Dokument ma'lumotlari

Narxi 33000UZS
Hajmi 53.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 18 Aprel 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Moxira Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 06 Yanvar 2025

16 Sotish

Olmosh va uning ma’no jihatdan turlarini o’qitish usullari

Sotib olish
OLMOSH VA UNING MA`NO JIHATDAN TURLARINI O`QITISH USULLARI MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………3 I BOB. OLMOSH HAQIDA UMUMIY MA`LUMOT…………………..5 1.1 Olmoshlarning ma’nosiga kōra turlari……………………………………5 1.2 Olmoshlarning tuzilishiga kōra turlari……………………………………20 II BOB. OLMOSH TURLARINI O`QITISH USULLARI………………22 2.1 . Ayrim olmoshlar imlosi ……………………………………………….22 2.2 Olmosh va uni o`qitish bo`yicha dars ishlanma………………………….29 XULOSA……………………………………………………………………35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………37 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng barcha sohalarda bo‘lgani kabi ilm va fanda ham o‘zgarishlar sodir bo‘la boshladi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov bu o‘zgarishlarning ahamiyati haqida gapirib shunday degan edi. –“Iqtisodiy muammolar ertami kechmi hal etiladi, lekin milliy boyligini qadrlamagan, uning taraqqiyoti uchun qayg‘urmagan davlatning kelajagi bo‘lmaydi. Buni doimo yodda tutmog‘imiz lozim”? A.Qahhor ta’kidlaganidek kitobxonga fikrni yoki bir narsani tasavvur qildirish uchun aniq, ravon va sodda til kerak. Kishilik jamiyatida nutqning ahamiyati beqiyos, nutq orqali insonlar bir- birlari bilan o‘zaro fikr almashadilar. Nutq tinglovchi uchun yaqinlik bilimlar va o‘zgarishlar xabarchisi bo‘lmog‘i lozim. Shuning uchun ham yaxshi nutq deyilganda aytilmoqchi bo‘lgan maqsadning tinglovchi yoki kitobxon to‘liq va aniq qilib borishi u narsa ma’lum ta’sir o‘tkazish tushuniladi. Nutq faoliyatida nutq asosi o‘z oldiga qo‘ygan maqsadni eng aniq, eng to‘g‘ri, eng ta’sirli va tushunarli qilib ifodalashga, so‘zlarni va so‘z birikmalarini topishga, to‘plashga intiladi. Nutqning ravonligi, go‘zalligi, birinchidan nutq egasining so‘z boyligiga bo‘lsa, ikkinchidan shu nutqni hosil qiluvchi vositalarning rang barangligiga ham bog‘liq. Istiqlol samarasi o‘laroq tilshunoslikda yangi tadqiqotlar maydonga keldi. Ammo hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilining morfologiya bo‘limida, ayniqsa o‘rta maktablarda sifatlarni o‘qitishning bir muncha muammolari mavjud. Ona tili ta’limi oldiga qo‘yilgan ijtimoiy buyurtma o‘quvchi shaxsini erkin fikrlashga o‘zgalar fikrini anglashga va shu fikr mahsulini og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga ya’ni o‘quvchilarni sifatlarning ahamiyatini o‘rgatib kommunikativ savodxonligini rivojlantirishga o‘rgatishdan iborat. Ana shu takomillashtirilgan DTSda o‘quvchining jozibali ravon nutq madaniyati asosiy o‘rinda turadi. Buni egallash uchun o‘quvchining so‘z boyligini oshirish adabiy til talaffuz meyorlarini egallashni uqtirishdir. amaliyotda qo’llashdan iborat. Matnlar yordamida o’quvchilarni so’z 2 turkumlari bo’yicha tahlilga o’rgatish. Tadqiqot maqsadiga asoslanib quyidagi vazifalar belgilandi: 1. Boshlag’ich sinf o’quvchilariga ona tili darslarida sifat so’z turkumini o’rgatish malakalarini shakllantirish – pedagogik muammo ekanligini nazariy jihatdan asoslash; 2. O’quvchilarning og’zaki va yozma savodxonligini oshirish uchun zarur bo’lgan pedagogik shart – sharoitlarni aniqlash; 3. O’quvchilarga dars jarayonlarida sifatning ma’noviy guruhlarini o’rgatishni ta’minlaydigan shakl va metodlarni ishlab chiqish, ilmiy asoslash va tajribada tekshirish. Kurs ishining maqsadi . O’zbek tilida sifat so‘z turkumi va sifatdagi ma’noviy guruhlarni olimlarimizdan A.G’ulomov, A.Hojiev, M.Mirtojiev, Yo.Tojiev kabi olimlar fe’l so’z turkumi yuzasidan ilmiy ishlar olib borgan. Kurs ishining vazifasi . Boshlang’ich sinflarda sifat so’z turkumini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’rganish aniq belgilab berildi hamda fe’lning kotegoriya va nokategorial formalar tahlil etildi. Kurs ishining ob’ekti: sifatida boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’rgatiladigan sifat so’z turkumini tanlab oldik, predmetini — boshlang’ich sinf ona tili darslarida sifatning ma’noviy guruhlari mavzusini zamonaviy pedagogik texnologiyalar yordamida o’rgatish, shuning barobarida o’quvchilarni ona tili darslariga bo’lgan qiziqishlarini oshirishdan iborat deb belgiladik. Kurs ishining predmeti . Boshlang’ich ta’lim bo’yicha tavsiyalar, boshlang’ich sinf o’quvchilariga fe’l so’z turkumini o’rgatish usullariga oid ilmiy- nazariy ma’ruzalar tayyorlashda, ish tajribalarida ommalashtirishda xizmat qiladi. kurs ishining tuzilishi . kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 3 I BOB. OLMOSH HAQIDA UMUMIY MA`LUMOT 1.1 Olmoshlarning ma’nosiga kōra turlari Olmoshlar mustaqil so‘z singari shaxs, narsa, belgi yoki qiymat tushunchasini bildirmay, ular o‘rnida almashib keladigan, ularning mavjudligiga ishora qiladigan so‘zlardir. Masalan: menshaxsga, nima-narsaga, shu, bu, o‘sha- belgiga, qancha, shuncha olmoshlari esa miqdor-ga ishora qilishi bilan o‘zaro farqlanadi. Olmoshlar aniq ma’no bilan mavhum ma’noning almashinib qo‘llanishini ta’minlaydigan so‘zlardir. Ularning qanday ma’noda qo‘llangani matnda ishtirok etuvchi til birlik-larining munosabatiga qarab oydinlashadi. Masalan: Shunday o‘lka doim bor bo‘lsin, gapidagi shunday olmoshi narsa belgisini boshqasiga taqqoslab ko‘rsatish uchun xizmat qilgan. Biroq, ba’zi olmoshlar, xususan, kim, men, sen, qanday olmoshlarini ot yoki sifat bilan almashtirib bo‘lmaydi. Qayd etilganlardan ma’lum bo‘ladiki, olmoshlar mustaqil so‘zlarning doimiy muqobili sifatida nutqning ixchamligi, qisqaligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Olmoshlar quyidagi o‘ziga xosliklarga egaligi bilan xarakterlanadi: Olmoshlar boshqa turkumlardan farqli ravishda so‘z yasalish tizimi-ga ega emas. Ya’ni boshqa so‘zlaridan olmosh yasalmaydi. Olmoshlar-dan affikslar orqali sanoqli so‘z yasalishi mumkin: manmanlik, men-simaslik, sensirash, shunday. Shuningdek, olmoshlar ba’zi so‘zlar bilan birikib boshqa turkumga ko‘chadi: qayerda, ozmuncha, o‘zboshimcha. Olmoshlar otlarga xos so‘z o‘zgartuvchilarni qabul qiladi: kimni, bizga, hech kimdan Ba’zi olmoshlar o‘zgartuvchi qo‘shimchalar bilan qo‘llanganda turli fonetik o‘zgarishlar sodir bo‘ladi: sen+ing, men+i; u+n+ga, shu+n+ga kabi. Olmoshlar egalik affikslari bilan qo‘llanishda ayrim xususiyatlar mavjud: 1) ot tipidagi so‘roq, bo‘lishsizlik, belgilash, o‘zlik olmoshlari egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llanadi: kimi, nimasi, hech kimim, hech nimam, o‘zim, o‘zing, o‘zi, hammasi, barchasi kabi; 2) paytga nisbatan so‘roq ishlatiladigan va sabab – 4 maqsadni aniqlash uchun ishlatiladigan so‘roq olmoshlari, I, II shaxs kelishik olmoshlari egalik affiksini olmaydi, ya’ni qachon+im, nega+m, men+im deb ishlatilmaydi; 3) u ko‘rsatish olmoshi va qaysi, necha kabi so‘roq olmoshlari egalik affiksini, asosan, otlashganda qabul qiladi: qaysisi, unisi, kabi. Ko‘plik qo‘shimchasi I shaxs birlikdagi kishilik olmoshiga qo‘shilmaydi (men+lar tarzida ishlatilmaydi). II shaxs birlikdagi kishilik olmoshiga -lar qo‘shimachasi qo‘shilsa ko‘plik emas, hurmatsizlik, mensimaslik ma’nosi hosil bo‘ladi: Senlar. I-II shaxs ko‘pligi esa, bir so‘zlovchi va boshqalar, bir tinglovchi va boshqalar kabi ma’noga ega bo‘lib, guruh ifodalash uchun xizmat qiladi: bizlar, sizlar (biz va boshqalar) kabi. So‘roq olmoshiga -lar affiksi qo‘shilsa quyidagicha ma’nolar hosil bo‘ladi: a) taxmin ifodalaydi: Soat nechalar bo‘ldi?; b) ma’no kuchaytiriladi: Qanchalar qiynaldim! d) “qadim”,”ancha vaqt” ma’nosini ifodalaydi: Qachonlardir bu yerlarda hayot qaynagan edi. Ma’no va gapdagi vazifasiga ko‘ra olmoshlar a) ot vazifasidagi olmoshlar, b) sifat vazifasidagi olmoshlar, g) son vazifasidagi olmosh-lar, d) ravish vazifasidagi olmoshlarga bo‘linadi: 1) men, sen, biz, siz, u, kim, nima, har kim, hamma, hech nimakabi ot vazifasidagi olmoshlar shaxs va narsaga ishora qilib, otlarga xos so‘z o‘zgartiruvchi-larni qabul qiladi va gapda ega, to‘ldiruvchi, qaratqichli aniqlovchi vazifasini bajaradi. Masalan: Biz abadiy bahormiz, biz insoniyat kelajagimiz. Har kimning o‘z kasbi o‘ziga aziz. Qadrdan do‘stlarning uchrashuvi barchani o‘ziga jalb etdi; 2) qanday, qaysi, bu, shu, shunday, allaqanday, qandaydir, ba’zi kabi olmoshlar belgiga ishora qilib, gapda sifatlar singari ot oldida keladi va sifatlovchi aniqlovchi, hol, kesim vazifasini bajaradi: kecha savollarni bo‘lib olgan ba’zi bolalar o‘qituvchini quvonib kutib oldi; 3) Necha, nechanchi, qancha, har qancha, bir Necha kabi olmoshlar sonlar kabi miqdor ifodalaydi va gapda ot oldida kelib, sifatlovchi aniqlovchi vazifasini bajaradi. Biroq, olmoshlar hech qachon o‘zidan avval aniqlovchi olmaydi:Ro‘yxatga nechanchi o‘rinda yozildingiz? ; 4) Nega, qalay, qani kabilar harakat belgisini ifodalaydi va gapda hol vazifasini bajaradi: nega o‘qimaysan, nega javob bermaysan? Gapir! 5 Olmoshlar ergashgan qo‘shma gap tarkibida nisbiy so‘z sifatida ham ishtirok etadi: Kim ko‘p mehnat qilsa, u yaxshi yashaydi. Shuni unutmaslik kerakki, umidsizlik kishining hayotga bo‘lgan qiziqishini so‘ndiradi. Olmoshlar ma’no xususiyatlariga ko‘ra 1) kishilik, 2) ko‘rsatish, 3) so‘roq, 4) o‘zlik, 5) belgilash, 6) bo‘lishsizlik,7) gumon kabi turlarga bo‘linadi. Kishilik olmoshlari nutq so‘zlanayotgan paytda ishtirok etgan yoki tilga olingan shaxs va narsaga ishora qiluvchi so‘zlardir. Kishilik olmoshlari asosan ot o‘rnida qo‘llanadi va uch shaxsni ifodalaydi: 1-shaxs (men) – so‘zlovchi, 2-shaxs (Sen) – tinglovchi, 3-shaxs (u) – nutq jarayonida ishtirok etmaydigan, so‘zlovchi va tinglovchi tomonidan eslatilgan shaxs yoki narsani ifodalaydi. Ko‘plikda esa 1-shaxs (biz) – so‘zlovchi va boshqa shaxslarni, 2-shaxs (siz) tinglovchi va boshqa shaxslarni, 3-shas (ular) nutq jarayonida ishtirok etmaydigan birdan ortiq shaxs yoki narsani ifodalaydi. Sh a x s B i r l i k K o‘ p l i k 1- shaxs (so‘zlovchi) men biz 2- shaxs (tinglovchi) sen siz 3- shaxs (o‘zga) u ular Kishilik olmoshlari nutqda quyidagi xususiyatrga ega bo‘ladi: 1) kishilik olmoshlari, o‘z ma’nosidan tashqari, shaxs va son ma’nosi ko‘chgan holda qo‘llanishi mumkin. Masalan, kamtarlik ma’nosida men o‘rnida biz olmoshi ishlatiladi: Biz o‘z tadqiqotimizda sohaga doir yirik olimlarning fikrlariga tayandik. Ba’zan xuddi shunday shaklda manmanlik ma’nosi ham yuzaga kelishi mumkin: Biz o‘z ishimizni bilib qilamiz, maslahatingizga zor emasmiz! Ichki monologik nutqda senolmoshi men o‘rnida ishlatilishi mumkin. Bunda so‘zlovchining o‘z-o‘zini tergashi anglashiladi:Sen o‘z odobing, g‘amxo‘rliging bilan odamlar ko‘ngliga yo‘l topa olishing kerak; 2) I shaxs ko‘plikdagi kishilik olmoshi bizII shaxs ko‘plik-dagi siz olmoshi o‘rnida qo‘llanishi mumkin. Bunday qo‘llanishda ko‘pincha boshqa shaxslarni ma’lum bir ishni bajarishga tashviq qilish, undash ma’nosi anglashilib turadi: Qani, endi biz ham ishga tushaylik. 3) I shaxs ko‘plikdagi biz olmoshi II shaxs birlikdagi senolmoshi o‘rnida qo‘llanganda 6 shaxs va son ma’nosi birlikda ko‘chadi:Xush, biz endi buyog‘iga nima deymiz? 4) kishilik olmoshlaridan men ko‘plik affiksi bilan qo‘llanmaydi.Senolmoshi -lar affiksi bilan birga qo‘llanganda tinglovchi va boshqa shaxslarga munosabatni yoki tinglovchiga nisbatan Mensimaslik ma’nosi ifodalanadi: Senlar hech qachon yaxshilikni bilmaysanlar! Kishilik olmoshlarining so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalar bilan ishlatilishida quyidagi kabi o‘ziga xosliklar mavjud: a) kishilik olmoshlariga odatda egalik affikslari qo‘shilib kelmaydi; b) bu olmoshlar kelishik affikslarini olib turlanishi mumkin: mening, seni, uning, sizda, sizga, ulardan Men, senolmoshlari tushum va qaratkich kelishiklari bilan turlanganda qo‘shim-cha tarkibidagi n tovushi tushib qoladi: men+i, men+ing, sen+i, sen+ing kabi; d) 1,2-shaxsni ko‘rsatuvchi kishilik olmoshlari kesim vazifasida kelganda shaxs-son affikslarini olib tuslanishi mumkin: menman, sensan, bizmiz, sizsiz kabi. Kishilik olmoshlari gapda ega, qaratqich aniqlovchi, to‘ldiruvchi, kesim vazifasida qo‘llanadi: Biz sof dil, kamtar, ishda tadbirli, turmushda haqqoniy bo‘lishimiz kerak. (O.Yo) Hayotni qancha sevsang, u senga shuncha go‘zal ko‘rinadi. (O.) Hammaning e’tibori bizda. Ko‘rsatish olmoshi. Ko‘rsatish olmoshi shaxs, narsa yoki belgini ko‘rsatish, ta’kidlash uchun ishlatiladi.Olmoshning bu turiga: u, bu, shu, usha, mana shu, ushbu kabi so‘zlar kiradi.Ko‘rsatish olmoshlari tuzilishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: 1) sodda ko‘rsatish olmoshlari: u, bu, shu, o‘sha;2) qo‘shma ko‘rsatish olmoshlari: mana shu, ana shu, mana bu, anavi (ana u). Ko‘rsatish olmoshlarini ular ishora qiladigan narsaning makon va zamonga munosabati nuqtai nazardan aniq va noaniq ma’noli ekanligi bilan farqlanadi: Aniq ma’noni ifodalovchi ko‘rsatish olmoshlari makon va zamonning yaqin-uzoqligini ifodalashiga ko‘ra ikki xil bo‘lishi mumkin. Masalan: a) shu olmoshi so‘zlovchiga masofa va vaqt jihatdan yaqin bo‘lgan voqea yoki narsani bildiradi: shu instiutda o‘qiyman (so‘zlovchi ko‘rsatib gapirayotgan institut yoki so‘zlovchi oldin shu haqda gapirgan, hozir eslayotgan institut); b) o‘shaolmoshi so‘zlovchidan 7 nariroqdagi narsani yoki avvalroq bo‘lgan voqeani bildiradi: o‘sha (o‘sha kishini chaqiring). Noaniq ma’noli ko‘rsatish olmoshlari noaniq narsa, notanish shaxs yoki voqealarni ko‘rsatish uchun ishlatiladi. Masalan, buolmoshi avvaldan ma’lum bo‘lmay, so‘zlash jarayonidagigina ma’lum bo‘lgan, so‘zlovchining yaqinidagi narsa yoki shaxsni ko‘rsatadi: Bu kitob hammani qizqtiradi. Uolmoishi ham so‘zlash jarayonida ma’lum bo‘lgan, lekin so‘zlash vaqtida mavjud bo‘lmagan yoki so‘zlovchidan uzoqroqdagi narsani yoki voqeaini ko‘rsatadi: U vaqtlar mustaqillik haqida gapirib bo‘lmasdi. Mana, anaso‘zlari ham masofa ko‘rsatishga ko‘ra farqlanadi. Masalan, manaso‘zi ko‘rsatish olmoshlari bilan birikib kelganda yaqindagi narsani, anaesa uzoqdagi narsani ko‘rsatadi. Mana, ana so‘zlari o‘sha olmoshi bilan yonma-yon kelishi mumkin. Bunday vaqtda qo‘shma olmosh emas, alohida so‘z sifatida ishtirok etadi. Masalan: O‘sha ishlarning natijasi mana, gapida o‘sha aniqlovchi, mana esa kesimdir. Manaso‘zi bu, shuolmoshiga qo‘shilib, so‘zlovchiga yaqin bo‘lgan narsa yoki belgini ko‘rsatadi: Mana bu qilingan ishlarning hisoboti. Mana bu shu yerda oldirgan suratlari. Anaso‘zi ham bu, shu(ba’zan u) olmoshlari bilan birga qo‘llanib, so‘zlovchidan nariroqda bo‘lgan narsa, shaxs yoki belgini ko‘rsatadi: Biz ana shu maktabda o‘qigan edik. Mana, anaso‘zlariga bu, uolmoshlari qo‘shilganda fonetik o‘zgarish sodir bo‘lishi mumkin:manavi, anavi. ertaga anavi olti otning birovini minib kelayin. (E. Jumanbulbul). Ko‘rsatish olmoshlari ot, sifat va ravishlar o‘rnida qo‘llanadi: a) ot o‘rnida ishlatiladigan ko‘rsatish olmoshlari otlar kabi shaxs yoki narsalarni ularga ishora qilish orqali nomlaydi.A’zamjon bilan Toshkentda kurishgan edim, o‘sha gapirib berdi (A.Q).Bularning ishi- qiyin ish.; b) sifat o‘rnida ishlatiladigan ko‘rsatish olmoshlari ot va otlashgan so‘z oldidan kelib, uning belgisini ifodalaydi: Sen bizga eng rostgo‘y, eng vijdonli odam bo‘lganing uchun ham keraksan. Buni u qizga 8 ham bildirib qo‘y(P.Qodirov); d) shu, o‘shaolmoshlari takror holda qo‘llanib, ravish o‘rnida ishlatiladi:O‘sha-o‘sha kampir bilan G‘afforjon biznikida qolib ketdi. (A. Q) Ko‘rsatish olmoshlari –day, -cha affikslarini olgan holda sifat va ravish o‘rnida ishlatiladi vanarsa, harakatning belgisini, belgining belgisinibildiradi: shunday kishi, bunday odat, ushanday uylar;bunday ushlang, shunday turing; shunday yaxshi odam, bunday chiroyli bino, bunday tez yozish. Ko‘rsatish olmoshlari ko‘pincha juftlanib yoki takrorlanib qo‘llanadi: Shu, o‘shaolmoshlari takrorlanib, qo‘yidagi xusu-siyatga ega bo‘ladi: a) payt ma’nosini bildiradi: Shu-shu xo‘jalikning ishi yurishib ketdi. b) «bir xil», «qadimgicha» degan ma’noni bildiradi:-Tursunoy tuzukmi? -O‘sha-o‘sha, opajon (As.M.). U, buolmoshlari juftlanib, quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: a) uolmoshi oldin, buesa keyin keladi. Juftlangan ko‘rsatish olmoshlari bosh, tushum, chiqish va jo‘nalish kelishik shakllarida ko‘proq. shaxs, narsa ma’nosini bildiradi: Do‘kondan u-bu olib keldim. Hozir nafaqadaman, uyda unga-bunga qarayman; b) o‘rin-payt kelishigi shaklida qo‘llanilib payt yoki o‘rin ma’nosinibildiradi: Unda-bunda biznikiga ham kelib turing.O‘rik unda-bunda gullabdi. Ko‘rsatish olmoshlari kun, yil, payt, zamonkabi otlar, yoq, tomon, yerso‘zlar bilan birga qo‘llanib, payt yoki o‘rin ravishga ko‘chadi: shu kuni, shu yili, shu zamon, bu yoqqa, shu yerda, u tomonda. Ko‘rsatish olmoshlari gapda quyidagi vazifalarda keladi: a) ega: Mustaqillik. Bubiz uchun katta sharafdir; b) tuldiruvchi:Shularni odam yaratgan, ularda odam qo‘lining izi bor. (S.Ahm.); d) aniqlovchi: Qiz go‘yo o‘sha devordagi surat ichidan chiqib kelayotgandek tuyulardi. (M.Qoriyev); e) hol: Hayotga doim tabassum bilan boq, ana shunda hayot Senga do‘stona qo‘l cho‘zadi;f) kesim: Niyatim ham shu edi. (S. Ahm.) Bundan tashqari, ko‘rsatish olmoshlari ergashgan qo‘shma gap tarkibida nisbiy so‘z vazifasida ham qo‘llanadi: U shuni tushundiki, Zamira telefonda eshitgan muhim bir gapni aytmadi. (P.Q.) Shunday ajoyib odamlar bo‘ladiki, ularni mansab ham, shonshuhrat ham o‘zgartirmaydi.(H.G‘) 9 4-§. So‘roq olmoshlari. Nutq jarayonida ishtirok etuvchilarga ma’lum bo‘lmagan narsani aniqlab bilish uchun ishlatiladigan olmoshlar so‘roq olmoshlari deyiladi. So‘roq olmoshlari shaxsga (kim), narsaga (nima), belgiga (qaysi, qanday), miqdorga (necha, qancha), vaqtga (qachon), maqsad va sababga (nega, nimaga) va o‘ringa (qani) munosabat bildirishiga ko‘ra o‘zaro farqlanadi. Kim olmoshi shaxslarga nisbatan qo‘llanadi va quyidagicha xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1)shaxsga nisbatan so‘roq, ifodalaydi va otlar kabi egalik, kelishik va ko‘plik qo‘shimchalarini qabul qiladi: kimim, kiming, kimi, kimning, kimdan kabi. Biroq ko‘plik affiksini olganda narsaning birdan ortiq ekangini emas, shaxsninig kimligini yoki unga nisbdtan hurmat ma’nosini ifodalaydi: Darsga kimlar kelmadi? U kishi kimlar?; 2) ba’zan takrorlakib kelib, shaxslarning kimligini aniqlash uchun qo‘llanadi: Kim-kim keldi? Kimolmoshi gapda ko‘pincha ega, kesim, to‘ldiruvchi va qaratqich aniqlovchi bo‘lib keladi: Kim o‘z yurtini sevmaydi? Bemahalda eshik qoqqan kim? Bunaqa gaplarni kimdan eshitding? Kimning ovozi baland? 2.Nimaolmoshi narsa yoki voqealarga nisbatan so‘roqnibildiradi va quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1) otlar kabi egalik, kelishik va ko‘plik ko‘shimchalarini olib, so‘roq ma’nosini yoki noaniq narsa ma’nosini ifodalaydi. Shunga ko‘ra, bu xildagi so‘zlar ishtirok etgan gaplar ifoda maqsadiga ko‘ra so‘roq yoki darak gap bo‘lishi mumkin: Siz nimani yoqtirasiz? Nimadan gap ochishini bilmay turdi; 2) nima olmoshi so‘roqdan tashqari narsa, narsalar ma’nosini ifodalaga-ni uchun ayrim hollarda tushum kelishigida belgisiz ishlatilishi mumkin: Mendan nima istaysiz?; 3) jo‘nalish kelishigi shaklidagi so‘zdan keyin kelib, e’tiborsizlikka undash, befarqlikka chaqiriq ma’nosini bildiradi: Senga nima, istagan narsang muhayyo bo‘lsa?; 4) nimaso‘zi III shaxs birlikda egalik affiksini olib, gapda otlarga o‘xshash vazifani bajaradi: Buning nimasi yomon?; 5) egalik qo‘shimchasini qabul qilib xoslik emas, taajjub ma’nosini ifoda-lovchi so‘roq gaplarning kesimi bo‘lib keladi: Iya, bu nimasi? 10 Bu olmosh gapda ega, kesim, tuldiruvchi, ba’zan qaratqichli aniqlovchi bo‘lib keladi: Seni nima qiziqtiradi? Oting nima? Nimani istaysan? Nimaning foydasi kup? Nega (nimaga)olmoshi harakatning sodir bo‘lishidagi sabab, maqsadni aniqlash uchun ishlatiladi va quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1) deyarli hamma vaqtravish xarakteriga ega bo‘lib, bo‘lishli shakldagi fe’llar oldida keladi va sabab, maqsadni aniqlash uchun beriladigan so‘roqniifodalaydi: Nega kelding? Nega kechikding? Nimaga kechikding?; 2) bo‘lishsiz fe’l oldida kelib, deyarli hamma vaqt sababni bildiradi: Nega meni kuzatib qo‘ymaydi?; 3) negaso‘zi -dir affiksining qo‘shilishi bilan voqea-hodisaning sodir bo‘lish sababi so‘zlovchi uchun noma’lum ekanligini bildiradi: Negadir bu kishining o‘zi ham sov-g‘asi ham Navoiyga yoqmagan edi.(O.); 4) nega olmoshi asosan ravish o‘rnida ishlatilgani uchun ham so‘z o‘zgartuvchi affikslarni olmaydi. Shu bois negaolmoshi gapda asosan sabab yoki maqsad holi bo‘lib keladi. Nega ketib qoldingiz? Nega kelmadingiz? Necha (ne + cha)olmoshi ne o‘zagi bilan bog‘liq bo‘lib, narsaning miqdoriga nisbatan so‘roq ifodalaydi va quyidagi xususi-yatlarga ega bo‘ladi: 1) ot oldidan yakka va takror holda kelib, deyarli hamma vaqt birlik shaklda qo‘llanadi: Necha voqealar bo‘lib o‘tmadi. Necha-necha dovonlar oshdik; 2) bu olmosh sonlarga o‘xshash tartibni ko‘rsatish uchun -nchi, donalikni ifodalash uchun -ta, taqsimlash ma’nosini bildirish uchun -tadan affikslarini oladi: Nechanchi, nechta, nechtadan; 3) nechaolmoshi otlashib, kelishikning hamma shakllarida kela oladi: nechanchi, nechaga, nechaning, necha-dan, nechaga; 6) ko‘plik affiksini qabul qilganda noaniq taxminiy mrqdor va paytni ko‘rsatadi: Soat nechalarda yig‘ilshamiz? 7) birso‘zi bilan birga kelib, noaniq ko‘plik ma’nosini bildiradi: bir necha kishi, bir necha kitob; 8)nechaso‘zi narsa miqdoriga nisbatan so‘roqni ifodalaganda, sonlar kabi numerativlar bilan birga qo‘llanadi: Necha kilometr yul bosdim ekan. Necha olmoshi gapda asosan aniqlovchi va kesim bo‘lib keladi: Necha kishi keldi? 11 O‘quvchilarning soni nechta?Otlashib ega va to‘ldiruvchi vazifasida ham kela oladi: O‘quvchilarning nechtasi keldi? Kitobning nechtasini olasan? Qanday, qanaqaolmoshi narsa yoki harakatning belgisiga nisbatan so‘roqni bildirib, quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1) sifat oldida kelib, belgining belgisini bildiradi. Odatda, bunday qo‘llanish undov gaplarda uchraydi: Qanday chiroyli manzara!; 2) ot oldida kelib, narsaning belgisiga nisbatan so‘roqni bildiradi: Qanday fikrlaringiz bor?; 3) fe’l kesim oldida kelib harakatning yuzaga kelishidagi holatga nisbatan so‘roqni bildiradi: Shundoy deyishga qandoy tilingiz bordi ;4)qandayso‘roq olmoshi ba’zan narsa miqdorini aniqlash uchun ham ishlatiladi: Do‘ppilarning narxi qanday? (O). Qaysiolmoshi narsaning tartibga yoki o‘ringa ko‘ra belgisini aniqash uchun qo‘llanadi: Qaysi kishi?, qaysi bino? Bu olmoshning o‘zagi qay so‘zi bo‘lib, uning tarkibida egalik affiksi qotib qolgan holda ishlatiladi. Shu bois unga egalik affiksi ketmaket qo‘shiladi: qay+si+si, qay+si+lar+i. Qaysi olmoshnning qo‘llanishida quyidagi xususiyatlar mavjud: 1) qaysi olmoshi sifat xarakteriga ega bo‘lgani uchun otlashgandagina egalik va kelishik affikslarini oladi. Lekin bu so‘z shaxs yoki narsalar qatoridan birini belgilash, ayirib ko‘rsatish uchun beriladigan so‘roq bo‘lgani uchun ham egalikning 1-shaxs birlik shakida kelmaydi: qaysing, qaysisi, qaysimiz, qaysingiz, qaysilari; 2)gapda aniqlovchi, kesim, otlashganda ega, to‘ldiruvchi bo‘lib keladi: Qaysi kitobni o‘qidingiz? Yangi ochilgan do‘kon qaysi? Musobaqada qaysingiz g‘olib bo‘ldingiz? 7.Qanchaolmoshi narsa yoki harakatning miqdoriga ko‘ra belgisini aniqlash uchun ishlatiladi. Bu olmosh quyidagi xususiyatlarga ega: 1) narsaning miqdorini aniqlash uchun qo‘llanganda, o‘zidan keyingi ot ko‘pincha birlikda keladi: Qancha kitob olding?; 2) yakka holda yoki takrorlanib kelib, miqdorning ortiqligini bildiradi: Qancha-qancha kishilar bu yorug‘ kunlarni orzu qilgan edi; 3)bu olmosh takrorlanib kelganda, birinchi olmosh chiqish kelishigi qo‘shimchasini olishi mumkin: Mustaqillikdan so‘ng qanchadan-qancha yangi inshoatlar foydalanishga 12 topshirildi.6) gapda aniqlovchi, hol, kesim, otlashganda esa ega va to‘ldiruvchi bo‘lib keladi: Darsga qancha talaba kelmadi? Qancha yurdik? Talablarning jami qancha? Qachonolmoshi harakatning bajarilish vaqtini aniqlash uchun ishlatiladi va gapda, asosan fe’lga bog‘lanadi. Bu olmosh boshqa so‘roq olmoshlaridan farqli ravishda otlashish xususiyatiga ega emas. Biroq, -lar affiksini olib: a) taxminiy vaqtga nisbatan so‘roqni bildiradi: qachonlar kelasiz?; b) biror harakatning yuzaga kelganiga ko‘p vaqt o‘tganligini bildiradi: Qachonlar kelgan edim ; d) Qachon so‘zi o‘rin-payt , chiqish kelishigida yoki yakka holda kelib gapda payt holi, kesim bo‘lib keladi: Safardan qachon qaytasiz? Sinovlar qachondan boshlanadi? Qachonso‘zi o‘rnida ba’zan qay+kuni, vaqt, mahal kabi birikmalar ham ishlatiladi. Qaniolmoshi ko‘pincha shaxs yoki narsa, voqea-hodisalar-ning mavjudlik o‘rnini anilash uchun ishlatiladi va nutqda quyidagi xususiyatga ega bo‘ladi: a)narsa- shaxsning joylashish o‘rniga ko‘ra so‘rq ifodalaydi va gapda ko‘pincha kesim bo‘lib keladi: So‘mkan-giz qani?; b)kirish so‘z bo‘lib keladi: Qani, ichkariga marhamat. Qalayolmoshi voqea-hodisaning va harakatning bajarilish holatini aniqlash uchun xizmat qiladi va quyidagicha xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1) holatni so‘rash uchun qo‘llanib, gapda ko‘pincha kesim bo‘lib keladi: Uqishlaring qalay?; 2) harakatning bajarilish holatiga nisbatan so‘roq sifatida qo‘llanganda, gapda hol vazifasini bajarishi mumkin: Singlimiz qalay o‘qiyapti? 3)Qalayso‘zi ko‘pincha qandayolmoshiga sinonim bo‘ladi, biroq u otlarning belgisini aniqlash uchun qo‘llanmaydi; 4) ba’zan kirish so‘z vazifasida keladi: Qalay, fikrimiz sizga ma’qulmi? Ko‘pchilik so‘roq, olmoshlari qo‘shma gap tarkibida nisbiy so‘z vazifasida keladi. Ergash gap tarkibida kelgan bunday suroq olmoshlari so‘roq, ma’nosidan chetlashgan bo‘ladi.: Kim mehknat qilsa, u rohat ko‘radi. Nimani buyursang, shuni keltiraman. So‘z tarkibida unli tovushning soni qancha bulsa, bo‘g‘inlar soni ham shuncha bo‘ladi. 13 O‘zlik olmoshi aniq yakkalikni ajratish, belgilash va ko‘rsatish uchun xizmat qiladi. Olmoshning bu turi o‘zso‘zidan iborat bo‘ladi. O‘z olmoshi har uchala shaxs, birlik va ko‘plikdagi kishilik olmoshlari o‘rnida ishlatilib, ko‘pincha shaxsni, ba’zan narsani ko‘rsatadi. O‘z olmoshining nutqda qo‘llanishiga doir qo‘yidagi holatlarni kuzatish mumkin: 1) o‘zolmoshi bosh kelishik shaklida egalik bilan kelib, uchala shaxs birlik va ko‘plikni ifodalashi mumkin. Bunday holda shu kabi ma’noga ega bo‘lgan kishilik olmoshlariga sinonim bo‘ladi :O‘zim-men, o‘zing-sen, o‘zi-u, o‘zimiz-biz, o‘zingiz-siz, o‘zlari-ular (Ayb o‘zingda!—Ayb senda!). Biroq hamma vaqt ham o‘zolmoshi o‘rnida kishilik olmoshini qo‘llab bo‘lmaydi.Chunki ba’zan o‘zolmoshi o‘rnida kishilik olmoshi ishlatilsa yo uslubda ancha o‘zgarish sodir bo‘ladi, yoki ularni mutlaqo almashtirib bo‘lmaydi; 2) otlar oldida qo‘llangan o‘zolmoshi ular anglatgan narsani aniqlab ko‘rsatadi: Bu kunlarda har kim o‘z dard-alami, o‘z g‘am-hasrati bilan band edi. (A. Q.); 3) o‘zolmoshi II shaxs birlik, III shaxs ko‘plik shaklida kelganda ba’zan undagi shaxs ma’nosi ko‘chadi: O‘zing nima g‘amdasan-ku, buning kulishini qara (men nima g‘amdaman-ku…), Qani, o‘zlaridan bo‘lsin (sizdan bo‘lsin)4)o‘zso‘zi yolg‘iz so‘ziga sinonim ma’noni bildiradi: U uyda faqat o‘zi o‘tiribdi (…u yolg‘iz o‘tiribdi); 5) o‘zolmoshi takrorlanib qo‘llanishi mumkin. Bunday vaqtda uning bir qismi biror kelishik qo‘shimchasini olib keladi. Qismlarning bu xilda qo‘llanishi shu so‘zning ma’nosiga va grammatik holatiga ham quyidagicha ta’sir ko‘rsadi: a) agar birinchi qism affikssiz, keyingisi affiksli qo‘llansa, birgina o‘z so‘znning ma’nosi kuchaytirilib, ta’kidlab ko‘rsatiladi va bu juftlik bitta gap bo‘lagi vazifasini bajaradi:…o‘z-o‘zicha g‘udur-lay boshladi. b) oldingi qism egalik va kelishik qo‘shimchalarini olgan holda, keyingisi esa belgisiz qo‘llanadi va ikki xil gap bo‘lagi vazifasini bajaradi: O‘zini o‘zi tergaydi. d) takrorlangan o‘zolmoshi tarkibida -dan affiksi qotib qolgan shaklga kelib, o‘z olmoshi ravishga ko‘chadi: o‘zidan-o‘zi yig‘lab yubordi; 6) o‘zso‘zi ba’zan qo‘shma so‘z tarkibida ham keladi: o‘z+boshimcha, o‘z+bilarmonlik, o‘z+aro kabi; 7) o‘zlik olmoshiga 14 kelishik qo‘shimchalari faqat egalik affiksidan so‘nggina qo‘shiladi: o‘z+i+ni, o‘z+i+ga; O‘z olmoshi barcha gap bo‘lagi vazifasida kela oladi: Bu ishni o‘zim bajardim. O‘z uyim — o‘lan to‘shagim. Onajon, meni to‘g‘ri yo‘lga boshlagan tarbiyachim o‘zingsan. .Belgilash olmoshlari narsa va shaxslarning to‘dasini, jamini bildiradi yoki ularni ayirib, ta’kidlab ko‘rsatadi. Shunga ko‘ra ularni ikki kichik guruhga, ya’ni jamlash va belgilash olmoshlariga ajratish mumkin. Birinchi guruhga kiruvchi olmoshlar jamlikni ifodalasa, ikkikchi guruhga kiruvchi olmoshlar narsani qisman jamlash bilan birga ta’kidlab, belgilab, aniqlab ko‘rsatadi. 1.Jamlash olmoshlariga hamma, bari, jami, barcha, butun, yalpi so‘zlari kiradi.Buolmoshlar narsa hamda shaxslar o‘rnida qo‘llanib, ot o‘rnida, narsa belgisini ko‘rsatib, sifat o‘rnida keladi va quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1) ot vazifasida qo‘llanganda egalik va ko‘plik, kelishik qo‘shimchalarini oladi: Hammalari qotib-qotib kulishadi; 2) hamma, barcha, bariso‘zi shaxsga nisbatan ishlatilganda egalik affiksisiz kelishik qo‘shimchasini qabul qiladi. Narsaga nisbatan ishlatilganda esa, kelishik qo‘shimchasi egalik affiksidan so‘ng qo‘shilib keladi: Hammaga(barchaga) birdek; 3)buolmoshlar narsa belgisini, jamini ko‘rsatib, sifat xarakterida bo‘ladi: Hamma daraxtlar ko‘karibdi. Barcha mehmonlar biznikida; 4) hamma olmoshi yoq, vaqt so‘zlari bilan birga qo‘llanib, o‘rin va paytga munosabatni ko‘rsatuvchi ravish yasaydi: Hamma vaqt yurtdan o‘zingizni chetga tortasiz-da, usta! (A.Q); 5)bariolmoshi ko‘pincha ot xarakterida qo‘llanib, narsa va shaxslarning yig‘indisini ifodalaydi, gapda otga xos vazifalarda keladi. Bu olmosh aslan «bor» («mavjud») ma’nosi bilan bog‘liq bo‘lib, keyingi i tovushi egalik affiksidir. Bariso‘zining tarkibida III shaxs birlikni ifodalovchi egalik affiksi bo‘lganligi uchun, ko‘pincha qaratqich kelishigi shaklidagi so‘z bilan birga ishlatiladi: Bularningbaribizning qishloqdan ekan. Bu olmoshda egalik affiksi ba’zan takrorlanib ham ishlatiladi: Odamlarning bar+i+si; 6) jam+i olmoshi tarkibidagi i tovushi asli III shaxs birlikdagi egalik affiksidir. Bu so‘z ham ko‘pincha qaratqich kelishigidagi so‘z bilan birga qo‘llanganda, egalik affiksi 15 takrorlanib keladi : Kelganlarning jami(si) 18 ta; 7) butun olmoshi but+kul va butun+lay shakllarida qo‘llan-ganda ravish o‘rnida ishlatilib, harakatning miqdoriga ko‘ra belgisini bil-diradi va gapda hol vazifasini bajaradi: U shaharga butunlay ko‘chib ketdi. Barcha tashvishlarni butkul esdan chiqarmoqchi edi. 8)yalpi so‘zi ham butun olmoshi kabi sifat xarakterida qo‘llanib, narsa yoki shaxslarni jamlab ko‘rsatadi: Yalpi ishchilar majlislar zaliga to‘planishdi. Yalpi so‘zi egalik affiksini olib, ot o‘rnida keladi: Qishloqdagi odamlarning yalpisi paxta terimi bilan band edi. 2.Belgilash olmoshlariga har so‘zi va shu so‘zning ayrim so‘roq olmoshlari, shuningdek, bir, narsa kabi so‘zlar bilan qo‘shilishidan hosil bo‘lgan so‘zlar kiradi: har kim, har nima, har qanday, har narsa, har bir. Demak, belgilash olmoshlari tuzilishiga ko‘ra ikki xil: a) tub so‘z holidagi har so‘zi, asosan, ot oldidan kelib, uning belgisini sanash, ta’kidlash uchun xizmat qiladi: Har toshlarki, odamning vahmi keladi.(S. A.); b) qo‘shma so‘z holida: har + so‘roq olmoshlari, har+ bir, har+ narsa shaklda qo‘llanadi. Harso‘zi so‘roq olmoshlari bilan birgalikda qo‘shma olmosh shaklida ishlatilganda qo‘yidagi ma’nolarga ega bo‘ladi: 1) harso‘zi kim, nima, narsaso‘zlari bilan birga kelib, ot o‘rnida qo‘llanadi va egalik, kelishik affikslarini qabul qiladi: Xulq har kimning qiyofasini ko‘rsatadigan kuzgudir (Gyote);2) qanday (qanaqa), qaysiso‘zi bilan birga sifat xarakterida qo‘llanadi va narsa, shaxslarni umumlash-tirgan holda belgisini ko‘rsatadi: Har qanday xalqning urf- odatini bilay desang, avvalo, uning tilini bilishga urin (Pifagor); 3) har qaysi olmoshi ko‘pincha egalik affiksini olib, ot xarakterida ham qo‘llanadi:. Har qaysimizning dilimizda andisha bor edi; 4) harso‘zi sifatlar bilan birga qo‘llanishi ham mumkin: Oldiga dasturxon yozib, har turli ovqatlardan olib kelib qo‘ydi; 5)harso‘zi qanchaolmoshi bilan birga qo‘llanib miqdorning ortiqligini ko‘rsatadi: Kasalni har qancha yashirsang ham, baribir isitmasi oshkor qiladi; 6) harso‘zi qachonolmoshi hamda payt bildiruvchi so‘zlar bilan birga keladi ravish xarakterida bo‘ladi: O‘rtanur har dam Navoiy nola qilmog‘i bila (Navoiy); 7) o‘ringa 16 munosabat bildiruvchi ayrim otlar ham harso‘zi bilan birga qo‘llanishi mumkin: Oh, tortib o‘zimni har yerga urdim (Islom Shoir). Bulardan tashqari, harso‘zi har holda, har qalay, harna, har nechuk, har ehtimolga qarshi kabi so‘zlar tarkibida kelib, turli modal ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi.Belgilash olmoshlari gapda ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi va hol bo‘lib keladi. Bo‘lishsizlik olmoshi. Bo‘lishsizlik olmoshlari narsa yoki belgiga nisbatan inkor ma’nosini bildiradi. Bu olmoshlar ishtirok etgan gapning kesimi bo‘lishsiz shaklda kelib, inkor mazmunli gap hisoblanadi. Bo‘lishsizlik olmoshlari tuzilishiga ko‘ra ikki turli do’ladi: a) tub shaklidagi bo‘lishsizlik olmoshi; b) qo‘shma so‘z shaklidagi bo‘lishsizlik olmoshi. Tub so‘z shaklida qo‘llanadigan bo‘lishsizlik olmoshiga hech so‘zi kiradi. Hecholmoshi yakka holda qo‘llanganda ko‘pincha fe’llar oldida kelib, ravish vazifasini bajaradi va ish-harakatning, batamom inkorini bildiradi: Onasi juda xursand bo‘lsa ham, hech uxlay olmaydi.(As. M.) Qo‘shma so‘z shaklidagi bo‘lishsizlik olmoshlari esa hechso‘ziga kim, nima, qachon kabi so‘roq olmoshlari yoki bir, narsa so‘zlarining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi va quyidagi ma’nolarga ega bo’ladi: 1) hech kim, hech nima, hech narsa, hech kimsaolmoshlari shaxs va narsaga nisbatan inkorni ifodalaydi va egalik, kelishik qo‘shimchalarini olib, gapda otlar kabi vazifa bajarib keladi:Uyda hech kimsa ko‘rinmas edi. 2) hech qaysi, hech qanday, hech birolmoshlari narsaning belgisiga nisbatan inkor ifodalaydi: Hech qaysi ish o‘z vaqtida bajarilgan ishdan barakali bo‘lmaydi. Bu olmoshlar otlashib qo‘lla-nishi ham mumkin: Bularning hech qaysisi hozirgi sharoitni tushun-maydi. 3) hech qachon,hech vaqt, hech qayer olmoshi payt va o‘ringa nisbatan inkor ma’nosini bildiradi va gapda ravish xarakteri-da qo‘llanadi: Qalandarov hech qachonbunaqa mehmonni kutgan emas edi. (A.Q.) Bulardan tashqari, bir narsa (bir nima) so‘zi ham gaplarnig kesimi bo‘lishsizlikni ifodalaganda, inkor olmoshi vazifasini bajaradi: Turg‘unoy to Maston olib bermaguncha qo‘l uzatib bir narsaolmas edi. (A.Q) 17 Gumon olmoshlari. Gumon olmoshlari narsa, belgi yoki hodisa haqidagi noaniq tasavvurni bildiradi. Bu olmoshlar asosan ot va sifat o‘rnida qo‘llanadi va quyidagicha hosil bo‘ladi: 1.Alla– elementi ba’zi so‘roq olmoshlari bilan birga gumon olmoshlarini shakllantiradi: a) allanima, allakimolmoshlari ko‘pincha ot o‘rnida ishlatilib, turli kelishik affikslari, egalik va ko‘plik qo‘shimchalarini oladi: Bobom goho behushday allanima-larni shivirlab qo‘yadi.(O) b) allaqanday, allaqancha (allaqanaqa, allaqaysi)olmoshlari narsaning sifatiy va miqdoriy belgisi haqidagi noaniqlikni ko‘rsatadi: Shunday kunlarga allqanday mo‘’jiza kuchi bilan darrov yetisha qolishni o‘ylardim. (S.Ahm.) Tog‘ yo‘li-dan allaqancha yurgandan so‘ng qishloqga yetdik. d) allaqayer, allanechuk, allaqachon, allavaqt, allamahalolmoshlari o‘rin, sabab va paytgaga nisbatan noaniqlikni anglatadi: O‘zi uncha chiroyli bo‘lmasa ham, allaqayeriodamga juda yoqardi. (S. Ahm.) Ayvonda xira osma chiroq, allanechukkir yog‘du to‘kib turibdi.(A.Q.) -dir yordamchisiniso‘roq olmoshlariga qo‘shish orqali ham gumon olmoshlari hosil qilinadi. Bunda noaniqlik qo‘shimcha-si -dir ko‘plik, egalik va kelishik qo‘shimchalaridan so‘ng qo‘shilib keladi: a) kim, nima olmoshlariga qo‘shilib, noaniq shaxs yoki narsani ko‘rsatadi: Shu payt kimningdirdodlagan tovushi eshitildi; b) qandayso‘ziga qo‘shilib, noaniq belgini ifodalaydi. Ko‘pincha bu xildagi gumon olmoshi belgini ifodalovchi so‘zlar oldida keladi: Ko‘chamizda qanday-dir notanish ovozlar eshitildi; d) qayer, qayoq so‘zlariga qo‘shilib, o‘ringa nisbatan noaniqlikni ko‘rsatadi. Bunda o‘rin-payt, jo‘nalish, chiqish kelishiklari affiksining birini albatta qabul qiladi:.U qo‘li bilan qayoqnidir ko‘rsatdi. d) qachon, negaso‘zi –dir yordamchisini olib, payt va sababga nisbatan noaniqlikni bildiradi: Shiypon qachondir bir bo‘yalgan ekan. (A. Q.) Ba’zan qachonso‘zi va - dir yordamchisi orasida -lar affiksi ishlatilib, uzoq vaqt ma’nosini ifodalaydi: Qachonlardir yaxshi kun kelishiga ishonar edim. (S. Ahm.) Gumon olmoshi ba’zi so‘roq olmoshlariga hamyuklamasi yoki uchun ko‘makchisining qo‘shilishidan hosil qilinadi. Bu yordamchi so‘z ham so‘z 18 o‘zgartuvchi affikslar yoki kumakchilardan keyin qo‘shilib keladi: Sizni kecha kim uchun ham eslayotgan edi-ya. Gumon olmoshlarini hosil qilishda ba’zan bir so‘zi ishtirok etishi mumkin. Bu so‘z nima so‘roq olmoshi bilan birga kelib, noaniq narsani ko‘rsatadi: Ko‘zimga bir narsa ko‘rindi//ko‘zimga allanim ko‘rindi. 5.Birov so‘zi -ov affiksini birsoniga qo‘shilishidan hosil qilingan son turkumiga xos so‘z hisoblansa ham, deyarli hamma vaqt noaniq shaxs-ni bildiradi. Shuning uchun bu so‘z gumon olmoshi sifatida ham qo‘llanadi. Birov so‘zi ko‘pincha «begona», «boshqa», «notanish», «kimdir» degan ma’noni ifodalaydi: Birov eshikni taqqillatdi //kimdir eshikni taqillatdi. Ko‘plik affiksini olgan ba’zisifati gumon olmoshi vazifasida kela oladi va asosan noaniq belgiga ishora qiladi: ba’zi odamlar, ba’zi o‘quvchilar kabi.Bu so‘z –lar affiksini olish bilan otlashib, noaniq shaxs ma’nosini ifodalaydi: Ba’zilar raisning ko‘nishiga shubha bilan qarar edilar.(A.Q.) O‘rin-payt kelishigi qo‘shimchasini olib, noaniq payt ma’nosini bildiradi: Ba’zida u shoshib qolardi. 7.Falonso‘zi ham shaxs yoki belgi haqidagi noaniq tasavvurni ifodalaydi. Bu so‘z ot oldida kelib, belgi ma’nosini:Men falon joyda yashayman; -chi affiksini olib, shaxs ma’nosini: Falonchini uchratdim. Gumon olmoshini hosil qiluvchi vositalar aralash holda ham ishlatiladi: alla+nima+lar+dan+dir, alla+qanday+dir. 1.2 Olmoshlarning tuzilishiga kōra turlari Olmoshlar tuzilishiga ko‘ra:1)sodda, 2)qo‘shma, 3)juft, 4) takroriy olmoshlarga bo‘linadi. 1.Sodda olmoshlar bir uzakdan tuzilib, tub yoki yasama bulishi mumkin. Tub olmoshlar bir asosiy morfemadan tashkil topadi: men, sen, u, shu, kim, bu, nima kabilar. Yasama olmoshlar:–cha, -day, -dek yasovchilarini olish bilan boshqa so‘z turkumiga ko‘chadi:buncha, uncha, shuncha, bunday, unday, shunday,meningcha, menday, o‘zicha, uziday, sizcha, sizday, sizsira(moq) kabilar. Gumon olmosh-larini yasovchi alla- va -dir morfemalari affiks emas, yordamchi 19 unsur sifatida olmoshniing bir turidan ikkinchi turini shakllantiradi: allakim, kimdir kabi. Qo‘shma olmoshlar birdan ortiq o‘zaklarnnig birikishi asosida shakllanadi. Bunday olmoshlar tarkiban: a) biri olmosh, ikkinchisi esa boshqa turkumga oid so‘zlardan bo‘ladi: mana bu, mana shu, qay vaqt, ana shu, allaqaysi; b) har ikkisi ham olmoshlardan bo‘ladi: har kim, har qanday, allakim, har nima, har qanday Juft olmoshlar turli xil olmoshlarning teng aloqa asosida bog‘lanishidan tuziladi. Nutqda, asosan, kishilik, ko‘rsatish olmosh-lari juft holda ishlatiladi: siz- biz,u-bu, unibuni. Takroriy olmoshlar bir xil o‘zakli olmoshlarning teng aloqa asosida takroridan tuziladi. Takroriy olmoshlar ma’noni kuchaytirish, ta’kidlash uchun qo‘llaniladi. Nutqda ko‘rsatish, so‘roq, o‘zlik, belgi-lash olmoshlari takrorlanib qo‘llanadi. Bunda ular a) hech qanday affikslarsiz bir asosiy morfema shaklida takrorlanadi: shu-shu, o‘z-o‘z, kim-kim, qancha-qancha, necha-necha; b) ularning biriga yasovchi yoki so‘z o‘zgartuvchi affikslar qo‘shilgan holda takrorlanadi: o‘zidan-o‘zi, o‘z-uzicha, manmanlik (man-manlik) Olmoshlar juft va takror qo‘llanish natijasida quyidagi so‘z turkumlariga ko‘chishi mumkin a) ravishga:o‘zidan-o‘zi, o‘sha-o‘sha, unda-bunda; b) fe’lga sensenlamoq,sizsizlamoq; d)otga u-bu, manmanlik, uni-buni,siz-biz Boshqa turkumlarga oid so‘zlarning olmoshga ko‘chishi(pronominalizatsiya). Nutqda ba’zi ot, sifat va sonlarning asl ma’nosi o‘zgarib olmoshga yaqinlashadi. Bu hodisaga pronomi-nalizatsiya deyiladi (pronom – lotincha olmosh degan ma’noni bildiradi.) Masalan, odam, kishi, inson, nafas kabi otlar; ba’zi, boshqa, ayrim, tubandagi, quyidagi kabi sifatlar; bir soni olmoshga yaqinlashadi. Boshqa turkumga mansub so‘zlarning olmoshga yaqinlashishi, asosan quyidagi holatlarda ko‘rinadi: 1) hech qanday affikslar olmay, asosiy morfema shaklida kelganda: Odamning ketgisi kelmaydi (mening ketgim kelmaydi). Yutuqlarni ko‘rib, quvonasan kishi. (Men quvonaman yoki… hamma quvonadi); 2) son turkumiga xos ayrim so‘zlar ko‘pincha III shaxs egalik affikslarining 20 qo‘shilishi bilan olmoshga yaqinlashadi: Biri kitob o‘qmoqda, biri shaxmat o‘ynamoqda, boshqalari turli o‘yinlar bilan band (kimdir kitob o‘qiydi, kimdir shaxmat o‘yini bilan band). II BOB. OLMOSH TURLARINI O`QITISH USULLARI 2.1 . Ayrim olmoshlar imlosi Olmosh, ”bosh” ishora ma`noli soz, zamir (yashirin ma`noli) sozlar, kishilik olmoslari, korsatish olmoshlari, ozlik olmoshlari, soroq olmoshlari, gumon olmoshlari, bolishsizlik olmoshlari, belgilash (jamlash) olmoshlari, kishilik olmoshlarida kochma ma`no, ot-olmoshlar, olmoshning tuzilishiga kora turlari, olmoshlarda shaxs manosi, olmoshlarda hurmat, miqdor, munosabat manolari, olmoshlarning morfologik tabiati, olmoshning sintaktik xususiyatlari, olmoshdan yasalgan turkumlar. Hammaga ma’lumki, so’zlar ma’noviy belgisiga ko’ra uch tipga bo’linadi: a) mustaqil ma’noli so’zlar (fe’l, ot, sifat, son); b) bo’sh - ishora ma’noli so’zlar (olmosh); v) yordamchi ma’noli so’zlar (ko’makchi, bog’lovchi, yuklama, ko’makchi fe’llar). 21 “Ishoraviylik” ramzi bilan ataluvchi olmoshlar boshqa leksemalardan ajralib turadi. O’zbek tilshunosligida olmoshlarning doirasi va vazifasi zo’rma-zo’rakilik bilan ancha cheklantirilib, “ot, sifat, son o’rnida qo’llanuvchi so’zlar” deb behad tor tushunilgan. Vaholanki, bu bilan olmoshning nafaqat ot, sifat, son, balki fe’l, ravish, taqlidiy so’z, undov gap va, hatto, matnni almashtira olish, ularga ishora etish xususiyati hisobga olinmagan edi. Olmoshlar guruhiga men, sen, u, biz, siz, ular kabi shaxsga ishora quluvchi; kim, nima, bu, ana, mana, mana bu kabi predmetga ishora quluvchi leksemalar; qanday, bunday, shunday kabi belgiga; buncha, shuncha, qancha kabi miqdorga; qachon kabi paytga; qayer kabi o’ringa; shunday bo’lmoq, qanday qilmoq kabi harakat-holatga ishora etuvchi leksemalar kiradi. Shuni aytib o’tish joizki, olmoshlar hamma vaqt ham qandaydir bir so’zni “almashtirib”, uning o’rnida kelavermaydi. Chunonchi: 1. Kim mehnat qilsa, u rohat ko’ radi. 2.Men kecha keldim. Sen buni bilasan. 3.Nima qilsam ham men o’ zim bilaman. 4.Hamma mehmonlar biznikida. 5.Barcha mushkulotlar oson bo’ldi kabi gaplarda kishilik, belgilash, o’zlik olmoshlari hech bir so’zni almashtirmagan. Arab tilshunosligida olmoshlar alohida so’z turkumiga ajratilmagan, balki har bir so’z turkumi ichida “yashirin ma’noli so’zlar” (zamirlar) sifatida alohida guruhlarga ajratilgan. Chunonchi, kitob, daftar, Abbos - ravshan ma’noli otlar bo’lsa, men, sen, kim - yashirin ma’noli otlar (zamir otlar) dir. Yoxud oq, qizil, chiroyli Ї ravshan ma’noli sifat hisoblansa , bunday, shunday kabilar “zamir sifatlar” dir. Olmoshlar shaxs, predmet, belgi yoki miqdorga xos bo’lgan umumiy (mavhum) ma’noni anglatadi. Olmosh bildiruvchi ma’no nutq jarayonida aniq yuzaga chiqadi. Ular otlar kabi kelishik, egalik, ko’plik qo’shimchalarini qabul qilib, morfologik jihatdan o’zgaradi va turli xususiyatlarni namoyon qiladi. Keyingi yillar adabiyotlarda maqola va monagrafiyalarda olmoshlarning leksik-semantik, grammatik xususiyatlari, imkoniyatlari kengroq ochilib, turli atamalar bilan ham (“ichi bosh so’zlar, ishora so’zlar”) atalib kelinadi. Masalan, R.Sayfullayev, B.Mingliyev va boshqalar tomonidan chiqqan “Hozirgi o’zbek 22 adabiy tili” kitobida quyidagi fikrlar keltirilgan. “Ma’lumki, so’zlar ma’naviy belgisiga ko’ra uch turga bo’linadi”. a) Mustaqil ma’noli so’z (fe’l, ot, sifat, son, ravish, taqlid); b) Bo’sh-ishora ma’noli so’z (olmosh); c) Yordamchi ma’noli so’z (ko’makchi, bog’lovchi, yuklama, ko’makchi fe’llar). “Ishoraviylik” ramzi bilan ataluvchi olmosh boshqa leksemalardan ajralib turadi. O’zbek tilshunosligida olmoshning doirasi va vazifasi zo’rma-zo’rlik bilan ancha chegaralanib “ot, sifat, son o’rnida qo’llanuvchi so’z” sifatida o’ta-tor tushunilgan. Vaxolangki, bu bilan olmoshning nafaqat ot, sifat, son, balki fe’l, ravish, taqlid, undov, gap va hato matnni olmashtira olish, ularga ishora etish xususiyatlari hisobga olinmagan. Darslikda yuqoridagi fikrlar isbotlanib, men, sen, u, biz, siz, ular shaxsga kim, nima, bu, ana, mana bu kabi olmoshlar predmetga, qanday, shunday, bunday kabilar belgiga, buncha, shuncha, qancha kabilar miqdoriga qachon, qachon paytga, qayer o’ringa, shunday bo’lmoq, qanday qilmoq kabi harakat-holatga ishora qilish aytiladi. Hech bir so’zni almashtirmasdan kelishi ham misollar yordamida berilgan. Kim mehnat qilsa, u rohat topadi. Men kecha keldim. Sen buni bilasan. Nima qilsam ham men o’zim bilaman. Hamma mehmonlar biznikida. Barcha mushkulotlar oson bo’ldi kabi gaplarda kishilik belgilash, o’zlik olmoshi hech bir so’zni almoashtirmagan. Fikrlardan ko’rinadiki, olmosh hamma vaqt ham qandaydir bir so’zni, almashtirib uning o’rnida kelavermaydi. Bu holat ham olmoshlarning o’ziga xos leksik-semantik xususiyat larini ifodalaydi. Shu o’rinda yana bir narsani aytib o’tish kerakki, arab tilshunosligida olmosh alohida so’z turkumida berilmagan, balki har bir so’z turkumi ichida “yashirin ma’noli so’z”. Zaminlar sifatida alohida guruhlarga ajratilgan. Masalan, kitob, daftar-aniq ma’noli ot bo’lsa, men, sen, kim yashirin ma’noli ot(zamin ot) dir. Yoki oq, qizil, chiroyli ma’lum.ma’noli sifat hisoblansa, bunday, shunday, kabilar “zamin sifat”dir. Olmoshlarning leksik – semontik xususiyatlaridan biri shuki, ular shaxs, predmet, belgi yoki miqdorga xos bo’lgan umumiy ma’noni anglatadi. Olmoshni bildiruvchi ma’no nutq jarayonida aniq yuzaga chiqadi. Ular o’zlari almashtiruvchi so’zlar kabi morfologik jihatdan o’zgaradi. Olmoshlarda umumiylik juda kuchli darajada bo’ladi. Masalan, bu so’zi kontekstdan tashqaridan olinganda uning ma’nosi juda 23 umumiy mavhum xarakterga ega bo’ladi. Bu daraxt ham mumkin, bu-odam bo’lishi ham mumkun, bu hayvib bo’lishi ham mumkun va hokazo. Shuning uchun umumlashtirish ummumiylik haqida gapirganda olmoshlardan misol keltirishi bejiz emas. Ularning ma’nosi esa gapda o’zi aloqador bo’lgan so’z bilan birgalikda aniqlanadi. Tabiat buyuk bir shoir ekan. Yomg’irni yerga ranglar kamalagida solib otadi… yerga oshiqayotgan har uchqun qorga gul solib ulgiradi. U chindan ham buyuk! Shogirt bo’lsam edi, unga… (O.Matjon “Iymon yog’dusi”, 128-bet). Hayriyat qonim yurtimizga to’kiladigan bo’ldi, - dedi u allaqanday quvonch bilan (S.Ahmat Qora ko’z majnun 75-bet). Birinchi gapda u tabiat so’zi o’rnida, ikkinchi gapda shaxs ma’nosi ifodalamoqda. Bu ma’no esa gap ichida anglashilmoqda. Olmoshlarning leksik-semontik xususiyatlaridan biri ular ot, sifat, son kabilar o’rnida “shunchaki qo’shimchasi” so’zlar emasligidadir. Chunki biror ma’noni ifodalovchi so’z bo’lgani holda, shu ma’noning ayna o’zini ifodalash uchun tilda yana qandaydir boshqa so’zlarning bo’lishiga ehtiyoj bo’lmaydi. Olmoshlarning qo’llanishi esa bir tomondan, ularning tilida turmush talabi bilan kelib chiqqan so’zlar ekanini ko’rsatsa, ikkinchi tomondan, tilda muhum o’rni, o’ziga xos xususiyati borligini ko’rsatadi. Shuning uchun ham olmoshlar kelib chiqishi ham qadimiy sanaladi. Hatto bizning tilimizda yaratilgan qadimiy yodgorliklardan sanalmish. Urxun-Enasoy yodgorliklarida ham olmoshlar uchraydi. Bän-ben, män- men-min, sän-sen-sin, ol, ani, biz, siz, sizlär, olar, öz, kentü kendü, bu, ol, oibu, sul, osu, osul, muni-mun ϊ , bun ϊ – buni, kim, nä, nenü, nelüq, neèük, naga, nädä, qatli, qani, qanta, qaćon, qayn, qamug’, qamag’, tari.3 Olmoshlarda umumiylik nihoyat darajada kuchliligini shundan ko’rsak bo’ladiki, ot, sifat, son, ravish turkumlariga oid so’zlar o’zbek tilida bir necha ming miqdorni tashkil etadi. Shu so’zlar o’rnida qo’llanuvchi olmoshlar esa butun yasama shakillari bilan yuzdan oshmaydi. Shunday bo’lsa ham turli-tuman 3Rahmonov N., Sodiqov Q. O’zbek tili tarixi.- T: 2009, 128-129-betlar. ma’nolarni ihcham va oson yo’l bilan (oz so’z yordamida) ifodalash imkonini beruvchi vositalar hisoblanadi. Agar olmoshlar bo’lmaganda milyard miqdordan qancha miqdori olinganligini so’zlash uchun har bir miqdor milyardgacha alohida sanalishi (so’ralishi) kerak bo’lar edi – bittami, 24 ikkitami, uchtami yoki bitta oldingini va hakozo. Predmetlarning rangi juda ko’p xildir. Bu ranglar o’zbek tilida ayrim so’z yoki so’z birikmalari orqali ifodalanadi. Biror predmetning mazmun ranglardan qaysi biriga ega ekenligini so’rash uchun qanday yoki qanaqa olmoshlarini qo’llash kifoya: rangi qanday? – oq. Boshqa so’roq olmoshlar haqida ham shunday gaplarni aytish kifoya. Bu aytilganlardan, agar o’zbek tili so’roq olmoshlari bo’lmasa, ular ifodalaydigan ma’no faqat yuqorida ko’rsatilgan necha ifodalanar edi. Degan xulosa chiqmaydi. Bunday bo’lishi mumkin ham emas. Agar o’zbek tilidagi hozirgi so’roq olmoshlari bo’lmasa, ular ifodalaydigan ma’noni ifodalash uchun boshqa so’zlar yuzaga kelgan bo’lar edi. (Lekin bu ham qanday so’z bo’lishidan qatiy nazar, ba’zilar olmosh bo’lar edi). Chunki tilda biror ma’noni ifodalashga ehtiyoj bo’lar ekan, shu ma’noni ifodalovchi so’z yoki biror shakl albatta yuzaga chiqadi. Shu aytganlarning o’ziyoq ko’rsatadiki, olmoshlar tilda shunchaki, ot, sifat, son kabi turkumlarga oid so’zlar o’rnida qo’llash uchun fodalanuvchi so’zlar emas, balki, ko’rib o’tkanimizdek, aloqa vositasida juda muhim o’rin o’ynaydigan so’zlar hisoblanadi. Olmoshlar boshqa so’z turkumlaridagi so’zlarga nisbatan juda keng qo’llanilishi bilan harakterlanadi. Ular ma’nosi va o’ziga xos xususiyatlari bilan ot, sifat, son kabi so’z turkumlaridan butunlay farq qiladi va o’ziga xos turkumni tashkil etadi. Nimani ko’rsatishiga qarab olmoshlarni quyidagi uch asosiy guruhga bo’lish mumkin: 1. Umumlashgan predmentni ko’rsatuvchi olmoshlar; 2. Umumlashgan belgini ko’rsatuvchi olmoshlar; 3. Umumlashgan miqdorni ko’rsatuvchi olmoshlar. Umumlashgan predmentni ko’rsatuvchi olmoshlar guruhiga men, sen, u, biz, siz, kim, nima, hech kim, allakim, allanimadir kabilar kiradi. Umumlashgan belgini ko’rsatuvchi olmoshlar o’z ichida ikki turga bo’lish mumkin: 1. predmentning umumlashgan belgisini ko’rsatuvchi olmoshlar (olmoshsifat): Bu, shu, qanday, qaysi, ba’zi, allaqanday, hech qaysi kabilar; 2. Harakatning umumlashgan belgisini ko’rsatuvchi olmoshlar; qachon, qayoqda kabilar. (Uchinchidan, qay olmoshi predmentning belgisi haqida so’roqni ifodalagan hollarda, har vaqt predmentning belgisini qaysi jihatdan so’ralayotgani aniq ifodalaydi, yangi predmetning tusi yoki hajmi haqida so’ralayotgani aniq 25 ifodalanadi: va doimo shu ma’noni ifodalovchi so’z bilan birga keladi.) Umumlashgan miqdorni ko’rsatuvchi olmoshlar qancha, necha, shuncha olmoshlar kiradi: Olmoshlarning bir guruhga birlashishi leksik-semontik belgiga asosan bo’lishini ya’ni, olmoshlarni so’z turkumi sifatida ajlarishga leksik – semontik belgi asasda olinishiniko’rdik: Olmoshlar o’ziga xos grammatik xususiyatlarga ham ega. Aslida ularni boshqa barcha so’z turkumlaridan farqlarini va ularni alohida bir turkumga oid so’z ekanligini ko’rsatuvchi, bu turkumga oid so’zlarning hammasi uchun umumiy bo’lgan grammatik belgi yo’q. lekin olmoshlarning ayrim turlari yoki shu turdagi bir yoki ba’zi olmoshlar o’zlariga xos ayrim grammatik xususiyatlarga ega. Bu grammatik xususiyatlar shu olmoshlarning semantik xususiyatlaridan kelib chiqadi. Masalan, ot, turkumiga xos diyarli barcha so’zlar egalik qo’shimchalarini qabul qilgani holda, ot o’rnida keluvchi men, sen, biz, siz olmoshlari egalik qo’shimchalarini qabul qilmaydi. Ot turkumidagi diyarli barcha so’zlar ko’plikni qabul qilgan holda men, hech kim, hech nima olmoshlari va qo’shimchani qabul qilmaydi. Tushum va qaratqich kelishiklari otlarda tushub qolishi, belgisiz qo’llanilishi mumkun. Ammo olmoshlarda tushib qolmaydi, daraxt bargi, mening uyim, tush ko’rdim, uni ko’rdim va h.k. (Har bir olmosh turning o’ziga xos grammatik xususiyatlari quyidagilar). Kelishik olmoshlari ot o’rnida kelib, otning so’rog’iga javob bo’ladi. Shu sababli uning grammatik xususiyatlari ko’p jihatdan otlarning grammatik xususiyatlariga o’xshaydi. Ular otlar kabi turlanadi. Turlanganda ularning tarkibida fonetik o’zgarish yuz beradi, men+ ni = meni, sen+ning=sening tovush tushushi yuz beradi. U kishilik olmoshiga jo’nalish, chiqish, o’rin-payt kishiliklari qo’shilganda bitta “n” tovushi orttiriladi, unga, unda, undan. Kishilik olmoshlari otlar kabi gapning bosh bo’laklari, ikkinchi darajali bo’laklari vazifasida keladi. Men dunyoga kelgan kundayoq vatanim deb seni, uyg’ondim. (H.Olimjon. 10 tomlik, birinchi tom, 217- bet). Xudo bergan bu jannat bag’riga to’yib-to’yib qolmagan gumroh mendirman. (T.Sodiqova. yoningdagi baxt. 20-bet). Menda qanday gunoh bo’lsin. Bir bezavon jonivorman (S.Ahmad. Qorako’z majnun, 65-bet). Hammayoqda shodiyona, o’yin- kulgu, faqat mening ichimga chiroq yoqsa, yorimaydi. (U.Nazarov. O’zgalar 26 uchun, 13-bet). Ko’rsatish olmoshlaridan bu, shu, u, o’sha, ushbu, ana bu, mana bu olmoshlari otlarga xos ko’plik egalik, kelishik qo’shimchalarini qabul qiladi. Bular, shularga, o’shalarni, buning, uni, bulardan, shunda kabi. Bu olmoshlarga jo’nalish, chiqish, o’rin-payt kelishik qo’shimchalarini qabul qilganda ham shu kelishik qo’shimchalaridan oldin bir “n” tovushi orttiriladi. Bunga, bunda, bundan, shunga.4 “Bu, shu, u, o’sha olmoshlari sifat va ravish yasovchi –dek cha kabi affekslar bilan ham qo’llanadi. Bunday hollarda ham qo’llanuvchi affeks oldidan bir “n” orttiriladi: bunday, shunday, unday, uncha, shuncha, o’shancha kabi. Ko’rsatish olmoshlarining asosiy sintaktik vazifasi xuddi sifatlar kabi aniqlovchi va kesim vazifasida kelishidir. Masalan, quyidagi gaplarda aniqlovchi vazifasida keladi: O’sha suvratni qora kunlarimdan xotira deb saqlayman. (S.Ahmad Qorako’z majnun, 87-bet). O’shanday shuhbatlarning birida gap aylanib Fuzuliyning bitta g’azaliga borib qadaldi. (S.Ahmad Qorako’z majnun, 13-bet). 4 Суяров И . Ҳозирги замон ўзбек тилида олмошлар . Фил . фан . ном . дисс . – Т : 1965, 140 - бет O’shalarning roziligi bizning omonligimizdir! (T.Sodiqova yoningdagi baxt, 14 bet). O’shalarning davrasida ko’proq bo’ling (T.Qodirov). Kesim vazifasida keladi: ish bunaqa bo’pdi! (U.Nazarov Girdob, 239-bet). Hol vazifasida keladi: o’shanda yapon portlarida geyshallar matroslarni yo’ldan uradi, deganding (S.Ahmad Qorako’z majnun 78-bet). Shovullamang, bog’lar, hey. Bunda bir qiz uxlaydi. (M.Yusuf). Otlanib ega, to’ldiruvchi bo’lib keladi. Ul og’aga, bul ukaga do’nibdi. Hamma shunga ko’nibdi (O.Matjon Iymon yog’dusi, 200-bet). Ahir bunaqalar qanchadan-qancha! O’zlari aybdor (U.Nazarov chayon yili 75-bet). Sirojni bundan xabari hali yo’q, Asqar qashqa bo’lib yuribti. (U.Nazarov o’zgalar uchun, 224-bet). Ming yillik yozg’utdan qutulolmaysan. Anavilar bor-da, o’shalar deysan. (O.Matjon Iymon yog’dusi, 223-bet). Ma’nosi bir xil bo’lgan so’roq olmoshlari ham o’zoga xos ba’zi tomonlari bilan bir-biridan farqlanadi. Bunday farqli xususiyatlar olmoshlarni bir-birlariga qiyoslash orqali ochib beriladi. Kim olmoshi faqat shaxs haqidagi so’zlarni bildiradi, faqat shaxsga qarata qo’llanadi. Faqat kishilarning kimligini bilish uchun emas, kishilarning ismi haqidagi so’roqni, do’stlik yoki boshqa munosabatlar haqidagi so’roqni bildiradi. 27 Kim olmoshi faqat shaxs haqidagi so’roqni bildiradi, faqat shaxsga qarata qo’llanadi. Faqat kishilarning kimligini bilish uchun emas, kishilarning ismi haqidagi so’roqni, do’stlik yoki boshqa munosabatlar haqidagi so’roqni bildiradi. U kim? Kelingiz. U kim? Do’stim. Hozirgi zamon o’zbek tilida narsa-predmetlar haqida so’roqni ifodalovchi asosiy so’z nima olmoshidir. Ba’zan nima olmoshi qanday so’rog’ o’rniga belgini bildirish uchun ham qo’llanilishi mumkun. Nima qilay? Qayoqqa boshimni uray? Nega olmoshi sabab haqidagi so’roqni ifodalaydi. Nechuk olmoshining aynan nega olmoshi ifodalagan ma’noda qo’llanilishi hozirgi zamon adabiy tilida ham uchraydi. Bu olmosh sabab haqida so’roqni bildirishi bilan birga o’ziga xos boshqa xususiyati bilan nega olmoshidan farqlanadi. U sabab haqidagi so’roqni bildirishi bilan birga yuz bergan harakat holat so’zlovchi bilan maqul bo’lgan, lekin bajarlishi kutilmagan harakat ekanligini ham ifodalaydi, ya’ni unda so’zlovchining ajablanishi nega olmoshidagiga nisbatan ortiq darajada ifodalaydi. Va ko’proq bu olmosh poetic uslubda uchraydi. Bu nechuk manzildir, tog’lar soqchidir. (O.Matjon Iymon yog’dusi, 13-bet). G’aflat uyqusida erdim, Ayt nechuk faxim aylading (E.Vohidov Saylanma I bob 129-bet). Nechuk olmoshining nechun shakli ham mavjud. Nechuk bahor seni rom etgan. Qayda eding bahor kelguncha? (A.Oripov I jild, 14-bet). Bu olmosh sabab ma’nosini so’rashdan tashqari bog’lovchi vazifasida ham eladi. Dunyo go’zal, nechun kim unda, sening bilan biz bormiz doim (H.Olimjon I tom, 207-bet). 2.2 Olmosh va uni o`qitish bo`yicha dars ishlanma Darsning mavzusi: Olmoshlarning tuzilishiga ko`ra turlari. Darsning maqsadi: a) Ta`limiy maqsad: O`quvchilarning olmosh so`z turkumi hususidagi bilimlarini mustahkamlash, ularga olmoshning tuzilishiga ko`ra turlari haqida ma`lumot berish. b) Tarbiyaviy maqsad: o`quvchilarni mustaqil fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish, o`z fikrlarini bayon qilish, malakalarini hosil qilish, daftarga ozoda, 28 xatosiz qilib yozishni tushuntirish. Sinfdagi o`quvchilarni bir-birlari bilan ahil- inoq do`st bo`lishlarini tushuntirib borish. v) Korreksion maqsad: Nutqdagi nuqsonlarni bartaraf etish. Dars turi: Yangi tushuncha bilimlarni shakllantirish. Dars metodi: Noan`anaviy. Darsning jihozi: Darslik, rasmlar, qoidalar yozilgan ko`rgazmalar, so`zlar yozilgan tablichkalar, tarqatma materiallar. Darsning borishi: Tashkiliy qism: O`quvchilarni darsga jalb qilish, sinf yo`qlamasi, nutq mashqlarini bajarish. - Bugun nechanchi sana? - Hozir qanday dars? - Ona tili darsida nimalarni o`rganamiz? - O`quv yilida nechta chorak bor? - Nechanchi chorak tugayapti? - Bugun havo qanday? - Hozir qaysi fasl? - Kuz fasliga qaysi oylar kiradi? Uyga topshiriqni tekshirish: Olmosh o`rnida qo`llaniladigan so`zlar. O`quvchilardan mavzu haqidagi tushunchalar so`rab chiqiladi va har bir o`quvchining uyga vazifasi 78-mashq tekshirib chiqiladi. Uyga topshiriqni mustahkamlash: 1. Eski o`zbek tilida kamtarlik ifodasi sifatida men o`rnida qaysi so`z va birikmalar bor? Adabiyot darsligidan olmosh o`rnida qo`llaniladigan so`zlarga 2 guruhga bo`lib 2 tadan gap toptirish. 29 O`tilgan mavzularni mustahkamlash: Dars Erkin Vahidovning “Ona tilim o`lmaydi” she`rini ifodali o`qish bilan boshlanadi. She`rni o`qituvchi aytib bergach o`quvchilarga savol tashlaydi. Bu she`rdan o`quvchilar olmoshning ma`no jihatdan turlarini topib izohlaydilar. Bunda “Tushunchalar tahlili” metodidan foydalaniladi. Tushunchalar Mazmuni Ko`rsatish olmoshlari Kishilik olmoshlari O`zlik olmoshlari So`roq olmoshlari Belgilash olmoshlari Bo`lishsizlik olmoshlari Gumon olmoshlari Olmoshlar o`rnida qo`llaniladigan so`zlar So`ng o`quvchilarni ikki guruhga bo`linib olmoshlarning ma`no turlari yuzasidan olingan bilimlarni esga tushirib olish maqsadida “zanjir” o`yini o`tkaziladi. Bu shartga ko`ra 2 guruhga tablichkaga yozilgan savollar beriladi. Ushbu savollarga o`quvchilar zanjirga o`xshab ketma-ketlikda javob berishadi. So`ng berilgan savollarga to`g`ri javob bergan guruh g`olib deb topiladi. Masalan: 1. Kishilik olmoshlari deb nimaga aytiladi? 2. Kishilik olmoshlariga qaysi so`zlar kiradi? 3. Ko`rsatish olmoshi deb nimaga aytiladi? 4. Ko`rsatish olmoshlariga qaysi so`zlar kiradi? 30 So`ng ikkinchi shart o`yini o`quvchilarga topshiriladi. Yani “Qarmoq” o`yini. Bunda o`quvchilar tomonidan yasalgan akvarium ichiga bir necha olmoshning ma`no jihatdan turlariga yozilgan so`zlar tablichkalari aralashtirib solib qo`yiladi. Ikki guruh a`zolari ketma-ketlikda tartib bilan ushbu tablichkalarni qarmoq yordamida ilib olishadi. So`ng har biriga bittadan o`zlari mustaqil gaplar tuzib berish topshiriladi. So`ng o`quvchilar ushbu shartga ko`ra gaplar tuzadilar. Tuzgan gaplari tekshirilib to`g`ri va ko`p gap tuzgan guruh o`quvchilari g`olib deb topiladi. So’ng hamma o’quvchilar rag’batlantirilib, joylariga o’tirish buyuriladi. So’ng doskaga yangi mavzu olmoshlarning tuzilishiga ko’ra turlari deb yozib qo’yiladi. Men, biz, o’sha, kim? nima? hamma, kimdir, allakim, unda-bunda, u-bu, sen- men, shu-shu, qancha-qancha, uncha-muncha, siz, bu, ana, shu, har bir, hech bir, biz-siz, har qaysi, o’sha-o’sha, ular, har nima, nech-necha, har kim. Yangi mavzuning bayoni: O’quvchilar diqqati doskaga qaratilib, ularga yakka qo’shaloq juft va takror olmoshlarni alohida ajratib dafatarga yozish topshirig’i beriladi. Doskaga avval yakka holda kelgan olmioshlar yoziladi: men, sen, biz, kimdir, allaqanday…. Nima uchun bu so’zlarni yakka kelgan olmoshlarga yozdingiz degan savoliga o’quvchilar quyidagicha javob beradilar. Chunki bu olmoshlar bir asosdan iborat. O’qituvchi: demak faqat bir asosdan iborat bo’lgan olmoshlar sodda olmoshlar hisoblanadi. So’ng doskaga o’quvchini chiqarib, qo’shaloq holda kelgan olmoshlar yoziladi. Har bir, hech qanday, har narsa….. O’qituvchi: nima uchun bu so’zlarni qo’shloq holda kelgan olmoshlar qatoriga yozdingiz? O’quvchi: - chunki bu olmoshlar ikki asosdan iborat. O’qituvchi: - barakalla. Demak, faqat ikki asosdan iborat bo’lgan olmoshlar qo’shma olmoshlar deyilar ekan. 31 Keyin doskaga boshqa o’quvchi chiqadi va juft olmoshlarni topib yoziladi: u-bu, sen-men, biz-siz….. O’qituvchi: - nima uchun bu so’zlarni juft olmoshlar qatoriga kiritdingiz? O’quvchilar: - bu so’zlar mazmunan bir-biriga yaqin deb o’qituvchi bilan birgalikda gapiradilar. O’qituvchi: - demak, bir-biriga mazmunan yaqin bo’lgan olmoshlarning birikuvidan hosil bo’lgan olmoshlar juft olmoshlar sanaladi. Doskaga yana boshqa o’quvchi chiqib takroriy olmoshlarni topib yozishi buyuriladi: shu-shu, o’sha-o’sha, qancha-qancha…. O’qituvchi: - nima uchun bu olmosh so’zlarni takror holda kelgan olmoshlar qatoriga yozdingiz. O’quvchi: - chunki bu olmosh so’zlar aynan takrorlanib kelgan. Demak, bir olmoshning aynan tovush o’zgarishi bilan takrorolanishidan hosil bo’lgn olmoshlar takroriy olmoshlar hisoblanadi. Yangi mavzuni mustahkamlash bosqichida “Bumerang” metodidan fodalaniladi. Bunda o’quvchilarga matnlar tarqatiladi, ular avval matnni ifodali o’qib so’ng olmoshlarning tuzilishiga ko’ra turlarini aniqlaydilar. Avvalo, hamma yaxshi narsalarni barchga tila. Keyingina o’shalarning qatorida o’zingga so’ra. Boisi Yaratgan hamma bandalarini birday sevadi, sen avval o’zgalar uchun yordam berishni bilgin, sen uchun esa uning o’zi qayg’uradi. T.Sodiqova So’ngra “Kim zukko” ta’limiy o’yini o’tkaziladi. Ikki guruxga bo’linadi, o’yin topshiriqlari tushuntiriladi. Topshiriq shartiga ko’ra 1- gurux soda va qo’sh olmoshlarga. 2- gurux juft va takroriy olmoshlarga doir gap tuzishlari kerak bo’ladi. Topshitiqni to’g’ri bajargan o’quvchilar yutgan hisoblanadilar. 32 Darslik bilan ishlash. 82-mashq. O’quvchilarning olmoshlarni tuzilishiga ko’ra turini, farqlash ko’nikmasini rivojlantirishga mo’ljallangan bo’lib, bu mashqni bajarishda quyida berilgan jadvalni to’ldirish topshiriladi. Sodda olmoshlar Qo’shma olmoshlar Juft olmoshlar Takroriy olmoshlar Olmoshlar: men, sen, mana bu, o’sh-o’sha, u-bu, biz-siz, hech kim, har bir, hech nima, kim, qanday, allakim, sen-men, kimdir, shu-shu, ana shu, allaqaysi, nega, qandaydir O’quvchilar so’zlarni kartochkaga yozib jadvalga yopishtiradilar. So’ng ular bajargan ishlarini slayd orqali tekshirib oladilar. Yangi mavzuni mustahkamlash. Bunda “aqliy hujm” metodidan foydalaniladi. 1. Sodda olmoshlar deb nimaga aytiladi? 2. Qo’shma olmoshlarga misollar ayting. 3. Juft va takroriy olmoshlari qanday yoziladi? Dars so’ngida o’quvchilar yakka va guruh holida baholanadi va rag’batlantiriladi. Uyga vazifa: 83- mashq. Matnning ko’chiring, olmoshlarni aniqlang, tuzilishiga ko’ra turlarini belgilang. 33 XULOSA Respublikamiz prezidenti I.A.Karimov o’zining nutqlaridan birida shunday degan edi. “Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o’z yurti tili madaniyati qadiriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga qiziqish ortib bormoqda”.1 Bu so’zlar bevosita o’zbek tilining so’z boyligini to’plash va tadqiq etishga da’vat qiladi. Chunki ota-ona tili – bu millatning ruhidir. Prezidentimiz “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” asarida bu fikrni qayta-qayta ta’kidlab: “O’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’rtasidagi ruxiy- ma’naviy bog’liqlik til orqali nomoyon bo’ladi”, - degan2. Shuning uchun ham yurtboshimiz ona tilimizni rivojiga alohida e’tibor bermoqda. Yurtboshimizning 34 saiyharakatlari bilan ona tilimizning ravnaqi davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi xalqimiz ma’naviy-marifiy salohiyatining yanada yuksalishiga asos bo’lgan shu ma’noda bugun o’zbek tilini yaxlit bir tizim sifatida o’rganish uning nutqiy madaniyatini zamon talablari darajasiga ko’tarish faoliyatimizning tarkibiy qismiga aylandi. O’zbek tili birliklarini (jumladan, barcha so’z turkumlariga oid lug’aviy birliklarni) fonetik, fanologik, morfonologik, leksik, semantik, stilistik, pragmatik jihatdan o’rganish keng ko’lamda amalga oshirilmoqda. Binobarin, bu borada xal etilishi va chuqur o’rganilishi lozim bo’lgan muammolar anchagina. Bugungi kunda bo’layotgan jamiyatdagi o’zgarishlar, taraqiyot tilimizda ham o’z aksini topmoqda. Tildagi bu o’zgarishlar oddiy va adabiy so’zlashuv uslubida dastlab o’z aksini topsa, ikkinchi navbatda badiiy asarlarda ham ko’rinish beradi. Shuning uchun asrlar davomida tarix silsilasida sayqallanib, rivojlanib kelayotgan tilimizning bepayon imkoniyatlarini o’zida xolis tajassum etgan, eta oladigan narsalardan biri badiiy asarlardir. Badiiy asar tilini o’rganish o’zbek tilining o’ziga xos xususiyatlarini ochib beradi. Shu sababdan asar tili umumxalq tilida mavjud 1 Каримов И . А . Тарихий хотирасиз келажак йўқ . – Тошкент : “ Шарқ ” 1998. 3- бет 2Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. – Toshkent: ma’naviyat, 2008, 83 – bet. bo’lgan lug’aviy vositalarning ifodadorlik ko’lamini ko’rsatuvchi, uni rivojlantirish yo’llarini belgilovchi manbadir. Badiiy adabiyot davrga xos ravishda rivojlanar, unga nisbatan talab o’zgarar ekan, badiiy asar tilini o’rganish metodlari, qonuniyatlari ham o’zgarib boraveradi. Masalan, davrning o’ziga xos aksi bo’lgan Toxir Malik, Erkin A’zam, Azim Suyun, Tog’ay Murod, Usmon Azim, Irom Otamurod, X.Sultonov asarlarida bugungi kun mavzulari ifodalangan bo’lib, ularning tili ham o’ziga xosdir. Mana shu o’ziga xoslikni tilshunoslik nuqtai nazardan ochib berish bugungi kun tilshunoslarining dolzarb muammolaridan ekanligini bu o’rinda ta’kidlab o’tish lozim. Zero, badiiy adabiyot tilni rivojlantiruvchi, adabiy me’yorni shakillan tiruvchi manbalardan biridir. Badiiy uslubda barcha vositalar kabi so’z turkumlarining ham vazifasi alohida. Shuning uchun badiiy matnning lisoniy xususiyatlari tahlil qilinganda morfologik birliklarning ishlatilishi bilan bog’liq holatlar haqida fikr yuritish talab qilinadi. 35 Marfologik birliklarning estetik vazifasida, shuningdek ma’lum bir grammatik ma’no va funktsiyaga ega bo’lgan so’z formasini maxsus qo’llash orqali ekspressiblik – emosionallik ifodalanuvchi tushuniladi. Ekspressiblik ijobiy va salbiy ma’no qirrasiga ega bo’lgan (birliklarni) so’zlarda aniq ko’rinib turadi. Ijobiy va salbiy ma’no qirralariga ega bo’lgan so’zlar albatta ma’lum bir so’z turkumida bo’ladi. Bizga ma’lumki ot, sifat, fe’l so’z turkumlariga oid bo’lgan so’zlarning badiiy matndagi qirralari yaqqo ko’zga tashlanadi. Biroq olmoshlar ham badiiy matnda o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Biz o’z malakaviy bitiruv ishimizda olmoshlarning badiiy matndagi semantik-stilistik xususiyatlarini ochib berishga harakat qildik. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR : 1. Matchonov S., Bakiyeva, G`ulomova X., Yo`ldosheva Sh., Xolboyeva G. Boshlag`ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. –T., Ishonch hamkor. 2021. 2. Matchonov S., G`ulomova X., Suyunov M., Boqiyeva H. Boshlag`ich sinflarda o’qish darslarini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish.–T.: Yangiyo’l poligraf servis, 2008. –224 b. 3. Ne’matov H., G`ulomov A., Ziyodova T. O’quvchilar so’z boyligini oshirish. (O’qituvchilar uchun metodik qo’llanma.) –T.: RTIMM, 1995. –76 b. 36 4. Fuzailov S., Xudoyberganova M., Yo`ldosheva Sh. Ona tili. 3-sinf uchun darslik, – T.: O`qituvchi, 2019. –152 b. 5. G`afforova T., G`ulomova X. 1-sinfda ona tili darslari. –T.: Taffakur, 2007. – 206b. 6. Ikromova R., G`ulomova X., Yo`ldosheva Sh., Shodmonqulova D. Ona tili. 4- sinfuchun darslik, –T.: O`qituvchi, 2020. –160 b 7. Rahmatullayev. Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili – Toshkent: Universitet, 2006 8. R. Sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Qurbonova, Z. Yunusova, M. Abduzalova 9. Hozirgi o ‘ zbek adabiy tili Toshkent – 2009. 10. Ro‘ziyeva. D., Usmonoyeva. M., Holiqova. Z.Interfaol metodlar: mohiyati va qo‘llanilishi. – Toshkent 2013 37

Olmosh va uning ma’no jihatdan turlarini o’qitish usullari

Sotib olish