Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 147.5KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2024
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Psixologiya

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

537 Sotish

Oliy ta’lim muassasalarida psixologik xizmat ishining yo‘nalishlari

Sotib olish
Oliy ta’lim muassasalarida psixologik xizmat ishining yo‘nalishlari Mundarija: Kirish ............................................................................................................................................................ 2 I.Bob.Oliy o‘quv yurtlarida psixologiya o‘qitish metodikasining umumiy masalalari ................................... 4 1.1§. Oliy o‘quv yurtlarida psixologiya o‘qitish metodikasining umumiy masalalari .................................... 4 1.2§. Psixologiya kursining o‘qitish vazifalari va tamoyili. ............................................................................ 6 II.Bobga xulosa ........................................................................................................................................... 10 II.Bob. Psixoiogik bilimlarni qoilashni talab etuvchi savollar ...................................................................... 12 2.1§. Psixik hodisalami ilmiy tushuntirish .................................................................................................. 12 2.2§. Psixoiogik bilimlarni qoilashni talab etuvchi savollar ........................................................................ 24 II.Bobga xulosa ........................................................................................................................................... 29 Umumiy xulosa .......................................................................................................................................... 31 Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 32 1 Kirish Kurs ishining dolzarbligi: Psixologiya tarixi fanining predmeti va vazifalari mavzusini o‘tishdan maqsad, ya’ni psixologiya fani X1X asrning 2- yarmida alohida fan sifatida ajralib chiqdi, shunday ekan, demak, psixologiya fanining ilk ilmiy-dunyoviy g’oyalarini ilgari surgan olimlar va faylasuflarning ta’limotlarini o‘rganib chiqamiz, ulardagi ong tushunchasi tana, ruh, jon haqidagi materialistik va idealistik oqimlari namoyondachilarining qarashlarini va asarlarini bilishdan iboratdir. SHundan avvalo insoniyat tomonidan hayvonlarga va insonlarga bo‘lgan psixik hayot hodisalari tomonidan hayvonlarga va insonlarga xos bo‘lgan psixik hayot hodisalari haqidagi bilimlarning asta-sekin to‘planib borishi tarixi ekanligini tushuntirishdan deb bilamiz. Psixologiya tarixi uzoq o‘tmishdan totib to hozirgi kunga qadar psixologik haqidagi fikrlarning paydo bo‘lishi va uning rivojlanishini o‘rganadi. Psixologiya o‘zining uzoq o‘tmishiga va qisqa tarixiga ega.Psixologiya haqidagi dastlabki fikrlar bundan ikki yarim ming yil ilgari paydo bo‘ldi. Psixologiya fan sifatida X1X asrning ikkinchi yarmigacha falsafa fanining tarkibida rivojlangan. Ilmiy psixologiyagacha bo‘lgan davrda psixologiya dastlabki og’zaki fan sifatida, keyin esa yozma fan sifatida mavjud bo‘ldi. SHunga qaramasdan insonlarning jamiyatga, tabiatga va tirik mavjudotlarga va ijtimoiy muhitga nisbatan bo‘lgan munosabatlari ma’lum funktsiya va mexanizmlar yordamida qanday amalga oshirilishi, bu mexanizmlar asosini nima tashkil qilishi savol tariqasida namoyon bo‘lar ekan. Psixologiya haqidagi dastlabki fikrlar Antik filosofiya da vujudga kela boshladi. Kurs ishining maqsadi - tаlаbа, shахs, mulоqоt, fаоliyat, individuаl хususiyatlаr yuzаsidаn tushunchа, tаsаvvurgа egа bo‘lish bilаn birgа аmаliy fаоliyatgа tаdbiq etish bo‘yichа ko‘nikmаlаrigа egа bo‘lishlаri kеrаk. 2 Kurs ishining vazifasi- tаlаbа shахsdаgi psiхоlоgik jаrаyon, hоlаtlаrni yuzаgа kеlish mехаnizmlаri, qоnuniyatlаri tuzilishi, tаshqi оmillаr tа’sirigа bеrilish jiхаtlаrigа dоir mаlаkаlаrigа egа bo‘lishi kеrаk. Umumiy psixologiya kursini chuqurroq o‘zlashtirishda yosh fiziologiyasi, falsafa, pedagogika va shu sinari fanlar katta ahamiyatga egadir. Kurs ishining ob’ekti: Umumiy psixologiyani o‘rganish jarayonida talabalar kompyuter texnikasidan foydalanadilar. Bunda talabalar turli xildagi psixologik testlar yordamida shaxsning xotira, tafakkur, temperament, xarakter xususiyatlarini hamda psixik taraqqiyotning umumiy qonunlarini o‘rganishni bilib oladilar. Kurs ishining predmeti: Talabalarning psixologiya fanini o‘zlashtirishlari uchun o‘qitishning ilg’or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi informatsion-pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. Fanni o‘zlashtirishda darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, ma’ruza matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallardan foydalaniladi. Ma’ruza va seminar darslarda mos ravishdagi pedagogik texnologiyalardan foydalaniladi. 3 I.Bob.Oliy o‘quv yurtlarida psixologiya o‘qitish metodikasining umumiy masalalari 1.1 § . Oliy o‘quv yurtlarida psixologiya o‘qitish metodikasining umumiy masalalari O‘qitish maqsadlari va o‘quv fani mazmuni har doim ham o‘zaro bog'liqdir. Fanning mazmuni bari-bir borib o‘quv maqsadlarini ta rkib topishiga turtki bo‘ladi. Psixologiya o‘qitish maqsadlari gumanilar fan sifatida uning mazmuni, xususiyatlari bilan belgilanadi. Psixologik idrok etishning o‘ziga xosligini har doim ham gumanitar bilim sohasi bilan bog'lamaydilar. Bu borada boshqa nuqtayi nazarlar ham mavjud. Ular psixologiyani birinchi navbatda tabiiy, biologik yoki bioijtimoiy fan sifatida talqin etilishi natijasida, psixologiya fani haqidagi tortishuvlardan ancha aniq ifoda etilgan. V.Ya. Lyadus fikricha, psixologiyani ijtimoiy — tarixiy fan sifatida talqin etish kerak, bu esa uning tarkibidagi tadqiqotlar tabiiy fanlar usullarini rad etmaydi. Ammo uning asosiy mohiyatida ijtimoiy fanlar va gumanitar idrok etish usullari o‘ynaydi. Gumanitar idrok etish - ilmiy idrok etishning alohida turi, bo‘lib tabiiy fanlarga o‘xshash o‘rganilayotgan obyektga subyektning boshqacha munosabatini ko‘zda tutadi. Gumanitar idrok etishning diqqat markazida buyumlar boidi. Shuningdek, u quyidagicha izohlanadi. Shaxs emas, subyekt - obyekt emas, subyekt - subyekt munosabatlari bo‘ladi deb ta'kidlaydi M.Vaxtinning fikricha, buyumni idrok etish va shaxsni idrok etish — ikki har xil narsalardir. Buyumni bir tomonlama subyektni oxirigacha idrok etiladi. Shaxs idrok etiluvchi sifatida idrok etish «aniqligini», talab etmaydi, balki «kirib borishni» talab etadi. Idrok etish — anglanganlik har doim ham ikki tomonlama harakat. Idrok etuvchi subyekt — idrok etiluvchi subyekt munosabatlari - dialogdan iborat. Dialog esa vaziyatda bo‘ladigan ko‘rinishlarinigina ko‘rsatishni ko‘zda tutmay, kontekstlari tugatilmas 4 turlarida berilgan ma'nolarini ham ochib berishni ko‘zda tutadi. Shuning uchun dialogning oxiri yo‘q, chunki haqiqiy tushunish tarixiylik va shaxslashtirilgan. Bu holat gumanitar tushunchada aniqlik va tushunish ko‘rsatkichlariga tabiiy fanlar ko‘rsatkichlaridan farqli o‘ziga xoslikni beradi. Gumanitar idrok etishning aniqligi (identifikatsiya) bir xilligini aniqlashdan iborat emas, balki «begonani xuddi o‘zinikiga o‘xshatmay begonaligini» yengib o‘tishdir, ya'ni idrok etuvchi va idrok etilayotganning o‘zaro bog'liqligiga, kirib borganligi darajasidan iboratdir. Psixologiyada o‘qitish xususiyatlarini tushunishda muhim bo‘lgan gumanitar idrok etishning yana bir xislati bu psixologik idrok etishning prinsipial ravishda geterogenligidir va ko‘p jihatdan rasmiylashgan faqatgiria ilmiy - nazariy, mantiqiy fikrlashni nazarda tutib qolmay, balki obrazli, badiiy, tasviriy, hayoliy, ko‘rgazmali - amaliy fikrlashni ham ko‘zda tutadi. Gumanitar idrok etish xususiyatlaridan kelib chiqib quyidagi tarzda psixologiya o‘qitish maqsadlarini mutaxassis -psixologlar va pedagogik faoliyatida o‘qitish tizimida psixologiyani o‘rganuvchilar uchun ham belgilanishi mumkin. Psixologiyani o‘qitishdan maqsad — odamlarning hayot faoliyatida ularning o‘zaro aloqa munosabatlarini o‘rnatish, bihsh usullarini nazariy va amaliy egallab olishdir. Psixologik idrok etishning xususiyati bilim va harakatlari birligidan iboratdir. Shuning uchun ikki tomonga yo‘nalgan ya'ni — o‘ziga va boshqa odamlarga yo‘nalgan harakatlar usuliga ega bo‘lmagan nazariy idrok etish - bu ilmiy psixologik bilim emas, psixologik idrok etish va harakatlar usullari o‘zini anglash birligtga erishish maqsadida amalga oshiriladi. Psixologiya fanini o‘qitish faqatgina boshqa odamlar xulqi va fikrlash usulini qayta o‘zgartirish, balki o‘zini qayta tashkil etish mahoratini egallashga ham yo‘naltirilgan. Psixologiya o‘qitish metodikasining maqsadi 5 shaxsni idrok etish munosabatlari va ularni qayta o‘zgartirish usullarining birlashib ketganligi bilan belgilanadi. Albatta, bu maqsadga butun boshqa maqsadlar tizimini amalga oshirish bilan erishiladi. Bundan tashqari, u insonparvarlik tarbiyasi maqsadlari — dunyoqarashni shakllantirish, jamiyat qurilishida shaxsning amaliy yo‘nalganligi bilan bog'liq mutaxassisni o‘qitishning ancha dolzarb maqsadlari tizimiga kiritilgan. 1 1.2§. Psixologiya kursining o‘qitish vazifalari va tamoyili. Psixologiya o‘qituvchisi oldida har tomonlama muhim quyidagi vazifalar turadi: 1. Talabalarda — bo‘lajak o‘qituvchilarda - ilmiy dunyoqarash va shaxsning yuksak ma'naviylik sifatini tarbiyalash. 2. Talabalarda mutaxassislik yo‘nalishini tarbiyalash: o‘qituvchilik faoliyatiga qiziqishni, bolalarga muhabbat, bola shaxsi va uning psixologik xususiyatlarini shu bilimlarga asoslanib o‘quvchilar shaxsini shakllantirishda faol ishtirok eta oladigan bo‘lishi kerak. 3. Talabalarda psixologiyaning nazariy bilimlarini pedagogik amaliyotda qo‘llash mahoratini, o‘quv - tarbiyaviy jarayonini va o‘quvchi shaxsi shakllanishini kuzatishni rivojlantirish va tahlil qilish mahoratini o‘stirish, shu asosda ularning hulqida, o‘qitish ishlariga, o‘rtoqlariga munosabatida namoyon bo‘ladigan o‘quvchilarning psixik xususiyatlarining yuzaga kelishi va rivojlanish sabablari haqidagi xulosalar chiqarish mahoratini rivojlantirish. Pedagogik iristitutlarning talabalari psixologiyada psixikaning haqiqatdan aks ettirishi mohiyati ularning reflektorlik asosi haqidagi asosiy qoidalarini o‘zlashtirib olishlari, ularda ilmiy dunyoqarashni shakllanishining asosi bo‘lib xizmat kiladi. Psixik hodisalar ularning rivojlanishi va o‘zaro 1 Дубровина И. В. Психологическая служба образования: научные основания, цели и 6 bog'liqliklarini ko‘rib chiqib talabalarni tanqidiy fikrlashga o‘rganib qoladilar. Psixik hodisalarni to‘g'ri ilmiy tushunishga erishish orqali psixologiya o‘qituvchisi talabalarga diniy, xurofotlardan, psixikani manfaatparastlik qarashlaridan ozod boiishiga yordamlashadi. Psixologiya mashg'ulotlarida bayon etiladigan ilmiy qoidalar o‘qituvchi tomonidan rasmiy e'lon qilinmasligi va talabalar tomonidan mulohaza qilmay to‘g'ridan-to‘g'ri qabul qilinishi kerak emas. Psixologiya o‘qituvchisi talabalarni fanning asosiy qoidalari haqiqiyligiga ishontirishi uchun yetarlicha amaliy materiallarga ega bo‘lishi lozim. Shu bilan birga nazariy qoidalarni to‘g'riligini isbot etuvchi va talabalarning inson psixikasi qonuniyatlarini chuqur tushunishlariga yordam beruvchi tajriba psixologik tadqiqotlaming aniq ma'lumotlarini tanlab olishi muhimdir. Psixologiya o‘qituvchisi talabalar va o‘quvchilar olayotgan psixologik bilimlar abstrakt va rasmiy bo‘hb qolavermasliklari, ularning bo‘lajak pedagogik faoliyatlarida qo‘llanma, ishonchga aylanishiga intilishi kerak. Bunday ahamiyatlilikni kasb etishining asosiy sharti inson o‘z tajribasi orqali olgan bilimlarini tekshirib chiqishi, mustaqil o‘ylab olishi, idrok etayotganini boshdan kechirishi va unga nisbatan o‘z munosabatini aniqlab qolishi kerak. Aynan shuning uchun talabalarning mustaqil ishlari, inson psixik faoliyati haqida ma'lumotlar to‘plashlari, ularni tahlil qilish va tushuntirishlari uchun muhim ahamiyatga ega. Talabalarda ilmiy, nazariy-mustaqil materialistik dunyoqarashni shakllantirish uchun o‘qituvchi o‘zining psixologik bilimlariga hissiy munosabatini yaqqol ifoda etilganligi, bayon etilayotgan nazariy qoidalarini haqiqiyligi, to‘g'riligiga ishonishi juda muhim hisoblanadi. O‘qituvchining bunday munosabati talabalarda fanga qiziqishni oshiradi, psixologik bilimlami egallab olish va ularni mustaqil kengaytirishga intilishlariga sabab bo‘ladi. O‘qituvchi fanning zamonaviy holatini va hozirgi 7 davrda psixologik tadqiqotlarlardan toia xabardor bo‘lishi, o‘quvchilarda yuzaga keladigan savollarga javob bera olishi muhimdir. Talabalarda dunyoqarashni shakllantirish bo‘lajak o‘qituvchi shaxsining ma'naviy xislatlarini tarbiyalash bilan uzviy bog'liqdir. Shaxs muammosi psixologiya kursida markaziy o‘rinni egallaydi. Shaxsning shakllanishi jarayonida barcha psixik hodisalar yuzaga keladi va shaxs yaxlitligi ko‘rinishi sifatida qaraiadi. Psixologiya talabalariga inson ichki dunyosi ya'ni yo‘nalganlik, xarakteri, qobiliyatining shakllanish sharoitlari haqida ma'lumotlarni beradi. Psixologiya fanidan talabalar har bir o‘quvchining shaxs xususiyatlarini, uning qiziqishlari, ishtiyoqlari, qobiliyatlarini bilib olib ularga to‘g'ri ta'sir ko‘rsatadilar. Psbcologiya fani shaxsni o‘rganishga qaratilganligi talabalarda insonning ichki dunyosiga qiziqish, uning mohiyatini bilib olishga intilishi, boshqa odamlar va o‘zining shaxsiy psixik xususiyatlarini tushunishga chorlaydi, o‘z xotirasi, diqqati, irodasi, xarakterining sifatlarini bilib olishga intilish va ularni takomillashtirish o‘quvchilar va talabalarda o‘z-o‘zini anglashning shakllanishida katta ahamiyatga ega. Talabalarning inson ichki dunyosiga qiziqishlaridan mohirona foydalanib, psixologiya o‘qituvchisi ularga o‘zlarida ijtimoiy qimmatga ega bo‘lgan sifatlarini tarbiyalashda jamiyat oldidagi mas'uliyatlarini his etishga yordam beradi va shu orqali o‘z-o‘zini tarbiyalash vazifasini qo‘yadi. 2 O‘z-o‘zini tarbiyalash vazifasi talabalarning kasbiy yo‘nalishlari shakllanishi bilan uzviy bog'liqdir. Bu tushunchaga o‘z kasbiga qiziqish, yaxshi o‘qituvchi bo‘hb yetishish va ilg'or o‘qituvchiga xos bo‘lgan xususiyat va qobiliyatlarni o‘zida tarbiyalashga intilish kiradi. 2 Jimerson S. R., Oakland T. D., Farrell P. T. (ed.). The handbook of international school psychology. – Sage, 2007. 8 Ilg'or o‘qituvchilarning ishi bilan amaliyot o‘qituvchisi rahbarligi ostida maktabda oUb boriladigan kuzatishlar yordamida tanishish, ularning pedagogik mahoratlari mohiyatini tahlil qilish, pedagogik adabiyotlami o‘rganish talabalarga pedagogik faoliyatda hamma mohir - o‘qituvchilarga xos shaxsning ijobiy sifatlarini egallab oUshga imkon beradi. Har qanday kasbda bo‘lganidek, bo‘lajak o‘qituvchilar pedagogik faoliyatda zarur bo‘lgan bilim, mahorat va ko‘nikmalarni egallab olishlari kerak. Psixologiya o‘qituvchisi talabalarni maktabda o‘quv — tarbiyaviy ish sharoitida bolalarni kuzatishga, ulami o‘z kuzatishlarini tahlil qilishga o‘rgatadi, kuzatish jarayonida ularda paydo bo‘lgan savollarga javob topishga yordam beradi. Kuzatishlar davomida talabalarda shunday savollar paydo bo‘ladiki, ularga faqatgina psixologik qonuniyatlarni bilgan holdagina javob topish mumkin. Bu esa ularni psixologik adabiyotlami mustaqil o‘rganishga undaydi va shu orqali psixologik bilimlar to‘plash talabini yuzaga keltiradi. Talabalarni kuzatish va o‘z-o‘zini kuzatishlarini anglab olishlariga o‘rgatish uchun psbcologiya o‘qituvchisining o‘zi kuzatishni bilishi, o‘quvchilaming xulq-atvori psixologik hodisalami tahlil qilishi va umumlashtirishni bilishi kerak. Psbcologiya o‘qituvchisi o‘z oldiga qo‘yilgan vazifani bajarishi uchun dars o‘tish metodikasini yaxshi egallab olishi kerak. Psixologiyani o‘qitish metodikasini o‘qitishning alohida usul va usublarini o‘rganibgina qolmay, balki o‘qituvchiga o‘quv fanida eng asosiy mazmunini ajratib ko‘rsatishda, psixologik hodisalardan eng ishonchlilarini, pedagogik ahamiyatlilarini tanlab olishga yordam beradi. Metodik qo‘llanmalar psixologiya o‘qituvchisiga psixologiya fani asosida qanday asosiy qoidalar yotishini, butun materiallarni qaysi tartibda bayon etish kerakligini tushunib ohshga yordam berishi kerak. 9 II.Bobga xulosa Fanning tarixiy yo'lini o'rganish uning hozirgi holati va dolzarb vazifalarini tushunish, kelajakdagi tendentsiyalarini bashorat qilishning zaruriy shartidir. Psixodiagnostikaning paydo bo'lishi va rivojlanishini umumiy psixologik muammolar rivojlanishining ichki mantig'i asosida tushuntirib bo'lmaydi. Jamoatchilik so'rovlari amaliy psixologiyaning (va uning tarkibiy qismi sifatida psixodiagnostika) paydo bo'lishi va tez tarqalishini rag'batlantirdi, amaliyot nuqtai nazaridan istiqbolli usullarga katta qiziqish uyg'otdi. Fan tarixi ham odamlar hayotining ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarining o'zgarishlar tarixidir; fan jamiyat hayotiga to‘qilgan, u inson faoliyati shakllaridan biri bo‘lib, jamiyat taraqqiyoti bilan belgilanadi. Bu psixologik tashxisga ham tegishli. Psixologik diagnostikaning kelib chiqishini, uning bosqichlarining sababiyligini va tarixiy yo'l qonuniyatlarini bilgan holda, psixolog uning rivojlanishining asosiy yo'nalishlarini, sodir bo'layotgan o'zgarishlarning mohiyatini anglay boshlaydi, dolzarb muammolarga yaxshiroq yo'naltiriladi va adekvat. turli amaliy masalalarni yechishdagi imkoniyatlarini baholaydi. Tarixiy qarashlar, zamonaviy bilimlarni tarixiy kontekstga kiritish olimlarning yangi avlodlariga eski xatolarni takrorlamaslik, o‘tmishdagi adashishlardan xalos bo‘lish, o‘zidan oldingi olimlarning istiqbolli g‘oyalari va ishlanmalaridan samarali foydalanishga yordam beradi. Jamiyat uchun psixodiagnostika tarixini bilish, o'z faoliyatida yordam uchun professional diagnostikachilarga murojaat qiladigan uning vakillari uchun bir xil darajada muhimdir. Psixodiagnostika tushunchalari va usullarini shakllantirish va rivojlantirishdan mavhumlash, uning imkoniyatlarini noto'g'ri baholab, ikkinchisiga tegishli vazifalarni qo'yish mumkin emas. Shunday qilib, psixodiagnostika tarixida u bilan bog'liq asossiz yuqori umidlar amaliyot talablariga javob bera olmasligi uchun jamiyat tomonidan 10 umidsizlikka va keskin tanqidga olib kelgan davr allaqachon bo'lgan. Bu "sinov epidemiyasi" deb ataladigan davr (XX asrning 20-yillari), bu davrda tijorat va ta'lim tashkilotlarining katta talabi shoshilinch ravishda ishlab chiqilgan usullarning paydo bo'lishiga va ishga olishning muvaffaqiyatsiz urinishlariga olib keldi, ko'plab korxonalar malakasiz ishchilarni yolladi. 11 II.Bob. Psixoiogik bilimlarni qoilashni talab etuvchi savollar 2.1§. Psixik hodisalami ilmiy tushuntirish Psixik hodisalami ilmiy tushuntirish quyidagi qoidalar asosida qurilishi kerak: 1. Barcha psixik hodisalar psixologiyada haqiqatni aks ettirish sifatida qaraiadi. Faoliyat jarayonida dunyoni aks ettirib, inson atrof dunyodagi predmetlar va hodisalar haqida bilim oladi. Haqiqatni aks ettirish faol xarakterga ega bo‘ladi, chunki ular atrofni o‘zgartirib va qayta tashkil etish uning faohyati jarayonida sodir bo‘ladi. Insonning hamma idrok etganlari uning individual xususiyatlari, to‘plagan tajriba va bilimlarida aks ettiradi. Psixik faoliyati jarayonida inson ongida obyektiv dunyoning subyektiv obrazi shakllanadi. Psixika alohida usulda tashkil topgan materiya - miyaning xususiyatidir. Ilmiy tadqiqotlar ma'lumotlari, klinik kuzatishlar bu qoidaning to‘g'riligini so‘zsiz isbot etadi. Psixik hodisalar asosida tashqi muhit ta'siri ostida yuzaga keladigan miyaning reflektorlik faoliyati yotadi. Bu ta'sir ko‘rsatish miyada qo‘zg'ahsh va sekinlashish nerv jarayonlari, nerv aloqalari namoyon bo‘lishi bilan bog'liqdir. Miyaning reflektorlik faoliyati tashqaridan ta'sir ko‘rsatishga organizmning javob qaytarishini (ta'sirini) ta'minlaydi. Miya retseptorlariga keladigan javob ma'lumotlar ta'sirlanish samaraliligini belgilaydi. Javob afferentatsiyasi mavjudligi hisobiga inson va hayvonlarning organizm faoliyatini o‘zi boshqarishi mumkin bo‘ladi. Bu boshqarish faqatgina tashqi ta'sirlar bilan belgilanmay, ilgarigi ta'sirlar natijasida miyada tashkil bo‘lgan nerv aloqalari to‘plami bilan ya'ni inson va jonivorlaming oldingi tajribalari bilan ham belgilanadi. Harakatlar natijalari odamning oldingi tajribasiga mos kelishi bu harakatning bajarilishini ta'minlaydi. Psixikaning boshqaruv roli tizimining tuzilishi va vazifasi murakkablashib borishi evolutsiya jarayonida oshib boradi. 12 Insoning barcha psixik faoliyati sabablarga asoslangan bo‘ladi. Ularning tashqi muhit ta'siri va bu ta'sir ko‘rsatishlarga javob qaytaruvchi shaxsning ichki holati bilan yuzaga keladi. Insoning fikri va sezgilari, uning hamma harakatlari va ishlari oldingi hayoti, atrof sharoiti va tarbiyasi bilan bog'liq bo‘ladi. Ularni tushuntirish uchun uning harakatlari sabablarini bilish kerak. Ularni yuzaga keltiruvchi sabablar, inson qanday sharoitlarda o‘sgani, uni qanday odamlar o‘rab lurganini, ular bilan munosabati qandayligini bilish kerak. 3 O‘quvchilarga to‘g'ri ta'sir ko‘rsatish uchun o‘qituvchi ular rivojianish tarixini ham bilishi muhimdir. 4. Barcha psixik hodisalar ularning rivojlanishi bilan o‘rganiladi. Bu qoida hayvonlar psixikasi taraqqiyotiga, inson ongining tarixiy rivojlanishi va bola psixikasining rivojlanishiga daxldordir. Rivojianish har doim ham sifat o‘zgarishlariga, yangiliklarga ohb keiadi. Misol uchun insonning kuzatuvchanlik, tasawuri kuchi va aniqligi, fikrlashi chuqurligi va o‘tkirligida yangi, murakkab insoniy oliy hissiyotlar yuzaga keiadi va rivojlanadi, ya'ni — vatanparvarlik, burch hissi, ehtiyotkorlik va boshqalar. Shaxsning yangi xislatlari amaliy faoliyat jarayonida, boshqa odamlar bilan munosabatiarda yuzaga keiadi va shakllanadi. Masalan, idrok etish jarayonida kuzatuvchanlik rivojlanadi. Fikrlash malakalarini shakllantirish orqali masalalarini hal etib inson fikrlash operatsiyalarini egallaydi, analiz va sintez, solishtirish va umumlashtirish, mavhum filer yuritishni bibb oladi. FacUyat davomida insonning aqliy qobiliyati rivojlanadi. Rivojlanishda murakkab irodaviy harakatlari ham takomillashadi — bola harakatlari asosida yotuvchi tushunarsiz istaklar kattaiarda maqsadga muvofiq faoliyatning anglab yetilgan sabablariga aylanadi. Irodaviy xislatlari — qat'iylik, dadillik, 3 Fagan T. K., Wise P. S. School psychology: Past, present, and future. – NASP Publications, 4340 East West Highway, Suite 402, Bethesda, MD 20814 2000. 13 tashabbuskorlik — faqatgina irodaviy harakatlami bajarish jarayonidagina rivojlanadi. Shaxsning psixik rivojlanishi sabablari bolaga qo‘yiladigan talablar uning hayoti va faoliyati va uning imkoniyatlari o‘rtasida yuzaga keladigan qarama-qarshiliklardan iborat, ya'ni uning rivojlanishida erishilgan bosqichi bu talablarni qoldira olmasligi bilan bog'liq. 5. Insonning psixikasi uning faoliyatida namoyon bo‘ladi va shakllanadi. Inson fanlarni, ularning xususiyatlarini, ular o‘rtasidagi bog'liqliklarni faqatgina ularga ta'sir ko‘rsatibgina bilib oladi. Faoliyatda inson boshqa odamlami va o‘zini bilib oladi. Faoliyatning o‘ziga xosligi va uni muvaffaqiyatli bajarish talaba shaxsning har tomonlama rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatadi. 6. Har bir psixik hodisa uning yaxlitligida o‘rganilishi kerak. Inson psixologiyasi yaxb't shaxs psixologiyasidir. Shaxsning o‘ziga xosligi, uning yo‘nalganligi, bilimi, hayot tajribasi psixik jarayonlarning o‘ziga xosligini kasb etadi. Hayratlilik xislati ko‘plab psixik jarayonlarni o‘tib borishi xususiyatlariga ta'sir ko‘rsatadi. Faoliyat jarayonida shakllangan shaxsning psixik xislatlari, jarayonlari vaqt o‘tishi bilan o‘z ta'sirini ko‘rsatadi, ularning xarakterini o‘zgartiradi, insonning harakatiarini belgilaydi. Bundan ko‘rinadiki shaxsning hamma tomoaiari o‘zaro bog'iiqdir. Shaxsning yo‘nalganligi uning faoliyati sababi, maqsadga muvofiq harakatlariga, qobiliyatiga bog'liq bo‘ladi. Shaxsning yo‘nalganligining o‘zgarishi va uning sezgilari mazmuni yangi talablar щ qiziqishlarining yuzaga kelishi bilan bog'liq. Diqqatning shakllanishi inson xarakteridagi irodaviy xislatlarning shakllanishiga bog'liq bo‘ladi. 7. Nazariy psixologik bilimlarini amaliy pedagogik faoliyati bilan bog'liq bo‘lishi kerak. Pedagogik institutda psixologiya fanidagi asosiy o‘rinlarni umumiy, yosh va pedagogik psixologiya sohalari egallaydi. Bolalik 14 va o‘smirhk psixikasi xususiyatlari va uning rivojianish qonuniyati bilimlari inson faoliyati umumiy psixik qonuniyatlari haqidagi bilimlar asosida beriladi. Bolalaming psixologik xususiyatlarini o‘rganish ularning yuzaga kelishi va rivojlanishi sabablari, shartlarini aniqlash bilan bog'iiqdir. Yosh psixologiyasi kursida bola shaxsining psixologik xususiyatlarini rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari va istiqbollari o‘rganiladi. Uning shaxsini shakllanishiga boialar va o‘smirlar faoliyati va hayot tarzini tashkil etuvchi kattalarning unga maqsadga muvofiq ta'sir ahamiyati aniqlanadi. Psixikaning rivojlanishi mohiyatini tushunish uchun individual psixologik xislatlari shakllanishini kuzatish kerak. Bu xislatlarning to‘plami bola shaxsi psixologik ko‘rinishini belgilaydi. Shuning uchun yosh psixologiyasini o‘rganishda shaxsiy yondoshish bo‘lishi kerak. Pedagogik psixologiya kursida ta'lim ta'siri ostida psixikani yangi jabhalarini shakllanish sharti va omillari o‘rganiladi. Bu jarayonlarda bilimlarni mahorat va ko‘nikmalami egallab olish qonuniyatlari, individual farqlari, o‘quvchilarda faol mustaqil ijodiy fikrlashni shakllanish qonuniyatlari o‘rganiladi. Agarda psixologiya kursi pedagogik o‘quv yurtida ana shunday tamoyillar asosiarda qurilsa u o‘quvchilarga, talabalarga psixologik bilimlarning amaliy hayotiy ahamiyatini tushunishga yordam beradi va bo‘Iajak o‘qituvchilar shaxsi shakllanishining muhim sharti bo‘iib qoladi. Psixologiya fanini o‘qitishda samaradorligini oshirishning ba'zi yo‘llari va vositalari. Hamma didaktik tamoyillar orasida yaqqol ko‘rgazmalilik tamoyili alohida ahamiyatga ega, uning asosida idrok etish jarayonida ma'lum hissiyotlilik va mantiqiylik nisbatlari yotadi. Idrok etish aniqlikni (predmetni, hodisani) his etish va qabul qilishdan boshlanadi va undan umumlashtirish va ajratib olishga yordam beradi. Psixologik tushuncha - bu psixik hodisalarning muhim belgilari haqidagi 15 umumiy bilimlardir. Bu bilimlar odamlarning psixik faoliyati turli faktlami idrok etish asosida yuzaga keiadi. bu faktlarni tahlil qilish muhimlarini, ularning barchasi uchun umumiylarini topib, ular asosida psixik faoliyatning qonuniyatlarini o‘rgatish imkonini beradi. Pedagogika instituti talabalari psixik bilimlarni egallab borish jarayonida ko‘pincha umumiy psixologik qonuniyatlarda namoyon bo‘ladigan aniq psixik hodisalar haqidagi yaqqol tasawurlar bilan nazariy qoidalarni bog'lashni bilmaydilar. Psixologiya o‘qituvchfsi turli xil ko‘rgazmalilikJarni qo‘llash orqali talabalardan nazariy bilimlar mohiyatini aniqlashtirishga va ular o‘rtasidagi o‘zaro umumiylikni topishga o‘rgatadi. Ko‘rgazmalilik talabalarning o‘zlashtirayotgan psixologik tushun- chalarini jonli, aniq mazmun bilan to‘ldirishga, odamlaming psixik faoliyatlarida alohida faktlarni, umumiy qonuniyatlarni ko‘rishga yordam beradi. O‘qituvchi foydalanishi mumkin bo‘lgan ko‘rgazmalilik vositalari quyidagilardan iborat. Psixologiya kursida iloji boricha namoyish etish tajribasidan ko‘proq foydalanish kerak. Talabalarda eng yorqin va jonli tasawurlar psixik faoliyat tashqi ko‘rinishlarini o‘zlarini ko‘rganlarida yuzaga keladi, masalan, psixologiya bo‘yicha mashg'ulotlarda tajriba o‘tkazish, bunda ular o‘zlari bevosita ishtirok etadilar. Psixologiya mashg'ulotida o‘tkaziladigan tajribalar o‘zining vazifasi bo‘yicha ilmiy tajribalardan tubdan farq qiladi. O‘quv tajribasining maqsadi — psixik hodisalami tekshirish emas, ilmiy tadqiqotlar natijasi bo‘lgan nazariy qoidalarni tushuntirishdan iborat. O‘quv tajribasi ilmiy tajribadan o‘tkazilish usuli bilan shuningdek, olingan natijalarni izohlash bo‘yicha ham farq qiladi. Psixologiya mashg'ulotida sinaluvchilarga ta'sir ko‘rsatishni hisobga olmay o‘tkazilgan tajriba asosida uning psixikasi u yoki bu 16 xususiyatlari haqida xulosa chiqarish mumkin emas. Misol uchun ularning diqqati xususiyatlari yoki xotira sifati haqida. Ko‘rgazmali tajriba o‘qituvchi tomonidan turli maqsadlarda o‘tkazilishi mumkin. U nazariy qoidani o‘zlashtirishning boshlang'ich bosqichi bo‘lib xizmat qUishi mumkin. Misol uchun, yaxshi eslab qolishni sharoitlar masalasini ko‘rib chiqishda o‘qituvchi talabalar oldiga savol qo‘yadi «qanday sharoitlarda eslab qolish yaxshi bo‘ladi?». Bu savolga javob topish uchun tajribalar o‘tkaziladi. Har bir tajribada eslab qolish natijasini tahlil qilib, talabalar aynan shu aniq holatda nimani eslab qolishga yordam berganini aniqlaydilar idrok etayotgan qismlar o‘rtasidagi ma'noli bog'liqliklarni aniqlash, tekshirilayot-ganlarning eslab qolganlariga faol munosabatlari va boshqa shartlar. Ko‘rgazmalilik tajribasi o‘qituvchi bayon etgan nazariy qoidani to‘g'riligini isbot qilishga yordam beradi. Misol uchun, sintez bu bo‘laklarni ular o‘rtasidagi bog'liqliklar asosida yaxlit yagona birlashtirish ekanini isbotlash uchun: o‘qituvchi doskada hamma harflarni adashtirib yuborilgan (anagramma) so‘zni yozadi va o‘quvchilardan bu so‘zni o‘qishni so‘raydi. Tajriba nazariy qoidani tushuntirishga xizmat qilishi mumkin. Masalan, o‘qituvchi diqqat xususiyatlari haqida gapirar ekan diqqatni taqsimlash odamning bir vaqtda bajarilayotgan harakatlaridan birini yaxshi bilgandagina mumkinligi qoidasini bayon etadi. Bu qoidalar ikki faoliyat o‘rtasida, ulardan biri unga yaxshi tanish bo‘lgan faoliyatlar o‘rtasida diqqatini taqsimlashni talab etuvchi tajriba bilan tushuntiriladi. Tajriba o‘tkazishda o‘qituvchining so‘zlab tushuntirishi muhim o‘rin egallaydi: ular tajriba maqsadlarini aniqlaydilar va tushunarli ifoda etadilar, olingan natijalarni tahlil qilish, asosiy ko‘rsatish vositasi hisoblanadi. Tajriba yaxshi o‘tishi uchun uni olib borishda quyidagi metodik qoidalarga rioya qilish kerak. 17 Tajriba oddiy bo‘lishi, oson o‘tkaziladigan va ko‘p vaqt talab etmaydigan bo‘lishi kerak. Talabalarda tajribaga jiddiy munosabat yaratish kerak. Bunday munosabat yaratish uchun esa o‘qituvchi tajribaga yaxshi tayyorlanishi, uni o‘tkazishda hamma tomonlarini o‘ylab chiqishi, talablarga aniq ko‘rsatmalar berishi kerak. Tajriba aniq maqsadga yo‘nalganlikka ega bo‘lishi kerak. Talabalar nima uchun tajriba o‘tkazilayotganini, qanday nazariy qoidani tasdiqlashi, qaysi savolga javob berishni bilishlari kerak. Tajribadan olingan natijalarni chuqur tahlil qilib chiqish muhimdir. Agarda o‘qituvchi bu ishni bajarmagan bo‘isa yoki yuzaki tahlil qilib chiqqan bo‘isa, tajriba kerakli samarani bermaydi. Tahlil qilishda tajriba boshlanishida qo‘yilgan savolga aniq javob olish, uning sabablarini va bu qanday natijalarga olib kehsh shartlarni ochib berishi kerak. Ko‘rgazmalilik vositasi sifatida o‘qituvchi talabalar o‘tkazgan kuzatishlari jarayonida olingan psixologik faktlardan foydalanishi mumkin. Ammo faqatgina maqsadga muvofiq va yaxshi tashkil etilgan kuzatishgina kerakli natijani beradi. Kuzatishning vazifalari aniq, yaqqol, aniqlovchi va kuzatish obyektini chegaralovchi bo‘lishi kerak. Metodik jihatdan kuzatishlar natijalarini darhol tahhl qilishga, kuzatilgan faktlarni umumlashtirishga kirishganlari juda muhimdir. Kuzatishga misol sifatida, bolalar diqqatining dars paytida xususiyatini talabalar kuzatib, diqqati qachon mustahkam bo‘lganini, qachon chalg'iganini qayd etib, bu faktlarni dars mazmuni va o‘qituvchi o‘quvchilaming diqqatini jalb etish uchun foydalangan vositalari bilan solishtiradilar. Kuzatish jarayonida talabalarda yuzaga kelgan savollar ularga ilmiy adabiyotlardan javob izlashga bo‘lgan ehtiyojini uyg'otadi. Bu psixologik bilimlarni chuqur o‘zlashtirishga va idrok etish jarayonini rivojlantirishga yordam beradi. 18 O‘quvchilarni muntazam kuzatish odatda, pedagogik amaliyot davrida olib boriladi va natijada, ma'lum o‘quvchiga psixologik — pedagogik tavsifnoma tuziladi. Kuzatilgan faktlar kuzatuv kundaligida qayd etilib boriladi va muntazam o‘rganilib boriladi. Tasvifnomada quyidagi savollarga javoblar bo‘lishi kerak: kuzatilayotgan o‘quvchining oilasi qanday, ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar o‘quvchining oiladagi yashash sharoiti qanday? O‘quvchining o‘quv ishlari qanday tashkil etilgan, uning o‘qishga munosabati, qaysi fanlarga qiziqadi va nima uchun, bolaning uy vazifalariga munosabati qanday? O‘quvchining o‘quv faoliyatida namoyon bo‘Iadigan qobiliyatlari (uning diqqati, xotirasi sifati, tasawuri, nutqi, fikrlashi) uning sabablari, g'ayratlilik xususiyalari ko‘rinishi. Kattalarga, o‘rtoqlariga, o‘z-o‘ziga munosabatlari (o‘quvchining xushmuomalaligi, uning jamoadagi o‘rni, tortinchoqmi yoki erkin, ishonchlimi?). O‘quv ishlarida namoyon bo‘Iadigan o‘quvchining g'ayratlilik xislatlari va xarakteri (mehnatsevarlik, aniqligi, mas'uliyatliligi, qat'iyligi, kamtarligi va boshqalar). O‘tkazilgan tajribalar, kuzatishlarning natijalari bu o‘quvchiga individual yondoshishda foydalanilishi va unga tarbiyaviy ta'sir ko‘rsatishning to‘g'ri usulini tanlashga imkon berishi kerak. Bolalarning teatr yoki kinofilmni idrok etishlarini kuzatish. Bu kuzatishlar bolani teatrni idrok etish xususiyatlarini aniqlashga, sodir bo‘layotgan hodisani tushunish uchun idrok etilayotgan hissiy munosabatni yuzaga keltirgan bolaning ichki faolligi ahamiyatini aniqlashga yordam beradi. Buning uchun teatr boshlanishidan oldin talabalar o‘quvchilardan roman haqida ularga nimalar ma'lumligini, uni o‘qiganlarmi yoki teatrda ko‘rganlarini bilib olishlari kerak. Teatr davomida butun tomoshabinlarni va 19 o‘z yonilardagilarni kuzatib boradilar. Teatrning tomoshabinlarda ko‘proq jonlanish uyg'otgan joylarini belgilab borish kerak. Tanaffus paytida bolalarga beriladigan savollar, fikrlar, gaplardan ularning teatrni qanday tushunayotganlarini, hodisalar va qahramonlarni qanday baholayotganlarini bilib olishlari kerak. Tomoshabinlar bilan bu suhbatlar va kuzatishlar bolalarning ishtirok etuvchilar va ularning harakatlariga munosabatlari o‘zgarib borayotganini, roman mazmunini qanday tushunganliklarini bilib olishga, qanday tuyg'ular paydo bo‘lganini bihshga yordam beradi. Teatrni tomosha qilgandan so‘ng sinfda uni muhokama qilishni tashkil etish kerak. Pedagogik amaliyot paytida darslarda albatta, ishtirok etish kerak va ularni keyin psixologik tahlil qilish kerak. Darsni psixologik tahlil qilish metodik tahlil qilishdan farqli unda o‘qituvchining u yoki bu metodik usiublarigina baholanmay, balki o‘quvchilaming darsga e'tiborliligi sabablari ham aniqlanadi, o‘qituvchining tushuntirishlarini o‘quvchilar qabul qilishi va tushunishi chuqurligi va to‘g'riligi aniqlanadi. Darsni tahlil qilib borib uning rivojlantiruvchi tomonini ko‘rishga, dars mazmunida aynan qaysi jihatlar o‘qituvchining qaysi harakatlari bolalarda qiziqishni rivojlanishiga, ularning fikrlashida, nutqida, idrokida va hissiyotlarida yangilik paydo bo‘lishiga sabab bo‘lganini, darsda qanday mahoratni egallaganliklarini aniqlashga harakat qilish kerak. O‘qituvchining muvaffaqiyatli yoki muvaf-faqiyatsiz ishlarining psixologik sabablarini ochish muhimdir. O‘zini kuzatish ma'lumotlaridan ham talabalarda psixik hodisalar haqida aniq tasawurlarni yuzaga keltirish uchun foydalanish mumkin. Psixologiya o‘qituvchisi yoshlarning boshqa odamlami va o‘zining ichki dunyosiga kirib borish orqah qiziqishlari doirasini aniqlash kerak va o‘zini tutishni to‘g'ri tashkil etishga yordam berishi kerak. Eng awal talabalar o‘zini tutish maqsadini bilib olishlari kerak - o‘z xotiralari xususiyatlarini o‘rganish, 20 diqqati, xarakterini bilib olib keyinchalik bu ko‘rsatkichlardan o‘zini tarbiyalashda foydalanishi kerak. Psixologiya o‘qitish jarayonida quyidagi tasviriy vositalardan keng foydalanish mumkin - fotosurat, suratlar, jadvallar, sxemalar, chizmalar, grafiklarni, namoyish etish mazmunini, nazariy qoidalarni aniqroq aks ettirishi kerak. Fotografiya va reproduksiyalardan «Diqqat», «Hissiyot», mavzularini o‘rganishda foydalanish mumkin. «Tasawur» mavzusi bilan ishlashda bitta mavzuga bir necha rassomlarning suratlaridan foydalanish mumkin. Ularni o‘zaro taqqoslab va badiiy asar matni bilan solishtirib muallif ko‘rsatgan tasvirlash asosida rassomlar tasawurida obrazlar paydo bo‘lishini, bir-biridan farq qilishni yaqqol ko‘ramiz. Jadvallar, sxemalar, grafiklaming fotosurat va suratlaming ustunligi shundan iboratki, ularning yordamida hodisalar, ulardagi o‘zgarishlar bog'liqliklarni yaqqol ko‘rsatish mumkin. Misol uchun, jadvalda bolaning yoshiga qarab eslab qolish jarayonini o‘zgarishi dinamikasini ko‘rsatish mumkin. Sxemada faqatgina asosiylari ko‘rsatiladi va talabalarda psixik hodisalar haqida umumiy tasawurlar yaratishga yordam beradi. Misol uchun, analizatorlar tuzilishi sxemasida hamma analizatorlar uchun umumiy bo‘lgan anatomik tuzilishi, vazifalarini ko‘rsatish mumkin. Talabalarning idroki ular ko‘rayotgan illustratsiyalarni nazariy qoidalar bilan bog'lab ularning asosiysini, muhimligiga qarab yo‘naltirib boshqarib borish kerak. Talabalar o‘zlari buni tushunib va o‘zlari asosiysini ajratib oladilar, deb o‘ylash kerak emas. Misol uchun, turii ko‘rinishni chalg'ituvchi tasvirli jadvalni namoyish etib, talabalarga qabul qilishda yuzaga keladigan xatolar sabablarini ko‘rsatib berish, har qanday illuziyada uning yaxlitligi, insonning undagi ilgarigi tajribasi, uning idrok etishi munosabati kabi idrok xususiyatlarini mavjudligini tushuntirib berish kerak. Agarda ana shunday tushuntirish berilmasa, idrok qilishning xususiyati sifatida illuziya haqida 21 talabalarda xato tushuncha paydo bo‘lishi mumkin. Lekin mashg'ulotlarni illustrativ materiailar bilan haddan tashqari to‘ldirib yuborish ham kerak emas. Ushbu psixoiogik tushuncha bilan bog'liq bo‘lganlari bilan cheklanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ko‘rgazmalilik vositalaridan yana bin kinofilm hisoblanadi. Kinofilmning boshqa ko‘rgazmali vositalardan ustunligi, uning dinamikligidir. Filmlarda hodisa va harakatlarni ko‘rsatib beradilar, ulardagi o‘zgarishlar jarayoni yaqqol ko‘rinadi, bular statistik ko‘rgazmalilikdan iborat emas. Mustaqil ishlarda va ma'ruzalarda talabalarga ilmiy tadqiqotlar, pedagogik amaliyot, hayotda va badiiy adabiyotlardagi faktlari bilan duch kelishiga to‘g'ri keladi, ular psixoiogik tushunchalarni aniqlashtirish uchun so‘zli ko‘rgazmalar vositasi sifatida xizmat qiladi. Bu faktlaming hammasi ham talabalar bevosita qabul qilmaydilar, ba'zilarini so‘zli ifoda etib berish talab etiladi. Psixoiogik tadqiqotlar juda ko‘p amaliy materiallarga ega, ulardan psixologiya o‘qituvchisi psixika qonuniyatlarini tushuntirib berishda foydalanishi mumkin. Mashg'ulotda foydalaniladigan hanuna psixik faoliyat faktlari o‘qituvchi tomonidan chuqur o‘rganilib chiqilgan bo‘Iishi kerak. Amaliy faktning tahlil qilinishi birinchi navbatda bu faktdan umumiy psixik qonuniyatlarni ajratib ohshga qaratiladi. Psixologiya o‘qituvchisining ishlarining muhim tarkibiy qismi talabalaming mustaqil ishlarini tashkil etish hisoblanadi. Mustaqil ishlar bu talabalar oldiga ularni yechish yo‘llari va vositalarini mustaqil izlashi talab etuvchi masalalar qo‘yish orqali ularning idrok etish faoliyatlarini faollashtiradi, ulami yanada maqsadga intilishini kuchaytiradi. Natijada, talabalarda bilimlarga talab oshadi, psixologiyaga qiziqishlari rivojlanadi va bilimlarini chuqurlashtirish hamda kengaytirishga intiladi. 22 Turli xil mustaqil ishlar davomida talabalar psixik hodisalar haqida tasawurlarini boyitadilar, psixoiogik bilimlarini amalda qo‘llashga o‘rganadilar. Psixoiogik mazmundagi maqolalardan referatlar yozish ham talabaning ilmiy faoliyatlaridan biridir. Psixologiya o‘qituvchisi alohida mavzular bo‘yicha ularni talabalar mustaqil ishlab chiqishlari uchun ba'zi savollarni ajratib ko‘rsatishi mumkin. Bu savollarni yechimini topish uchun mustaqil o‘qishga zarur bo‘lgan adabiyotlarni tanlab, alohida talabalarga mavzu bo‘yicha referat yozishni topshiradi, ularga o‘qiganlarini tushuntirishga yordam beradi, asosiy fikrlarni qisqacha ifoda etib beradi. Referat psixologiya mashg'ulotlarida muhokama etiladi va o‘qituvchi rahbarligi ostida talabalar xulosalar chiqaradilar. Kursning alohida mavzusi bo‘yicha illustrativ materiailar tanlash o‘qituvchining topshirig'i bo‘yicha tajribalar mustaqil ravishda fotosuratlar, suratlar, badiiy, asarlardan lavhalar to‘plab ulardan psixologiya mashg'ulotlarida o‘qituvchi tomonidan foydalanilishi mumkin. O‘quvchilarni kuzatish va o‘zini o‘zi kuzatish. Bolalarning o‘quv faoliyati, ularning hulqini turli vaziyatlarda kuzatib borish, kuzatishlar natijalarini tahlil qilib, talabalar o‘qituvchiga zarur bo‘lgan mahorat va ko‘nikmalarni egallaydilar. Kuzatishlar jarayonida ularda savollar yuzaga keladi. Bu savollarga javoblar iziash talabalarni kitobga murojaat etishga, o‘ylashga majbur etadi. Bolalar harakatlarini, ularning qoloqligi sabablarini tushuntirishga intilib, talabalar psixologiya mashg'ulotlarida olgan bilimlaridan foydalanadilar, ularning hayotiy, amaliy ahamiyatini tushunib yetadilar. O‘qituvchining maslahati bilan kuzatayotganlarini yozib beradilar: o‘z kechinmalarini, filer, harakatlarini, o‘zlarini kuzatish ma'iumotlarini tahlil qilib, talabalar ularda u yoki bu narsalami sezish va harakatlarni keltirib 23 chiqargan sabablarini aniqlashga intiladilar, o‘z xarakterlarida odamlarga munosabatlaridagi o‘zgarishlarni kuzatadilar. . Badiiy adabiyot asarlari va biografik materiallarni tahlil qilish. Badiiy asar qahramoni, bolaligi tasvirini, biografik ma'lumotlar, materiailar kundaliklarini tahlil qilib, talabalar undan bola va o‘smir shaxsining shakllanishi qonuniyatlarini namoyon bo‘Iishi bilan bog'liq aniq faktlami topadilar. Psixoiogik tajriba o‘tkazish. Psixologiya fanining ko‘plab mavzulariga oddiy, oson amalga oshiriladigan tajribalarni tanlab olish mumkin. Ularni talabalar o‘zlari bajarishlari mumkin. Talabalarga tajriba o‘tkazishni topshirib, psixologiya o‘qituvchisi ular oldiga aniq maqsadni qo‘yishi, uni o‘tkazishga doir aniq ko‘rsatmalar berishi, talabalarga tajriba natijalarini tahlil qilib chiqishga va xulosa chiqarishga yordam berishi kerak. 4 2.2 § . Psixoiogik bilimlarni qoilashni talab etuvchi savollar Agarda talabalar psixik faoliyat va uning namoyon bo‘lishining alohida faktlari, umumiy qonuniyatlarini izlab, topa olishni o‘rganib olmasalar, ularning xotiralarida uzoq muddat saqlab qola olmaydiiar, shuningdek, psixoiogik bihmlar rasmiyligicha qoladi. Masalalarni tuzishda psixologiya o‘qituvchisi ularning pedagogik faoliyati davomida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan savollardan foydalanishi kerak. Bu savollarni talabalar oldiga yangiliklarni tushuntirishda qo‘yish mumkin. Ular talabalaming mustaqil ishlari uchun berish mumkin. Ular jamoa bo‘lib muhokama qilib javoblar olgani yaxshi natija beradi. U holda ham bu holda savollarga javoblarni muhokama qilish va to‘g'ri xulosani iziash albatta, bajarilishi kerak. Masalan, moslashish kabi sezgi qonuniyatini tushuntirib, talabalar oldiga shunday savol qo‘yish mumkin: «Nima uchun og'riqqa moslashish bo‘lmaydi?». Bu 4 https://lex-uz.translate.goog/ru/docs/4417140. 24 savolga javob berish uchun og'riq hislarini signal sifatidagi ahamiyatini aniqlab olish kerak. Bu savolga javob talabalarga organizmning muhitga moslashishi jarayonida sezgilaming biologik ahamiyatini tushuntirishga yordam beradi. Psixologik bilimlarning kengayishi va chuqurlashishiga psixologiya bo‘yicha auditoriyadan tashqari mashg'ulotlar yordam beradi. Auditoriyadan tashqari mashg'ulotlar davomida talabalar kitob bilan jiddiy ishlash mahorati va ko‘nikmalarini egallaydilar, oddiy kuzatishlar va murakkab bo‘lmagan tajribalar o‘tkazishga o‘rganadilar. Auditoriyadan tashqari ishlar, jamiyat tomonidan qo‘yiladigan savollarga mustaqil javoblar izlash talabini kuchaytiradi. Savol va javob kechalari. Ana shunday kechalar auditoriyadan tashqari ishlami boshlashda foydali, chunki talabalar savollariga javob berib, psixologiya o‘qituvchisi shu bilan psixologiya sohasida chuqur ishlash kerakligini ko‘rsatadi va shu maqsadda to‘garak tashkil etishni taklif etadi. Talabalarni yozma holda bergan savollarini oldindan guruhlariga ajratib olish maqsadga muvofiqdir. Bu savollarning ba'zilariga o‘qituvchining topshirig'i va yordami bilan talabalar o‘zlarini tayyorlashlari mumkin. Psixologik to‘garak. To‘garakda ishtirok etib talabalar ma'ruzalar va referativ axborotlar berishlari mumkin. Hisobot va axborotlar mavzulari psixologiya kursi dasturi mavzularini takrorlamasligi kerak. Ularda dasturga kiritilmagan, lekin talabalarning turli hayotiy faktlar bilan duch kelganlarida ilmiy tushunchaga ega bo‘lmagan va shuning uchun ko‘pincha noto‘g'ri talqin etiladigan savollarni yoritish kerak. Bularga misol qilib, shularni ko‘rsatish mumkin: «Tush va tush ko‘rish», «Ta'sir ko‘rsatish, o‘zini ishontirish va gipnoz», «Psixikaning sirli hodisasi», «Shaxs va aql», «Hayvonlar aqllari». To‘garaklarda raisol uchun, ana shu savollarni qo‘yish va muhokama qilish mumkin: 25 • psixikaga doir materialistik va idealistik qarashlar; • oliy nerv faoliyati fiziologiyasi bo‘yicha yangi ma'lumotlar; • ijodiy faoliyat psixologiyasi (bu savol yoshlami har doim qiziqtirib kelgan); • tibbiyot psixologiyasi masalalari (bu yerda, inson psixikasi psixologik o‘zgarishining ba'zi ko‘rinishlarini ko‘rib chiqish mumkin); • shaxs irodasi va xarakteri shakllanishi bilan bog'Iiq savollar. To‘garakda ishlashga qiziqish odatda, xotirjam erkin vaziyatda psixologiyaga doir savollari, talabalarni qiziqtirgan muammolar, ularga yangi bilimlar beradigan masalalami o‘rganib chiqish bilan yuzaga keladi. Talabalarning hisobotlarini muhokama qilish jarayonida yangi savollar paydo bo‘ladi, ular to‘garakning keyingi mashg'ulotlarida muhokama qilinadi. Shu bilan birga bahslashishdan qochish kerak emas. Ba'zi savollarni bilib turib muhokamaga qo‘yish kerak. Bunday tortishuvlar talabalar himoya qilayotgan qoidalami mustaqil ravishda chuqur o‘rganib chiqishni talab etadi. Tortishuvlar aqlning tanqidiyligi va o‘tkirligini rivojlanishiga yordam beradi, shuningdek, kitoblarga murojaat etish, qo‘yilgan savolga javob izlash, muammoni isbot qilish, taqqoslash va muhokama etishga chorlaydi. Lekin bahslashuvga yaxshi tayyorlangan bo‘lishi, bahs ishtirokchilari esa o‘z chiqishlarirri oldindan tayyorlashi kerak. Uchrashuviar - kechalari. Bu uchrashuvlar eng yaxshi o‘qituvchilar, bolalar uchun teatr qo‘ygan rejissyorlar bilan, bolalar qonunbuzarliklari bilan shug'ullanuvchi prokuratura xodimlari bo‘lishlari mumkin. Bu uchrashuv kechalari ham oldindan tayyorlanadi. Muhimi talabalarni qiziqtiradigan savollarni belgilab olish kerak. Suhbat mazmuni bola shaxsi shakllanishi haqida, bolalar psixikasi xususiyatlari to‘g'risida talabalarning psixologik bilimlariga asoslanishi kerak. Muhokama etiladigan savollar orqali ular 26 suhbatga tayyorlanib borishlari uchun talabalarga oldindan ma'lum qilgani maqsadga muvofiqdir. Kichik tajriba tadqiqotlari. Bunday murakkab bo‘lmagan tajribalarni talabalar mustaqil ravishda o‘qituvchi rahbarligida o‘zlari o‘tkazadilar. Natijalari haqida talabalar to‘garak yig'ilishlarida yoki buning uchun maxsus tashkil etilgan majlislarda axborot berishlari mumkin. Bu axborotlarda psixologlarning tajriba ishlari natijalari ham keltirilishi mumkin. Talabalarni militsiyaning bolalar xonasi ishida ishtiroklari, bu yerda ular nazoratsiz bolalar oilaviy va turmush sharoitlari bilan tanishadilar, balog'atga yetmaganlar ishlarini ko‘rishda ishtirok etadilar, militsiya ro‘yxatida turuvchi bolalar va o‘smirlarni individual otaliqqa oladilar. Psixologiya o‘qituvchilari ularga kerakli yordam ko‘rsatadilar, maslahatlar beradilar. Auditoriyadan tashqarida bajargan ishlari haqida ma'lumotlar psixologik to‘garaklarda muhokama qilinadi. 5 Bolalar bilan ishlab, ulaming xulqidagi chetlanishlarni sababini aniqlash va ularni bartaraf etishga intilib talabalar bola psixikasi va uning shaxsi shakllanishini sharoitlarini yaxshiroq tushuna boshlaydilar. Bu faoliyat ijodiy xarakterga ega bo‘ladi, talabalarda o‘z ishlarining natijalariga erishishga intilish uyg'otadi, to‘g'ri qarorlarni mustaqil izlashga undaydi, odamlarga o‘ylab va e'tibor bilan munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi. Talabalarning maktabdagi tarbiyaviy ishlari o‘quvchilarni o‘rganish va ularni psixologik tuzilishini tavsiflash hamda auditoriyadan tashqari ishlarda muhokama etilishi mumkin. To‘garak yig'ilishlarida bolalarning odoblari, ularga ta'sir ko‘rsatish choralari muhokama qilinadi, o‘quvchilar mustaqilligi va faolligi o‘rganiladi, bolalar jamoasida yuzaga 5 Abdullaeva, B. S., Sobirova, M. A., Abduganiev, O. T., & Abdullaev, D. N. (2020). The specifics of modern legal education and upbringing of schoolchildrenin the countries of the post-soviet world. Journal of Advanced Research in Dynamical and Control Systems, 12(2), 2706-2714. 27 keladigan turli munosabatlar, shaxs shakllanishi va uning rivojlanishi bilan bog'liq boshqa masalalar muhokama etiladi. O‘qib chiqqan kitobidagi qahramonlarining harakatlari va xarakterlarini muhokama qilish. Bunday ishlaming maqsadi-odamlarning psixologik xususiyatlarini ochish, ularning harakatlari va ishlari sabablarini, hayot sharoitlarini ya tarbiyaning shaxs shakllanishiga ta'siri o‘rganiladi. Muhokama asari tanlaganda, unda ishtirok etayotgan shaxslarning fikrlari va hissiyotlari, ularning harakatlari sabablari aniq, yaqqol ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Turli sinflarda, turli sharoitlarda shaxs shakllanishi haqida filer yuritish mumkin bo‘Igan asarlar qiziqarli bo‘ladi. Psixologik jurnal Unda auditoriyadan tashqari turh xil ishlar haqida ma'lumotlar, biror-bir muammoni muhokama qilish, o‘quvchilar savollariga javoblar, turli pedagogik va psixologik masalalar hamda yangi qiziqarli psixologik faktlar bo‘lishi mumkin. Boshqa gazeta, jurnallar, kitoblar maqolalardan foydalanish mumkin. O‘quvchilar qiziqishini jalb etish uchun jurnalning bir .sonida tushuntirish bermasdan va o‘quvchilarga ular haqida o‘ylab ko‘rishni, ularni o‘zlari tushuntirib berishlarini taklif qilingan faktni keltirish lozim. Jurnaldagi faktlarni tushuntirish uchun foydalanish mumkin bo‘Igan adabiyotlarni keltirish kerak. Keyingi sonida talabalarning o‘zlari topgan javoblarini keltirish lozim. Auditoriyadan tashqari ishlar psixologiya o‘qituvchisidan ko‘p vaqt talab etib, talabalarning psixologik bilimlarini o‘zlashtirish ishlarida juda samaralidir. 28 II.Bobga xulosa Psixologik diagnostika - bu odamlarning psixologik va psixofiziologik xususiyatlarini baholash, o'lchash, tasniflash, shuningdek, ushbu usullardan amaliy maqsadlarda foydalanish usullarini loyihalash haqidagi fan. Psixologik diagnostikaning ikkita funktsiyasi mavjud - ilmiy va amaliy. Birinchisi uni tadqiqot sohasi sifatida tavsiflaydi va psixodiagnostika usullarini loyihalash faoliyatini ifodalaydi. Ular amaliy maqsadlarda qo'llanilganligi sababli ko'rsatkichlarning aniqligi va ob'ektivligini oshirish bilan bog'liq maxsus talablar qo'yiladi, ular ma'lum qoidalarga muvofiq ishlab chiqiladi va bir qator mezonlar bo'yicha tekshiriladi. Bu, birinchi navbatda, ularning sifati va amaliy foydaliligini, qo'llaniladigan muammolarni hal qilish uchun mosligini baholash uchun amalga oshiriladi. Psixodiagnostika usullari - bu odamlarning individual psixologik xususiyatlarini o'lchash va baholash uchun mo'ljallangan o'ziga xos psixologik vositalar. Psixodiagnostikaning ikkinchi funksiyasi diagnostika usullaridan foydalangan holda amaliy psixologlar tomonidan amalga oshiriladi. Psixodiagnostika-amaliyotchilar shaxsning individual xususiyatlarini o'lchaydilar, tahlil qiladilar, baholaydilar yoki har qanday belgi bilan birlashtirilgan odamlar guruhlari o'rtasidagi farqlarni aniqlaydilar. Amaliy psixologlarning bunday faoliyati diagnostika deb ataladi va muayyan amaliy muammolarni hal qilish uchun amalga oshiriladi. "tashxis" so'zi (yunonchadan. tashxis) tan olishni, aniqlashni bildiradi. Diagnostika texnikasini ishlab chiqish murakkab jarayon bo'lib, kundalik g'oyalardan sezilarli darajada farq qiladi, bu shunchaki vazifalarni yaratish yoki savollarni shakllantirish uchun etarli. Psixodiagnostika vositalariga noto'g'ri yuzaki va sodda munosabat, agar "psixologik test" deb ataladigan bo'lsa, bu ilmiy asosga ega bo'lmagan va zarur tekshiruvdan o'tmagan har 29 qanday vazifalar to'plamidir. Ixtirochi Tomas Edison bunday g'oyalarga maftun bo'lib, u 1921 yilda test sifatida Edisonning o'zi juda oddiy deb hisoblagan tasodifiy savollar to'plamini taklif qildi. Ular orasida, masalan: "Dunyodagi eng katta teleskop nima?", "20x30x10 futlik xonadagi havoning og'irligi qancha?", "AQShning qaysi shahri kir yuvish mashinalarini ishlab chiqarishda etakchi hisoblanadi. ?". Kollej bitiruvchilari ushbu "sinov" savollariga faqat bir nechta to'g'ri javob bera oldilar va bu test usulining ishonchliligi pasayib ketishiga, psixologik diagnostikaning ilmiy nufuzining pasayishiga olib keldi. Hozirgi vaqtda diagnostika texnikasi nazariy asosga ega bo'lsa va belgilangan uslubiy mezonlarga javob bersa, sezilarli foydali natijalar berishi mumkinligi umumiy qabul qilinadi. Shuning uchun metodlarni yaratish juda ko'p tadqiqot va uslubiy ishlarni talab qiladi. Ammo bunday ish muqarrar, chunki psixologik diagnostikaning katta ijtimoiy ahamiyati, uning amaliy ahamiyati e'tirof etiladi. 30 Umumiy xulosa Xulosa qilib aytish kerakki Psixologiyada shaxs tushunchasi. Inson, odam ko‘plab fanlarning o‘rganish ob’ekti bo‘lib hisoblanadi. Ular odamlarning turli tomonlarini va hayot tarzini, rivojlanishi va boshqalarni o‘rganadi. O‘z ob’ektini belgilash va ta’riflash uchun turli tushunchalar qo‘llaniladi. Psixologiya fani odamni jamiyatda, boshqalar bilan munosabatda bo‘luvchi ongli faoliyat sub‘ekti sifatida o‘rganadi. Psixologiya fani odamni ta’riflashda ko‘plab tushunchalar qo‘llaniladi. Shu jumladan «shaxs», «individ», «individuallik» tushunchalari ham qo‘llaniladi. Odamning insonlik jinsiga mansubligi individ tushunchasi bilan ifodalanadi. Katta yoshdagi kishilar, chaqaloqlar, tilni va oddiy malakalarni o‘zlashtira olmaydigan ruhiy kasallar (telbalar) ham individdir. Individ tushunchasida kishining biologik turga mansubligi aks ettirilgan. Barcha kishilar odamlar individdir. «Individ» tushunchalar kishining nasl-nasabi ham mujassamlashgandir. Yangi tug‘ilgan chaqaloqning ham, katta yoshning ham, tafakkurni ham, akli zaif ovsarni ham, yovvoyilik bosqichidagi qabilaning vaqilini ham, madaniyatli mamlakatda yashayotgan yuksak bilimli kishini ham individ deb hisoblash mumkin. Individ sifatida kishi alohida sotsial fazilat kashf etadi, shaxs bo‘lib yetishadi. Individ sifatida dunyoga kelgan odam keyinchalik, jamiyatdagina shaxs ga aylanadi. Ijtimoiy munosabatlarga kirishuvchi, ijtimoiy taraqqiyotda ishtirok etuvchi odamgina shaxs deyiladi. Shaxsning eng asosiy belgisi-uning ongli faoliyat egasi ekanligidir. Ma’lumki kishi ongi faqat jamiyatda, boshqalar bilan o‘zaro munosabatda til yordamida ijtimoiy tajribani o‘zlashtrishda shakllanadi. Binobarin shaxs ham faqat jamiyatdagina shaxsga aylanishi mumkin. 31 Foydalanilgan adabiyotlar Asosiy adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11. 2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil. 3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil. 4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil. 5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya . 2012- yil . Qo ’ shimcha adabiyotlar 1. Дубровина И. В. Психологическая служба образования: научные основания, цели и средства //Психологическая наука и образование. – 1998. – Т. 3. – №. 2. 2. Jimerson S. R., Oakland T. D., Farrell P. T. (ed.). The handbook of international school psychology. – Sage, 2007. 32 3. Fagan T. K., Wise P. S. School psychology: Past, present, and future. – NASP Publications, 4340 East West Highway, Suite 402, Bethesda, MD 20814 2000. 4. https://lex-uz.translate.goog/ru/docs/4417140 . 5. Makhmutovna T. K., Ibragimovna T. I. Specific features of the pedagogical process focused on increasing the social activity of youth //Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR). – 2020. – Т . 9. – №. 6. – С . 165-171. 6. Abdullaeva, B. S., Sobirova, M. A., Abduganiev, O. T., & Abdullaev, D. N. (2020). The specifics of modern legal education and upbringing of schoolchildrenin the countries of the post-soviet world. Journal of Advanced Research in Dynamical and Control Systems , 12 (2), 2706-2714. 7. Oglu, Abduganiev Ozod Tursunboy. "Pedagogical Conditions And Mechanisms Of Development Of Social Active Civil Competence In Students." Turkish Journal of Computer and Mathematics Education 12, no. 7 (2021): 433-442. 8. Abduganiyev, O. T. (2022, December). FACTORS AFFECTING THE DEVELOPMENT OF SOCIALLY ACTIVE CITIZENSHIP COMPETENCE IN STUDENTS. In E Conference Zone (pp. 10-13). 9. Abduganiev O. Developing Student Civil Competency //Eastern European Scientific Journal. – 2019. – №. 1. 33

Oliy ta’lim  muassasalarida psixologik xizmat ishining yo‘nalishlari

Sotib olish