Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	33000UZS
Размер	53.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	18 Апрель 2025
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Olmosh va uning ma’no jihatdan turlarini o’qitish usullari

I BOB. OLMOSH HAQIDA UMUMIY MA`LUMOT
1.1 Olmoshlarning ma’nosiga kōra turlari
Olmoshlar mustaqil so‘z singari shaxs, narsa, belgi yoki qiymat
tushunchasini bildirmay, ular o‘rnida almashib keladigan, ularning mavjudligiga
ishora qiladigan so‘zlardir. Masalan: menshaxsga, nima-narsaga, shu, bu, o‘sha-
belgiga, qancha, shuncha olmoshlari esa miqdor-ga ishora qilishi bilan o‘zaro
farqlanadi. Olmoshlar aniq ma’no bilan mavhum ma’noning almashinib
qo‘llanishini ta’minlaydigan so‘zlardir. Ularning qanday ma’noda qo‘llangani
matnda ishtirok etuvchi til birlik-larining munosabatiga qarab oydinlashadi.
Masalan: Shunday o‘lka doim bor bo‘lsin, gapidagi shunday olmoshi narsa
belgisini boshqasiga taqqoslab ko‘rsatish uchun xizmat qilgan. Biroq, ba’zi
olmoshlar, xususan, kim, men, sen, qanday olmoshlarini ot yoki sifat bilan
almashtirib bo‘lmaydi. Qayd etilganlardan ma’lum bo‘ladiki, olmoshlar mustaqil
so‘zlarning doimiy muqobili sifatida nutqning ixchamligi, qisqaligini ta’minlashda
muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Olmoshlar quyidagi o‘ziga xosliklarga egaligi bilan xarakterlanadi:
Olmoshlar boshqa turkumlardan farqli ravishda so‘z yasalish tizimi-ga ega emas.
Ya’ni boshqa so‘zlaridan olmosh yasalmaydi. Olmoshlar-dan affikslar orqali
sanoqli so‘z yasalishi mumkin: manmanlik, men-simaslik, sensirash, shunday.
Shuningdek, olmoshlar ba’zi so‘zlar bilan birikib boshqa turkumga ko‘chadi:
qayerda, ozmuncha, o‘zboshimcha.
Olmoshlar otlarga xos so‘z o‘zgartuvchilarni qabul qiladi: kimni, bizga, hech
kimdan Ba’zi olmoshlar o‘zgartuvchi qo‘shimchalar bilan qo‘llanganda turli
fonetik o‘zgarishlar sodir bo‘ladi: sen+ing, men+i; u+n+ga, shu+n+ga kabi.
Olmoshlar egalik affikslari bilan qo‘llanishda ayrim xususiyatlar mavjud: 1)
ot tipidagi so‘roq, bo‘lishsizlik, belgilash, o‘zlik olmoshlari egalik qo‘shimchalari
bilan qo‘llanadi: kimi, nimasi, hech kimim, hech nimam, o‘zim, o‘zing, o‘zi,
hammasi, barchasi kabi; 2) paytga nisbatan so‘roq ishlatiladigan va sabab –
4

O‘zlik olmoshi aniq yakkalikni ajratish, belgilash va ko‘rsatish uchun xizmat
qiladi. Olmoshning bu turi o‘zso‘zidan iborat bo‘ladi. O‘z olmoshi har uchala
shaxs, birlik va ko‘plikdagi kishilik olmoshlari o‘rnida ishlatilib, ko‘pincha
shaxsni, ba’zan narsani ko‘rsatadi.
O‘z olmoshining nutqda qo‘llanishiga doir qo‘yidagi holatlarni kuzatish mumkin:
1) o‘zolmoshi bosh kelishik shaklida egalik bilan kelib, uchala shaxs birlik va
ko‘plikni ifodalashi mumkin. Bunday holda shu kabi ma’noga ega bo‘lgan kishilik
olmoshlariga sinonim bo‘ladi :O‘zim-men, o‘zing-sen, o‘zi-u, o‘zimiz-biz,
o‘zingiz-siz, o‘zlari-ular (Ayb o‘zingda!—Ayb senda!). Biroq hamma vaqt ham
o‘zolmoshi o‘rnida kishilik olmoshini qo‘llab bo‘lmaydi.Chunki ba’zan
o‘zolmoshi o‘rnida kishilik olmoshi ishlatilsa yo uslubda ancha o‘zgarish sodir
bo‘ladi, yoki ularni mutlaqo almashtirib bo‘lmaydi; 2) otlar oldida qo‘llangan
o‘zolmoshi ular anglatgan narsani aniqlab ko‘rsatadi: Bu kunlarda har kim o‘z
dard-alami, o‘z g‘am-hasrati bilan band edi. (A. Q.); 3) o‘zolmoshi II shaxs birlik,
III shaxs ko‘plik shaklida kelganda ba’zan undagi shaxs ma’nosi ko‘chadi: O‘zing
nima g‘amdasan-ku, buning kulishini qara (men nima g‘amdaman-ku…), Qani,
o‘zlaridan bo‘lsin (sizdan bo‘lsin)4)o‘zso‘zi yolg‘iz so‘ziga sinonim ma’noni
bildiradi: U uyda faqat o‘zi o‘tiribdi (…u yolg‘iz o‘tiribdi); 5) o‘zolmoshi
takrorlanib qo‘llanishi mumkin. Bunday vaqtda uning bir qismi biror kelishik
qo‘shimchasini olib keladi. Qismlarning bu xilda qo‘llanishi shu so‘zning
ma’nosiga va grammatik holatiga ham quyidagicha ta’sir ko‘rsadi: a) agar birinchi
qism affikssiz, keyingisi affiksli qo‘llansa, birgina o‘z so‘znning ma’nosi
kuchaytirilib, ta’kidlab ko‘rsatiladi va bu juftlik bitta gap bo‘lagi vazifasini
bajaradi:…o‘z-o‘zicha g‘udur-lay boshladi. b) oldingi qism egalik va kelishik
qo‘shimchalarini olgan holda, keyingisi esa belgisiz qo‘llanadi va ikki xil gap
bo‘lagi vazifasini bajaradi: O‘zini o‘zi tergaydi. d) takrorlangan o‘zolmoshi
tarkibida -dan affiksi qotib qolgan shaklga kelib, o‘z olmoshi ravishga ko‘chadi:
o‘zidan-o‘zi yig‘lab yubordi; 6) o‘zso‘zi ba’zan qo‘shma so‘z tarkibida ham
keladi: o‘z+boshimcha, o‘z+bilarmonlik, o‘z+aro kabi; 7) o‘zlik olmoshiga
14

kelishik qo‘shimchalari faqat egalik affiksidan so‘nggina qo‘shiladi: o‘z+i+ni,
o‘z+i+ga;
O‘z olmoshi barcha gap bo‘lagi vazifasida kela oladi: Bu ishni o‘zim bajardim. O‘z
uyim — o‘lan to‘shagim. Onajon, meni to‘g‘ri yo‘lga boshlagan tarbiyachim
o‘zingsan.
.Belgilash olmoshlari narsa va shaxslarning to‘dasini, jamini bildiradi yoki
ularni ayirib, ta’kidlab ko‘rsatadi. Shunga ko‘ra ularni ikki kichik guruhga, ya’ni
jamlash va belgilash olmoshlariga ajratish mumkin. Birinchi guruhga kiruvchi
olmoshlar jamlikni ifodalasa, ikkikchi guruhga kiruvchi olmoshlar narsani qisman
jamlash bilan birga ta’kidlab, belgilab, aniqlab ko‘rsatadi.
1.Jamlash olmoshlariga hamma, bari, jami, barcha, butun, yalpi so‘zlari
kiradi.Buolmoshlar narsa hamda shaxslar o‘rnida qo‘llanib, ot o‘rnida, narsa
belgisini ko‘rsatib, sifat o‘rnida keladi va quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1) ot
vazifasida qo‘llanganda egalik va ko‘plik, kelishik qo‘shimchalarini oladi:
Hammalari qotib-qotib kulishadi; 2) hamma, barcha, bariso‘zi shaxsga nisbatan
ishlatilganda egalik affiksisiz kelishik qo‘shimchasini qabul qiladi. Narsaga
nisbatan ishlatilganda esa, kelishik qo‘shimchasi egalik affiksidan so‘ng qo‘shilib
keladi: Hammaga(barchaga) birdek; 3)buolmoshlar narsa belgisini, jamini
ko‘rsatib, sifat xarakterida bo‘ladi: Hamma daraxtlar ko‘karibdi. Barcha
mehmonlar biznikida; 4) hamma olmoshi yoq, vaqt so‘zlari bilan birga qo‘llanib,
o‘rin va paytga munosabatni ko‘rsatuvchi ravish yasaydi: Hamma vaqt yurtdan
o‘zingizni chetga tortasiz-da, usta! (A.Q); 5)bariolmoshi ko‘pincha ot xarakterida
qo‘llanib, narsa va shaxslarning yig‘indisini ifodalaydi, gapda otga xos vazifalarda
keladi. Bu olmosh aslan «bor» («mavjud») ma’nosi bilan bog‘liq bo‘lib, keyingi i
tovushi egalik affiksidir. Bariso‘zining tarkibida III shaxs birlikni ifodalovchi
egalik affiksi bo‘lganligi uchun, ko‘pincha qaratqich kelishigi shaklidagi so‘z bilan
birga ishlatiladi: Bularningbaribizning qishloqdan ekan. Bu olmoshda egalik
affiksi ba’zan takrorlanib ham ishlatiladi: Odamlarning bar+i+si; 6) jam+i olmoshi
tarkibidagi i tovushi asli III shaxs birlikdagi egalik affiksidir. Bu so‘z ham
ko‘pincha qaratqich kelishigidagi so‘z bilan birga qo‘llanganda, egalik affiksi
15

o‘zgartuvchi affikslar yoki kumakchilardan keyin qo‘shilib keladi: Sizni kecha kim
uchun ham eslayotgan edi-ya.
Gumon olmoshlarini hosil qilishda ba’zan bir so‘zi ishtirok etishi mumkin.
Bu so‘z nima so‘roq olmoshi bilan birga kelib, noaniq narsani ko‘rsatadi:
Ko‘zimga bir narsa ko‘rindi//ko‘zimga allanim ko‘rindi.
5.Birov so‘zi -ov affiksini birsoniga qo‘shilishidan hosil qilingan son
turkumiga xos so‘z hisoblansa ham, deyarli hamma vaqt noaniq shaxs-ni bildiradi.
Shuning uchun bu so‘z gumon olmoshi sifatida ham qo‘llanadi. Birov so‘zi
ko‘pincha «begona», «boshqa», «notanish», «kimdir» degan ma’noni ifodalaydi:
Birov eshikni taqqillatdi //kimdir eshikni taqillatdi.
Ko‘plik affiksini olgan ba’zisifati gumon olmoshi vazifasida kela oladi va
asosan noaniq belgiga ishora qiladi: ba’zi odamlar, ba’zi o‘quvchilar kabi.Bu so‘z
–lar affiksini olish bilan otlashib, noaniq shaxs ma’nosini ifodalaydi: Ba’zilar
raisning ko‘nishiga shubha bilan qarar edilar.(A.Q.) O‘rin-payt kelishigi
qo‘shimchasini olib, noaniq payt ma’nosini bildiradi: Ba’zida u shoshib qolardi.
7.Falonso‘zi ham shaxs yoki belgi haqidagi noaniq tasavvurni ifodalaydi. Bu
so‘z ot oldida kelib, belgi ma’nosini:Men falon joyda yashayman; -chi affiksini
olib, shaxs ma’nosini: Falonchini uchratdim.
Gumon olmoshini hosil qiluvchi vositalar aralash holda ham
ishlatiladi: alla+nima+lar+dan+dir, alla+qanday+dir.
1.2 Olmoshlarning tuzilishiga kōra turlari
Olmoshlar tuzilishiga ko‘ra:1)sodda, 2)qo‘shma, 3)juft, 4) takroriy
olmoshlarga bo‘linadi.
1.Sodda olmoshlar bir uzakdan tuzilib, tub yoki yasama bulishi mumkin.
Tub olmoshlar bir asosiy morfemadan tashkil topadi: men, sen, u, shu, kim, bu,
nima kabilar. Yasama olmoshlar:–cha, -day, -dek yasovchilarini olish bilan boshqa
so‘z turkumiga ko‘chadi:buncha, uncha, shuncha, bunday, unday,
shunday,meningcha, menday, o‘zicha, uziday, sizcha, sizday, sizsira(moq) kabilar.
Gumon olmosh-larini yasovchi alla- va -dir morfemalari affiks emas, yordamchi
19

Olmoshlar ergashgan qo‘shma gap tarkibida nisbiy so‘z sifatida ham
ishtirok etadi: Kim ko‘p mehnat qilsa, u yaxshi yashaydi. Shuni unutmaslik
kerakki, umidsizlik kishining hayotga bo‘lgan qiziqishini so‘ndiradi.
Olmoshlar ma’no xususiyatlariga ko‘ra 1) kishilik, 2) ko‘rsatish, 3) so‘roq, 4)
o‘zlik, 5) belgilash, 6) bo‘lishsizlik,7) gumon kabi turlarga bo‘linadi.
Kishilik olmoshlari nutq so‘zlanayotgan paytda ishtirok etgan yoki tilga olingan
shaxs va narsaga ishora qiluvchi so‘zlardir. Kishilik olmoshlari asosan ot o‘rnida
qo‘llanadi va uch shaxsni ifodalaydi: 1-shaxs (men) – so‘zlovchi, 2-shaxs (Sen) –
tinglovchi, 3-shaxs (u) – nutq jarayonida ishtirok etmaydigan, so‘zlovchi va
tinglovchi tomonidan eslatilgan shaxs yoki narsani ifodalaydi.
Ko‘plikda esa 1-shaxs (biz) – so‘zlovchi va boshqa shaxslarni, 2-shaxs (siz)
tinglovchi va boshqa shaxslarni, 3-shas (ular) nutq jarayonida ishtirok etmaydigan
birdan ortiq shaxs yoki narsani ifodalaydi.
Sh a x s B i r l i k K o‘ p l i k
1- shaxs (so‘zlovchi) men biz
2- shaxs (tinglovchi) sen siz
3- shaxs (o‘zga) u ular
Kishilik olmoshlari nutqda quyidagi xususiyatrga ega bo‘ladi:
1) kishilik olmoshlari, o‘z ma’nosidan tashqari, shaxs va son ma’nosi ko‘chgan
holda qo‘llanishi mumkin. Masalan, kamtarlik ma’nosida men o‘rnida biz olmoshi
ishlatiladi: Biz o‘z tadqiqotimizda sohaga doir yirik olimlarning fikrlariga
tayandik. Ba’zan xuddi shunday shaklda manmanlik ma’nosi ham yuzaga kelishi
mumkin: Biz o‘z ishimizni bilib qilamiz, maslahatingizga zor emasmiz! Ichki
monologik nutqda senolmoshi men o‘rnida ishlatilishi mumkin. Bunda
so‘zlovchining o‘z-o‘zini tergashi anglashiladi:Sen o‘z odobing, g‘amxo‘rliging
bilan odamlar ko‘ngliga yo‘l topa olishing kerak; 2) I shaxs ko‘plikdagi kishilik
olmoshi bizII shaxs ko‘plik-dagi siz olmoshi o‘rnida qo‘llanishi mumkin. Bunday
qo‘llanishda ko‘pincha boshqa shaxslarni ma’lum bir ishni bajarishga tashviq
qilish, undash ma’nosi anglashilib turadi: Qani, endi biz ham ishga tushaylik. 3) I
shaxs ko‘plikdagi biz olmoshi II shaxs birlikdagi senolmoshi o‘rnida qo‘llanganda
6

Keyin doskaga boshqa o’quvchi chiqadi va juft olmoshlarni topib yoziladi: u-bu,
sen-men, biz-siz…..
O’qituvchi: - nima uchun bu so’zlarni juft olmoshlar qatoriga kiritdingiz?
O’quvchilar: - bu so’zlar mazmunan bir-biriga yaqin deb o’qituvchi bilan
birgalikda gapiradilar.
O’qituvchi: - demak, bir-biriga mazmunan yaqin bo’lgan olmoshlarning
birikuvidan hosil bo’lgan olmoshlar juft olmoshlar sanaladi.
Doskaga yana boshqa o’quvchi chiqib takroriy olmoshlarni topib yozishi
buyuriladi: shu-shu, o’sha-o’sha, qancha-qancha….
O’qituvchi: - nima uchun bu olmosh so’zlarni takror holda kelgan olmoshlar
qatoriga yozdingiz.
O’quvchi: - chunki bu olmosh so’zlar aynan takrorlanib kelgan.
Demak, bir olmoshning aynan tovush o’zgarishi bilan takrorolanishidan hosil
bo’lgn olmoshlar takroriy olmoshlar hisoblanadi.
Yangi mavzuni mustahkamlash bosqichida “Bumerang” metodidan fodalaniladi.
Bunda o’quvchilarga matnlar tarqatiladi, ular avval matnni ifodali o’qib so’ng
olmoshlarning tuzilishiga ko’ra turlarini aniqlaydilar.
Avvalo, hamma yaxshi narsalarni barchga tila. Keyingina o’shalarning qatorida
o’zingga so’ra. Boisi Yaratgan hamma bandalarini birday sevadi, sen avval
o’zgalar uchun yordam berishni bilgin, sen uchun esa uning o’zi qayg’uradi.
T.Sodiqova
So’ngra “Kim zukko” ta’limiy o’yini o’tkaziladi. Ikki guruxga bo’linadi, o’yin
topshiriqlari tushuntiriladi. Topshiriq shartiga ko’ra 1- gurux soda va qo’sh
olmoshlarga. 2- gurux juft va takroriy olmoshlarga doir gap tuzishlari kerak
bo’ladi. Topshitiqni to’g’ri bajargan o’quvchilar yutgan hisoblanadilar.
32

O‘quvchilarning soni nechta?Otlashib ega va to‘ldiruvchi vazifasida ham kela
oladi:
O‘quvchilarning nechtasi keldi? Kitobning nechtasini olasan?
Qanday, qanaqaolmoshi narsa yoki harakatning belgisiga nisbatan so‘roqni
bildirib, quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1) sifat oldida kelib, belgining
belgisini bildiradi. Odatda, bunday qo‘llanish undov gaplarda uchraydi: Qanday
chiroyli manzara!; 2) ot oldida kelib, narsaning belgisiga nisbatan so‘roqni
bildiradi: Qanday fikrlaringiz bor?; 3) fe’l kesim oldida kelib harakatning yuzaga
kelishidagi holatga nisbatan so‘roqni bildiradi: Shundoy deyishga qandoy
tilingiz bordi ;4)qandayso‘roq olmoshi ba’zan narsa miqdorini aniqlash uchun
ham ishlatiladi: Do‘ppilarning narxi qanday? (O).
Qaysiolmoshi narsaning tartibga yoki o‘ringa ko‘ra belgisini aniqash uchun
qo‘llanadi: Qaysi kishi?, qaysi bino? Bu olmoshning o‘zagi qay so‘zi bo‘lib, uning
tarkibida egalik affiksi qotib qolgan holda ishlatiladi. Shu bois unga egalik affiksi
ketmaket qo‘shiladi: qay+si+si, qay+si+lar+i.
Qaysi olmoshnning qo‘llanishida quyidagi xususiyatlar mavjud: 1) qaysi
olmoshi sifat xarakteriga ega bo‘lgani uchun otlashgandagina egalik va
kelishik affikslarini oladi. Lekin bu so‘z shaxs yoki narsalar qatoridan birini
belgilash, ayirib ko‘rsatish uchun beriladigan so‘roq bo‘lgani uchun ham
egalikning 1-shaxs birlik shakida kelmaydi: qaysing, qaysisi, qaysimiz, qaysingiz,
qaysilari; 2)gapda aniqlovchi, kesim, otlashganda ega, to‘ldiruvchi bo‘lib keladi:
Qaysi kitobni o‘qidingiz? Yangi ochilgan do‘kon qaysi?
Musobaqada qaysingiz g‘olib bo‘ldingiz?
7.Qanchaolmoshi narsa yoki harakatning miqdoriga ko‘ra belgisini aniqlash uchun
ishlatiladi. Bu olmosh quyidagi xususiyatlarga ega: 1) narsaning miqdorini
aniqlash uchun qo‘llanganda, o‘zidan keyingi ot ko‘pincha birlikda keladi: Qancha
kitob olding?; 2) yakka holda yoki takrorlanib kelib, miqdorning ortiqligini
bildiradi: Qancha-qancha kishilar bu yorug‘ kunlarni orzu qilgan edi; 3)bu olmosh
takrorlanib kelganda, birinchi olmosh chiqish kelishigi qo‘shimchasini olishi
mumkin: Mustaqillikdan so‘ng qanchadan-qancha yangi inshoatlar foydalanishga
12

O`tilgan mavzularni mustahkamlash: Dars Erkin Vahidovning “Ona tilim
o`lmaydi” she`rini ifodali o`qish bilan boshlanadi. She`rni o`qituvchi aytib bergach
o`quvchilarga savol tashlaydi. Bu she`rdan o`quvchilar olmoshning ma`no jihatdan
turlarini topib izohlaydilar. Bunda “Tushunchalar tahlili” metodidan foydalaniladi.
Tushunchalar Mazmuni
Ko`rsatish olmoshlari
Kishilik olmoshlari
O`zlik olmoshlari
So`roq olmoshlari
Belgilash olmoshlari
Bo`lishsizlik olmoshlari
Gumon olmoshlari
Olmoshlar o`rnida qo`llaniladigan so`zlar
So`ng o`quvchilarni ikki guruhga bo`linib olmoshlarning ma`no turlari yuzasidan
olingan bilimlarni esga tushirib olish maqsadida “zanjir” o`yini o`tkaziladi. Bu
shartga ko`ra 2 guruhga tablichkaga yozilgan savollar beriladi. Ushbu savollarga
o`quvchilar zanjirga o`xshab ketma-ketlikda javob berishadi. So`ng berilgan
savollarga to`g`ri javob bergan guruh g`olib deb topiladi. Masalan:
1. Kishilik olmoshlari deb nimaga aytiladi?
2. Kishilik olmoshlariga qaysi so`zlar kiradi?
3. Ko`rsatish olmoshi deb nimaga aytiladi?
4. Ko`rsatish olmoshlariga qaysi so`zlar kiradi?
30

saiyharakatlari bilan ona tilimizning ravnaqi davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi
xalqimiz ma’naviy-marifiy salohiyatining yanada yuksalishiga asos bo’lgan shu
ma’noda bugun o’zbek tilini yaxlit bir tizim sifatida o’rganish uning nutqiy
madaniyatini zamon talablari darajasiga ko’tarish faoliyatimizning tarkibiy
qismiga aylandi. O’zbek tili birliklarini (jumladan, barcha so’z turkumlariga oid
lug’aviy birliklarni) fonetik, fanologik, morfonologik, leksik, semantik, stilistik,
pragmatik jihatdan o’rganish keng ko’lamda amalga oshirilmoqda. Binobarin, bu
borada xal etilishi va chuqur o’rganilishi lozim bo’lgan muammolar anchagina.
Bugungi kunda bo’layotgan jamiyatdagi o’zgarishlar, taraqiyot tilimizda ham o’z
aksini topmoqda. Tildagi bu o’zgarishlar oddiy va adabiy so’zlashuv uslubida
dastlab o’z aksini topsa, ikkinchi navbatda badiiy asarlarda ham ko’rinish beradi.
Shuning uchun asrlar davomida tarix silsilasida sayqallanib, rivojlanib kelayotgan
tilimizning bepayon imkoniyatlarini o’zida xolis tajassum etgan, eta oladigan
narsalardan biri badiiy asarlardir. Badiiy asar tilini o’rganish o’zbek tilining o’ziga
xos xususiyatlarini ochib beradi. Shu sababdan asar tili umumxalq tilida mavjud
1 Каримов И . А . Тарихий хотирасиз келажак йўқ . – Тошкент : “ Шарқ ” 1998. 3-
бет 2Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. – Toshkent: ma’naviyat,
2008, 83 – bet. bo’lgan lug’aviy vositalarning ifodadorlik ko’lamini ko’rsatuvchi,
uni rivojlantirish yo’llarini belgilovchi manbadir. Badiiy adabiyot davrga xos
ravishda rivojlanar, unga nisbatan talab o’zgarar ekan, badiiy asar tilini o’rganish
metodlari, qonuniyatlari ham o’zgarib boraveradi. Masalan, davrning o’ziga xos
aksi bo’lgan Toxir Malik, Erkin A’zam, Azim Suyun, Tog’ay Murod, Usmon
Azim, Irom Otamurod, X.Sultonov asarlarida bugungi kun mavzulari ifodalangan
bo’lib, ularning tili ham o’ziga xosdir. Mana shu o’ziga xoslikni tilshunoslik nuqtai
nazardan ochib berish bugungi kun tilshunoslarining dolzarb muammolaridan
ekanligini bu o’rinda ta’kidlab o’tish lozim. Zero, badiiy adabiyot tilni
rivojlantiruvchi, adabiy me’yorni shakillan tiruvchi manbalardan biridir. Badiiy
uslubda barcha vositalar kabi so’z turkumlarining ham vazifasi alohida. Shuning
uchun badiiy matnning lisoniy xususiyatlari tahlil qilinganda morfologik
birliklarning ishlatilishi bilan bog’liq holatlar haqida fikr yuritish talab qilinadi.
35

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng barcha
sohalarda bo‘lgani kabi ilm va fanda ham o‘zgarishlar sodir bo‘la boshladi.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov bu o‘zgarishlarning ahamiyati haqida gapirib
shunday degan edi. –“Iqtisodiy muammolar ertami kechmi hal etiladi, lekin milliy
boyligini qadrlamagan, uning taraqqiyoti uchun qayg‘urmagan davlatning kelajagi
bo‘lmaydi. Buni doimo yodda tutmog‘imiz lozim”? A.Qahhor ta’kidlaganidek
kitobxonga fikrni yoki bir narsani tasavvur qildirish uchun aniq, ravon va sodda til
kerak.
Kishilik jamiyatida nutqning ahamiyati beqiyos, nutq orqali insonlar bir-
birlari bilan o‘zaro fikr almashadilar. Nutq tinglovchi uchun yaqinlik bilimlar va
o‘zgarishlar xabarchisi bo‘lmog‘i lozim. Shuning uchun ham yaxshi nutq
deyilganda aytilmoqchi bo‘lgan maqsadning tinglovchi yoki kitobxon to‘liq va
aniq qilib borishi u narsa ma’lum ta’sir o‘tkazish tushuniladi. Nutq faoliyatida nutq
asosi o‘z oldiga qo‘ygan maqsadni eng aniq, eng to‘g‘ri, eng ta’sirli va tushunarli
qilib ifodalashga, so‘zlarni va so‘z birikmalarini topishga, to‘plashga intiladi.
Nutqning ravonligi, go‘zalligi, birinchidan nutq egasining so‘z boyligiga
bo‘lsa, ikkinchidan shu nutqni hosil qiluvchi vositalarning rang barangligiga ham
bog‘liq. Istiqlol samarasi o‘laroq tilshunoslikda yangi tadqiqotlar maydonga keldi.
Ammo hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilining morfologiya bo‘limida, ayniqsa o‘rta
maktablarda sifatlarni o‘qitishning bir muncha muammolari mavjud. Ona tili
ta’limi oldiga qo‘yilgan ijtimoiy buyurtma o‘quvchi shaxsini erkin fikrlashga
o‘zgalar fikrini anglashga va shu fikr mahsulini og‘zaki hamda yozma shaklda
savodli bayon qila olishga ya’ni o‘quvchilarni sifatlarning ahamiyatini o‘rgatib
kommunikativ savodxonligini rivojlantirishga o‘rgatishdan iborat. Ana shu
takomillashtirilgan DTSda o‘quvchining jozibali ravon nutq madaniyati asosiy
o‘rinda turadi. Buni egallash uchun o‘quvchining so‘z boyligini oshirish adabiy til
talaffuz meyorlarini egallashni uqtirishdir.
amaliyotda qo’llashdan iborat. Matnlar yordamida o’quvchilarni so’z
2

nariroqdagi narsani yoki avvalroq bo‘lgan voqeani bildiradi: o‘sha (o‘sha kishini
chaqiring).
Noaniq ma’noli ko‘rsatish olmoshlari noaniq narsa, notanish shaxs yoki
voqealarni ko‘rsatish uchun ishlatiladi. Masalan, buolmoshi avvaldan ma’lum
bo‘lmay, so‘zlash jarayonidagigina ma’lum bo‘lgan, so‘zlovchining yaqinidagi
narsa yoki shaxsni ko‘rsatadi: Bu kitob hammani qizqtiradi. Uolmoishi ham
so‘zlash jarayonida ma’lum bo‘lgan, lekin so‘zlash vaqtida mavjud bo‘lmagan
yoki so‘zlovchidan uzoqroqdagi narsani yoki voqeaini ko‘rsatadi: U vaqtlar
mustaqillik haqida gapirib bo‘lmasdi.
Mana, anaso‘zlari ham masofa ko‘rsatishga ko‘ra farqlanadi. Masalan,
manaso‘zi ko‘rsatish olmoshlari bilan birikib kelganda yaqindagi narsani, anaesa
uzoqdagi narsani ko‘rsatadi. Mana, ana so‘zlari o‘sha olmoshi bilan yonma-yon
kelishi mumkin. Bunday vaqtda qo‘shma olmosh emas, alohida so‘z sifatida
ishtirok etadi. Masalan: O‘sha ishlarning natijasi mana, gapida o‘sha aniqlovchi,
mana esa kesimdir.
Manaso‘zi bu, shuolmoshiga qo‘shilib, so‘zlovchiga yaqin bo‘lgan narsa
yoki belgini ko‘rsatadi: Mana bu qilingan ishlarning hisoboti. Mana bu shu yerda
oldirgan suratlari.
Anaso‘zi ham bu, shu(ba’zan u) olmoshlari bilan birga qo‘llanib, so‘zlovchidan
nariroqda bo‘lgan narsa, shaxs yoki belgini ko‘rsatadi: Biz ana shu maktabda
o‘qigan edik.
Mana, anaso‘zlariga bu, uolmoshlari qo‘shilganda fonetik o‘zgarish sodir bo‘lishi
mumkin:manavi, anavi. ertaga anavi olti otning birovini minib kelayin. (E.
Jumanbulbul).
Ko‘rsatish olmoshlari ot, sifat va ravishlar o‘rnida qo‘llanadi: a) ot o‘rnida
ishlatiladigan ko‘rsatish olmoshlari otlar kabi shaxs yoki narsalarni ularga ishora
qilish orqali nomlaydi.A’zamjon bilan Toshkentda kurishgan edim, o‘sha gapirib
berdi (A.Q).Bularning ishi- qiyin ish.; b) sifat o‘rnida ishlatiladigan ko‘rsatish
olmoshlari ot va otlashgan so‘z oldidan kelib, uning belgisini ifodalaydi: Sen bizga
eng rostgo‘y, eng vijdonli odam bo‘lganing uchun ham keraksan. Buni u qizga
8

ifodalanadi: va doimo shu ma’noni ifodalovchi so’z bilan birga keladi.)
Umumlashgan miqdorni ko’rsatuvchi olmoshlar qancha, necha, shuncha olmoshlar
kiradi: Olmoshlarning bir guruhga birlashishi leksik-semontik belgiga asosan
bo’lishini ya’ni, olmoshlarni so’z turkumi sifatida ajlarishga leksik – semontik
belgi asasda olinishiniko’rdik: Olmoshlar o’ziga xos grammatik xususiyatlarga
ham ega. Aslida ularni boshqa barcha so’z turkumlaridan farqlarini va ularni
alohida bir turkumga oid so’z ekanligini ko’rsatuvchi, bu turkumga oid so’zlarning
hammasi uchun umumiy bo’lgan grammatik belgi yo’q. lekin olmoshlarning ayrim
turlari yoki shu turdagi bir yoki ba’zi olmoshlar o’zlariga xos ayrim grammatik
xususiyatlarga ega. Bu grammatik xususiyatlar shu olmoshlarning semantik
xususiyatlaridan kelib chiqadi. Masalan, ot, turkumiga xos diyarli barcha so’zlar
egalik qo’shimchalarini qabul qilgani holda, ot o’rnida keluvchi men, sen, biz, siz
olmoshlari egalik qo’shimchalarini qabul qilmaydi. Ot turkumidagi diyarli barcha
so’zlar ko’plikni qabul qilgan holda men, hech kim, hech nima olmoshlari va
qo’shimchani qabul qilmaydi. Tushum va qaratqich kelishiklari otlarda tushub
qolishi, belgisiz qo’llanilishi mumkun. Ammo olmoshlarda tushib qolmaydi,
daraxt bargi, mening uyim, tush ko’rdim, uni ko’rdim va h.k. (Har bir olmosh
turning o’ziga xos grammatik xususiyatlari quyidagilar). Kelishik olmoshlari ot
o’rnida kelib, otning so’rog’iga javob bo’ladi. Shu sababli uning grammatik
xususiyatlari ko’p jihatdan otlarning grammatik xususiyatlariga o’xshaydi. Ular
otlar kabi turlanadi. Turlanganda ularning tarkibida fonetik o’zgarish yuz beradi,
men+ ni = meni, sen+ning=sening tovush tushushi yuz beradi. U kishilik
olmoshiga jo’nalish, chiqish, o’rin-payt kishiliklari qo’shilganda bitta “n” tovushi
orttiriladi, unga, unda, undan. Kishilik olmoshlari otlar kabi gapning bosh
bo’laklari, ikkinchi darajali bo’laklari vazifasida keladi. Men dunyoga kelgan
kundayoq vatanim deb seni, uyg’ondim. (H.Olimjon. 10 tomlik, birinchi tom, 217-
bet). Xudo bergan bu jannat bag’riga to’yib-to’yib qolmagan gumroh mendirman.
(T.Sodiqova. yoningdagi baxt. 20-bet). Menda qanday gunoh bo’lsin. Bir bezavon
jonivorman (S.Ahmad. Qorako’z majnun, 65-bet). Hammayoqda shodiyona, o’yin-
kulgu, faqat mening ichimga chiroq yoqsa, yorimaydi. (U.Nazarov. O’zgalar
26

Bu olmosh gapda ega, kesim, tuldiruvchi, ba’zan qaratqichli aniqlovchi bo‘lib
keladi: Seni nima qiziqtiradi? Oting nima? Nimani istaysan? Nimaning foydasi
kup?
Nega (nimaga)olmoshi harakatning sodir bo‘lishidagi sabab, maqsadni aniqlash
uchun ishlatiladi va quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1) deyarli hamma
vaqtravish xarakteriga ega bo‘lib, bo‘lishli shakldagi fe’llar oldida keladi va
sabab, maqsadni aniqlash uchun beriladigan so‘roqniifodalaydi: Nega kelding?
Nega kechikding? Nimaga kechikding?; 2) bo‘lishsiz fe’l oldida kelib, deyarli
hamma vaqt sababni bildiradi: Nega meni kuzatib qo‘ymaydi?; 3) negaso‘zi -dir
affiksining qo‘shilishi bilan voqea-hodisaning sodir bo‘lish sababi so‘zlovchi
uchun noma’lum ekanligini bildiradi: Negadir bu kishining o‘zi ham sov-g‘asi ham
Navoiyga yoqmagan edi.(O.); 4) nega olmoshi asosan ravish o‘rnida ishlatilgani
uchun ham so‘z o‘zgartuvchi affikslarni olmaydi. Shu bois negaolmoshi gapda
asosan sabab yoki maqsad holi bo‘lib keladi. Nega ketib qoldingiz? Nega
kelmadingiz?
Necha (ne + cha)olmoshi ne o‘zagi bilan bog‘liq bo‘lib, narsaning miqdoriga
nisbatan so‘roq ifodalaydi va quyidagi xususi-yatlarga ega bo‘ladi: 1) ot oldidan
yakka va takror holda kelib, deyarli hamma vaqt birlik shaklda qo‘llanadi: Necha
voqealar bo‘lib o‘tmadi. Necha-necha dovonlar oshdik; 2) bu olmosh sonlarga
o‘xshash tartibni ko‘rsatish uchun -nchi, donalikni ifodalash uchun -ta, taqsimlash
ma’nosini bildirish uchun -tadan affikslarini oladi: Nechanchi, nechta, nechtadan;
3) nechaolmoshi otlashib, kelishikning hamma shakllarida kela oladi: nechanchi,
nechaga, nechaning, necha-dan, nechaga; 6) ko‘plik affiksini qabul qilganda
noaniq taxminiy mrqdor va paytni ko‘rsatadi:
Soat nechalarda yig‘ilshamiz? 7) birso‘zi bilan birga kelib, noaniq ko‘plik
ma’nosini bildiradi: bir necha kishi, bir necha kitob; 8)nechaso‘zi narsa miqdoriga
nisbatan so‘roqni ifodalaganda, sonlar kabi numerativlar bilan birga qo‘llanadi:
Necha kilometr yul bosdim ekan.
Necha olmoshi gapda asosan aniqlovchi va kesim bo‘lib keladi: Necha kishi keldi?
11

So`ng ikkinchi shart o`yini o`quvchilarga topshiriladi. Yani “Qarmoq” o`yini.
Bunda o`quvchilar tomonidan yasalgan akvarium ichiga bir necha olmoshning
ma`no jihatdan turlariga yozilgan so`zlar tablichkalari aralashtirib solib qo`yiladi.
Ikki guruh a`zolari ketma-ketlikda tartib bilan ushbu tablichkalarni qarmoq
yordamida ilib olishadi. So`ng har biriga bittadan o`zlari mustaqil gaplar tuzib
berish topshiriladi. So`ng o`quvchilar ushbu shartga ko`ra gaplar tuzadilar. Tuzgan
gaplari tekshirilib to`g`ri va ko`p gap tuzgan guruh o`quvchilari g`olib deb topiladi.
So’ng hamma o’quvchilar rag’batlantirilib, joylariga o’tirish buyuriladi. So’ng
doskaga yangi mavzu olmoshlarning tuzilishiga ko’ra turlari deb yozib qo’yiladi.
Men, biz, o’sha, kim? nima? hamma, kimdir, allakim, unda-bunda, u-bu, sen-
men, shu-shu, qancha-qancha, uncha-muncha, siz, bu, ana, shu, har bir, hech
bir, biz-siz, har qaysi, o’sha-o’sha, ular, har nima, nech-necha, har kim.
Yangi mavzuning bayoni: O’quvchilar diqqati doskaga qaratilib, ularga yakka
qo’shaloq juft va takror olmoshlarni alohida ajratib dafatarga yozish topshirig’i
beriladi. Doskaga avval yakka holda kelgan olmioshlar yoziladi: men, sen, biz,
kimdir, allaqanday….
Nima uchun bu so’zlarni yakka kelgan olmoshlarga yozdingiz degan savoliga
o’quvchilar quyidagicha javob beradilar. Chunki bu olmoshlar bir asosdan iborat.
O’qituvchi: demak faqat bir asosdan iborat bo’lgan olmoshlar sodda olmoshlar
hisoblanadi. So’ng doskaga o’quvchini chiqarib, qo’shaloq holda kelgan olmoshlar
yoziladi. Har bir, hech qanday, har narsa…..
O’qituvchi: nima uchun bu so’zlarni qo’shloq holda kelgan olmoshlar qatoriga
yozdingiz?
O’quvchi: - chunki bu olmoshlar ikki asosdan iborat.
O’qituvchi: - barakalla. Demak, faqat ikki asosdan iborat bo’lgan olmoshlar
qo’shma olmoshlar deyilar ekan.
31

qo‘shilishi bilan olmoshga yaqinlashadi: Biri kitob o‘qmoqda, biri shaxmat
o‘ynamoqda, boshqalari turli o‘yinlar bilan band (kimdir kitob o‘qiydi, kimdir
shaxmat o‘yini bilan band).
II BOB. OLMOSH TURLARINI O`QITISH USULLARI
2.1 . Ayrim olmoshlar imlosi
Olmosh, ”bosh” ishora ma`noli soz, zamir (yashirin ma`noli) sozlar, kishilik
olmoslari, korsatish olmoshlari, ozlik olmoshlari, soroq olmoshlari, gumon
olmoshlari, bolishsizlik olmoshlari, belgilash (jamlash) olmoshlari, kishilik
olmoshlarida kochma ma`no, ot-olmoshlar, olmoshning tuzilishiga kora turlari,
olmoshlarda shaxs manosi, olmoshlarda hurmat, miqdor, munosabat manolari,
olmoshlarning morfologik tabiati, olmoshning sintaktik xususiyatlari, olmoshdan
yasalgan turkumlar.
Hammaga ma’lumki, so’zlar ma’noviy belgisiga ko’ra uch tipga bo’linadi: a)
mustaqil ma’noli so’zlar (fe’l, ot, sifat, son); b) bo’sh - ishora ma’noli so’zlar
(olmosh); v) yordamchi ma’noli so’zlar (ko’makchi, bog’lovchi, yuklama,
ko’makchi fe’llar).
21

takrorlanib keladi : Kelganlarning jami(si) 18 ta; 7) butun olmoshi but+kul va
butun+lay shakllarida qo‘llan-ganda ravish o‘rnida ishlatilib, harakatning
miqdoriga ko‘ra belgisini bil-diradi va gapda hol vazifasini bajaradi: U shaharga
butunlay ko‘chib ketdi. Barcha tashvishlarni butkul esdan chiqarmoqchi edi.
8)yalpi so‘zi ham butun olmoshi kabi sifat xarakterida qo‘llanib, narsa yoki
shaxslarni jamlab ko‘rsatadi: Yalpi ishchilar majlislar zaliga to‘planishdi. Yalpi
so‘zi egalik affiksini olib, ot o‘rnida keladi: Qishloqdagi odamlarning yalpisi paxta
terimi bilan band edi.
2.Belgilash olmoshlariga har so‘zi va shu so‘zning ayrim so‘roq olmoshlari,
shuningdek, bir, narsa kabi so‘zlar bilan qo‘shilishidan hosil bo‘lgan so‘zlar kiradi:
har kim, har nima, har qanday, har narsa, har bir. Demak, belgilash olmoshlari
tuzilishiga ko‘ra ikki xil: a) tub so‘z holidagi har so‘zi, asosan, ot oldidan kelib,
uning belgisini sanash, ta’kidlash uchun xizmat qiladi: Har toshlarki, odamning
vahmi keladi.(S. A.); b) qo‘shma so‘z holida: har + so‘roq olmoshlari, har+ bir,
har+ narsa shaklda qo‘llanadi.
Harso‘zi so‘roq olmoshlari bilan birgalikda qo‘shma olmosh shaklida
ishlatilganda qo‘yidagi ma’nolarga ega bo‘ladi: 1) harso‘zi kim, nima,
narsaso‘zlari bilan birga kelib, ot o‘rnida qo‘llanadi va egalik, kelishik affikslarini
qabul qiladi: Xulq har kimning qiyofasini ko‘rsatadigan kuzgudir (Gyote);2)
qanday (qanaqa), qaysiso‘zi bilan birga sifat xarakterida qo‘llanadi va narsa,
shaxslarni umumlash-tirgan holda belgisini ko‘rsatadi: Har qanday xalqning urf-
odatini bilay desang, avvalo, uning tilini bilishga urin (Pifagor); 3) har qaysi
olmoshi ko‘pincha egalik affiksini olib, ot xarakterida ham qo‘llanadi:. Har
qaysimizning dilimizda andisha bor edi; 4) harso‘zi sifatlar bilan birga qo‘llanishi
ham mumkin: Oldiga dasturxon yozib, har turli ovqatlardan olib kelib qo‘ydi;
5)harso‘zi qanchaolmoshi bilan birga qo‘llanib miqdorning ortiqligini ko‘rsatadi:
Kasalni har qancha yashirsang ham, baribir isitmasi oshkor qiladi; 6) harso‘zi
qachonolmoshi hamda payt bildiruvchi so‘zlar bilan birga keladi ravish xarakterida
bo‘ladi: O‘rtanur har dam Navoiy nola qilmog‘i bila (Navoiy); 7) o‘ringa
16

adabiy tili” kitobida quyidagi fikrlar keltirilgan. “Ma’lumki, so’zlar ma’naviy
belgisiga ko’ra uch turga bo’linadi”. a) Mustaqil ma’noli so’z (fe’l, ot, sifat, son,
ravish, taqlid); b) Bo’sh-ishora ma’noli so’z (olmosh); c) Yordamchi ma’noli so’z
(ko’makchi, bog’lovchi, yuklama, ko’makchi fe’llar). “Ishoraviylik” ramzi bilan
ataluvchi olmosh boshqa leksemalardan ajralib turadi. O’zbek tilshunosligida
olmoshning doirasi va vazifasi zo’rma-zo’rlik bilan ancha chegaralanib “ot, sifat,
son o’rnida qo’llanuvchi so’z” sifatida o’ta-tor tushunilgan. Vaxolangki, bu bilan
olmoshning nafaqat ot, sifat, son, balki fe’l, ravish, taqlid, undov, gap va hato
matnni olmashtira olish, ularga ishora etish xususiyatlari hisobga olinmagan.
Darslikda yuqoridagi fikrlar isbotlanib, men, sen, u, biz, siz, ular shaxsga kim,
nima, bu, ana, mana bu kabi olmoshlar predmetga, qanday, shunday, bunday
kabilar belgiga, buncha, shuncha, qancha kabilar miqdoriga qachon, qachon
paytga, qayer o’ringa, shunday bo’lmoq, qanday qilmoq kabi harakat-holatga
ishora qilish aytiladi. Hech bir so’zni almashtirmasdan kelishi ham misollar
yordamida berilgan. Kim mehnat qilsa, u rohat topadi. Men kecha keldim. Sen
buni bilasan. Nima qilsam ham men o’zim bilaman. Hamma mehmonlar biznikida.
Barcha mushkulotlar oson bo’ldi kabi gaplarda kishilik belgilash, o’zlik olmoshi
hech bir so’zni almoashtirmagan. Fikrlardan ko’rinadiki, olmosh hamma vaqt ham
qandaydir bir so’zni, almashtirib uning o’rnida kelavermaydi. Bu holat ham
olmoshlarning o’ziga xos leksik-semantik xususiyat larini ifodalaydi. Shu o’rinda
yana bir narsani aytib o’tish kerakki, arab tilshunosligida olmosh alohida so’z
turkumida berilmagan, balki har bir so’z turkumi ichida “yashirin ma’noli so’z”.
Zaminlar sifatida alohida guruhlarga ajratilgan. Masalan, kitob, daftar-aniq ma’noli
ot bo’lsa, men, sen, kim yashirin ma’noli ot(zamin ot) dir. Yoki oq, qizil, chiroyli
ma’lum.ma’noli sifat hisoblansa, bunday, shunday, kabilar “zamin sifat”dir.
Olmoshlarning leksik – semontik xususiyatlaridan biri shuki, ular shaxs, predmet,
belgi yoki miqdorga xos bo’lgan umumiy ma’noni anglatadi. Olmoshni bildiruvchi
ma’no nutq jarayonida aniq yuzaga chiqadi. Ular o’zlari almashtiruvchi so’zlar
kabi morfologik jihatdan o’zgaradi. Olmoshlarda umumiylik juda kuchli darajada
bo’ladi. Masalan, bu so’zi kontekstdan tashqaridan olinganda uning ma’nosi juda
23

Darslik bilan ishlash.
82-mashq.
O’quvchilarning olmoshlarni tuzilishiga ko’ra turini, farqlash ko’nikmasini
rivojlantirishga mo’ljallangan bo’lib, bu mashqni bajarishda quyida berilgan
jadvalni to’ldirish topshiriladi.
Sodda olmoshlar Qo’shma
olmoshlar Juft olmoshlar Takroriy olmoshlar
Olmoshlar: men, sen, mana bu, o’sh-o’sha, u-bu, biz-siz, hech kim, har bir,
hech nima, kim, qanday, allakim, sen-men, kimdir, shu-shu, ana shu, allaqaysi,
nega, qandaydir
O’quvchilar so’zlarni kartochkaga yozib jadvalga yopishtiradilar. So’ng ular
bajargan ishlarini slayd orqali tekshirib oladilar.
Yangi mavzuni mustahkamlash. Bunda “aqliy hujm” metodidan foydalaniladi.
1. Sodda olmoshlar deb nimaga aytiladi?
2. Qo’shma olmoshlarga misollar ayting.
3. Juft va takroriy olmoshlari qanday yoziladi?
Dars so’ngida o’quvchilar yakka va guruh holida baholanadi va
rag’batlantiriladi.
Uyga vazifa: 83- mashq. Matnning ko’chiring, olmoshlarni aniqlang, tuzilishiga
ko’ra turlarini belgilang.
33

unsur sifatida olmoshniing bir turidan ikkinchi turini shakllantiradi: allakim,
kimdir kabi.
Qo‘shma olmoshlar birdan ortiq o‘zaklarnnig birikishi asosida shakllanadi.
Bunday olmoshlar tarkiban: a) biri olmosh, ikkinchisi esa boshqa turkumga oid
so‘zlardan bo‘ladi: mana bu, mana shu, qay vaqt, ana shu, allaqaysi; b) har ikkisi
ham olmoshlardan bo‘ladi: har kim, har qanday, allakim, har nima, har qanday
Juft olmoshlar turli xil olmoshlarning teng aloqa asosida bog‘lanishidan
tuziladi. Nutqda, asosan, kishilik, ko‘rsatish olmosh-lari juft holda ishlatiladi: siz-
biz,u-bu, unibuni.
Takroriy olmoshlar bir xil o‘zakli olmoshlarning teng aloqa asosida
takroridan tuziladi. Takroriy olmoshlar ma’noni kuchaytirish, ta’kidlash uchun
qo‘llaniladi. Nutqda ko‘rsatish, so‘roq, o‘zlik, belgi-lash olmoshlari takrorlanib
qo‘llanadi. Bunda ular a) hech qanday affikslarsiz bir asosiy morfema shaklida
takrorlanadi: shu-shu, o‘z-o‘z, kim-kim, qancha-qancha, necha-necha; b) ularning
biriga yasovchi yoki so‘z o‘zgartuvchi affikslar qo‘shilgan holda takrorlanadi:
o‘zidan-o‘zi, o‘z-uzicha, manmanlik (man-manlik)
Olmoshlar juft va takror qo‘llanish natijasida quyidagi so‘z turkumlariga
ko‘chishi mumkin a) ravishga:o‘zidan-o‘zi, o‘sha-o‘sha, unda-bunda; b) fe’lga
sensenlamoq,sizsizlamoq; d)otga u-bu, manmanlik, uni-buni,siz-biz
Boshqa turkumlarga oid so‘zlarning olmoshga
ko‘chishi(pronominalizatsiya). Nutqda ba’zi ot, sifat va sonlarning asl ma’nosi
o‘zgarib olmoshga yaqinlashadi. Bu hodisaga pronomi-nalizatsiya deyiladi
(pronom – lotincha olmosh degan ma’noni bildiradi.) Masalan, odam, kishi, inson,
nafas kabi otlar; ba’zi, boshqa, ayrim, tubandagi, quyidagi kabi sifatlar; bir soni
olmoshga yaqinlashadi.
Boshqa turkumga mansub so‘zlarning olmoshga yaqinlashishi, asosan
quyidagi holatlarda ko‘rinadi: 1) hech qanday affikslar olmay, asosiy morfema
shaklida kelganda: Odamning ketgisi kelmaydi (mening ketgim kelmaydi).
Yutuqlarni ko‘rib, quvonasan kishi. (Men quvonaman yoki… hamma quvonadi);
2) son turkumiga xos ayrim so‘zlar ko‘pincha III shaxs egalik affikslarining
20

Kim olmoshi faqat shaxs haqidagi so’roqni bildiradi, faqat shaxsga qarata
qo’llanadi. Faqat kishilarning kimligini bilish uchun emas, kishilarning ismi
haqidagi so’roqni, do’stlik yoki boshqa munosabatlar haqidagi so’roqni bildiradi.
U kim? Kelingiz. U kim? Do’stim. Hozirgi zamon o’zbek tilida narsa-predmetlar
haqida so’roqni ifodalovchi asosiy so’z nima olmoshidir. Ba’zan nima olmoshi
qanday so’rog’ o’rniga belgini bildirish uchun ham qo’llanilishi mumkun. Nima
qilay? Qayoqqa boshimni uray? Nega olmoshi sabab haqidagi so’roqni ifodalaydi.
Nechuk olmoshining aynan nega olmoshi ifodalagan ma’noda qo’llanilishi hozirgi
zamon adabiy tilida ham uchraydi. Bu olmosh sabab haqida so’roqni bildirishi
bilan birga o’ziga xos boshqa xususiyati bilan nega olmoshidan farqlanadi. U
sabab haqidagi so’roqni bildirishi bilan birga yuz bergan harakat holat so’zlovchi
bilan maqul bo’lgan, lekin bajarlishi kutilmagan harakat ekanligini ham ifodalaydi,
ya’ni unda so’zlovchining ajablanishi nega olmoshidagiga nisbatan ortiq darajada
ifodalaydi. Va ko’proq bu olmosh poetic uslubda uchraydi. Bu nechuk manzildir,
tog’lar soqchidir. (O.Matjon Iymon yog’dusi, 13-bet). G’aflat uyqusida erdim, Ayt
nechuk faxim aylading (E.Vohidov Saylanma I bob 129-bet). Nechuk olmoshining
nechun shakli ham mavjud. Nechuk bahor seni rom etgan. Qayda eding bahor
kelguncha? (A.Oripov I jild, 14-bet). Bu olmosh sabab ma’nosini so’rashdan
tashqari bog’lovchi vazifasida ham eladi. Dunyo go’zal, nechun kim unda, sening
bilan biz bormiz doim (H.Olimjon I tom, 207-bet).
2.2 Olmosh va uni o`qitish bo`yicha dars ishlanma
Darsning mavzusi: Olmoshlarning tuzilishiga ko`ra turlari.
Darsning maqsadi:
a) Ta`limiy maqsad: O`quvchilarning olmosh so`z turkumi hususidagi
bilimlarini mustahkamlash, ularga olmoshning tuzilishiga ko`ra turlari haqida
ma`lumot berish.
b) Tarbiyaviy maqsad: o`quvchilarni mustaqil fikrlash qobiliyatlarini
rivojlantirish, o`z fikrlarini bayon qilish, malakalarini hosil qilish, daftarga ozoda,
28

xatosiz qilib yozishni tushuntirish. Sinfdagi o`quvchilarni bir-birlari bilan ahil-
inoq do`st bo`lishlarini tushuntirib borish.
v) Korreksion maqsad: Nutqdagi nuqsonlarni bartaraf etish.
Dars turi: Yangi tushuncha bilimlarni shakllantirish.
Dars metodi: Noan`anaviy.
Darsning jihozi: Darslik, rasmlar, qoidalar yozilgan ko`rgazmalar, so`zlar
yozilgan tablichkalar, tarqatma materiallar.
Darsning borishi: Tashkiliy qism: O`quvchilarni darsga jalb qilish, sinf
yo`qlamasi, nutq mashqlarini bajarish.
- Bugun nechanchi sana?
- Hozir qanday dars?
- Ona tili darsida nimalarni o`rganamiz?
- O`quv yilida nechta chorak bor?
- Nechanchi chorak tugayapti?
- Bugun havo qanday?
- Hozir qaysi fasl?
- Kuz fasliga qaysi oylar kiradi?
Uyga topshiriqni tekshirish: Olmosh o`rnida qo`llaniladigan so`zlar.
O`quvchilardan mavzu haqidagi tushunchalar so`rab chiqiladi va har bir
o`quvchining uyga vazifasi 78-mashq tekshirib chiqiladi.
Uyga topshiriqni mustahkamlash:
1. Eski o`zbek tilida kamtarlik ifodasi sifatida men o`rnida qaysi so`z va
birikmalar bor?
Adabiyot darsligidan olmosh o`rnida qo`llaniladigan so`zlarga 2 guruhga bo`lib 2
tadan gap toptirish.
29

umumiy mavhum xarakterga ega bo’ladi. Bu daraxt ham mumkin, bu-odam
bo’lishi ham mumkun, bu hayvib bo’lishi ham mumkun va hokazo. Shuning uchun
umumlashtirish ummumiylik haqida gapirganda olmoshlardan misol keltirishi
bejiz emas. Ularning ma’nosi esa gapda o’zi aloqador bo’lgan so’z bilan birgalikda
aniqlanadi. Tabiat buyuk bir shoir ekan. Yomg’irni yerga ranglar kamalagida solib
otadi… yerga oshiqayotgan har uchqun qorga gul solib ulgiradi. U chindan ham
buyuk! Shogirt bo’lsam edi, unga… (O.Matjon “Iymon yog’dusi”, 128-bet).
Hayriyat qonim yurtimizga to’kiladigan bo’ldi, - dedi u allaqanday quvonch bilan
(S.Ahmat Qora ko’z majnun 75-bet). Birinchi gapda u tabiat so’zi o’rnida, ikkinchi
gapda shaxs ma’nosi ifodalamoqda. Bu ma’no esa gap ichida anglashilmoqda.
Olmoshlarning leksik-semontik xususiyatlaridan biri ular ot, sifat, son kabilar
o’rnida “shunchaki qo’shimchasi” so’zlar emasligidadir. Chunki biror ma’noni
ifodalovchi so’z bo’lgani holda, shu ma’noning ayna o’zini ifodalash uchun tilda
yana qandaydir boshqa so’zlarning bo’lishiga ehtiyoj bo’lmaydi. Olmoshlarning
qo’llanishi esa bir tomondan, ularning tilida turmush talabi bilan kelib chiqqan
so’zlar ekanini ko’rsatsa, ikkinchi tomondan, tilda muhum o’rni, o’ziga xos
xususiyati borligini ko’rsatadi. Shuning uchun ham olmoshlar kelib chiqishi ham
qadimiy sanaladi. Hatto bizning tilimizda yaratilgan qadimiy yodgorliklardan
sanalmish. Urxun-Enasoy yodgorliklarida ham olmoshlar uchraydi. Bän-ben, män-
men-min, sän-sen-sin, ol, ani, biz, siz, sizlär, olar, öz, kentü kendü, bu, ol, oibu,
sul, osu, osul, muni-mun ϊ , bun ϊ – buni, kim, nä, nenü, nelüq, neèük, naga, nädä,
qatli, qani, qanta, qaćon, qayn, qamug’, qamag’, tari.3 Olmoshlarda umumiylik
nihoyat darajada kuchliligini shundan ko’rsak bo’ladiki, ot, sifat, son, ravish
turkumlariga oid so’zlar o’zbek tilida bir necha ming miqdorni tashkil etadi. Shu
so’zlar o’rnida qo’llanuvchi olmoshlar esa butun yasama shakillari bilan yuzdan
oshmaydi. Shunday bo’lsa ham turli-tuman 3Rahmonov N., Sodiqov Q. O’zbek tili
tarixi.- T: 2009, 128-129-betlar. ma’nolarni ihcham va oson yo’l bilan (oz so’z
yordamida) ifodalash imkonini beruvchi vositalar hisoblanadi. Agar olmoshlar
bo’lmaganda milyard miqdordan qancha miqdori olinganligini so’zlash uchun har
bir miqdor milyardgacha alohida sanalishi (so’ralishi) kerak bo’lar edi – bittami,
24

munosabat bildiruvchi ayrim otlar ham harso‘zi bilan birga qo‘llanishi mumkin:
Oh, tortib o‘zimni har yerga urdim (Islom Shoir).
Bulardan tashqari, harso‘zi har holda, har qalay, harna, har nechuk, har
ehtimolga qarshi kabi so‘zlar tarkibida kelib, turli modal ma’nolarni ifodalash
uchun xizmat qiladi.Belgilash olmoshlari gapda ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi va
hol bo‘lib keladi.
Bo‘lishsizlik olmoshi. Bo‘lishsizlik olmoshlari narsa yoki belgiga nisbatan
inkor ma’nosini bildiradi. Bu olmoshlar ishtirok etgan gapning kesimi bo‘lishsiz
shaklda kelib, inkor mazmunli gap hisoblanadi. Bo‘lishsizlik olmoshlari tuzilishiga
ko‘ra ikki turli do’ladi: a) tub shaklidagi bo‘lishsizlik olmoshi; b) qo‘shma so‘z
shaklidagi bo‘lishsizlik olmoshi.
Tub so‘z shaklida qo‘llanadigan bo‘lishsizlik olmoshiga hech so‘zi kiradi.
Hecholmoshi yakka holda qo‘llanganda ko‘pincha fe’llar oldida kelib, ravish
vazifasini bajaradi va ish-harakatning, batamom inkorini bildiradi: Onasi juda
xursand bo‘lsa ham, hech uxlay olmaydi.(As. M.)
Qo‘shma so‘z shaklidagi bo‘lishsizlik olmoshlari esa hechso‘ziga kim, nima,
qachon kabi so‘roq olmoshlari yoki bir, narsa so‘zlarining qo‘shilishidan hosil
bo‘ladi va quyidagi ma’nolarga ega bo’ladi: 1) hech kim, hech nima, hech narsa,
hech kimsaolmoshlari shaxs va narsaga nisbatan inkorni ifodalaydi va egalik,
kelishik qo‘shimchalarini olib, gapda otlar kabi vazifa bajarib keladi:Uyda hech
kimsa ko‘rinmas edi. 2) hech qaysi, hech qanday, hech birolmoshlari narsaning
belgisiga nisbatan inkor ifodalaydi: Hech qaysi ish o‘z vaqtida bajarilgan ishdan
barakali bo‘lmaydi. Bu olmoshlar otlashib qo‘lla-nishi ham mumkin: Bularning
hech qaysisi hozirgi sharoitni tushun-maydi. 3) hech qachon,hech vaqt, hech qayer
olmoshi payt va o‘ringa nisbatan inkor ma’nosini bildiradi va gapda ravish
xarakteri-da qo‘llanadi: Qalandarov hech qachonbunaqa mehmonni kutgan emas
edi. (A.Q.)
Bulardan tashqari, bir narsa (bir nima) so‘zi ham gaplarnig kesimi
bo‘lishsizlikni ifodalaganda, inkor olmoshi vazifasini bajaradi: Turg‘unoy to
Maston olib bermaguncha qo‘l uzatib bir narsaolmas edi. (A.Q)
17

uchun, 13-bet). Ko’rsatish olmoshlaridan bu, shu, u, o’sha, ushbu, ana bu, mana bu
olmoshlari otlarga xos ko’plik egalik, kelishik qo’shimchalarini qabul qiladi.
Bular, shularga, o’shalarni, buning, uni, bulardan, shunda kabi. Bu olmoshlarga
jo’nalish, chiqish, o’rin-payt kelishik qo’shimchalarini qabul qilganda ham shu
kelishik qo’shimchalaridan oldin bir “n” tovushi orttiriladi. Bunga, bunda, bundan,
shunga.4 “Bu, shu, u, o’sha olmoshlari sifat va ravish yasovchi –dek cha kabi
affekslar bilan ham qo’llanadi. Bunday hollarda ham qo’llanuvchi affeks oldidan
bir “n” orttiriladi: bunday, shunday, unday, uncha, shuncha, o’shancha kabi.
Ko’rsatish olmoshlarining asosiy sintaktik vazifasi xuddi sifatlar kabi aniqlovchi
va kesim vazifasida kelishidir. Masalan, quyidagi gaplarda aniqlovchi vazifasida
keladi: O’sha suvratni qora kunlarimdan xotira deb saqlayman. (S.Ahmad
Qorako’z majnun, 87-bet). O’shanday shuhbatlarning birida gap aylanib
Fuzuliyning bitta g’azaliga borib qadaldi. (S.Ahmad Qorako’z majnun, 13-bet).
4 Суяров И . Ҳозирги замон ўзбек тилида олмошлар . Фил . фан . ном . дисс . – Т :
1965, 140 - бет O’shalarning roziligi bizning omonligimizdir! (T.Sodiqova
yoningdagi baxt, 14 bet). O’shalarning davrasida ko’proq bo’ling (T.Qodirov).
Kesim vazifasida keladi: ish bunaqa bo’pdi! (U.Nazarov Girdob, 239-bet). Hol
vazifasida keladi: o’shanda yapon portlarida geyshallar matroslarni yo’ldan uradi,
deganding (S.Ahmad Qorako’z majnun 78-bet). Shovullamang, bog’lar, hey.
Bunda bir qiz uxlaydi. (M.Yusuf). Otlanib ega, to’ldiruvchi bo’lib keladi. Ul
og’aga, bul ukaga do’nibdi. Hamma shunga ko’nibdi (O.Matjon Iymon yog’dusi,
200-bet). Ahir bunaqalar qanchadan-qancha! O’zlari aybdor (U.Nazarov chayon
yili 75-bet). Sirojni bundan xabari hali yo’q, Asqar qashqa bo’lib yuribti.
(U.Nazarov o’zgalar uchun, 224-bet). Ming yillik yozg’utdan qutulolmaysan.
Anavilar bor-da, o’shalar deysan. (O.Matjon Iymon yog’dusi, 223-bet). Ma’nosi
bir xil bo’lgan so’roq olmoshlari ham o’zoga xos ba’zi tomonlari bilan bir-biridan
farqlanadi. Bunday farqli xususiyatlar olmoshlarni bir-birlariga qiyoslash orqali
ochib beriladi. Kim olmoshi faqat shaxs haqidagi so’zlarni bildiradi, faqat shaxsga
qarata qo’llanadi. Faqat kishilarning kimligini bilish uchun emas, kishilarning ismi
haqidagi so’roqni, do’stlik yoki boshqa munosabatlar haqidagi so’roqni bildiradi.
27

maqsadni aniqlash uchun ishlatiladigan so‘roq olmoshlari, I, II shaxs kelishik
olmoshlari egalik affiksini olmaydi, ya’ni qachon+im, nega+m, men+im deb
ishlatilmaydi; 3) u ko‘rsatish olmoshi va qaysi, necha kabi so‘roq olmoshlari egalik
affiksini, asosan, otlashganda qabul qiladi: qaysisi, unisi, kabi.
Ko‘plik qo‘shimchasi I shaxs birlikdagi kishilik olmoshiga qo‘shilmaydi
(men+lar tarzida ishlatilmaydi). II shaxs birlikdagi kishilik olmoshiga -lar
qo‘shimachasi qo‘shilsa ko‘plik emas, hurmatsizlik, mensimaslik ma’nosi hosil
bo‘ladi: Senlar. I-II shaxs ko‘pligi esa, bir so‘zlovchi va boshqalar, bir
tinglovchi va boshqalar kabi ma’noga ega bo‘lib, guruh ifodalash uchun xizmat
qiladi: bizlar, sizlar (biz va boshqalar) kabi. So‘roq olmoshiga -lar affiksi qo‘shilsa
quyidagicha ma’nolar hosil bo‘ladi: a) taxmin ifodalaydi: Soat nechalar bo‘ldi?; b)
ma’no kuchaytiriladi: Qanchalar qiynaldim! d) “qadim”,”ancha vaqt” ma’nosini
ifodalaydi: Qachonlardir bu yerlarda hayot qaynagan edi.
Ma’no va gapdagi vazifasiga ko‘ra olmoshlar a) ot vazifasidagi olmoshlar, b) sifat
vazifasidagi olmoshlar, g) son vazifasidagi olmosh-lar, d) ravish vazifasidagi
olmoshlarga bo‘linadi: 1) men, sen, biz, siz, u, kim, nima, har kim, hamma, hech
nimakabi ot vazifasidagi olmoshlar shaxs va narsaga ishora qilib, otlarga xos so‘z
o‘zgartiruvchi-larni qabul qiladi va gapda ega, to‘ldiruvchi, qaratqichli aniqlovchi
vazifasini bajaradi. Masalan: Biz abadiy bahormiz, biz insoniyat kelajagimiz. Har
kimning o‘z kasbi o‘ziga aziz. Qadrdan do‘stlarning uchrashuvi barchani o‘ziga
jalb etdi; 2) qanday, qaysi, bu, shu, shunday, allaqanday, qandaydir, ba’zi kabi
olmoshlar belgiga ishora qilib, gapda sifatlar singari ot oldida keladi va
sifatlovchi aniqlovchi, hol, kesim vazifasini bajaradi: kecha savollarni bo‘lib olgan
ba’zi bolalar o‘qituvchini quvonib kutib oldi; 3) Necha, nechanchi, qancha, har
qancha, bir Necha kabi olmoshlar sonlar kabi miqdor ifodalaydi va gapda ot oldida
kelib, sifatlovchi aniqlovchi vazifasini bajaradi. Biroq, olmoshlar hech qachon
o‘zidan avval aniqlovchi olmaydi:Ro‘yxatga nechanchi o‘rinda yozildingiz? ; 4)
Nega, qalay, qani kabilar harakat belgisini ifodalaydi va gapda hol vazifasini
bajaradi: nega o‘qimaysan, nega javob bermaysan? Gapir!
5

Gumon olmoshlari. Gumon olmoshlari narsa, belgi yoki hodisa haqidagi
noaniq tasavvurni bildiradi. Bu olmoshlar asosan ot va sifat o‘rnida qo‘llanadi va
quyidagicha hosil bo‘ladi:
1.Alla– elementi ba’zi so‘roq olmoshlari bilan birga gumon olmoshlarini
shakllantiradi: a) allanima, allakimolmoshlari ko‘pincha ot o‘rnida ishlatilib, turli
kelishik affikslari, egalik va ko‘plik qo‘shimchalarini oladi: Bobom goho
behushday allanima-larni shivirlab qo‘yadi.(O) b) allaqanday, allaqancha
(allaqanaqa, allaqaysi)olmoshlari narsaning sifatiy va miqdoriy belgisi haqidagi
noaniqlikni ko‘rsatadi: Shunday kunlarga allqanday mo‘’jiza kuchi bilan darrov
yetisha qolishni o‘ylardim. (S.Ahm.) Tog‘ yo‘li-dan allaqancha yurgandan so‘ng
qishloqga yetdik. d) allaqayer, allanechuk, allaqachon, allavaqt,
allamahalolmoshlari o‘rin, sabab va paytgaga nisbatan noaniqlikni anglatadi: O‘zi
uncha chiroyli bo‘lmasa ham, allaqayeriodamga juda yoqardi. (S. Ahm.) Ayvonda
xira osma chiroq, allanechukkir yog‘du to‘kib turibdi.(A.Q.)
-dir yordamchisiniso‘roq olmoshlariga qo‘shish orqali ham gumon
olmoshlari hosil qilinadi. Bunda noaniqlik qo‘shimcha-si -dir ko‘plik, egalik va
kelishik qo‘shimchalaridan so‘ng qo‘shilib keladi: a) kim, nima olmoshlariga
qo‘shilib, noaniq shaxs yoki narsani ko‘rsatadi: Shu payt kimningdirdodlagan
tovushi eshitildi; b) qandayso‘ziga qo‘shilib, noaniq belgini ifodalaydi. Ko‘pincha
bu xildagi gumon olmoshi belgini ifodalovchi so‘zlar oldida keladi: Ko‘chamizda
qanday-dir notanish ovozlar eshitildi; d) qayer, qayoq so‘zlariga qo‘shilib, o‘ringa
nisbatan noaniqlikni ko‘rsatadi. Bunda o‘rin-payt, jo‘nalish, chiqish kelishiklari
affiksining birini albatta qabul qiladi:.U qo‘li bilan qayoqnidir ko‘rsatdi. d)
qachon, negaso‘zi –dir yordamchisini olib, payt va sababga nisbatan noaniqlikni
bildiradi: Shiypon qachondir bir bo‘yalgan ekan. (A. Q.) Ba’zan qachonso‘zi va -
dir yordamchisi orasida -lar affiksi ishlatilib, uzoq vaqt ma’nosini ifodalaydi:
Qachonlardir yaxshi kun kelishiga ishonar edim. (S. Ahm.)
Gumon olmoshi ba’zi so‘roq olmoshlariga hamyuklamasi yoki uchun
ko‘makchisining qo‘shilishidan hosil qilinadi. Bu yordamchi so‘z ham so‘z
18

ikkitami, uchtami yoki bitta oldingini va hakozo. Predmetlarning rangi juda ko’p
xildir. Bu ranglar o’zbek tilida ayrim so’z yoki so’z birikmalari orqali ifodalanadi.
Biror predmetning mazmun ranglardan qaysi biriga ega ekenligini so’rash uchun
qanday yoki qanaqa olmoshlarini qo’llash kifoya: rangi qanday? – oq. Boshqa
so’roq olmoshlar haqida ham shunday gaplarni aytish kifoya. Bu aytilganlardan,
agar o’zbek tili so’roq olmoshlari bo’lmasa, ular ifodalaydigan ma’no faqat
yuqorida ko’rsatilgan necha ifodalanar edi. Degan xulosa chiqmaydi. Bunday
bo’lishi mumkin ham emas. Agar o’zbek tilidagi hozirgi so’roq olmoshlari
bo’lmasa, ular ifodalaydigan ma’noni ifodalash uchun boshqa so’zlar yuzaga
kelgan bo’lar edi. (Lekin bu ham qanday so’z bo’lishidan qatiy nazar, ba’zilar
olmosh bo’lar edi). Chunki tilda biror ma’noni ifodalashga ehtiyoj bo’lar ekan, shu
ma’noni ifodalovchi so’z yoki biror shakl albatta yuzaga chiqadi. Shu
aytganlarning o’ziyoq ko’rsatadiki, olmoshlar tilda shunchaki, ot, sifat, son kabi
turkumlarga oid so’zlar o’rnida qo’llash uchun fodalanuvchi so’zlar emas, balki,
ko’rib o’tkanimizdek, aloqa vositasida juda muhim o’rin o’ynaydigan so’zlar
hisoblanadi. Olmoshlar boshqa so’z turkumlaridagi so’zlarga nisbatan juda keng
qo’llanilishi bilan harakterlanadi. Ular ma’nosi va o’ziga xos xususiyatlari bilan ot,
sifat, son kabi so’z turkumlaridan butunlay farq qiladi va o’ziga xos turkumni
tashkil etadi. Nimani ko’rsatishiga qarab olmoshlarni quyidagi uch asosiy guruhga
bo’lish mumkin: 1. Umumlashgan predmentni ko’rsatuvchi olmoshlar; 2.
Umumlashgan belgini ko’rsatuvchi olmoshlar; 3. Umumlashgan miqdorni
ko’rsatuvchi olmoshlar. Umumlashgan predmentni ko’rsatuvchi olmoshlar
guruhiga men, sen, u, biz, siz, kim, nima, hech kim, allakim, allanimadir kabilar
kiradi. Umumlashgan belgini ko’rsatuvchi olmoshlar o’z ichida ikki turga bo’lish
mumkin: 1. predmentning umumlashgan belgisini ko’rsatuvchi olmoshlar
(olmoshsifat): Bu, shu, qanday, qaysi, ba’zi, allaqanday, hech qaysi kabilar; 2.
Harakatning umumlashgan belgisini ko’rsatuvchi olmoshlar; qachon, qayoqda
kabilar. (Uchinchidan, qay olmoshi predmentning belgisi haqida so’roqni
ifodalagan hollarda, har vaqt predmentning belgisini qaysi jihatdan so’ralayotgani
aniq ifodalaydi, yangi predmetning tusi yoki hajmi haqida so’ralayotgani aniq
25

4. Fuzailov S., Xudoyberganova M., Yo`ldosheva Sh. Ona tili. 3-sinf uchun
darslik, –
T.: O`qituvchi, 2019. –152 b.
5. G`afforova T., G`ulomova X. 1-sinfda ona tili darslari. –T.: Taffakur, 2007. –
206b.
6. Ikromova R., G`ulomova X., Yo`ldosheva Sh., Shodmonqulova D. Ona tili. 4-
sinfuchun darslik, –T.: O`qituvchi, 2020. –160 b
7. Rahmatullayev. Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili – Toshkent: Universitet, 2006
8. R. Sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Qurbonova, Z. Yunusova, M.
Abduzalova
9. Hozirgi o ‘ zbek adabiy tili Toshkent – 2009.
10. Ro‘ziyeva. D., Usmonoyeva. M., Holiqova. Z.Interfaol metodlar:
mohiyati va qo‘llanilishi. – Toshkent 2013
37

4-§. So‘roq olmoshlari. Nutq jarayonida ishtirok etuvchilarga ma’lum bo‘lmagan
narsani aniqlab bilish uchun ishlatiladigan olmoshlar so‘roq olmoshlari deyiladi.
So‘roq olmoshlari shaxsga (kim), narsaga (nima), belgiga (qaysi, qanday),
miqdorga (necha, qancha), vaqtga (qachon), maqsad va sababga (nega, nimaga) va
o‘ringa (qani) munosabat bildirishiga ko‘ra o‘zaro farqlanadi.
Kim olmoshi shaxslarga nisbatan qo‘llanadi va quyidagicha xususiyatlarga ega
bo‘ladi: 1)shaxsga nisbatan so‘roq, ifodalaydi va otlar kabi egalik, kelishik va
ko‘plik qo‘shimchalarini qabul qiladi: kimim, kiming, kimi, kimning, kimdan kabi.
Biroq ko‘plik affiksini olganda narsaning birdan ortiq ekangini emas, shaxsninig
kimligini yoki unga nisbdtan hurmat ma’nosini ifodalaydi: Darsga kimlar kelmadi?
U kishi kimlar?; 2) ba’zan takrorlakib kelib, shaxslarning kimligini aniqlash uchun
qo‘llanadi: Kim-kim keldi?
Kimolmoshi gapda ko‘pincha ega, kesim, to‘ldiruvchi va qaratqich aniqlovchi
bo‘lib keladi: Kim o‘z yurtini sevmaydi? Bemahalda eshik qoqqan kim?
Bunaqa gaplarni kimdan eshitding? Kimning ovozi baland?
2.Nimaolmoshi narsa yoki voqealarga nisbatan so‘roqnibildiradi va quyidagi
xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1) otlar kabi egalik, kelishik va ko‘plik
ko‘shimchalarini olib, so‘roq ma’nosini yoki noaniq narsa ma’nosini ifodalaydi.
Shunga ko‘ra, bu xildagi so‘zlar ishtirok etgan gaplar ifoda maqsadiga ko‘ra so‘roq
yoki darak gap bo‘lishi mumkin: Siz nimani yoqtirasiz? Nimadan gap ochishini
bilmay turdi; 2) nima olmoshi so‘roqdan tashqari narsa, narsalar ma’nosini
ifodalaga-ni uchun ayrim hollarda tushum kelishigida belgisiz ishlatilishi mumkin:
Mendan nima istaysiz?; 3) jo‘nalish kelishigi shaklidagi so‘zdan keyin kelib,
e’tiborsizlikka undash, befarqlikka chaqiriq ma’nosini bildiradi: Senga nima,
istagan narsang muhayyo bo‘lsa?; 4) nimaso‘zi III shaxs birlikda egalik affiksini
olib, gapda otlarga o‘xshash vazifani bajaradi: Buning nimasi yomon?; 5) egalik
qo‘shimchasini qabul qilib xoslik emas, taajjub ma’nosini ifoda-lovchi so‘roq
gaplarning kesimi bo‘lib keladi: Iya, bu nimasi?
10

topshirildi.6) gapda aniqlovchi, hol, kesim, otlashganda esa ega va to‘ldiruvchi
bo‘lib keladi: Darsga qancha talaba kelmadi? Qancha yurdik? Talablarning jami
qancha?
Qachonolmoshi harakatning bajarilish vaqtini aniqlash uchun ishlatiladi va gapda,
asosan fe’lga bog‘lanadi. Bu olmosh boshqa so‘roq olmoshlaridan farqli ravishda
otlashish xususiyatiga ega emas. Biroq, -lar affiksini olib: a) taxminiy vaqtga
nisbatan so‘roqni bildiradi: qachonlar kelasiz?; b) biror harakatning yuzaga
kelganiga ko‘p vaqt o‘tganligini bildiradi: Qachonlar kelgan edim ; d) Qachon
so‘zi o‘rin-payt , chiqish kelishigida yoki yakka holda kelib gapda payt holi, kesim
bo‘lib keladi: Safardan qachon qaytasiz? Sinovlar qachondan boshlanadi?
Qachonso‘zi o‘rnida ba’zan qay+kuni, vaqt, mahal kabi birikmalar ham ishlatiladi.
Qaniolmoshi ko‘pincha shaxs yoki narsa, voqea-hodisalar-ning mavjudlik o‘rnini
anilash uchun ishlatiladi va nutqda quyidagi xususiyatga ega bo‘ladi: a)narsa-
shaxsning joylashish o‘rniga ko‘ra so‘rq ifodalaydi va gapda ko‘pincha kesim
bo‘lib keladi: So‘mkan-giz qani?; b)kirish so‘z bo‘lib keladi: Qani, ichkariga
marhamat.
Qalayolmoshi voqea-hodisaning va harakatning bajarilish holatini aniqlash uchun
xizmat qiladi va quyidagicha xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1) holatni so‘rash uchun
qo‘llanib, gapda ko‘pincha kesim bo‘lib keladi: Uqishlaring qalay?; 2) harakatning
bajarilish holatiga nisbatan so‘roq sifatida qo‘llanganda, gapda hol vazifasini
bajarishi mumkin: Singlimiz qalay o‘qiyapti? 3)Qalayso‘zi ko‘pincha
qandayolmoshiga sinonim bo‘ladi, biroq u otlarning belgisini aniqlash uchun
qo‘llanmaydi; 4) ba’zan kirish so‘z vazifasida keladi: Qalay, fikrimiz sizga
ma’qulmi?
Ko‘pchilik so‘roq, olmoshlari qo‘shma gap tarkibida nisbiy so‘z vazifasida keladi.
Ergash gap tarkibida kelgan bunday suroq olmoshlari so‘roq, ma’nosidan
chetlashgan bo‘ladi.: Kim mehknat qilsa, u rohat ko‘radi. Nimani buyursang, shuni
keltiraman. So‘z tarkibida unli tovushning soni qancha bulsa, bo‘g‘inlar soni ham
shuncha bo‘ladi.
13

ham bildirib qo‘y(P.Qodirov); d) shu, o‘shaolmoshlari takror holda qo‘llanib,
ravish o‘rnida ishlatiladi:O‘sha-o‘sha kampir bilan G‘afforjon biznikida qolib
ketdi. (A. Q)
Ko‘rsatish olmoshlari –day, -cha affikslarini olgan holda sifat va ravish o‘rnida
ishlatiladi vanarsa, harakatning belgisini, belgining belgisinibildiradi: shunday
kishi, bunday odat, ushanday uylar;bunday ushlang, shunday turing; shunday
yaxshi odam, bunday chiroyli bino, bunday tez yozish.
Ko‘rsatish olmoshlari ko‘pincha juftlanib yoki takrorlanib qo‘llanadi:
Shu, o‘shaolmoshlari takrorlanib, qo‘yidagi xusu-siyatga ega bo‘ladi: a) payt
ma’nosini bildiradi: Shu-shu xo‘jalikning ishi yurishib ketdi. b) «bir xil»,
«qadimgicha» degan ma’noni bildiradi:-Tursunoy tuzukmi? -O‘sha-o‘sha, opajon
(As.M.).
U, buolmoshlari juftlanib, quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: a) uolmoshi oldin,
buesa keyin keladi. Juftlangan ko‘rsatish olmoshlari bosh, tushum, chiqish va
jo‘nalish kelishik shakllarida ko‘proq. shaxs, narsa ma’nosini bildiradi: Do‘kondan
u-bu olib keldim. Hozir nafaqadaman, uyda unga-bunga qarayman; b) o‘rin-payt
kelishigi shaklida qo‘llanilib payt yoki o‘rin ma’nosinibildiradi: Unda-bunda
biznikiga ham kelib turing.O‘rik unda-bunda gullabdi.
Ko‘rsatish olmoshlari kun, yil, payt, zamonkabi otlar, yoq, tomon, yerso‘zlar bilan
birga qo‘llanib, payt yoki o‘rin ravishga ko‘chadi: shu kuni, shu yili, shu zamon,
bu yoqqa, shu yerda, u tomonda.
Ko‘rsatish olmoshlari gapda quyidagi vazifalarda keladi: a) ega: Mustaqillik.
Bubiz uchun katta sharafdir; b) tuldiruvchi:Shularni odam yaratgan, ularda odam
qo‘lining izi bor. (S.Ahm.); d) aniqlovchi: Qiz go‘yo o‘sha devordagi surat ichidan
chiqib kelayotgandek tuyulardi. (M.Qoriyev); e) hol: Hayotga doim tabassum bilan
boq, ana shunda hayot Senga do‘stona qo‘l cho‘zadi;f) kesim: Niyatim ham shu
edi. (S. Ahm.) Bundan tashqari, ko‘rsatish olmoshlari ergashgan qo‘shma gap
tarkibida nisbiy so‘z vazifasida ham qo‘llanadi: U shuni tushundiki, Zamira
telefonda eshitgan muhim bir gapni aytmadi. (P.Q.) Shunday ajoyib odamlar
bo‘ladiki, ularni mansab ham, shonshuhrat ham o‘zgartirmaydi.(H.G‘)
9

shaxs va son ma’nosi birlikda ko‘chadi:Xush, biz endi buyog‘iga nima deymiz? 4)
kishilik olmoshlaridan men ko‘plik affiksi bilan qo‘llanmaydi.Senolmoshi -lar
affiksi bilan birga qo‘llanganda tinglovchi va boshqa shaxslarga munosabatni yoki
tinglovchiga nisbatan Mensimaslik ma’nosi ifodalanadi: Senlar hech qachon
yaxshilikni bilmaysanlar!
Kishilik olmoshlarining so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalar bilan ishlatilishida
quyidagi kabi o‘ziga xosliklar mavjud: a) kishilik olmoshlariga odatda egalik
affikslari qo‘shilib kelmaydi; b) bu olmoshlar kelishik affikslarini olib turlanishi
mumkin: mening, seni, uning, sizda, sizga, ulardan Men, senolmoshlari tushum va
qaratkich kelishiklari bilan turlanganda qo‘shim-cha tarkibidagi n tovushi tushib
qoladi: men+i, men+ing, sen+i, sen+ing kabi; d) 1,2-shaxsni ko‘rsatuvchi kishilik
olmoshlari kesim vazifasida kelganda shaxs-son affikslarini olib tuslanishi
mumkin: menman, sensan, bizmiz, sizsiz kabi.
Kishilik olmoshlari gapda ega, qaratqich aniqlovchi, to‘ldiruvchi, kesim
vazifasida qo‘llanadi: Biz sof dil, kamtar, ishda tadbirli, turmushda haqqoniy
bo‘lishimiz kerak. (O.Yo) Hayotni qancha sevsang, u senga shuncha go‘zal
ko‘rinadi. (O.) Hammaning e’tibori bizda.
Ko‘rsatish olmoshi. Ko‘rsatish olmoshi shaxs, narsa yoki belgini ko‘rsatish,
ta’kidlash uchun ishlatiladi.Olmoshning bu turiga: u, bu, shu, usha, mana shu,
ushbu kabi so‘zlar kiradi.Ko‘rsatish olmoshlari tuzilishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: 1)
sodda ko‘rsatish olmoshlari: u, bu, shu, o‘sha;2) qo‘shma ko‘rsatish olmoshlari:
mana shu, ana shu, mana bu, anavi (ana u).
Ko‘rsatish olmoshlarini ular ishora qiladigan narsaning makon va zamonga
munosabati nuqtai nazardan aniq va noaniq ma’noli ekanligi bilan farqlanadi: Aniq
ma’noni ifodalovchi ko‘rsatish olmoshlari makon va zamonning yaqin-uzoqligini
ifodalashiga ko‘ra ikki xil bo‘lishi mumkin. Masalan: a) shu olmoshi
so‘zlovchiga masofa va vaqt jihatdan yaqin bo‘lgan voqea yoki narsani bildiradi:
shu instiutda o‘qiyman (so‘zlovchi ko‘rsatib gapirayotgan institut yoki so‘zlovchi
oldin shu haqda gapirgan, hozir eslayotgan institut); b) o‘shaolmoshi so‘zlovchidan
7

Marfologik birliklarning estetik vazifasida, shuningdek ma’lum bir grammatik
ma’no va funktsiyaga ega bo’lgan so’z formasini maxsus qo’llash orqali
ekspressiblik – emosionallik ifodalanuvchi tushuniladi. Ekspressiblik ijobiy va
salbiy ma’no qirrasiga ega bo’lgan (birliklarni) so’zlarda aniq ko’rinib turadi.
Ijobiy va salbiy ma’no qirralariga ega bo’lgan so’zlar albatta ma’lum bir so’z
turkumida bo’ladi. Bizga ma’lumki ot, sifat, fe’l so’z turkumlariga oid bo’lgan
so’zlarning badiiy matndagi qirralari yaqqo ko’zga tashlanadi. Biroq olmoshlar
ham badiiy matnda o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Biz o’z malakaviy
bitiruv ishimizda olmoshlarning badiiy matndagi semantik-stilistik xususiyatlarini
ochib berishga harakat qildik.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR :

1. Matchonov S., Bakiyeva, G`ulomova X., Yo`ldosheva Sh., Xolboyeva G.
Boshlag`ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. –T., Ishonch hamkor. 2021.
2. Matchonov S., G`ulomova X., Suyunov M., Boqiyeva H. Boshlag`ich sinflarda
o’qish darslarini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish.–T.: Yangiyo’l
poligraf servis, 2008. –224 b.
3. Ne’matov H., G`ulomov A., Ziyodova T. O’quvchilar so’z boyligini oshirish.
(O’qituvchilar uchun metodik qo’llanma.) –T.: RTIMM, 1995. –76 b.
36

turkumlari bo’yicha tahlilga o’rgatish.
Tadqiqot maqsadiga asoslanib quyidagi vazifalar belgilandi:
1. Boshlag’ich sinf o’quvchilariga ona tili darslarida sifat so’z turkumini
o’rgatish malakalarini shakllantirish – pedagogik muammo ekanligini nazariy
jihatdan asoslash;
2. O’quvchilarning og’zaki va yozma savodxonligini oshirish uchun zarur
bo’lgan pedagogik shart – sharoitlarni aniqlash;
3. O’quvchilarga dars jarayonlarida sifatning ma’noviy guruhlarini
o’rgatishni ta’minlaydigan shakl va metodlarni ishlab chiqish, ilmiy asoslash va
tajribada tekshirish.
Kurs ishining maqsadi . O’zbek tilida sifat so‘z turkumi va sifatdagi ma’noviy
guruhlarni olimlarimizdan A.G’ulomov, A.Hojiev, M.Mirtojiev, Yo.Tojiev kabi
olimlar fe’l so’z turkumi yuzasidan ilmiy ishlar olib borgan.
Kurs ishining vazifasi . Boshlang’ich sinflarda sifat so’z turkumini
zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’rganish aniq belgilab berildi hamda
fe’lning kotegoriya va nokategorial formalar tahlil etildi.
Kurs ishining ob’ekti: sifatida boshlang’ich sinf ona tili darslarida
o’rgatiladigan sifat so’z turkumini tanlab oldik, predmetini — boshlang’ich sinf
ona tili darslarida sifatning ma’noviy guruhlari mavzusini zamonaviy pedagogik
texnologiyalar yordamida o’rgatish, shuning barobarida o’quvchilarni ona tili
darslariga bo’lgan qiziqishlarini oshirishdan iborat deb belgiladik.
Kurs ishining predmeti . Boshlang’ich ta’lim bo’yicha tavsiyalar,
boshlang’ich sinf o’quvchilariga fe’l so’z turkumini o’rgatish usullariga oid ilmiy-
nazariy ma’ruzalar tayyorlashda, ish tajribalarida ommalashtirishda xizmat qiladi.
kurs ishining tuzilishi . kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, umumiy xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

OLMOSH VA UNING MA`NO JIHATDAN TURLARINI O`QITISH
USULLARI
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………3
I BOB. OLMOSH HAQIDA UMUMIY MA`LUMOT…………………..5
1.1 Olmoshlarning ma’nosiga kōra turlari……………………………………5
1.2 Olmoshlarning tuzilishiga kōra turlari……………………………………20
II BOB. OLMOSH TURLARINI O`QITISH USULLARI………………22
2.1 . Ayrim olmoshlar imlosi ……………………………………………….22
2.2 Olmosh va uni o`qitish bo`yicha dars ishlanma………………………….29
XULOSA……………………………………………………………………35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………37
1

“Ishoraviylik” ramzi bilan ataluvchi olmoshlar boshqa leksemalardan ajralib
turadi. O’zbek tilshunosligida olmoshlarning doirasi va vazifasi zo’rma-zo’rakilik
bilan ancha cheklantirilib, “ot, sifat, son o’rnida qo’llanuvchi so’zlar” deb behad
tor tushunilgan. Vaholanki, bu bilan olmoshning nafaqat ot, sifat, son, balki fe’l,
ravish, taqlidiy so’z, undov gap va, hatto, matnni almashtira olish, ularga ishora
etish xususiyati hisobga olinmagan edi. Olmoshlar guruhiga men, sen, u, biz, siz,
ular kabi shaxsga ishora quluvchi; kim, nima, bu, ana, mana, mana bu kabi
predmetga ishora quluvchi leksemalar; qanday, bunday, shunday kabi belgiga;
buncha, shuncha, qancha kabi miqdorga; qachon kabi paytga; qayer kabi o’ringa;
shunday bo’lmoq, qanday qilmoq kabi harakat-holatga ishora etuvchi leksemalar
kiradi. Shuni aytib o’tish joizki, olmoshlar hamma vaqt ham qandaydir bir so’zni
“almashtirib”, uning o’rnida kelavermaydi. Chunonchi: 1. Kim mehnat qilsa, u
rohat ko’ radi. 2.Men kecha keldim. Sen buni bilasan. 3.Nima qilsam ham men o’
zim bilaman. 4.Hamma mehmonlar biznikida.
5.Barcha mushkulotlar oson bo’ldi kabi gaplarda kishilik, belgilash, o’zlik
olmoshlari hech bir so’zni almashtirmagan.
Arab tilshunosligida olmoshlar alohida so’z turkumiga ajratilmagan, balki har
bir so’z turkumi ichida “yashirin ma’noli so’zlar” (zamirlar) sifatida alohida
guruhlarga ajratilgan. Chunonchi, kitob, daftar, Abbos - ravshan ma’noli otlar
bo’lsa, men, sen, kim - yashirin ma’noli otlar (zamir otlar) dir. Yoxud oq, qizil,
chiroyli Ї ravshan ma’noli sifat hisoblansa , bunday, shunday kabilar “zamir sifatlar”
dir.
Olmoshlar shaxs, predmet, belgi yoki miqdorga xos bo’lgan umumiy
(mavhum) ma’noni anglatadi. Olmosh bildiruvchi ma’no nutq jarayonida aniq
yuzaga chiqadi. Ular otlar kabi kelishik, egalik, ko’plik qo’shimchalarini qabul
qilib, morfologik jihatdan o’zgaradi va turli xususiyatlarni namoyon qiladi.
Keyingi yillar adabiyotlarda maqola va monagrafiyalarda olmoshlarning
leksik-semantik, grammatik xususiyatlari, imkoniyatlari kengroq ochilib, turli
atamalar bilan ham (“ichi bosh so’zlar, ishora so’zlar”) atalib kelinadi. Masalan,
R.Sayfullayev, B.Mingliyev va boshqalar tomonidan chiqqan “Hozirgi o’zbek
22

XULOSA
Respublikamiz prezidenti I.A.Karimov o’zining nutqlaridan birida shunday
degan edi. “Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o’z yurti tili
madaniyati qadiriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga qiziqish ortib
bormoqda”.1 Bu so’zlar bevosita o’zbek tilining so’z boyligini to’plash va tadqiq
etishga da’vat qiladi. Chunki ota-ona tili – bu millatning ruhidir. Prezidentimiz
“Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” asarida bu fikrni qayta-qayta ta’kidlab:
“O’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’rtasidagi ruxiy-
ma’naviy bog’liqlik til orqali nomoyon bo’ladi”, - degan2. Shuning uchun ham
yurtboshimiz ona tilimizni rivojiga alohida e’tibor bermoqda. Yurtboshimizning
34

Olmosh va uning ma’no jihatdan turlarini o’qitish usullari

Купить