“Olmaliq KMK” MTMZ dagi elektr aparatlar - Energetika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.0MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	15 Avgust 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Energetika

“Olmaliq KMK” MTMZ dagi elektr aparatlar

Sotib olish

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA
MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT
TEXNIKA UNIVERSITETI
ENERGETIKA FAKULTETI
ELEKTR STANSIYA TARMOQLARI VA TIZIMLARI
KAFEDRASI
HISOBOT
Mavzu : “Olmaliq KMK” MTMZ dagi elektr aparatlar
Amalyot o`tash joyi. OTMK “AJ” AGMK MTMZ
Muddati ______________ dan __________________gacha
MTMZ dagi amalyot rahbari ________________________________
OTMK “AJ” o`quv markazi _______________________________
Bajardi: ________- guruh talabasi:
Qabul qildi: _________________
Olmaliq

MUNDARIJA
BET .
I . KIRISH ……………………………………………………….……………….
II . KORXONA TO ’ G ’ RISIDA UMUMIY MA ’ LUMOT , ISHLAB
CHIQARISH TEXNOLOGIYASI …………………………………………………
III. TRANSFARMATORLAR…………………………………………………..
IV. AJRATGICHLAR VA UZGICHLAR …………………………………….
V. TEXNIKA XAVFSIZLIGI …………….……..……………………………..
VI. XULOSA ……………..……………………………..………………………
VII. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …..…………….…

I. KIRISH
O’zbekistonning er osti boy xazinalari orasida Olmaliq kon ruda tumani o’ziga xos
o’rin egallaydi va uning kamyob marvaridi xisoblanadi. 20-yillarda boshlangan
geologik-qidiruv va geologik-kuzatuv ishlari tez orada o’z samarasini berdi. 50-yil
oldin tashkil qilingan Olmaliq kon-metallurgiya kombinati asosida polimetal
rudalarning juda katta konlari ochildi.
Xozirgi kunda Olmaliq kon-metallurgiya kombinati O’zbekistonning yirik rangli
metallar ishlab chiqaruchi korxonalaridan biri xisoblanadi va yaqin va uzoq xorijiy
davlatlarda, dunyodagi katta kon qazib oluvchi va qayta ishlovchi komplekslar kabi
mashxur.
O’zbekiston kuchli sanoat saloxiyatiga va boy tabiiy resurslariga ega. Shuning
uchun respublika iqtisodini sanoatning metallurgiya va konchilik soxalari tashkil
etadi. Foydali qazilmalarni qazib olish ochiq va er osti usullarida olib borilmoqda.
Barcha asosiy va yordamchi ishlarni mexanizayiyalash va
avtomatlashtirish, kon va transport mashinalarining birlik quvvatini
oshirish, yuqoridagi barcha jarayonlarni qamrab oluvchi mashina
tizimlarini yaratish va joriy qilishga o’tish, foydali qazilmalarni ochiq
usulda qazib olishda mexnat unumdorligining oshishi uchun asos bo’ladi.
Kompleks mexanizatsiyalash avtomatlashtirilgan mukammal sanoat
tizimlariga o’tish shartlarini yuzaga keltiradi. Mashinalarni boshqarish
mexnati, boshqariluvchi qurilmalarga uzatiladi. Odamga bo’lsa ushbu
qurilmalarning ishini ijodiy faoliyat bilan rejalashtirish va nazorat qilish
qoladi.
Konchilik ishi insoniyat faoliyatining asosiy ko’rinishlaridan biri bo’lib, hayot
darajasi va sivilizatsiyaning o’sishini ta'minlaydi. Kon ishlari sanoat ishlab
chiqarishning y е takchi tarmog’i sifatida konlarni razv е dka qilish, ularni qazib
chiqarish, qazib olingan hom ashyoni dastlabki qayta ishlash, konchilik korxonalari
qurish va turli vazifalarni bajarishga mo’ljallangan y е r osti inshoatlarni barpo etish
kabi ishlarni o’z ichiga oladi.O’zb е kiston dunyodagi juda katta oltin, kumush va
boshqa qimmatbaho hamda y е r bag’rida kam uchraydigan m е tallar zaxiralariga ega
bo’lgan davlatlar jumlasiga kiradi.Hozirgi vaqtda 40 ta qimmatbaho m е tall konlari
qidirib topilgan. Oltinning asosiy zaxiralari oltin konlarining o’zida – Markaziy
Qizilqumda joylashgan bo’lib, tasdiqlangan zaxiralar bo’yicha r е spublikani dunyoda
to’rtinchi o’ringa olib chiqadi. Muruntov koni dunyodagi gigant konlar jumlasiga
kiradi.U Yevroosiyo qit'asidagi ruda tarkibida oltin yuqori darajada bo’lgan eng yirik
kondir. Muruntov konining topilishi xalqaro g е ologiya jamoatchiligi tomonidan
yigirmanchi asrning ikkinchi yarmida oltin sohasida qilingan eng katta kashfiyot d е b
e'tirof etildi. Muruntov koni – juda katta manba bo’lib, unda har yili millionlab kub
m е tr kon tuprog’i qazib olinadi. Undan dunyodagi eng sifatli oltin olish mumkin. Bu
holning o’ziyoq dunyoning oltin qazib oluvchi sanoati uchun noyob namunadir.
Oltin tozalashda affinaj (eng sof m е tall olish) jarayonining zamonaviy t е xnologiyasi
joriy etilgan. Bu t е xnologiya bir qator “nouxau” ni o’z ichiga oladi. Natijada oliyCS1401820.16RU88RU498РУ4Размерн. 25РУ4

tovar ko’rinishiga ega bo’lgan, soflik darajasi “to’rtta to’qqiz” ga t е ng asl oltin
olinmoqda. Ana shu oltin O’zb е kistonga ko’plab xalqaro sovrinlar k е ltiradi
Ko’p yillar foydalanish natijasida Muruntov konining ch е tida katta hajmda
min е rallashgan uyumlar ajratilgan va to’plab qo’yilgan edi . Uning tarkibidagi oltin
miqdorini olish imkoni yo’q edi. Bugungi kunda ana shu min е rallashgan uyumlar
Am е rikaning “Nyumont Mayning Korpor е yshn” kompaniyasi ishtirokida eng yangi
t е xnologiyalar jalb etilib, qayta ishlanmoqda.
So’ngi yillarda infrastrukturasi yaxshi rivojlangan Samarqand va Toshk е nt
viloyatlarida oltin rudali konlar aniqlandi va qidirib topildi. Dunyoning eng yirik oltin
rudali viloyati bo’lgan Qizilqumda Muruntovdan tashqari Ajbugut, Bulutkon,
Balpantov, Aristontov, To’rboy va boshqa yangi konlar aniqlanib, o’rganilmoqda.
Qizilqum mintaqasidagi barcha oltin konlarining muxum xususiyati shundan iboratki,
rudaning tarkibida oltin ko’p miqdorda bo’lib, u ochiq usulda qazib olinadi.
Muhandislik tarmoqlari, kommunikatsiyalar (suv, gaz, el е ktr en е rgiyasi, t е mir yo’l va
avtomobil yo’llari) ham mavjud.
R е spublikada kumush konlari ham bor. Bular Navoiy viloyatidagi Visokovoltno е ,
O’qj е tp е s, Kosmonachi konlari va Namangan viloyatidagi oqt е pa konidir.
Tasdiqlangan zaxiralarning katta miqdori oltin va mis – porfir konlaridir.
Oqt е pa koni kumush qazib chiqarish bo’yicha eng istiqbolli bo’lib, ch е t el
inv е stittsiyalarini o’ziga jalb etadigan kondir.
O’zb е kistonda qimmatbaho m е tallar bilan bir qatorda uran ham ishlab chiqariladi.
Uning uchun yirik min е ral – hom ashyo bazasi barpo etilagan.
Aniqlangan uran zaxiralari 50 – 60 yil mobaynida qazib olishga y е tadi.
Uran bilan yo’l – yo’lakay r е niy, skandiy, lantanoidlar va boshqalar ham qazib
olinmoqda. Mazkur el е m е ntlarning aksariyati ma'lum darajada eritmaga o’tadi.
Binobarin, ularni ajiratib olish t е xnologiyasini joriy etish konlarni ishlash
samaradorligini ancha oshirish imkonini b е rgan bo’lar edi.
Uchinchi. O’zb е kiston rangli m е tallar – mis, qo’rg’oshin, ruh, volfram va shu
guruhga kiruvchi boshqa m е tallarning aniqlangan zaxiralariga ega.Mis rudalari bilan
birga rangli m е tallarning 15 dan ortiq turi, chunonchi, oltin, kumush, molibd е n,
kadmiy, indiy, t е llur, s е l е n, r е niy, kobalt, nik е l, osmiy va boshqalar ham qazib
olinadi.Muhimi shundaki, ruda asosan ochiq usulda qazib olinadi.Bu esa konlarning
r е ntab е lli ishlashini ta'minlaydi.Ishlab turgan konlar mis va unga yo’ldosh m е tallarni
40 – 50 yil, rux va qo’rg’oshinni 100 yildan ko’proq vaqt qazib olishni ta'minlaydi.
Rangli m е tallar rudalarining zaxiralari asosan Olmaliq ruda maydonida joylashgan.
Qolmaqir koni noyob konlardan bo’lib, u mis – molibd е n rudalarini qazib chiqarish
bo’yicha ch е t ellardan ancha ustun turadi. Bu konning rudasini Olmaliq kon –
m е tallurgiya kombinati qayta ishlaydi. Kombinat O’zb е kistondagi eng yirik
koxonalardan biridir. Bundan tashqari, istiqbolli Daln ее mis koni topilgan. Uning
mis, molibd е n, oltin, kumush, r е niy, t е llur, s е l е n va oltingugurt zaxiralari katta.
Bu konda ch е t el sarmoyasi ishtirokida mis ishlab chiqaradigan va yo’ldosh
m е tallarni ajiratib oladigan ishlab chiqarishlar qurilishni amalga oshirish yangi
boyitish fabrikasi qurishni talab qiladi. Bu fabrikani ruda hom ashyosi bilan
ta’minlash ikki yuz yilga mo’ljallangan.Mazkur kon qidirib topilgan zaxiralari, qazib

olishning tannarxi, foydali qazilmalarning ajiratib olinishi jihatidan MDH
mamlakatlari orasida t е ng k е ladigani yo’qdir.Xondizadagi konda qo’rg’oshin va rux
bilan birga mis, kumush, kadmiy, s е l е n, oltin va indiy bor. Xalqaro bozorda bu
m е tallning mavq е i oshgan sari O’zb е kistonda ularni qazib chiqarishni k е ngaytirish
mumkin.Ishlab turgan korxonalarni t е xnikaviy va t е xnoligik qayta jihozlash uchun oz
miqdorda inv е stitsiya sarflab, mis rudalarini qayta ishlash chog’ida ajiratib
olinadigan nodir m е tallarning oliy markalarini olish imkoni mavjud. Ularning
tarkibida asosiy m е tall 99,99 foizni tashkil etadi.
O’zb е kiston R е spublikasi bir qator nodir va tarqoq holda uchraydigan m е tallarni
ajiratib olish hamda ishlab chiqarish uchun ishonchli hom ashyo bazasiga ega.
Ularning bir qismi, masalan, litiy, mustaqil konlarda jamlangan, boshqalarini mis,
polim е tallar, uran va boshqa foydali qazilmalar konlaridan yo’ldosh moddalar
sifatida ajiratib olish mumkin. S е l е n va t е llurdan asosan yarim o’tkazgichlar, quyosh
batar е yalari, t е rmog е n е ratorlar, po’lat, shishaning maxsus navlarini ishlab
chiqarishda foydalaniladi.
II. KORXONA TO’G’RISIDA UMUMIY MA’LUMOT, ISHLAB
CHIQARISH TEXNOLOGIYASI
Markaziy ta’mirlash- mexanika zavodi ehtiyot qismlarni yasash, jihozlarning
uzellarini, avtotransport va maxsus texnikalarni ta’mirlash, detallarga keyinchalik
mexanik ishlov berish yo’li bilan ularni qayta tiklash va tayyorlash ishlarini bajaradi.
Bundan tashqari po’lat, cho’yan va rangli quymalarni ishlab chiqarish, metall
konstruksiyalarni payvandlash va nostandart jihozlarni tayyorlash, rezinotexnik
buyumlarga ishlov berish vazifalarini ham bajaradi. Shu kabi ishlarning barchasi
kombinat jihozlarining rejaviy ogohlantiruv ishlarini o’z vaqtida va sifatli bajarish
maqsadida amalga oshiriladi. Bugungi kunda MTMZ-da 2150 kishi ishlaydi. Zavod
mahsulotlarining O’zbekiston quyish sanoatining ichki bozorida ulushi taxminan
15% ni tashkil etadi. Korxona yiliga 13000 tonna po’lat vat emir quyma ishlab
chiqaradi. ,,OKMK” rahbariyati korxonaning rivojlanishiga, uning uzluksiz ishlashini
ta’minlashga kata e’tibor qaratmoqda, chunki MTMZ zavodning asosiy ta’mirlash
bazasi hisoblanadi. MTMZ zavodning barcha kon zanjiri uchun ehtiyot qismlari va
butlovchi qismlarning asosiy ishlab chiqaruvchisi.
III . TRANSFARMATORLAR

Transformator deb elektr energiyasini bir kuchlanishdan ikkinchi kuchlanishga
o’zgartirib beruvchi elektr statik aparatga aytiladi. Transformatorlar bir fazali yoki
uch fazali bo’ladi. Elektr stantsiyalarida odatda uch fazali transformatorlardan keng
foydalaniladi, chunki bitta uch fazali transformatordagi isroflar uchta bir fazali
transformatorlardagiga qaraganda 12-15%, narxi 20-25% kamroq bo’ladi.
Transformatorlarning maksimal quvvati, ularning og’irligi, o’lchamlari,
transportirovka qilish shartlari bilan chegaralanadi.

Transformatorlarni printsipial sxemalari: a -ikki chulg’amlikniki; b -uch
chulg’amlikniki; v -past kuchlanish chulg’ami maydalangan.
Transformatorlar ikki va uch chulg’amli bo’ladi. Bundan tashqari pastki kuchlanish
chulg’ami ikki va undan ortiq bir-biridan izolyatsiyalangan parallel tarmoqlardan
iborat bo’lishi ham mumkin. Bunday transformatorlar maydalangan chulg’amli
transformatorlar deb aytiladi. Past kuchlanish chulg’ami maydalangan
transformatorlar bir necha generatorlarni bitta kuchaytiruvchi transformatorga ulash
imkonini beradi.
Transformatorlarning asosiy parametrlariga nominal quvvat, kuchlanish, tok, qisqa
tutashuv kuchlanishi, salt ishlash toki, salt ishlash va qisqa tutashuv isroflari kiradi.
Transformatorning nominal quvvati deb, uning pasportida ko’rsatilgan nominal davr
tezlik va kuchlanishdagi o’rnatilgan joyi va sovutish muhiti nominal sharoitlarda
bo’lgan xolda uzluksiz yuklash mumkin bo’lgan to’la quvvatning qiymatiga aytiladi.
CHulg’amlarni nominal kuchlanishlari -birlamchi va ikkilamchi
chulg’amlarni transformatorni salt yurishidagi kuchlanishlari. Uch fazali
uchun -bu liniya (fazalararo) kuchlanish. Yuklama ostida ishlayatgan
transformatorda birlamchi chulg’amga nominal kuchlanish keltirilsa,
ikkilamchi chulg’amdagi kuchlanish nominaldan kuchlanish isroflari
qiymatiga kichik bo’ladi.

Transformatorning nominal toklari deb, uning pasportida ko’rsatilgan va uzluksiz
normal ishlashi mumkin bo’lgan chulg’amlardagi toklar qiymatiga aytiladi.
Transformatorni har qaysi chulg’amini toki uning nominal quvvati va nominal
kuchlanishdan topiladi.
Qisqa tutashuv kuchlanishi bu ikkinchi chulg’am qisqa tutashtirilganda
transformatorni chulg’amlaridan birida nominalga teng tok oqadigan kuchlanish.
Uch chulg’amli transformatorda q.t. kuchlanishi chulg’amlarni har qaysi jufti uchun
uzilgan uchinchi chulg’amda topiladi. q.t. kuchlanishi transformatordagi kuchlanish
tushuvini belgilaydi va chulg’amlarni to’la qarshiligini xarakterlaydi.

O’lchov transformatorlari katta kuchlanish va tok zanjirlariga nazorat-o’lchov
asboblari, rele himoyasi va avtomatika tizimlarini ulash hamda o’lchov va himoya
zanjirlarini yuqori kuchlanishli birlamchi zanjirlardan ajratish uchun xizmat qiladi.
Ular o’lchanayotgan tok va kuchlanishlarni amaliyotga qulay va havfsiz
qiymatlargacha transformatsiyalaydi hamda birlamchi yuqori tomon zanjirlarini
ikkilamchi kommutatsiya past kuchlanish zanjirlaridan izolyatsiyalaydi. Bundan
tashqari, o’lchov asboblarini transformatorlar orqali ulash avtomatlashtirish va
xodimlar uchun ham qulayliklar yaratadi, chunki masofadan o’lchash, nazorat qilish
va boshqarish uchun imkon yaratiladi.

O’lchov transformatorlariga talablardan biri birlamchi tok va kuchlanishlarni
o’lchashda ikkilamchi qiymatlarni qiymat va faza bo’yicha proportsional va mos
o’zgarishlari tahminlanishi kerak.
O’lchov transformatorlari kuchlanish va tok transformatorlariga bo’linadi.
Kuchlanish transformatori yuqori kuchlanishni standart 100 V gacha
pasaytirish va o’lchov himoya zanjirlarini yuqori kuchlanishli birlamchi
zanjirlardan ajratish uchun xizmat qiladi, birlamchi chulg’am bilan tarmoqqa
parallel ulanadi.

Ishni havfsizlantirish uchun ikkilamchi chulg’amni bitta qisqichi zaminlanadi.
Konstruktsiya bo’yicha uch fazali va bir fazali transformatorlar bo’ladi. Uch fazalilar
18 kV gacha kuchlanishlarda qo’llaniladi, bir fazalilar har qanday kuchlanishlarda.
Izolyatsiya turiga qarab transformatorlar quruq, moyli va quyma izolyatsiyali bo’ladi.
Kuchlanish transformatorlari NOS, NOSK, NTS, NTSK - 6 kV gacha bo’lgan
kuchlanishlarda, NOM, ZNOM, NTMK, NTMI - 18 kV gacha bo’lgan
kuchlanishlarda o’rnatiladigan qilib bajariladi.
Bu yerda N-kuchlanish transformatori; O-bir fazali; T-uch fazali; S-quruq; K-
kompensatsiyalangan; M-moyli; Z-birlamchi chulg’ami yerga ulangan; I-qo’shimcha
chulg’amli.
Tok transformatori birlamchi tokni o’lchov asboblari va relelar uchun qulay
qiymatlargacha kamaytirish va o’lchov va himoya zanjirlarini yuqori kuchlanishli
birlamchi zanjirlardan ajratish uchun xizmat qiladi, birlamchi chulg’am tarmoqqa
ketma-ket ulanadi. Ikkilamchi chulg’amda zanjir uzunligiga qarab 1 A yoki 5 A
bo’ladi.

Tok transformatorini ulash sxemasi.
TT konstruktsiya bo’yicha:
1. Alohida turuvchi.
2. Joylashtirilgan.
3. O’tuvchi TT
4. Ichkariga hamda tashqariga o’rnatiladiganlarga bo’linadi.
Ichkariga o’rnatiladigan TT tiplari: TKL, TPL, TPOL, TSHLP, TPOF, TPF.
T-tok transformatori; P-o’tuvchi; K-g’altakli; L-quyma izolyatsiyali; F-chinni
izolyatsiyali; O-bir g’altakli.
Tashqariga o’rnatiladigan: TFN, TFKN.
N-tashqariga o’rnatiladigan
IV. AJRATGICHLAR VA UZGICHLAR
Ajratgich - elektr zanjirlarini toksiz yoki kichik tok bilan uzishga va ulashga
mo’ljallangan va o’chirilgan xolatda kontaktlar orasida ko’rinadigan
izolyatsiyalangan oraliq hosil qilish uchun xizmat qiladigan kontaktli kommutatsion
apparat.
Ajratgichlar bilan yuklama toki uzilmaydi, chunki yoy so’ndiruvchi qurilma yo’q va
yuklama tokini yanglish uzish fazalararo turg’un qisqa tutashuv hosil bo’lishiga va
baxtsiz xodisaga olib keladi. Ajratgich bilan amal bajarishdan oldin zanjir uzgich
bilan uzilishi lozim.
Biroq elektr uskuna sxemasini soddalashtirish maqsadida ajratgich bilan quyidagi
amallar bajarishga ruxsat etiladi:
1. transformator neytrallari va yerga ulovchi yoy so’ndiruvchi reaktorlarini tarmoqda
yerga qisqa tutashuv yo’qligida uzish va ulash;
2. shina va barcha kuchlanish jihozlari zaryad toklarini (kondensatorlardan tashqari)
uzish va ulash;
3. 15 A-gacha yuklama tokni 10 kV va undan past kuchlanishda uch qutbli ajratgich
yordamida uzish va ulash;
4. ajratgich bilan amal bajarish mumkin, agar u past omli parallel zanjir bilan
ishonchli shuntlangan bo’lsa (shina ulovchi yoki aylanma uzgich);
5. ajratgich va avtomatik ajratgich bilan kuch transformatorlarini katta bo’lmagan
magnitlovchi toki va havo-kabel liniyalari zaryadlovchi tokini uzish va ulash.

Ajratgich bilan uziladigan tok konstruktsiya (pichoqlar vertikal, gorizontal), qutblar
orasidagi masofa, qurilma nominal kuchlanishiga bog’liq, sh.u. bu ishlar maxsus
yo’riqnoma orqali amalga oshiriladi. Agar zanjirda ajratgich va avtomatik ajratgich
bo’lsa, magnitlovchi va zaryadlovchi toklarni uzish va ulashni avtomatik ajratgich
bilan bajarish lozim, chunki u amalni tez bajaradigan ‘rujinali yuritmaga ega.
Ajratgichga qo’yiladigan talablar:
1. elektr mustahkamligi maksimal impuls kuchlanishga to’g’ri keladigan havoda
ko’rinarli oraliq hosil qilish;
2. qisqa tutashuv toklariga elektr dinamik va termik chidamlilikka egaligi;
3. o’z xolicha uzilishlarga yo’l qo’ymaslik;
4. og’ir sharoitlarda (qor, muzlama, shamol) uzish va ulashni aniq bajarish.
Ajratgichlar qutblar soni bo’yicha bir va uch qutbli, o’rnatilish turi bo’yicha ichkariga
va tashqariga o’rnatiladigan, konstruktsiya bo’yicha kesuvchi, buriluvchi,
dumalovchi va osma tipda ishlab chiqariladi. O’rnatish usuliga qarab ajratgich
pichoqlari vertikalga va gorizontallarga bo’linadi.
Ichkariga o’rnatiladigan ajratgich bir (RVO) va uch (RV, RVK, RVRZ) qutbli
bo’lishi mumkin. Uch qutblisi umumiy rama yoki har bir qutb alohida ramada
bo’lishi mumkin. Qutblar ajratgich yuritmasi bilan bog’langan umumiy valda
birlashtiriladi. 1000 A-gacha tokka ajratgich pichog’i ikkita mis polosadan, kattaroq
tokka uch-to’rt polosadan tayyorlanadi.
QT toki pichoqdan kontaktga o’tganda pichoq va kontaktni bir biridan itaruvchi
elektrodinamik kuchlar hosil bo’ladi. Boshqa tomondan pichoq plastinalari bir
yo’nalish toklarni o’zaro ta’siri natijasida bir biriga tortiladi. QT toklari katta bo’lsa
itarish kuchlari tortish kuchlaridan kattalik qilib, pichoq plastinalarini kontaktdan olib
tashlashi mumkin. Bu yoy hosil bo’lishiga va avariyaga olib keladi, buni oldini olish
uchun magnit qulf uskunasi ko’zda tutiladi. U pichoq tashqarisida joylashgan ikkita
po’lat plastinadan iborat bo’lib prujinalardan bosimni uzatishga xizmat qiladi va QT
toklaridan magnitlanib, bir biriga tortiladi va qo’shimcha bosim hosil qiladi.
Ajratgichni zaminlovchi pichoqlari asosiy pichoqlar ulanganligida ulashga ruxsat
bermaydigan mexanik blokirovkaga ega. Zaminlovchi pichoqlar dastalar (richaglar)
tizimidan iborat qo’l yuritma bilan boshqariladi. Ulangan va uzilgan ajratgich yuritma
dastalari tomonidan ishonchli qaydlanadi, chunki bu bilan o’zidan o’zi ishlab ketishni
oldi olinadi.
Ekranlangan komplekt tok o’tkazuvchilarda o’rnatish uchun pichoqlari oldinlab
harakatlanuvchi g’ildiraydigan ajratgichlar ishlatiladi, ular 12000-14000 A toklarga
mo’ljallangan.
Yopiq tok o’tkazuvchilar uchun maxsus zaminlovchi, chervyakli yuritmali ZR
turdagi ajratgich mavjud.
Avtomatik ajratgich (AA) konstruktsiya buyicha ajratgichdan farq qilmaydi, faqat
uzish uchun prujinali yuritma bo’ladi. Avtomatik ajratgich qo’lda ulanadi. U toksiz

pauza vaqtida kuchlanishsiz zanjir va transformatorni magnitlash tokini uzish uchun
xizmat qiladi, ammo QT tokini u bilan uzish mumkin emas.
Uzgich ishchi va avariya toklarni uzish va ulash uchun xizmat qiladigan
kommutatsion apparat. O’rnatilishga ko’ra uzgichlar ichkariga va
tashqariga o’rnatiladigan va komplekt taqsimlash qurilmalari uchun ishlab
chiqariladi. Uzgich asosiy apparat bo’lib, zanjirni har qanday rejimda
o’chirish va ulash uchun xizmat qiladi:
1. uzoq davomiy yuklama;
2. o’ta yuklanish;
3. qisqa tutashuv;
4. salt ishlash;
5. nosinxron ish.
Yuqori kuchlanish uzgich asosiy qismlari:
1. Korpus yoki bak;
2. Kontaktlar tizimi;
3. Yoy so’ndirish qurilmasi;
4. Yoy so’ndirish muhiti (havo, moy, elegaz, vakuum);
5. Uzgich yuritmasi (qo’lda, havoli, solenoidli).
Moyli bakli uzgichda moy yoyni so’ndirish va tok o’tkazuvchi qismlarni
izolyatsiya qilish uchun xizmat qiladi. 10 kV gacha (35 kV-gacha uzgichni
bahzi turlarida ham) uzgichni barcha fazalari bitta bakda bo’ladi, kattaroq
kuchlanishda har bir faza uchun alohida bak tutiladi.
Moyli bakli uzgich yoy so’ndirish printsipi bo’yicha 3 guruhga bo’linadi:
1. Avtopuflashli-gaz yuqori bosimi va katta harakat tezligi yoy energiyasi
yordamida hosil qilinadi;
2. Majburiy moyli puflashli-kontaktlar ajralish joyiga gidravlik mexanizm
yordamida moy haydaladi;
3. Moyda yoyni magnitli so’ndirishli-yoy magnit maydon ta’sirida tor
tirqishlarga tortilib so’ndiriladi.
Bakli uzgichni asosiy afzalliklari - konstruktsiyasi sodda, yuqori uzish
qobiliyatga ega, tashqariga o’rnatishga yaroqli.
Kamchiliklari - yong’in va portlashga havfli, moy xolati va satxi doimiy
nazorat qilib turilishi, katta moy zaxirasi zarurligi, metallni katta sarfi,
og’ir, tashish, montaj qilish va sozlash noqulay.

Moyli uzgichlarni sxemalari
1- Bir bakli uzgich, 2-Uch bakli ikki yoy so’ndirish kamerali uzgich, 3-
Uch bakli uzgich
Vakuumli uzgich kontaktlar oralig’ini juda yuqori elektr mustahkamligi
bilan farq qiladi. Ular 230 kV gacha kuchlanishda statik kondensatorlar
batareyalarini kommutatsiyalash, uzun salt liniyalar va yuklama kichik
toklarini o’chirishga mo’ljallangan va afzalliklar: a) harakatlanuvchi
kontakt juda oz yuradi va vazni yengil, tezlik yuqori; b) kichik o’lcham va
narxi arzon; v) kontaktlar oksidlovchi muhitdan to’la izolyatsiyalangan; g)
tok o’chgandan keyin vakumli uzilishni elektr mustahkamligi juda tez
tiklanadi; d) kontaktlar ajragandan keyin tok birinchi marta noldan
o’tishida zanjir uziladi; e) portlash va yong’inga to’la havfsiz. Ammo u
2500 A-dan ortiq tokni o’chirmaydi.

V . TEXNIKA XAVFSIZLIGI
Ishl а b chiq а rish хо n а l а rini t а biiy v а sun ’ iy yoritish QMQ 2.01.05-98 « T а biiy v а
sun ’ iy yoritish » t а l а bl а rig а m о s bo ’ lishi l о zim .
А v а riya yoritish t а rm о ql а rig а el е ktr en е rgiya ist е’ m о lchil а rining ul а nishi
t а qiql а n а di . А v а riya yoritishl а rining s о zligi h а r ch о r а kd а k а mid а bir m а rt а
t е kshirilishi l о zim .
Yoritish v о sit а l а ri t о z а v а s о z h о l а td а bo ’ lishi k е r а k . Yorug ’ tushuvchi
о yn а l а rni yild а k а mid а ikki m а r о t а b а t о z а l а sh l о zim .
Yorug ’ lik tush а dig а n d е r а z а v а eshikl а rni turli pr е dm е tl а r ( uskun а, t а yyor
m а hsul о t v а b о shq а l а r ) to ’ sib qo ’ yishig а ru х s а t etilm а ydi .
Sun ’ iy yoritish umumiy v а birl а shg а n tizimd а ishl а til а di ( umumiy m а h а lliy
bil а n birg а likd а). Birgin а m а h а lliy yoritishni qo ’ ll а sh t а qiql а n а di .
Uch а stk а v а хо n а l а rd а p о rtl а sh bo ’ yich а ха vfli g а z v а ch а ngl а r k о ns е ntr а siyasi
yig ’ ilib q о lish ehtim о li bo ’ ls а, el е ktr yoritish tizimi p о rtl а shd а n а l о hid а b а j а rilishi
k е r а k .
Ха vflilik d а r а j а si yuq о ri bo ’ lg а n хо n а l а rd а kuchl а nishi 36 V d а n yuq о ri
bo ’ lm а g а n ko ’ chm а el е ktr yoritqichl а r ishl а tilishi k е r а k . Uskun а l а r v а insh оо tl а r
( bunk е rl а r , sil о s о sl а r , quduql а r , bug ’ l а ntirish k а m е r а l а ri , tunn е ll а r v а b о shq а l а r ) ning
ichki sirtini yoritish uchun ko ’ chm а el е ktr yoritqichl а rning kuchl а nishi 12 V d а n
о shm а sligi k е r а k .

Yorug'lik inson faoliyati davomida juda muhim rol o'ynaydi. Ko'rish inson
uchun asosiy ma'lumot manba hisoblanadi. Umumiy olinadigan ma'lumotning
taxminan 90% ko'z orqali olinadi.
Shuning uchun ham sanoat korxonalarini rasional yoritish sifatli mahsulot ishlab
chiqarish sharoitini yaxshilaydi, ishchilarni charchashdan salaydi va unumdorligini
oshiradi. Oqilona yoritilgan zonalarda ishlayotgan ishchilarning kayfiyati yaxshi
bo'ladi; shuningdek xavfsiz mehnat qilish sharoiti yaratiladi va buning natijasida
baxtsiz xodisalar kesin kasayadi. Bundan ko'rinib turibdiki, sanoat korxonalarini
yoritishga faqat gigienik talab qo'yilmasdan, balki texnik iqtisodiy talablar ham
qo'yiladi. Elektromagnit spektorlarining to'lqin uzunliklari 10 n.m dan 340000 n.m
gacha oralig'i spektorlari optik jaryoni deb ataladi, bundan 10 dan 380 nyum i
infraqizil nurlar, 380 dan 770 n.m i ko'rinadigan nurlar va 770 dan 340000 n.m gacha
bo'lganlari esa ultra-binafsha nurlar deb aytiladi. Biz ko'zimiz bilan binafsha rangdan
to qizil rangacha bo'lgan yorug'lik nurlarini sezamiz.
Sanoat korxonalarini yoritishning mukammalligi sifat va son ko'rsatkichlari bilan
tavsiflanadi. Son ko'rsatkichlari nur oqimi, yorug'lik kuchi, yorqinlik, nur qaytarish
koeffisentlari, yorug'lik kiradi.
Nur oqim nur energiyasining quvvati sifatida aniqlanadi va u inson ko'ziga ta'sir
qilish sezgisi sifatida baholanadi. Nur oqimining birligi sifatida lyumen (lm) qabul
qilingan.
Nur oqimi faqatgina fizik ko'rsatkich bo'lib qolmasdan, balki fiziologik
ko'rsatkich sifatida ham aniqlanadi. Chunki uning o'lchov birliklari kurish sezgisiga
asoslangan.
Hamma nur manbalari, shu jumladan, yoritish asboblari ham fazoga bir xilda nur
sochmaydi, shuning uchun fazodagi nur oqimi zichligini aniqlovchi yorug'lik kuchi I
birligi kiritilgan. O'tadigan va tushadigan nur oqimi fazo yoki yuza bilan baholanishi
mumkin.
Sun'iy yoritish manbalari.
Ish bajarish vazifasiga ko'ra suniy yoritishlar: ishchi yoritilish, avariya yoritilishi va
maxsus yoritilishlarga bo'linadi.
Sanoat korxonalarida unumli ish sharoitini tashkil qilish va ishchilarni ish
sharoitlarini yaxshilash maqsadida ko'zni toliqishdan saqlovchi yoritish vostalarini
tashkil qilish sanoat korxonalari oldiga qo'yilgan asosiy sanitariya- gigienik talabdir.
Bunday sharoit tashkil qilish uchun sanoat korxonalarini yoritish sistemalariga
quyidagi asosiy talablar qo'yiladi.
1. Ish joylarini yoritish sanitariya gigienik normalar asosida ish kategoriyalariga
moslashgan bo'lishi kerak. Ish joylarini maksimal yoritish albatta ish sharoitini
yaxshilashga olib keladi.

2. Ish olib borilayotgan yuzaga va ko'zga ko'rinadigan atrof-muhitga yorug'lik bir
tekis tushadigan bo'lishi kerak. Chunki, agar ish olib borilayotgan yuzada va atrof -
muhitda yaltiroq uchastkalar mavjud bo'lsa, unda ko'zning ularga
tushishi va qaytib ish zonasiga qaraganda ko'zning jimirlashishi va ma'lum vaqt
ko'nikishi kerak bo'ladi.
3. Ishchi yuzalarida keskin soyalar bo'lmasligi kerak. Chunki ish yuzasida keskin
soyalarning bo'lishi, ayniqsa u soyalar harakatlanuvchi bo'lsa, bajarilayotgan
obektning ko'rinishini yomonlashtiradi.
4. Ishlab chiqarish zonalarida to'g'ri yoki nur qaytishi ta'sirida hosil bo'layotgan
yaltirash bo'lmasligi kerak. Chunki ish zonalaridagi yaltirash ko'zning ko'rish
qobiliyatini pasaytirib, ko'zni qamashtirishi mumkin.
5. Yoritilish miqdori vaqt bo'yicha o'zgarmas bo'lishi kerak. Yoritilishning ko'payib-
kamayishi, agar o'qtin-o'qtin ro'y beradigan bo'lsa, ko'zga zarar keltiradi, chunki ko'z
yorug'lik o'zgarishlariga ko'nikishiga to'g'ri keladi.
6. Yorug'lik nurlarini optimal yo'nalish bilan yo'naltirish kerak, bunda ma'lum
holatlarda detalning ichki yuzalarini ko'rish va boshqa holllarda detal yuzasidagi
kamchiliklarni yaxshiroq ko'rish imkoniyati tug'iladi.
7. Yorug'likning lozim bo'lgan spektor tarkibini tanlash zarur. Bu talab
materiallarning rangini aniq belgilash zarur bo'lgan hollarda muhim rol o'ynaydi.
8. Yorug'lik qurilamalari qo'shimcha xavflar manba bo'lmasligi kerak. Shuning
uchun yoritish manbalari ajaratadigan issiqlikni, tovush chiqarishini maksimal
kamaytirish kerak.
9. Yoritish qurilmasi ishlatish uchun qulay, o'rnatish oson va iqtisodiy samarali
bo'lishi kerak.
11. Elektr tokining inson organizmiga ta'siri
Elektr tokidan inson organizimidan termik (ya'ni issiqlik), elektrolitik va biologik
ta'sir ko'rsatiladi.
Elektr tokining termik ta'siri inson tanasining ba'zi joylarida kuyish, qon
tomirlari, nerv va xujayralarning qizishi sifatida kuzatiladi. Elektrolitik ta'sir
esa, qon tarkibidagi yoki xujayralar tarkibidagi tuzalrning parchalanishi
natijasida qonning fizik va kimyoviy xususiyatlarining o'zgari shiga olib
keladigan holat tushuniladi. Bunda
elektir toki markaziy asab tizimi va yurak-qon tizimni kesib o'tmasdan
tananing ba'zi bir qisimlarigagina ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Elektr tokining biologik ta'siri - bu tirik organizm uchun xos bo'lgan
xususiyat xisoblanadi. Bu ta'sir natijasida muskullarning keskin qisqarishi
tufayli inson organizmidagi tirik xujayralar to'lqinlanadi, bunda asosan
organizimdagi bioelektrik jarayon buziladi. Ya'ni inson organizmi asosan

bioelektrik toklar yordamida boshqariladi. Bunga tashqi muhitdan yuqori
kuchlanishdagi elektr tokining ta'siri natijasida biotoklar rejimi buziladi va
oqibatda inson organizmida tok urish holati vujudga keladi. Ya'ni
boshqarilmay qolgan organizmda hayot faoliyatining ba'zi bir funksiyalari
boshqarilmay qoladi: nafas olishning yomonlashuvi, qon aylanish tizimining
ishlamay qolishi va x.k. Elektr tokining inson organizmiga ta'sirining xilma
xilligidan kelib chiqib, uni ikki gurupaga bo'lib qarsh mumkin: mahalliy
elektr ta'siri va tok urish.
Mahalliy elektr ta'siri - kuyib qolish, elektr belgilari hosil bo'lishi, terining
metallashib qolishi hollaridir. Elektr ta'qsirida kuyish asosan organizim bilan elektr
o'tkazgichi o'rtasida volta yoyi hosil bo'lganda sodir bo'ladi. Elektr o'tkazgichdagi
kuchlanishning ta'siriga qarab bunday kuyish turlicha bo'lishi mumkin. Yengil kuyish
faqat yallig'lanish bilan chegaralanadi, o'rtacha og'irlikdagi kuyishda pufakchalar
hosil bo'ladi va og'ir kuyishda xujayra va terilar ko'mirga aylanib, og'ir asoratlarga
olib kelishi mumkin. Elektr belgilari - bu terining ustki qismida aniq kulrang yoki
och sarg'ish rangli 1-5 mm diametrdagi belgi paydo bo'lishi bilan ifodalanadi.
Bunday belgilar odatda xavfli emas. Terining metallashib qolishida, odatda erib
mayda zarrachalarga parchalanib ketgan metal teri ichiga kirib qoladi. Bu holat ham
elektr yoyi hosil bo'lganda ro'y beradi. Ma'lum vaqt o'tgandan keyin bu teri ko'chib
tushib ketadi va hech qanday asorat qoldirmaydi.
Inson organizmining tok ta'siriga ma'lum qarshiligi, shuningdek tokning
kuchlanishi ma'lum ta'sir darajasini belgalaydi, chunki inson organizmining qarshiligi
o'zgarmagan holda, kuchlanish ko'payishi natijasida organizmdan oqib o'tgan tok
mikdori oshib ketadi. Inson organizmining qarshiligi teri qarshiligi va ichki organlar
qarshiliklari yig'indisi sifatida olinadi.
Teri, asosan quruq va o'lik xujayralarning qattiq qatlamlaridan tashkil topganliga
sababli katta qarshilikka ega va u umuman inson organizmining qarshiligani
ifodalaydi.
Organizm ichki organlarining qarshiligi uncha katta emas. Odamning quruq,
zararlanmagan terisi 2.000 dan 20.000 Om gacha va undan yuqori qarshilikka ega
bo'lgani holda, namlangan, zararlangan teri qarshiliga 40 5000 Om qarshilikka ega
bo'ladi va bu qarshilik inson ichki a'zolari qarshiligiga teng hisoblanadi.
Aytilganlarni hisobga olgan holda umuman texnik hisoblar uchun inson organizmi
qarshiligi 1000 Om deb qabul qilingan.
Elektr toki ta'siriga tushgan kishiga birinchi tibbiy yordam ko'rsatish
Elektr toki ta'siriga tushgan kishiga tibbiyot xodimi kelgunga qadar
ko'rsatiladigan yordamni ikki qismga bo'lib qaraladi: tok ta'siridan qutqazish va
birinchi yordam ko'rsatish.

Tok ta'siridan qutqazish o'z navbatida bir necha xil bo'lishi mumkin. eng oson va
qulay usuli bu elektr qurilmasining o'sha qismiga kelayotgan tokni o'chirishdir.
Agar buning iloji bo'lmasa (masalan, o'chirish qurilmasi uzoqda bo'lsa), unda
tok kuchlanishi 1000 V dan ko'p bo'lmagan elektr qurilmalarida elektr simlarini sopi
yog'ochli bo'lgan boltalar bilan kesish yoki zararlangan kishining kiyimi quruq
bo'lsa, uning kiyimidan tortib tok ta's iridai qutqazib qolish mumkin. Agar elektr
tokining kuchlanishi 1000 V dan ortiq bo'lsa, unda dielektrik qo'lqop va elektr
izolyatsiyasi mustahkam bo'lgan elektr asboblaridan foydalanish kerak.
Elektr ta'siriga tushgan kishiga birinchi yordam ko'rsatish, uning holatiga qarab
belgilanadi. Agar ta's irlangan kishi hushini yo'qotmagan bo'lsa, uning tinchlantirib,
vrach kelishini kutish yoki uni tezda davolash muassasasiga olib borish zarur.
Agar tok ta'sirida xushini yo'qotgan ammo nafas olishi va yurak tizimi
ishlayotgan bo'lsa, unda uni quruq va qulay joyga yotqizish, kamari va yoqasini
bo'shatish va sof havo kelishni ta'minlash zarur. Nashatir spirti hidlatish, yuziga suv
purkash, tanasini va qo'llarini ishqalash yaxshi natija beradi.
Agar jarohatlangan kishining nafas olishi qiyinlashsa, qaltirash holati bo'lsa,
ammo yurak urish ritmi nisbatan yaxshi bo'lsa, unda bu kishiga sun'iy nafas oldirish
ishlarini bajarish zarur.
Klinik o'lim holati yuz bergan taqdirda sun'iy nafas berish bilan bir qatorda
yurakni ustki tomondan massaj qilish kerak.
Sun'iy nafas berish jarohatlangan kishini tok ta'siridan qutqazib olish, uning
holatini anikdash bilanoq boshlanishi kerak. Sun'iy nafas berish "og'izdan og'izga"
deb ataluvchi usul bilan, ya'ni yordam ko'rsatuvchi kishi o'z o'pkasini havoga
to'ldirib, jarohatlangan kishi og'zi orqali uning o'pkasiga bu havoni haydaydi. Odam
o'pkasidan chiqqan havo, ikkinchi odam o'pkasi ishlashi uchun yetarli midorda
kislorodga ega bo'lishi aniklangan. Bu usulda jarohatlangan kishi chalqancha
yotqiziladi, og'zini ochib begona narsalardan tozalanadi. havo o'tish yo'lini ochish
uchun boshini bir yo'li bilan peshona aralash ko'tariladi, ikkinchi yo'l bilan dahanidan
tortib, dahanini bo'yni bilan taxminan bir chiziqqa keltiriladi. Shundan keyin ko'krak
qafasini to'ldirib nafas olib, kuch bilan bu havoni jarohatlangan kishi og'zi orqali
puflanadi. Bunda yordam ko'rsatayotgan kishi og'zi bilan, jarohatlangan kishining
og'zini butunlay berkitishi va yuzi yoki panjalari yordamida uning burnini berkitish
kerak.
Shundan keyin yordam ko'rsatuvchi boshini ko'tarib yana o'pkasini havoga
to'ldiradi. Bu vaqtda jarohatlangan kishi passiv ravishda nafas chiqazadi. Bir minutda
taxminan 10-12 marta puflashni doka, dastro'mol va trubka orqali ham bajarish
mumkin. Agar jarohatlangan kishi mustaqil nafas olishini tiklagan taqdirda ham,
sun'iy nafas oldirishni uning nafas olishiga bemor o'ziga kelguncha davom ettiriladi.

VI. XULOSA
Men amaliyotim vaqtida Mrkaziy ta’mirlash mexanika zavodida bo’lib
o’tdim. U yerda energiya xizmatlari bo’limida bo’ldim. Ularning asosiy
vazifasi Markaziy ta’mirlash mexanika zavdining asosiy bo’g’ini
hisoblangan quyish sexi, temirchilik sexi, mexanika sexi kabi sexlarni
uzluksiz va sifatli energiya bilan ta’minlashdan iborat.

VII. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI :
1.Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining lavozimiga kirishish tantanali
marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutqi/- T.:
“O’zbekiston” NMIU, 2016. -56 b.
2.Mirziyoev Sh.M. Qonun ustivorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
qabul qilinganligining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi.
2016-yil 7-dekabr – Т .: “O’zbekiston” NMIU, 2016. -48 b.
3.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – Т .: “O’zbekiston” NMIU, 2017. -488 b.
4.O’zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Xarakatlar strstegiyasi
to’g’risida. – Т .: 2017-yil 7-fevral, PF-4947-son farmoni.
5.«Spravochnik po proektirovaniyu rudn ы x obogatiteln ы x fabrik». O.N. Tixonov.
Moskva «Nedra» 1988g.
6.«Elektrooborudovanie i elektrosnabjenie gorn ы x predpriyatiy» G.D. Medvedev.
Moskva «Nedra»1980g.
7.«Osnov ы «Spravochnik» L.V. Gladilin. Moskva «Nedra»1980g.
8.«Spravochnik po proektirovaniyu elektrosnabjeniya» YU.N. Ti щ enko, N.S.
Movsesova, YU.G. Bar ы bina Moskva «Energoatomizdat»1980g.
9.«Spravochnik po elektrosnabjenie prom ы shlenn ы x predpriyatiy-1» A.A. Fedorova.
Energiya Moskva 1973g
10.«Spravochnik po elektrosnabjenie prom ы shlenn ы x predpriyatiy-2» A.A.
Fedorova. Energiya Moskva 1973g
11.«PTE PTB elektroustanovok potrebiteley».
«PUE Uzgosenergonadzor» A.D. Nimatullaev Toshkent 2011g
12.Polojenie o tarifn ы x gruppax potrebiteley El. i tep. Energii. Zaregistrirovano Min.
Gost. RUz ot 10.09.2000g. № 955

“Olmaliq KMK” MTMZ dagi elektr aparatlar

Sotib olish