar beradilar. Auditoriyadan
tashqarida bajargan ishlari haqida ma'lumotlar psixologik to‘garaklarda
muhokama qilinadi. 5
Bolalar bilan ishlab, ulaming xulqidagi chetlanishlarni sababini aniqlash
va ularni bartaraf etishga intilib talabalar bola psixikasi va uning shaxsi
shakllanishini sharoitlarini yaxshiroq tushuna boshlaydilar. Bu faoliyat ijodiy
xarakterga ega bo‘ladi, talabalarda o‘z ishlarining natijalariga erishishga
intilish uyg'otadi, to‘g'ri qarorlarni mustaqil izlashga undaydi, odamlarga
o‘ylab va e'tibor bilan munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi.
Talabalarning maktabdagi tarbiyaviy ishlari o‘quvchilarni o‘rganish va
ularni psixologik tuzilishini tavsiflash hamda auditoriyadan tashqari ishlarda
muhokama etilishi mumkin. To‘garak yig'ilishlarida bolalarning odoblari,
ularga ta'sir ko‘rsatish choralari muhokama qilinadi, o‘quvchilar
mustaqilligi va faolligi o‘rganiladi, bolalar jamoasida yuzaga
5
Abdullaeva, B. S., Sobirova, M. A., Abduganiev, O. T., & Abdullaev, D. N. (2020). The specifics of modern legal
education and upbringing of schoolchildrenin the countries of the post-soviet world. Journal of Advanced Research
in Dynamical and Control Systems, 12(2), 2706-2714.
27

keladigan turli munosabatlar, shaxs shakllanishi va uning rivojlanishi bilan
bog'liq boshqa masalalar muhokama etiladi.
O‘qib chiqqan kitobidagi qahramonlarining harakatlari va xarakterlarini
muhokama qilish. Bunday ishlaming maqsadi-odamlarning psixologik
xususiyatlarini ochish, ularning harakatlari va ishlari sabablarini, hayot
sharoitlarini ya tarbiyaning shaxs shakllanishiga ta'siri o‘rganiladi.
Muhokama asari tanlaganda, unda ishtirok etayotgan shaxslarning fikrlari va
hissiyotlari, ularning harakatlari sabablari aniq, yaqqol ko‘rsatilgan bo‘lishi
kerak. Turli sinflarda, turli sharoitlarda shaxs shakllanishi haqida filer
yuritish mumkin bo‘Igan asarlar qiziqarli bo‘ladi.
Psixologik jurnal Unda auditoriyadan tashqari turh xil ishlar haqida
ma'lumotlar, biror-bir muammoni muhokama qilish, o‘quvchilar savollariga
javoblar, turli pedagogik va psixologik masalalar hamda yangi qiziqarli
psixologik faktlar bo‘lishi mumkin. Boshqa gazeta, jurnallar, kitoblar
maqolalardan foydalanish mumkin. O‘quvchilar qiziqishini jalb etish uchun
jurnalning bir .sonida tushuntirish bermasdan va o‘quvchilarga ular haqida
o‘ylab ko‘rishni, ularni o‘zlari tushuntirib berishlarini taklif qilingan faktni
keltirish lozim. Jurnaldagi faktlarni tushuntirish uchun foydalanish mumkin
bo‘Igan adabiyotlarni keltirish kerak. Keyingi sonida talabalarning o‘zlari
topgan javoblarini keltirish lozim.
Auditoriyadan tashqari ishlar psixologiya o‘qituvchisidan ko‘p vaqt
talab etib, talabalarning psixologik bilimlarini o‘zlashtirish ishlarida juda
samaralidir.
28

II.Bobga xulosa
Psixologik diagnostika - bu odamlarning psixologik va psixofiziologik
xususiyatlarini baholash, o'lchash, tasniflash, shuningdek, ushbu usullardan
amaliy maqsadlarda foydalanish usullarini loyihalash haqidagi fan.
Psixologik diagnostikaning ikkita funktsiyasi mavjud - ilmiy va amaliy.
Birinchisi uni tadqiqot sohasi sifatida tavsiflaydi va psixodiagnostika
usullarini loyihalash faoliyatini ifodalaydi. Ular amaliy maqsadlarda
qo'llanilganligi sababli ko'rsatkichlarning aniqligi va ob'ektivligini oshirish
bilan bog'liq maxsus talablar qo'yiladi, ular ma'lum qoidalarga muvofiq
ishlab chiqiladi va bir qator mezonlar bo'yicha tekshiriladi. Bu, birinchi
navbatda, ularning sifati va amaliy foydaliligini, qo'llaniladigan
muammolarni hal qilish uchun mosligini baholash uchun amalga oshiriladi.
Psixodiagnostika usullari - bu odamlarning individual psixologik
xususiyatlarini o'lchash va baholash uchun mo'ljallangan o'ziga xos
psixologik vositalar.
Psixodiagnostikaning ikkinchi funksiyasi diagnostika usullaridan
foydalangan holda amaliy psixologlar tomonidan amalga oshiriladi.
Psixodiagnostika-amaliyotchilar shaxsning individual xususiyatlarini
o'lchaydilar, tahlil qiladilar, baholaydilar yoki har qanday belgi bilan
birlashtirilgan odamlar guruhlari o'rtasidagi farqlarni aniqlaydilar. Amaliy
psixologlarning bunday faoliyati diagnostika deb ataladi va muayyan amaliy
muammolarni hal qilish uchun amalga oshiriladi. "tashxis" so'zi
(yunonchadan. tashxis) tan olishni, aniqlashni bildiradi.
Diagnostika texnikasini ishlab chiqish murakkab jarayon bo'lib, kundalik
g'oyalardan sezilarli darajada farq qiladi, bu shunchaki vazifalarni yaratish
yoki savollarni shakllantirish uchun etarli. Psixodiagnostika vositalariga
noto'g'ri yuzaki va sodda munosabat, agar "psixologik test" deb ataladigan
bo'lsa, bu ilmiy asosga ega bo'lmagan va zarur tekshiruvdan o'tmagan har
29

qanday vazifalar to'plamidir. Ixtirochi Tomas Edison bunday g'oyalarga
maftun bo'lib, u 1921 yilda test sifatida Edisonning o'zi juda oddiy deb
hisoblagan tasodifiy savollar to'plamini taklif qildi. Ular orasida, masalan:
"Dunyodagi eng katta teleskop nima?", "20x30x10 futlik xonadagi havoning
og'irligi qancha?", "AQShning qaysi shahri kir yuvish mashinalarini ishlab
chiqarishda etakchi hisoblanadi. ?". Kollej bitiruvchilari ushbu "sinov"
savollariga faqat bir nechta to'g'ri javob bera oldilar va bu test usulining
ishonchliligi pasayib ketishiga, psixologik diagnostikaning ilmiy nufuzining
pasayishiga olib keldi.
Hozirgi vaqtda diagnostika texnikasi nazariy asosga ega bo'lsa va
belgilangan uslubiy mezonlarga javob bersa, sezilarli foydali natijalar berishi
mumkinligi umumiy qabul qilinadi. Shuning uchun metodlarni yaratish juda
ko'p tadqiqot va uslubiy ishlarni talab qiladi. Ammo bunday ish muqarrar,
chunki psixologik diagnostikaning katta ijtimoiy ahamiyati, uning amaliy
ahamiyati e'tirof etiladi.
30

Umumiy xulosa
Xulosa qilib aytish kerakki Psixologiyada shaxs tushunchasi. Inson,
odam ko‘plab fanlarning o‘rganish ob’ekti bo‘lib hisoblanadi. Ular
odamlarning turli tomonlarini va hayot tarzini, rivojlanishi va boshqalarni
o‘rganadi. O‘z ob’ektini belgilash va ta’riflash uchun turli tushunchalar
qo‘llaniladi. Psixologiya fani odamni jamiyatda, boshqalar bilan
munosabatda bo‘luvchi ongli faoliyat sub‘ekti sifatida o‘rganadi. Psixologiya
fani odamni ta’riflashda ko‘plab tushunchalar qo‘llaniladi. Shu jumladan
«shaxs», «individ», «individuallik» tushunchalari ham qo‘llaniladi.
Odamning insonlik jinsiga mansubligi individ tushunchasi bilan
ifodalanadi. Katta yoshdagi kishilar, chaqaloqlar, tilni va oddiy malakalarni
o‘zlashtira olmaydigan ruhiy kasallar (telbalar) ham individdir. Individ
tushunchasida kishining biologik turga mansubligi aks ettirilgan. Barcha
kishilar odamlar individdir.
«Individ» tushunchalar kishining nasl-nasabi ham mujassamlashgandir.
Yangi tug‘ilgan chaqaloqning ham, katta yoshning ham, tafakkurni ham, akli
zaif ovsarni ham, yovvoyilik bosqichidagi qabilaning vaqilini ham,
madaniyatli mamlakatda yashayotgan yuksak bilimli kishini ham individ deb
hisoblash mumkin.
Individ sifatida kishi alohida sotsial fazilat kashf etadi, shaxs bo‘lib
yetishadi. Individ sifatida dunyoga kelgan odam keyinchalik, jamiyatdagina
shaxs ga aylanadi. Ijtimoiy munosabatlarga kirishuvchi, ijtimoiy taraqqiyotda
ishtirok etuvchi odamgina shaxs deyiladi. Shaxsning eng asosiy belgisi-uning
ongli faoliyat egasi ekanligidir. Ma’lumki kishi ongi faqat jamiyatda,
boshqalar bilan o‘zaro munosabatda til yordamida ijtimoiy tajribani
o‘zlashtrishda shakllanadi. Binobarin shaxs ham faqat jamiyatdagina shaxsga
aylanishi mumkin.
31

Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi
gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma.
Toshkent. Fan va texnologiya . 2012- yil .
Qo ’ shimcha adabiyotlar
1. Дубровина И. В. Психологическая служба образования: научные
основания, цели и
средства //Психологическая наука и образование. – 1998. – Т. 3. – №. 2.
2. Jimerson S. R., Oakland T. D., Farrell P. T. (ed.). The handbook of international
school
psychology. – Sage, 2007.
32

3. Fagan T. K., Wise P. S. School psychology: Past, present, and future. – NASP
Publications,
4340 East West Highway, Suite 402, Bethesda, MD 20814 2000.
4. https://lex-uz.translate.goog/ru/docs/4417140 .
5. Makhmutovna T. K., Ibragimovna T. I. Specific features of the pedagogical
process focused
on increasing the social activity of youth //Asian Journal of Multidimensional
Research (AJMR). – 2020. – Т . 9. – №. 6. – С . 165-171.
6. Abdullaeva, B. S., Sobirova, M. A., Abduganiev, O. T., & Abdullaev, D. N.
(2020). The specifics of modern legal education and upbringing of
schoolchildrenin the countries of the post-soviet world. Journal of Advanced
Research in Dynamical and Control Systems , 12 (2), 2706-2714.
7. Oglu, Abduganiev Ozod Tursunboy. "Pedagogical Conditions And Mechanisms
Of Development Of Social Active Civil Competence In Students." Turkish Journal
of Computer and Mathematics Education 12, no. 7 (2021): 433-442.
8. Abduganiyev, O. T. (2022, December). FACTORS AFFECTING THE
DEVELOPMENT OF SOCIALLY ACTIVE CITIZENSHIP COMPETENCE IN
STUDENTS. In E Conference Zone (pp. 10-13).
9. Abduganiev O. Developing Student Civil Competency //Eastern European
Scientific Journal. – 2019. – №. 1.
33

Oliy ta’lim muassasalarida psixologik xizmat ishining yo‘nalishlari

Купить