Oltin O'rda xonligi

Информация о документе

Цена	35000UZS
Размер	800.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	07 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

63 Продаж

Oltin O'rda xonligi

Купить

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: o`quvchilarning ijodkorligini rivojlantirishi,
yangiliklarni ko’ra bilishi, fan- texnika yutuqlarini amalda qo’llashni o’rganish,
o’quv dargohida “o`qish, o’rganish va amalda qo’llash, natijalarni tahlil qilib,
yanada samaraliroq ishlash” muhitini yaratib, yangi zamonaviy metodlarni izlab
topish yo’lida tinmay mehnat qilish bugungi kun pedagoglari oldidagi katta
vazifadir. Darslarni iloji boricha qiziqarli va samarali bo’lishi uchun o’qituvchi
doim izlanishda, yangiliklar yaratishda, o’quvchi tafakkurida mavjud yashirin
imkoniyatlarni ro’yobga chiqarish uchun, eng avvalo, mahorat sohibi, o’quvchi
qalbini teran tushunadigan ruhshunos, xalq pedagogikasi va zamonaviy o’qitish
uslublaridan xabardor mutaxassis bo’lishi, mahalliy imkoniyatlardan kelib chiqib
ishlashi lozim.
Yurtimiz bugun jadal sur’atlar bilan rivojlanib borar ekan, uni taraqqiyot
bosqichiga ko’tarish o’sib kelayotgan yosh avlodning qo’lida. Shunday ekan, o’z
qarashlariga ega, mustaqil fikrlay oladigan,fikrlarini ijodiy, erkin bayon qila
oladigan yoshlarni tarbiyalash biz o’qituvchilarning vazifasi sanaladi. Bu esa
bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biridir.
Hammamizga ma’lumki, bu ishni amalga oshirish uchun, avvalo,
o’qituvchining o’zi ijodiy ishlaydigan, o’quvchilarni mustaqil fikrlashga va ijodiy
ishlashga o’rgatishning uslub va usullarini egallagan bo’lishi zarur.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: kurs ishimning yozishimdan maqsad
shundan iboratki, mamlakatimiz rahbari “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” asarida
“tarix fanining imkoniyatlaridan foydalanib, aql – zakovatli, yuksak ma’naviyatli
kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga qo’ygan maqsadlarga erisha olamiz,
yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi”, - deb ta’kidlaydi.
Shundan kelib chiqib shuni alohida ta’kidlash lozimki, tarix fani
o`qituvchilari oldida tarix darslarining samaradorligini yana ham oshirish vazifasi
ko`ndalang turibdi. Bunda esa tarix darslarida interfaol usullarni qo`llashyaxshi
2

samara berayotganligi o`tkazilayotgan tajribalardan ham ko`rinib turibdi. Endi biz
bo`lajak pedagoglar oldida ustozlarimizdan olgan saboqlarimizni kelajak ish
faoliyatimizda keng qo`llashimiz va o`z o`rnida yangi pedagogik
texnologiyalardan samarali foydalanishimiz hamda tarix darslari samaradorligini
yanada oshirishga o`z hissamizni qo`shishdek vazifalar turibdi. Mazkur kurs
ishimni ushbu vazifalarni ado etish uchun tashlagan birinchi qadamim deb
hisoblayman.
Shunday ekan bugungi tarix darslarining samaradorligini oshirish yosh
avlodda unga bo'lgan qiziqish va o'z tarixini o'rganishga bo'lgan ishtiyoqni
shakllantirish aynan mazkur tadqiqotning asosiy maqsadi hisoblanadi. Bugungi
kunda tarix fani pedagok o'qituvchilari uchun hartomonlama foydali va samarali
metod uslublari suv va havodek zarur. Shunday ekan mazkur tadqiqot
o'qituvchilarimiz uchun tarix fani darslarini samarali olib borishda va yosh avlod
ongini haqqoniy tariximizni o'rganishida yechim bo'lishini nazarda tutdik.
Kurs ishining o`rganilish darajasi: ushbu kurs ishining mazmun va
mohiyati, S. I. Hamroyevaning "Tarix o'qitish metodikasi" fanini o'qitish bo'yicha
ma'ruzalar matnida batafsil, keng yoritilib berilgan. Bundan tashqari mazkur kurs
ishini yozishda mavzuga tegishli bir qancha adabiyotlardan foydalanildi. Xususan:
Safo Ochil. 1
, T.Toshpo’latov, Ya.G’afforov. 2
, Saidaxmedov. 3
, U.Mansurov,
A.Rahmatullayeva. 4
, P.N.Galanza. 5
asarlari va kitoblari asosiy o’rin tutadi.
Bundan tashqari mustaqilligimiz davrida ushbu dolzarb masalada qabul
qilinyotgan qaror va farmonlar, shuningdek olib borilyotgan chora – tadbirlar kurs
ishining o’rganilish darajasini yoritib berishda tub ma’nodagi asos vazifasini
o’taydi.
Kurs ishining metodologik asosini: tarix darslarida badiiy adabiyot, hikoya
va romanlardan foydalanish metodlari mavzusidagi kurs ishining metodologik
asosini U. Mansurov va A. Rahmatullayevalarning "Tarix o'qitish metodikasi", S.
1
Safo Ochil . Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari - Т .: « O‘qituvchi» nashriyoti, 1995;
2
Tashpulatov T. Gafforov Ya. “Tarix o’qitish metodikasi” . :T. 2002;
3
Saidaxmedov N.S. Yangi pedagogik texnologiyalar. –Toshkent: Moliyanashr, 2003;
4
U.Mansurov, A.Rahmatullayeva. “Tarix o’qitish metodikasi”, Toshkent, 2018;
5
P.N. Galanza xorijiy davlatlar davlati va huquqi tarixi. Moskva 2010;
3

Hamroyevaning "Tarix o'qitish metodikasi" fanini o'qitish bo'yicha ma'ruzalar
matni tashkil etadi. O ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi
PF4947-son " O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida " gi meyoriy-xuquqiy hujjatlar tashkil etadi.
Kurs ishining ob`ekti: sifatida zamonaviy tarix darslarini o`rganishda
interfaol usullardan foydalanishga masalalariga qaratilyotgan e’tibor, yaratib
berilyotgan shart-sharoitlar belgilab olindi.
Kurs ishining predmetini: O`zbekiston va Jahon tarixi darslarini xususan
Oltin O`rda xonligini o`rganish sohasida olib borilyotgan amaliy ishlar va
faoliyatlar, shuningdek o`rta va oliy ta`limda ushbu masala yuzasidan tashkil
etilyotgan tadbir va chooralar tashkil etadi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi: jahon tarixi davlatlarini jumladan Oltin
O`rda xonligini o`rganishga qaratilyotgan e`tiborning mustaqillikning dastlabki
yillaridagi ushbu masalaga qaratilgan e`tibor bilan o`zaro o`xshash va farqli
jihatlarini taqqoslash hamda yo`l qo`yilgan xatolarni bartaraf etish tashkil etadi.
Kurs ishining amaliyotga tadbiqi: mazkur kurs ishi o'rta ta'lim tizimida
tarix va tarbiya darslarini samarali tashkil etishda, yosh avlodning ongida haqqoniy
tariximiz haqida tasavvur uyg'otishda, tarix fani to'garaklari faoliyatida shuningdek
Oliy ta'lim tizimida tarix fanini o'qitish metodikasi, ilg'or metodlarni qo'llash kabi
mashg'ulotlarda foydalanish mumkin.
Kurs ishining tuzulishi: Oltin O`rda xonligining siyosiy va ma`muriy
boshqaruvini o`rganishda grafik organayzerlardan foydalanish mavzusidagi ushbu
kurs ishi , kirish qismi, asosiy qismdagi 2 bob va 4 paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
4

I BOB. Oltin O`rda xonligining tashkil topish tarixi va davlat siyosiy-
ma`muriy boshqaruvining mazmun mohiyati.
1.1 Oltin O`rda davlati tashkil topishining siyosiy tarixi
Oltin O'rda (Ulus Jo`ji)-markazi Volga bo'yida joylashgan davlat, 1243-yilda
Chingizxonning nabirasi Jo`ji o'g'li, mo'g'ul xoni Botu (1237-1255) tomonidan
asos solingan. 1266-yilgacha Oltin O'rda xonlari Buyuk Xonning kuchini
Qoraqorumda, keyin Xanbaliqda (Pekin) tan oldilar. Oltin O'rda
ko'chmanchilarining asosiy qismini kumanlar (qipchoqlar) tashkil qilgan. O'tirgan
aholi – Volga bolgarlari, mordoviyaliklar, mari, xorazmliklar.
Oltin O'rda xonlarining kuchi katta qismini qamrab oldi zamonaviy
Rossiya (bundan mustasno Sharqiy Sibir , Uzoq Sharqdan va Uzoq Shimoliy
viloyatlari), shimoliy va g'arbiy Qozog'iston, Ukraina, O'zbekistonning bir qismi
(Xorazm) va Turkmaniston. Rus knyazliklarini Oltin O'rda bevosita
boshqarmagan. O'rda amaldorlari, baskaklar, Rossiya hududlarida o'lpon
yig'ishgan, lekin keyinchalik bu vazifa bo'ysunuvchi rus knyazlariga topshirilgan.
Rus yerlarini itoatkorlikda va talon -taroj qilish uchun tatar otryadlari Rossiyaga
qarshi tez -tez jazo kampaniyalarini o'tkazdilar 6
.
Birgina XIII asrning ikkinchi yarmi davomida bunday kampaniyalar o'n to'rt marta
o'tkazilgan. Osiyoning janubida Oltin O'rda Chig’atoy (Chagatay) uluslari bilan
6
Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. Учебный план. Т. 1956. - C .23.
5

chegaradosh edi. Oltin O'rda (Ulus Jochi) – Evrosiyoda XIII-XVI asrlarda mavjud
bo'lgan mo'g'ul-tatar davlati. Tong paytida, mo'g'ullar imperiyasining bir qismi
bo'lgan Oltin O'rda rus knyazlarini boshqargan va bir necha asrlar davomida
ulardan (mo'g'ul-tatar bo'yinturug'i) o'lpon yig'gan.
Rus yilnomalarida Oltin O'rda turli nomlar bilan atalgan, lekin ko'pincha
Ulus Juchi ("Xan Juchi egalik qilish") va faqat 1556-yildan boshlab bu davlat Oltin
O'rda deb nomlana boshlagan 7
. 1224-yilda mo'g'ul xoni Chingizxon Mo'g'uliston
imperiyasini o'g'illari o'rtasida taqsimladi, uning qismlaridan birini o'g'li Jochi oldi,
keyin mustaqil davlatning shakllanishi boshlandi. Undan keyin o'g'li Xon Batu
Jochi ulusining boshlig'i bo'ldi. Oltin O'rda 1266-yilgacha xonliklardan biri sifatida
Mo'g'ul imperiyasining bir qismi edi, so'ngra mustaqil davlatga aylandi, faqat
imperiyaga nominal qaram edi. Uning hukmronligi davrida Xon Batu bir qancha
harbiy yurishlarni amalga oshirdi, natijada yangi hududlar bosib olindi va quyi
Volga viloyati O'rda markaziga aylandi. Poytaxti zamonaviy Astraxandan unchalik
uzoq bo'lmagan Saray-Batu shahri edi. Mo'g'ul-tatar bo'yinturug'i va mo'g'ullar
Rossiya ustidan hokimiyatga ega bo'lishiga qaramay, Oltin O'rda xoqonlari
Rossiyada hukmronlik qilishda bevosita ishtirok etmadilar, faqat rus knyazlaridan
o'lpon olib, o'z hokimiyatini mustahkamlash uchun davriy jazo kampaniyalarini
o'tkazdilar 8
.
Oltin O'rda hukmronligining bir necha asrlik hukmronligi natijasida Rossiya
o'z mustaqilligini yo'qotdi, iqtisodiyoti tanazzulga yuz tutdi, erlar vayron bo'ldi,
madaniyat esa hunarmandchilikning ayrim turlarini abadiy yo'qotdi va tanazzulga
yuz tutdi. Bu kelajakda O'rdaning uzoq muddatli qudrati tufayli Rossiya har doim
G'arbiy Evropa mamlakatlaridan rivojlanishda orqada qolgan. Rus manbalarida
"Oltin O'rda" atamasi faqat 1556-yilda "Qozon tarixi" da uchraydi, garchi turkiy
xalqlar orasida bu ibora ancha oldinroq uchraydi. Biroq, tarixchi G.V.Vernadskiy
rus yilnomalarida "Oltin O'rda" atamasi dastlab Xan Gyuyuk chodirlari deb
atalganini da'vo qiladi. Bu haqda arab sayohatchisi Ibn Battuta yozgan va O'rda
xonlarining chodirlari yaltiroq kumush plastinkalar bilan qoplanganini ta'kidlagan.
7
Vanina E . Mo ’ g ’ ul imperiyasining paydo bo ’ lishi va qulashi . 1997. - B .67.
8
Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. Учебный план. Т. 1956 . -C.5 6
6

Ammo "oltin" atamasi "markaziy" yoki "o'rta" so'zlari bilan sinonim bo'lgan
boshqa versiya ham bor. Aynan shu pozitsiya Oltin O'rda mo'g'ullar davlati
qulagandan keyin egallagan. "O'rda" so'ziga kelsak, fors manbalarida u ko'chma
lager yoki shtab-kvartirani bildirgan, keyinchalik u butun davlatga nisbatan
ishlatilgan. Qadimgi Rossiyada qo'shin odatda "to'da" deb nomlangan. 9

Oltin O'rda – bir paytlar kuchli Chingizxon imperiyasining bir bo'lagi. 1224-
yilga kelib, Buyuk Xon o'zining ulkan mol -mulkini o'g'illari o'rtasida taqsimlab
berdi: Quyi Volga mintaqasida joylashgan yirik uluslardan biri to'ng'ich o'g'li
Jochiga o'tdi. Jo`chi ulusining chegaralari, keyinchalik Oltin O'rda, nihoyat, uning
o'g'li Batu ishtirok etgan G'arb kampaniyasidan (1236-1242) so'ng shakllandi (rus
manbalarida Batu). Oltin O'rda sharqda Orol ko'li, g'arbda - Qrim yarim oroli ,
janubda Eronga tutashgan, shimolda Ural tog'lariga suyangan.
Batu davrida Oltin O'rda poytaxti-Sarai-Batu shahri (hozirgi Astraxan
yaqinida); XIV asrning birinchi yarmida poytaxt Saray-Berkga (asos solgan Xan
Berke (1255-1266), hozirgi Volgograd yaqinida) ko'chirilgan.
Shubhasiz, mo'g'ullar jangda eng zo'r edilar. To'g'ri, ular ko'p jihatdan
mahorat bilan emas, balki raqam bo'yicha olganlar. Bo'sh joyni zabt eting Yapon
dengizi Dunaydan oldin Chingizxon va uning avlodlari qo'shinlariga zabt etilgan
9
Владимирцов Б.Я.Общественный строй монголов. Лелинград.1934. - C .321.
7

xalqlar – Polovtsi, tatarlar, nog'aylar, bolgarlar, xitoylar va hatto ruslar yordam
berishgan. Oltin O'rda imperiyani avvalgi chegaralarida ushlab tura olmadi, ammo
uni jangariligini inkor etib bo'lmaydi. Yuz minglab chavandozlar bo'lgan manevrli
otliqlar ko'pchilikni taslim bo'lishga majbur qildi.
Hozircha Rossiya va O'rda o'rtasidagi munosabatlarda nozik muvozanatni
saqlash mumkin edi. Ammo Temnik Mamayning ishtahasi jiddiy ochilganda,
tomonlar o'rtasidagi ziddiyat Kulikovo maydonida afsonaviy jangga olib keldi
(1380). Uning natijasi mo'g'ul qo'shinining mag'lubiyati va O'rdaning zaiflashuvi
edi. Bu voqea Oltin O'rda fuqarolik nizolari va sulolaviy muammolardan isitma
bo'lgan "Buyuk Xush" davrini tugatadi.
Yangi G'arbiy Mo'g'uliston davlati – Oltin O'rda, ayniqsa uning birinchi
bosqichining tashkil topishi tarixi manbalarda etarlicha aks ettirilmagan.
Tadqiqotchilar ixtiyoridagi yagona manba 1243yilda Batu shtab-kvartirasiga
Buyuk Gertsog Yaroslav Vsevolodovichning kelishi haqidagi Laurentian
Chronicle xabaridir. "Vatan haqida." Shu bilan birga, yilnomalarda Batuning bosh
qarorgohi ko'rsatilmagan. Faqat keyinroq tuzilgan Qozon yilnomasida, Batuning
dastlabki shtab -kvartirasi bo'lajak Saray hududida emas, balki Kama bolgarlari
ichida bo'lgan deb taxmin qilish huquqini beradigan ba'zi ko'rsatkichlar mavjud.
Rus yilnomalarida, Buyuk Gertsog Yaroslavning Batu shtab-kvartirasiga
kelishi haqida gapirganda, u Batu bilan qancha vaqt yashaganligi haqida ma'lumot
berilmagan va faqat Yaroslav 1243-yil sentyabridan keyin ozod qilinganligi qayd
etilgan. (eski taqvim hisobini hisobga olgan holda, u o'sha yilning yozida kelgan -
1242). Agar shunday bo'lsa, biz taxmin qilishimiz mumkinki, 1242-yilda Oltin
O'rda parchalanishining boshlanishi, Batu yangi davlat boshlig'i sifatida rus
knyazlarini qabul qila boshlagan va ularga hukmronlik qilish uchun yorliqlar
berishni boshlagan. Rus yilnomalarida, Batu rus knyazlarining texnikasi
tasvirlangan, uni 1243-44-yillarda to'liq shakllangan davlatning boshi deb
bilishadi.
Rus tarixshunosligida uzoq vaqt davomida Rossiya va Oltin O'rda o'rtasidagi
munosabatlarni tavsiflovchi asosiy tushuncha "bo'yinturuq" edi. Ular bizga
8

mo'g'ullarning rus erlarini mustamlaka qilgani haqidagi dahshatli rasmlarni
chizishdi, o'sha paytda ko'chmanchilarning yovvoyi qo'shinlari hamma narsani va
yo'lda hamma narsani vayron qilishdi va tirik qolganlar qullikka aylandi. Biroq, rus
yilnomalarida "bo'yinturuq" atamasi yo'q edi. Bu birinchi marta XV asrning
ikkinchi yarmida polshalik tarixchi Yan Dlugosh asarlarida uchraydi. Bundan
tashqari, rus knyazlari va mo'g'ul xonlari, tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, erlarni
vayronaga aylantirishdan ko'ra, muzokara qilishni afzal ko'rgan. 10
Aytgancha, L.N.Gumilev Rossiya va O'rda o'rtasidagi munosabatlarni
foydali harbiy-siyosiy ittifoq deb hisoblagan va N.M.Karamzin Moskva
knyazligining ko'tarilishida O'rdaning eng muhim rolini qayd etgan.
Ma'lumki, Aleksandr Nevskiy mo'g'ullardan yordam so'ragan va orqa
qismini sug'urta qilib, shvedlar va nemislarni Rossiyaning shimoli -g'arbiy
qismidan quvib chiqargan. Va 1269-yilda salibchilar Novgorod devorlarini qamal
qilishganda, mo'g'ullar otryadi ruslarga hujumlarini qaytarishda yordam berdi.
O'rda rus zodagonlari bilan to'qnashuvda Nevskiy tarafida bo'ldi va u o'z navbatida
sulolalararo nizolarni hal qilishga yordam berdi. Albatta, rus erlarining katta qismi
mo'g'ullar tomonidan zabt etilgan va o'lpon undirilgan, lekin vayronagarchilikning
ko'lami, ehtimol, juda bo'rttirilgan. Hamkorlik qilishni xohlagan knyazlar
xonlardan "yorliq" deb nomlanishdi, ular aslida O'rda gubernatorlari bo'lishdi.
Knyazlar nazorati ostidagi erlar uchun yuk yuki sezilarli darajada kamaytirildi.
Vassal qaramligi qanchalik xor qilmasin, baribir rus knyazliklarining muxtoriyatini
saqlab qoldi va qonli urushlarning oldini oldi.
Cherkov O'rda tomonidan soliq to'lashdan butunlay ozod qilindi. Birinchi
yorliq ruhoniylarga - metropoliten Kirill Xon Mengu – Temirga berildi. Tarix biz
uchun xonning so'zlarini saqlagan: "Biz rahm-shafqat qildik, ruhoniylar va
rohiblarga va barcha kambag'allarga, lekin ular yurak uchun Xudoga biz uchun,
qayg'usiz bizning qabilamiz uchun duo qilishadi, lekin bizni la'natlamanglar."
Yorliq din erkinligini va cherkov mulkining daxlsizligini ta'minladi. G. V.
Nosovskiy va A. T. Fomenko "da Yangi xronologiya " Juda jasur gipotezani ilgari
10
Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. Учебный план. Т . 1956. -C.77.
9

suring: Rossiya va O'rda bitta davlat. Ular osongina Batuni Donishmand
Yaroslavga, To'xtamishni Dmitriy Donskoyga aylantiradilar va O'rda poytaxti
Saray Velikiy Novgorodga ko'chiriladi. Biroq, ushbu versiyaning rasmiy tarixi
turkumdan ko'ra ko'proq 11
.
11
Vanina E. Mo’g’ul imperiyasining paydo bo’lishi va qulashi. 1997. -B.74.
10

1.2 Davlat boshqaruv tiziming o`ziga xos ko`rinishi hamda savdo va madaniy
hayoti
Davlat tuzumi bo‘yicha Oltin O‘rda ilk feodal monarxiyasi shaklidagi davlat
edi. Davlat birligi shakli syuzerenitet-vassalitet munosabatlariga asoslanardi.
Davlat tepasida xon turgan, u kuchli despotik hokimiyatga ega bo‘lgan. Markaziy
boshqaruv tepasida bevosita xonga bo‘ysunuvchi ministr turardi. U xon
devonxonasiga, oshxona,otxona va ustaxonalariga boshchilik qilardi, devonlar -
markaziy boshqaruv organlari rahbari hisoblanardi. Davlat boshqaruvining alohida
tarmoqlarini devonlar yuritgan. Ularning ichida soliqlar, o‘lponlar va
majburiyatlarning tushishiga rahbarlik qi-luvchi devon, ya’ni davlat xazinasi eng
muhimi edi. Devonlarda bitoqchilar,ya’ni kotiblar ish yuritardi. Davlat xazinasini
yurituvchi kotib (bitoqchi) asosiy bitoqchi hisoblanardi. 12

Oltin O‘rda qo‘shinlari tepasida bakovul turgan. U bevosita xonga
bo‘ysungan. Bakovul qo‘shinlarni joylashtirish va ta’minlash,o‘ljalarni taqsimlash,
oliy harbiy qo‘mondonlarni kuzatib turish vazifalarini amalga oshirardi. Bakovulga
o‘g‘lonlar, ya’ni 100 ming kishilik qo‘shinning qo‘mondonlari, o‘g‘lonlarga esa –
tumanbegilar, ya’ni o‘n ming lashkarga qo‘mondonlar bo‘ysunardi. Undan keyin
mingboshilar, yuzboshilar va o‘nboshilar mavjud edi. Huquq manbalarini asosan
xonning farmoyishlari va Buyuk Yasoq tashkil etgan.
Buyuk Yasoq 1206-yilda Chingizxon buyrug‘i bilan tuzilgan. U mo‘g‘ul
qonunlari va odatlari to‘plami hisoblanardi. Mo‘g‘ullar islomni qabul qilganlaridan
keyin Oltin O‘rdada shariat huquqning asosiy manbai bo‘lib qoldi. Oltin
O'rda(Ulus Jochi)-markazi Volga bo'yida joylashgan davlat, 1243-yilda
Chingizxonning nabirasi Jochi o'g'li, mo'g'ul xoni Baty (1237-1255) tomonidan
asos solingan. 1266-yilgacha Oltin O'rda xonlari Buyuk Xonning kuchini
Qoraqorumda, keyin Xanbaliqda (Pekin) tan oldilar. Oltin O'rda
ko'chmanchilarining asosiy qismini kumanlar (qipchoqlar) tashkil qilgan. O'tirgan
aholi – Volga bolgarlari, mordoviyaliklar, mari, xorazmliklar.
12
Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. Учебный план. Т. 1956 . -C. 236
11

Oltin O'rda xonlarining kuchi katta qismini qamrab oldi zamonaviy
Rossiya(bundan mustasno Sharqiy Sibir, Uzoq Sharqdan va Uzoq Shimoliy
viloyatlari), shimoliy va g'arbiy Qozog'iston, Ukraina, O'zbekistonning bir qismi
(Xorazm) va Turkmaniston. Rus knyazliklarini Oltin O'rda bevosita
boshqarmagan. O'rda amaldorlari, baskaklar, Rossiya hududlarida o'lpon
yig'ishgan, lekin keyinchalik bu vazifa bo'ysunuvchi rus knyazlariga topshirilgan.
Rus erlarini itoatkorlikda va talon-taroj qilish uchun tatar otryadlari
Rossiyaga qarshi tez-tez jazo kampaniyalarini o'tkazdilar. Birgina XIII asrning
ikkinchi yarmi davomida bunday kampaniyalar o'n to'rt marta o'tkazilgan.
Osiyoning janubida Oltin O'rda Chagatay (Jagatay) uluslari bilan chegaradosh edi.
12

Batu davrida Oltin O'rda poytaxti-Sarai-Batu shahri (hozirgi Astraxan yaqinida);
XIV asrning birinchi yarmida poytaxt Saray-Berkga (asos solgan Xan Berke
(1255-1266), hozirgi Volgograd yaqinida) ko'chirilgan. 13
Oltin O'rda ko'p millatli va ko'p tuzilmali davlat edi. Asosan karvon
savdosining yirik markazlari Saray-Batu, Saray-Berke, Urganch, Qrimning Azak
dengizidagi Sudak, Kaffa, Azak (Azov) shaharlarida edi va hokazo. Genuya savdo
koloniyalari joylashgan edi. Davlat boshida Chingizxonning avlodlari bor edi.
Ayniqsa, siyosiy hayotning muhim holatlarida milliy yig'inlar (qurultoy) chaqirildi.
Davlat ishlariga vazirlar, vezirlar bo'ysungan birinchi vazir (beklyare-bek-knyazlar
ustidan shahzoda) rahbarlik qilgan. Vakolatli vakillar – daruglar, asosiy vazifasi
soliq va yig'im yig'ish bo'lgan, shaharlarga va ularga bo'ysunuvchi viloyatlarga
yuborilgan. Ko'pincha daruglar bilan bir qatorda harbiy rahbarlar – baskaklar
tayinlanadi.
Davlat tuzilishi harbiylashtirilgan xarakterga ega edi, chunki harbiy va
ma'muriy lavozimlar, qoida tariqasida, ajratilmagan. Eng muhim lavozimlarni
hukmron sulola a'zolari, Oltin O'rda merosiga ega bo'lgan va qo'shin boshida
turgan knyazlar (oglanlar) egallagan. Qo'shinlarning asosiy qo'mondonlik kadrlari
saflardan (noin) va tarxanlar – temniklar, mingboshilar, yuzboshilar, shuningdek
bakaulylar (harbiy tarkib, o'lja va boshqalarni tarqatgan amaldorlar) dan chiqqan. 14
Genoezlarning Qrimdagi savdo koloniyalari (Gothiya sardorligi) va Donning
og'zida O'rda mato, mato va zig'ir tuval, qurol, ayollar taqinchoqlari, zargarlik
buyumlari, qimmatbaho toshlar, ziravorlar, tutatqi savdosi uchun ishlatilgan. ,
mo'yna, teri, asal, mum, tuz, don, o'rmon, baliq, ikra, zaytun moyi. Oltin O'rda
Genuya savdogarlariga harbiy yurishlar paytida O'rda qo'shinlari tomonidan qo'lga
olingan qullar va o'ljalarni sotdi. Savdo yo'llari Qrim savdo shaharlaridan
boshlanib, ikkalasiga ham olib borardi janubiy Evropa va Markaziy Osiyo,
Hindiston va Xitoyga. O'rta Osiyo va Eronga olib boradigan savdo yo'llari Volga
bo'ylab o'tdi. Oltin O'rda tashkil topgan paytda, 14 ta o'g'li Jochiga tegishli
13
Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Ленинград, 1934 . -C. 432 .
14
Ахмедов Б. Уроки истории. Учитель. Т. 1994 . -C. 43 .
13

uluslarga bo'lingan: 13 aka-uka Batu oliy hokimiyatiga bo'ysungan yarim mustaqil
suverenlar edi.
O'rda bir necha xonliklardan tashkil topgan juda mo'g'ul davlati edi. XIII
asrda O'rda hududlari doimiy ravishda o'z chegaralarini o'zgartirib, uluslar
(qismlar) soni doimiy ravishda o'zgarib turardi, ammo XIV asrning boshlarida
hududiy islohotlar o'tkazildi va Oltin O'rda o'z zimmasiga oldi. Har bir ulusning
boshida hukmron sulolaga mansub va Chingizxon avlodidan bo'lgan o'z xonlari
bo'lgan, davlat boshlig'i esa yakka xon bo'lib, qolganlari unga bo'ysungan. Har bir
ulusning o'z boshqaruvchisi – ulusbek bo'lgan, unga kichik amaldorlar
bo'ysungan. 15

Oltin O'rda yarim harbiy davlat edi, shuning uchun barcha ma'muriy va
harbiy lavozimlar birlashdi. Oltin O'rda ko'p millatli davlat bo'lgani uchun,
madaniyat ham ko'p qismini o'zlashtirdi turli millatlar... Umuman olganda,
madaniyat ko'chmanchi mo'g'ullarning turmush tarzi va an'analariga asoslangan
edi. Bundan tashqari, 1312-yildan boshlab O'rda islomiy davlatga aylandi, bu
an'analarda ham aks etadi. Olimlarning fikriga ko'ra, Oltin O'rda madaniyati
mustaqil bo'lmagan va davlatning butun davri mobaynida turg'unlik holatida
bo'lgan, faqat boshqa madaniyatlar kiritgan tayyor shakllardan foydalangan, lekin
o'zlarini o'ylab topmagan. O'rda harbiy va savdo davlati edi. Bu savdo, soliq yig'ish
va hududlarni tortib olish bilan bir qatorda iqtisodiyotning asosi edi. Oltin O'rda
xonlari mo'ynali kiyimlar, taqinchoqlar, charm, yog'och, don, baliq va hatto zaytun
moyi bilan savdo qilgan. Evropa, Hindiston va Xitoyga savdo yo'llari shtat hududi
orqali o'tdi.
Mo'g'ullarning faqat ko'chmanchi va chorvador sifatida hukm qilishlari
o'tmishga aylanishi kerak. Oltin O'rdaning keng hududlari oqilona boshqaruvni
talab qildi. Mo'g'ullar imperiyasining markazi Qoraqorumdan yakuniy
izolyatsiyadan so'ng, Oltin O'rda ikkita qanotga bo'linadi: g'arbiy va sharqiy va har
birining o'z poytaxti bor - birinchi Saroyda, ikkinchisida – O'rda – Bozor. Umuman
olganda, arxeologlarning fikriga ko'ra, Oltin O'rda shaharlari soni 150 taga etgan!
15
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия М. Сочинения Том 1. 1963 . -C. 69 .
14

1254-yildan keyin shtatning siyosiy va iqtisodiy markazi butunlay Sarayga
o'tadi (zamonaviy Astraxan yaqinida joylashgan), uning aholisi gullab –
yashnayotgan paytda 75 ming kishiga yetdi – bu o'rta asrlar me'yorlariga ko'ra
etarli. Katta shahar ... Bu erda tangalar zarb qilish yo'lga qo'yilmoqda, kulolchilik,
zargarlik buyumlari, shisha puflash hunarmandchiligi, shuningdek, eritish va
metallni qayta ishlash rivojlanmoqda. Shaharda kanalizatsiya va suv ta'minoti
o'rnatildi. Saray ko'p millatli shahar edi - bu erda mo'g'ullar, ruslar, tatarlar, alanlar,
bolgarlar, Vizantiya va boshqa xalqlar tinch yashagan. O'rda islomiy davlat
bo'lgani uchun boshqa dinlarga toqat qildi. 1261-yilda Sarayda rus pravoslav
cherkovining yeparxiyasi paydo bo'ldi, keyinchalik katolik episkopi. Oltin O'rda
shaharlari asta –sekin karvon savdosining yirik markazlariga aylanmoqda. Bu erda
siz hamma narsani topishingiz mumkin – ipak va ziravorlardan tortib qurol
va qimmatbaho toshlar ... Shtat o'z savdo zonasini faol rivojlantirmoqda: O'rda
shaharlaridan karvon yo'llari Evropaga ham, Rossiyaga ham, Hindiston va Xitoyga
ham olib boradi. 16
XIII asrning boshlariga kelib, adabiyotda "Yasa" ("Chingizxon Yasi",
"Buyuk Yasa") nomi bilan mashhur bo'lgan davlat va ijtimoiy tuzumning turli
masalalari bo'yicha Chingizxon ko'rsatmalari qayd etilgan. Bu XIII asrda mo'g'ul
huquqining yagona yozma manbasi edi. Bu ko'rsatmalarning tabiati
Chingizxonning despotik kuchini yaqqol ko'rsatib turibdi. Bizgacha etib kelgan
Yasaning 36 parchasidan 13 tasi haqida gapiradi o'lim jazosi ... "Yasa" maxsus
qurultoy etib saylanmasdan o'zini xon deb atashga jur'at etgan har bir kishini o'lim
bilan tahdid qildi. O'lim qasddan aldanib qoladiganlarni, tijorat ishlarida uch marta
bankrot bo'lishni, asirning irodasiga qarshi mahbusga yordam berishni, qochgan
qulni egasiga bermaslikni, boshqasiga yordam berishdan bosh tortganlarni
qo'rqitdi. jangda, kim unga ishonib topshirilgan lavozimni ixtiyoriy ravishda tark
etar edi, vatanga xiyonat, o'g'irlik, yolg'on guvohlik yoki oqsoqollarga hurmatsizlik
uchun hukm qilsa, "Yasa" da o'sha paytdagi mo'g'ullarning shamanistik
g'oyalarining muhim izlari bor. Harbiy intizom oxirgi o'rinda emas edi: "Mabodo
16
Кудратуллаев Х. Бабур Армон. Восток. Т. 2009 . -C. 367 .
15

safga qaytmagan va o'z o'rnini egallamaydiganlarning yelkasidan bosh tort". Sud
ma'muriy hokimiyatning ustuvor vazifasi edi.
Chingizxon Yasosidan tashqari, asosan fuqarolik munosabatlarini
(merosxo'rlik, oilaviy huquq) tartibga soluvchi odat huquqi keng qo'llanilgan.
Kelgusida feodal huquqiga o'tish, aratlarning qonuniy ravishda qullikka aylanishi
sodir bo'ladi: agar arat o'z-o'zidan adashib ketsa, uni o'limga topshiring "Esur-
Temur (XIV-XV asrlar). Oltin O'rda qonuni haqida hikoya qiluvchi asosiy asar -
"Yashirin afsona".
Shunday qilib, Jochi avlodlari Osiyo va Evropaning deyarli yarmini –
Irtishdan Dunaygacha va Qora va Kaspiy dengizlaridan tortib "zulmatlar
mamlakati" gacha bo'lgan ulkan hududga egalik qilishgan. Chingizxon avlodlari
yaratgan mo'g'ul mulklarining hech biri Oltin O'rda hududining kengligi yoki aholi
soni bo'yicha tenglasha olmadi. Mo'g'ullar bosib olgan xalqlar haqida gapirganda,
boshqa xalqlar qatorida mo'g'ullar ham bosib olgan tatarlarga to'xtalib o'tish kerak.
Tarix fanida ko'pincha tatar va mo'g'ul o'rtasida tenglik o'rnatiladi, u tatarlarning
fathi va tatar bo'yinturug'i haqida gapiradi, tatarlarni mo'g'ullardan farq qilmaydi.
Bu orada turkiy tilda so'zlashuvchi tatar qabilalari tili turkiy bo'lmagan
mo'g'ullardan farq qilar edi. Balki, bir paytlar mo'g'ullar va tatarlar o'rtasida
o'xshashlik bo'lganida, tilga yaqinlik bor edi, lekin XIII asr boshlariga kelib.
qoldiqlari juda oz. "Yashirin afsonada" tatarlar mo'g'ul qabilalarining murosasiz
dushmanlari sifatida qaraladi. Mo'g'ul va tatar qabilalari o'rtasidagi bu kurash
"maxfiy afsona" da ham, Rashid ad-din "Solnomalar to'plami" da ham batafsil
tasvirlangan. Faqat XII asrning oxiriga kelib. mo'g'ullar ustunlikka erishishga
muvaffaq bo'lishdi. Serfika quliga yoki mo'g'ul feodallarining oddiy jangchisiga
aylangan tatar qabilalari qashshoqligi bilan mo'g'ullardan farq qilar edi. Oltin O'rda
tashkil etilgach, mo'g'ullar bosib olgan Polovtsiyani tatarlar deb atay boshladilar.
Keyinchalik "tatarlar" atamasi mo'g'ullar tomonidan qul bo'lgan barcha turkiy
qabilalarga tayinlandi: Polovtsi, Bulgarlar, Burtazalar, Mazarlar va Tatarlarning
o'zlari. Oltin O'rda tashkil etilgach, Jochi ulusi merosxo'rlar mulkida Jo'chining 14
o'g'liga bo'lingan. Millat boshida turgan aka -uka Batularning har biri o'zini
16

ulusining hukmdori deb hisoblar va o'z ustidan hech qanday kuch tan olmas edi.
Shunday qilib, keyinroq, davlat yangi davlat uyushmalariga parchalana
boshlagach, sodir bo'ldi, lekin Oltin O'rda mavjud bo'lgan birinchi davrda hali ham
butun Juchiev ulusining shartli birligi mavjud edi. Shunga qaramay, ularning har
biri xon foydasiga ma'lum vazifani bajarib, unga xizmat qilgan. 17
Batu vafotidan keyin Berke taxtga nomzod qilib ko'rsatildi. Xan Berke
hukmronligi davrida, birinchi navbatda, Rossiyaning barcha soliqqa tortiladigan
aholisini va boshqa uluslarni ro'yxatga olish (1257-1259), ikkinchidan,
mo'g'ullarga bo'ysunuvchi har bir ulusda mo'g'ullarning doimiy harbiy-siyosiy
tashkilotini tuzish. ustalar, yuzboshilar, mingboshilar va temniklar timsolida.
A.N.Nanosov Rossiyada Baskakov institutining paydo bo'lishini o'sha davrga
bog'laydi. Djuchiy ulusining buyuk xonlardan mustaqilligini qonuniy ro'yxatga
olish xon nomi yozilgan o'z tangani zarb qilish edi. Ammo Oltin O'rdaning
mustaqil davlatga aylanishi nafaqat tangalar zarb qilishda namoyon bo'ldi. 1267-
yilda. Mengu-Temur xonlarning birinchi bo'lib rus ruhoniylariga yorliq berdi, u
metropoliteni bir qancha vazifalardan ozod qildi va rus cherkovi bilan Oltin O'rda
xonlari o'rtasidagi munosabatlarni o'rnatdi. Shuningdek, Buyuk Gertsog Yaroslav
Yaroslavich nomidagi nemis savdogarlari uchun Riga xalqining Novgorod erlari
orqali Oltin O'rda orqali to'siqsiz o'tishiga "yo'l" ochilganligi haqidagi xon yorlig'i
saqlanib qolgan.
17
Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Ленинград, 1934 . -C. 469 .
17

II BOB O`zbekxon va Jonibek davrida Oltin O`rda xonligining siyosiy
va ma`muriy boshqaruvidagi o`zgarishlar
2.1 O`zbekxonning mamlakat tarixida tutgan o`rni va boshqaruv tizimidagi
faoliyati
Ulus Jochi XIII asrning birinchi yarmida, O'zbek Xoni va uning o'g'li
Jonibek davrida gullab -yashnagan. O'zbek qayta tiklandi yangi poytaxt – Saray al-
Jidid, savdoning rivojlanishiga ko'maklashdi va islomni faol ravishda tarqatdi, o'jar
amirlarga – viloyat gubernatorlari va lashkarboshilarga qarshi qasos olishni rad
etmadi. Shuni ta'kidlash joizki, aholining aksariyati islomni qabul qilishga majbur
emas edi, bu asosan yuqori martabali amaldorlarga tegishli edi. U o'sha paytda
Oltin O'rda bo'ysungan rus knyazliklarini juda qattiq nazorat qilgan – shaxsiy
yilnomalar kodeksiga ko'ra, O'rda hukmronligi davrida to'qqizta rus knyazlari
o'ldirilgan. Shunday qilib, knyazlarning odati, qaror qabul qilish uchun xon
qarorgohiga chaqirilib, uning ostida yanada mustahkamroq joy topildi.
Xon O'zbek o'sha paytdagi eng qudratli davlatlar bilan diplomatik aloqalarni
rivojlantirishni davom ettirdi, shu jumladan, monarxlarning an'anaviy usuli –
oilaviy rishtalarni o'rnatish. U Vizantiya imperatorining qiziga uylandi, o'z qizini
Moskva knyazi Yuriy Danilovichga, jiyanini esa Misr sultoniga uylantirdi.O'sha
paytda Oltin O'rda hududida nafaqat Mo'g'ul imperiyasi jangchilarining avlodlari,
balki zabt etilgan xalqlarning vakillari – bolgarlar, polovtsiyaliklar, ruslar,
shuningdek Kavkaz, yunonlar va boshqalar yashagan. 18

Agar Mo'g'ullar imperiyasi va Oltin O'rda shakllanishining boshlanishi
asosan agressiv yo'l bilan boshlangan bo'lsa, bu davrga kelib Ulus Jochi deyarli
butunlay o'tirgan davlatga aylanib, o'z ta'sirini Evropaning katta qismiga tarqatdi.
Materikning Osiyo qismlari. Tinch hunarmandchilik va san'at, savdo-sotiq, ilm-fan
va ilohiyotning rivojlanishi, yaxshi ishlaydigan byurokratik apparat
davlatchilikning bir tomoni edi, xonlar va ularga bo'ysungan amirlarning
qo'shinlari esa boshqa muhim edi. Bundan tashqari, jangovar Chingizidlar va
18
Kубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. Учебный план. Т. 1956 . -C. 189 .
18

zodagonlar elitasi vaqti-vaqti bilan bir-biri bilan to'qnashib, ittifoq va fitna
uyushtirdilar. Qolaversa, bosib olingan erlarni saqlab qolish va qo'shnilarning
hurmatini saqlab qolish uchun doimiy ravishda harbiy kuch ko'rsatib turish kerak
edi.
Oltin O'rda hukmron elitasi asosan mo'g'ullar va qisman qipchoqlardan
iborat edi, garchi ba'zi davrlarda odamlarni Arab davlatlari va Eron. Oliy
hukmdorlar – xonlarga kelsak, bu unvon egalari yoki unga da'vogarlarning deyarli
hammasi ham Chingizidlar oilasiga mansub edilar (Chingizxon avlodlari), yoki
nikoh orqali bu juda keng urug 'bilan bog'lanishgan. Odatlarga ko'ra, faqat
Chingizxon avlodlari xon bo'lishi mumkin edi, lekin shuhratparast va qudratli
19

amirlar va temniklar (generalga yaqin bo'lgan harbiy rahbarlar) va keyin o'z taxtiga
o'tirish uchun taxtga o'tirishga intilishardi. va uning nomidan hukmronlik qiling.
Biroq, 1359-yilda Batu Xonning to'g'ridan-to'g'ri avlodlaridan biri Berdibek
o'ldirilgandan so'ng, olti oy davomida raqib kuchlarning bahslari va janjallaridan
foydalanib, o'zini Kulpa ismli firibgar, marhum Xonning ukasi deb ko'rsatib,
hokimiyatni qo'lga olishga muvaffaq bo'ldi. . U fosh qilindi (ammo, buzg'unchilar
hokimiyatga ham qiziqish bildirishdi, masalan, kuyov va marhum Berdibekning
birinchi maslahatchisi Temnik Mamay) va o'g'illari bilan birga o'ldirishdi-shekilli,
potentsial abituriyentlarni chetlab o'tish uchun.
Janibek davrida Ulus Jochidan ajralib chiqqan Ulus Shiban (G'arbiy
Qozog'iston va Sibir) Saray al-Jididda o'z mavqeini o'rnatishga harakat qildi. Oltin
O'rda xonlarining sharqiy johidlari (Jochi avlodlari) orasidan uzoqroq qarindoshlari
bu bilan faol shug'ullanishgan. Buning natijasi rus yilnomalarida Buyuk
Zamyatney deb nomlangan tartibsizliklar davri edi. 19

Xonlar va da'vogarlar bir-birining o'rnini 1380-yilgacha, Xon To'xtamish
hokimiyatga kelguncha almashtirdilar. To'xtamish taxtiga o'tirishi bilan tartibsizlik
to'xtadi va hokimiyat mustahkamlandi. 1382-yilda u yana Moskvaga bordi va
o'lpon to'lashni davom ettirdi. Ammo, jangovar tayyorroq bo'lgan Tamerlane
armiyasi bilan olib borilgan urushlar, oxir-oqibat, O'rdaning oldingi qudratiga
putur etkazdi va uzoq vaqt davomida tajovuzkor yurish qilish istagini susaytirdi.
Keyingi asrda Oltin O'rda asta-sekin bo'laklarga bo'lina boshladi. Shunday qilib,
uning chegaralarida birin-ketin Sibir, O'zbek, Astraxan, Qrim, Qozon xonliklari va
Nog'oy O'rda paydo bo'ldi. Oltin O'rdaning jazolash harakatlarini amalga
oshirishga bo'lgan zaiflashuv urinishlari Ivan III tomonidan bostirildi.
Mashhur "Ugra ustida turish" (1480) keng ko'lamli jangga aylanmadi, lekin
oxir-oqibat oxirgi O'rda xoni Axmatni sindirdi. O'shandan beri Oltin O'rda rasman
o'z faoliyatini to'xtatdi. Go'yo buyuk xonlarning rasmiy qarorgohi Qoraqorum
bilan raqobatlashayotganday, Batu Oltin O'rda yangi davlatining poytaxti Volga
shahridagi Saray shahrini qurishni boshladi. Lar bor geografik tavsiflar Oltin O'rda,
19
М. Иванин. Два великих полководца: Чингисхан и Амир Темур. Наука. Т. 1994 . -C. 215 .
20

XIV-XV asrlardagi arab yozuvchilari tomonidan tuzilgan; XIV asrda tuzilgan
Mo'g'uliston davlatlarining Xitoy xaritasi ham saqlanib qolgan, ammo baribir Oltin
O'rdaning davlat chegaralari to'g'risidagi ma'lumotlar etarli emas.
XIV asrga oid mavjud materiallar asosida. Oltin O'rda hududi bu davr uchun
faqat jami aniqlanishi mumkin. Kichik o'zgarishlar bilan bir xil chegaralar 13
uchun qabul qilinishi mumkin. XIV-XV asr arab geograflari djuchievlar ulusining
taxminiy davlat chegarasini o'zbek tilida quyidagicha ko'rsatib bering: Uning
shohligi shimoli-sharqda joylashgan va Qora dengizdan Irtishgacha uzunligi 800
Farsaxga, kengligi Derbentado Bulg'ardan 600 Farsaxgacha cho'zilgan. 1331-
yildagi Xitoy xaritasiga ko'ra, o'zbek millati tarkibiga quyidagilar kiradi: hozirgi
Qozog'istonning Jend, Barchakend, Sayram va Xorazm shaharlari, Volga viloyati,
Bolgariya, Rossiya, Qrim-Solxat shahri, Shimoliy Kavkaz Alanlar va cherkeslar
yashaydi. 1357-yili Jonibekning o‘ldirilishi bilan yana ichki ziddiyatlar yuzaga
chiqadi. 1380-yilgacha yigirma besh marta xon almashadi. 20

XIV asrning 60-yillarida Xorazmda Oltin O‘rdaga bo‘ysunmaslik mayllari
kuchayadi. Polsha va Litva Dnepr daryosi havzasini bosib oladi. Hojitarxon
(Astraxan) xonligi tashkil topadi. Faqat To‘xtamish davriga (1380-1395) kelib
isyonlar to‘xtaydi. 1382-yili u Moskvani egallab, unga o‘t qo‘ygan. To‘xtamish
sohibqiron Amir Temurga xiyonat qilib, hukmdorning olis yurtlardaligidan
foydalanib, bir necha bor Movarounnahr hududiga ham bostirib kiradi va qochib
qoladi. Bunga javoban sohibqiron Amir Temur 1389, 1391, 1395-1396 yillarda. 21
To‘xtamishga qarshi yurish qilib, Oltin O‘rdaga jiddiy zarbalar beradi.
To‘xtamish vafotidan keyin Oltin O‘rdada hokimiyat amalda g‘ayratli “saroy
boshqaruvchisi” Edigey qo‘liga o‘tadi. Ammo 1419-yili Edigey vafot etgach,
o‘zaro taxt talashishlar tufayli bu davlat asta-sekin parchalanib ketgan. XV asrning
20-yillarida Sibir xonligi, 40-yilda No‘g‘ay O‘rda, 1438-yili Qozon xonligi tashkil
topadi. 1480-yili Oltin O‘rda xoni Ahmad Rusni bo‘ysundirishga urinib, bunga
erisholmaydi. 1502-yili Qrim xoni Mengli Garoy Oltin O‘rdani batamom tor-mor
qiladi. Ko‘pgina tarixiy manbalarda Oltin O‘rda mo‘g‘ul davlati deyilgan.
20
Ахмедов Б. Уроки истории. Учитель. Т. 1994 . -C. 89 .
21
Kубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. Учебный план. Т. 1956 . -C. 97 .
21

Aslida esa bu davlat boshqaruvi va lashkarining o‘zagini qarluq, qipchoq va
o‘g‘uz lahjalarida so‘zlashuvchi turkiy qabilalar tashkil etgan. Xorazmliklar
saroydagi turli vazifalarda va viloyatlar boshqaruvida faol ishtirok etganlar. Bu
davrda Oltin O‘rdada adabiy til turkiy tilning Chig‘atoy lahjasi edi. Rasmiy
yozishmalarning katta qismi ana shu tilda uyg‘ur imlosida bitilgan. Oltin O‘rda
xonlari ham asosan shu tilda so‘zlashganlar. Mashhur arab sayyohi Ibn Battuta o‘z
xotiralarida O‘zbekxon (1290-1312) va Movarounnahr hukmdori Tarmashirin
(1326-1334) turkiy tilda so‘zlaganlarini yozib qoldirgan. U Azaq (Azov) shahri
hokimi, amir Muhammad hoji Al-Xorazmiy bilan ham uchrashgan.
Oltin O‘rda aholisining islom dinini qabul qilishida O‘rta Osiyolik tasavvuf
shayxlarining roli katta bo‘lgan. Mashhur tasavvuf shayxi Zangi Ota o‘zining
shogirdi Said Otani shu maqsadda Oltin O‘rdaga jo‘natgan. O‘zbekxon uning
tashviqi bilan islom dinini qabul qilgan va bu din asoslarini qattiqqo‘llik bilan joriy
etgan. Bu harakatga qarshilik qilgan shahzoda va beklar qatl qilingan. Mirzo
Ulug‘bekning “Tarixi arba’ ulus” (“To‘rt ulus tarixi”) kitobida quyidagilarni
o‘qiymiz: “Sulton Muhammad O‘zbekxon o‘zining el-ulusi bilan ilohiy saodat va
fazilatga yetishgach, hazrati Sayid Otaning g‘ayb ishorati va Ollohning inoyati
bilan ularning barchasini Movarounnahr diyori sari olib keldi. Hazrati Sayid Otaga
(unga Ollohning rahmati va rizoligi bo‘lsin) quloq solishdan bo‘yin tovlaganlar bu
saodatdan bebahra holda u yerda (Dashti Qipchoqda) qoldilar va “qalmoq” degan
nomga mansub bo‘ldilarki, buning ma’nosi “qolgan” demakdir. Hazrati Sayid Ota
(unga Ollohning rahmati va rizoligi bo‘lsin) hamda Sulton Muhammad O‘zbekxon
bilan hamrohlikda Movarounnahrga kelgan kishilardan: “Bu kelgan kim?” deb
so‘rardilar. Ularning sardori va podshohi O‘zbekxon bo‘lgani uchun ularni
“o‘zbek” deb atadilar. Shu sababdan o‘sha zamondan boshlab Movarounnahrga
kelgan kishilar “o‘zbek” deb atala boshlandi. Dashti Qipchoqda qolib ketgan
kishilar esa “qalmoq” bo‘ldilar”. Bu davrda Markaziy Osiyoda yashagan aholi
qabilalar nomi bilan ham, umuman “turk” degan nom bilan ham atalgan.
XVI asr boshlarida Shayboniyxon boshchiligidagi qavmlarning
Movarounnahrga kirib kelishi bilan mahalliy aholi tarkibida “o‘zbek”larning
22

nufuzi yanada ortgan va asta-sekin bu nom turkiy aholining umumiy nomiga
aylangan. Taniqli rus olimi, turkiy xalqlar tarixi bo‘yicha yirik mutaxassis Lev
Gumilyov shunday yozadi: “Oltin O‘rdada ham etnogenez jarayonlari borardi.
Jo‘chi ulusining 20 ming mo‘g‘ul aholisi uch o‘rdaga yoyilib ketdi: Botuxon
avlodlari tomonidan boshqarilayotgan Volga bo‘yidagi Katta yoki Oltin O‘rdaga;
Botuxonning akasi O‘rda Ichenga berilgan Irtish daryosi bo‘yidagi Oq O‘rdaga;
Orol dengizidan Tyumenga qadar hududda ko‘chib yurgan Shaybanxonning Ko‘k
O‘rdasiga. Bunday tarqoqlikdan keyin tez orada dezintegratsiya holati ro‘y berdi.
XIV asr boshlariga kelib mo‘g‘ullar qipchoqlar bilan shu darajada aralashib
ketdilarki, ulardan farqlanmay qoldilar”. Aslida bu jarayon ancha ilgari boshlangan
edi. X-XII asrlarda Mo‘g‘uliston pasttekisligida yashagan aholining to‘rtdan uch
qismini turkiy qabilalar tashkil etgan. Qiyot, qo‘ng‘irot, nayman, barlos, mang‘it
singari urug‘lar katta nufuzga ega bo‘lgan. Qozoq olimlarining fikricha,
Chingizxon ham turkiylashgan mo‘g‘ul edi. U ham, o‘g‘illari ham asosan turkiy
tilda so‘zlaganlar. Chingizxonning onasi va katta xotini esa qo‘ng‘irot urug‘idan
bo‘lgan. An’anaga ko‘ra, o‘g‘illarining ham katta bekalari shu urug‘dan tanlangan.
Botuxon yurishidan keyin u bilan birga borgan turkiy qabilalar Dashti Qipchoqdagi
yaylovlardan makon topdilar va mahalliy qipchoq qabilalari bilan qo‘shilib
ketdilar. Saroydagi ish yurituvchilar, mirzalar, lashkarboshilarning asosiy qismi
turkiylardan bo‘lgan. Bu esa turkiy tilni keng muomala tiliga aylantirgan. Taniqli
rus tarixchisi A.P.Grigorev bu haqda shunday yozadi: “O‘sha paytda ( XIII-XIV
a.) Oltin O‘rdada so‘zlashuv va yozuv tili bo‘lgan qipchoq, ya’ni turkiy tilni
katolik missioner monaxlar yaxshi bilishardi... Ma’lumki, 1221-yildayoq
dominikan monaxlari Dashti Qipchoqda faol ish olib borardilar, 1228-yilda esa bu
yerda o‘zlarining yepiskopliklarini qurgan edilar. Mahalliy turkiy tilli aholi bilan
bevosita muomala monax-missionerlardan turkiy tilni bilishni taqozo etardi.
Oltin O‘rdada katolik missioner monaxlar tomonidan mashhur “Kodeks
kumanikus” - lotin-fors-qipchoq tillari lug‘ati tuzilgan edi. 1303-yilda bitilgan bu
asar keyinroq Venetsiyada topildi”. Bu fikrga biroz aniqlik kiritish lozim bo‘ladi.
Garchi, o‘sha paytda so‘zlashuvda qipchoq lahjasi qo‘llangan bo‘lsa-da, rasmiy
23

yozishmalar va adabiy matnlarda Chig‘atoy lahjasi, ya’ni eski o‘zbek tili
qo‘llangan. Bunga talaygina misollar bor. Oltin O‘rdada yashab, ijod etgan Qutb
Xorazmiy Nizomiyning “Xusrav va Shirin” dostonini fors tilidan tarjima qilib,
O‘zbekxonning o‘g‘li Tinibekka bag‘ishlaydi. Boshqa bir Xorazmiyning
“Muhabbatnoma” dostoni esa Oltin O‘rda xoni Jonibekning yaqin odamlaridan
Muhammad Xo‘jabekning taklifi bilan 1353-yili yozilgan.
24

2.2 Oltin O`rda xonligining madaniy hayoti
Oltin O‘rda madaniy muhiti o‘ziga xos tarzda rivojlanib bordi. Bu davlat
hududidagi madaniy hayotda, xususan, yashash tarzida, diniy e’tiqodda,
arxitekturada o‘troqlashgan turkiy qavmlarning ta’siri katta bo‘ldi. O‘zbekxon
davrida Oltin O‘rda jamiyatining yuqori tabaqasi islom dinini rasmiy qabul qildi.
YUqori tabaqaning ko‘zga ko‘ringan vakillarini islom diniga jalb qilish ishlariga
Oltin O‘rda xonlaridan Berkaxon birinchi bo‘lib asos soldi. Berkaxon tomonidan
islom dinining qabul qilinishini XIV asrda yashagan mashhur arab tarixchisi ibn
Xaldun quyidagicha tasvirlaydi: “U (Berka) islom dinini SHamsiddin
Elbaxarziydan qabul qildi. Elbaxarziy esa Najmiddin Kubroning muxlislaridan
bo‘lgan shogird edi...Buxoroda istiqomat qilib turgan Elbaxarziy islom dinini
qabul qilish to‘g‘risida Berkaga taklifnoma yubordi. U (Berka) islom dinini qabul
qildi va: “Mening qo‘l ostimdagi boshqa erlarda ham diniy targ‘ibot ishlarini
bemalol olib borishingizga to‘la huquq beraman”, deb Elbaxarziy nomiga yorliq
jo‘natdi. Ammo u (Elbaxarziy) bundan bosh tortdi. 22
Berka Elbaxarziy bilan uchrashish uchun yo‘lga chiqadi. Lekin Elbaxarziy
o‘zining yaqin odamlari iltimos qilmagunlaricha Berka uning huzuriga kirishiga
ruxat etmadi. Elbaxarziyning yaqin odamlari Berka kirishiga ruxsat olib berdilar. U
Elbaxarziy huzuriga kirgach, islom diniga kertirgan iymonini yana takrorladi va
shundan keyin shayx islom dinini oshkora targ‘ib qilishni unga yukladi. Garchi bu
davrdagi adabiyot – turkiy adabiyot, til – turkiy til deb yuritilsa xam, turkiy tilli
xalqlar orasida alohida mavqe tutgan har bir o‘zbek kitobxoniga Oltin O‘rda
adabiy muhitida yaratilgan asarlar juda yaqin. Shu o‘rinda o‘zbek mumtoz
adabiyotini va o‘zbek adabiy tilini davrlashtirish masalasiga e’tibor qaratish
zaruratini aytib o‘tmoqchimiz. Oltin O‘rda o‘zbek adabiyoti rivojida alohida
bosqichni paydo qildi. Bu davr adabiyoti o‘zidan oldingi va keyingi davr
22
Kубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. Учебный план. Т. 1956 . -C. 179 .
25

$adabiyotini aslo takrorlamagan, aksincha , o‘z qiyofasiga, mavqeiga ega bo‘lgan adabiyotdir. Oltin O‘rda davlatidagi ijtimoiy, siyosiy hayot madaniy hayotning tubdan yangilanishiga, o‘ziga xoslik kasb etishiga xizmat qildi. O‘rta Osiyodagi madaniy va adabiy hayot Oltin O‘rdaga ko‘chdi. Bu ko‘chish tarix oqimining tabiiy samarasi bo‘lgan edi. SHu bois “Oltin O‘rda adabiyoti” degan terminni ishlatish, Oltin O‘rdada va Misr mamluklar davlatida yaratilgan adabiy jarayonga nisbatan shu termidan istifoda etish maqsadga muvofiqdir. Oltin O‘rda adabiy muhiti shunisi bilan diqqatga sazovorki, birinchidan, o‘zbek adabiyotiga yangi janr – noma janri kirib keldi; ikkinchidan, musulmon madaniyatini va islom dinini yoyish uchun o‘zbek tilida birinchi marta payg‘ambarlar tarixiga oid asarlar yaratildi. Nosiruddin Burxoniddin Rabg‘uziyning “Qisasi Rabg‘uziy” (710\1310 yil), Mahmud ibn Ali as-Saroyining “Nahjul – farodis” (“Jannatlarga ochiq yo‘l”, 761/1361 yil) asarlari buning yorqin namunasidir. “Qisasi Rabg‘uziy” singari “Qisas ul-anbiyo”larning o‘zbek tilidagi ko‘plab nusxalari bugungi kunda Turkiya muzeylarida , kutubxonalarida saqlanmoqda. Bu asarlarning ko‘p qismi Oltin O‘rda davlati hukm surgan davrda yaratilgan. 23 Mazkur “Qisas ul-anbiyo”larning aksariyati forschadan qilingan tarjimalardir. Turk olimi Ismat Jamilo‘g‘li “XIV asrga oid bir “Qisas ul-anbiyo” nusxasi ustida sintaktik tadqiqot” (Anqara, 1994) nomli asarida ana shu kitoblarning qo‘lyozma nusxalari to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlarni bergan. Ikkinchidan, Oltin O‘rda davlatidagi madaniy-adabiy hayotning takomili natijasida o‘zbek adabiyotiga yangi janr – noma janri kirib keldi. Xorazmiyning birinchi marta o‘zbek tilida yaratilgan “Muhabbatnoma” (1353) asari buning dalilidir. Uchinchidan, Oltin O‘rdadagi adabiy muhitning e’tiborga molik jihatlaridan yana biri tarjimachilikka alohida e’tibor berilganidir. Turli tillardan o‘zbek tiliga nodir asarlarning tarjima qilinishi bevosita va bilvosita CHingizxon hamda uning farzandlari olib borgan siyosat, erli aholiga bo‘lgan ehtirom samarasidir. Chingiziy hukmdorlar farmonlarini turkiy tilda e’lon 23 Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. Учебный план. Т. 1956 . -C. 231 . 26$

qilganlari, eski uyg‘ur-turkyozuvi asosida mo‘g‘ul yozuvini yaratib, mo‘g‘ul
davlatida yangicha madaniy taraqqiyotga asos solganlari buning yana bir dalilidir.
Chingizxon avlodlarining muruvvatpeshaligi va erli aholiga xayrixoh
munosabatlarini Oltin O‘rda xonlari davom ettirdilar.
Oltin O‘rdada o‘zbek tilida yaratilgan har bir asarning yuzaga kelishida
biron hukmdorning ta’siri bor. Qutbning “Husrav va Shirin”i tarjimasi shahzoda
Tinibekka bag‘ishlangan. “Muhabbatnoma” aynan o‘zbek tilida Muhammad
Xo‘jabekning homiyligi va taklifi bilan, “Qisasi Rabg‘uziy” Xorazm beklaridan
To‘qbug‘abekning iltimosi bilan yozilgan va h. Bulardan tashqari , til jihatdan
“Qisasi Rabg‘uziy”ga yaqin bo‘lgan “Tafsir” va “Siroj ul-qulub” asarlari ham
Oltin O‘rdada yaratildi. Albatta, Oltin O‘rda abadiy davlat bo‘lib qola olmadi. 24
Shahzodalar o‘rtasidagi mulkparastlik hukmronlikka intilish Oltin O‘rdani
ichdan emira boshladi. Oltin O‘rda, Tovka Temur va Shaybon sulolalari o‘rtasidagi
ixtiloflar XIV asrning 60-yillarida kuchaydi. Aslida tanazzul alomatlari Oltin
O‘rda ikkiga – Ko‘k O‘rda va Oq O‘rdaga bo‘linib ketgan paytda boshlangan edi.
Ayniqsa Jonibek davrida (1340-1357) tanazzul tezlashdi. Oltin O‘rda davlatining
tanazzuliga yana bir sabab – Oltin O‘rdadagi iqtisodiy buhronlar, ishlab
chiqaruvchi kuchlar izdan chiqib borayotgani, hunmarmandlarning va boshqa
tabaqa aholining katta qismi qashshoqlashuvi , faqat mahalliy bozorlar bilan
chegaralanib qolingani edi. 25
Shubhasiz, iqtisodiy va siyosiy zaiflashuv Oltin
O‘rdaning adabiy hayotiga ham ta’sir ko‘rsatdi. Oltin O‘rda adabiy hayoti iqtisodiy
va siyosiy buhronlarga aralashib, tanazzulga yuz tutmasligi uchun vaziyatni ham,
makonni ham o‘zgartirishiga to‘g‘ri keldi. Adabiy hayot tamomila o‘zga yurtga –
Misrga ko‘chdi. Bu adabiyot ravnaqi uchun Misrda barpo etilgan turkiy qavmlar
davlati asos bo‘ldi. Mamluklar davlatining qisqacha tarixi. Bu davlatdagi ijtimoiy-
siyosiy va madaniy hayot. Tarixda Mamluklar davlati deb nom olgan bu davlat
hukmdori Iziddin Oybeg nomi bilan bog‘liq bo‘lib, 1250-yili tashkil topgan.
Mamluk – qul deganidir.
24
Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Издательство Академии Наук. Том И.М. 1952 . -C. 213 .
25
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия М. Сочинения Том 1. 1963 . -C. 345 .
27

Bu davlatning tashkil topishida Misrga sotilgan sobiq qullardan qipchoqlar,
cherkaslar, gruzinlar muhim rol o‘ynadi. Misr podshohi as-Solih Ayub vafot
etgandan keyin, to uning o‘g‘li Turon shoh taxtga kelgunga qadar podshoh
Ayubning askarlari Misrga salib yurishlari qilgan Lyudovik 1Xning askarlarini tor-
mor qilib, uni asirga oldilar. Ayubning lashkarlari mamluklardan iborat edi. SHu
tariqa mamluklar Misrda mavqeini mustahkamlar oldilar. Oradan to‘rt hafta
o‘tgach, Ayubning o‘rniga taxtga o‘tirgan Turon shoh mamluklar tomonidan
o‘lririldi. Mamluklar davlatiga Ayubning bevasi Shojar ad-dur o‘tirdi. Oradan bir
necha oy o‘tgach, Mamluklar davlati taxtiga Iziddin Oybeg o‘tirdi.
Mamluklar davlati 1250-yildan XVI asrning boshlarigacha. 1516-1517
yillargacha Misr va Suriyada hukmronlik qildi. Mamluklarning birinchi hukmdori
Iziddin Oybeg ham asli qipchoq qavmidan edi. Qipchoqlarning mavqei Misrda
baland bo‘lgani uchun hokimiyatni ular boshqardi. Taxminan 1260-yillargacha
Mamluklar davlatida parokandalik bo‘lib turdi. 1260-yili Rukniddin Boybars
taxtga o‘tirib, o‘zini Misr sultoni deb e’lon qildi. U kelib chiqishi bo‘yicha
Xorazmdan. Bu hukmdor taxtga o‘tirgach, Misrning Oltin O‘rda bilan aloqalari
jonlandi, tarixiy asarlar yaratish yo‘lga qo‘yildi. Turkiy sulolalar va xalqlari haqida
tarixiy-geografik ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan qomuslar yaratildi. 26
Misrda sulton Boybarsning tarjimai holiga bag‘ishlangan tarixiy asar yozildi.
Bu asarni Boybarsning kotibi Abdu Zohir yozdi. Asarda Oltin O‘rda bilan
munosabatlar to‘g‘risida ma’lumotlar keltiriladi , Qrimdan Volgaga qadar qisqacha
yo‘l ko‘rsatkich beriladi, Qrim aholisi haqida etnografik, diniy ma’lumotlar
keltiriladi. Bu paytda Dashti Qipchoqdan kelgan ko‘p aholi yashardi. Boybars
mamluklar davlatini mustahkamladi, har bir shaharda doimiy armiyasini tashkil
qildi. Davlat ichida tartib-qoidani mustahkam qildi. Saroydagi o‘zaro nizolarga
tamomila barham berdi. Mamluklar davlati shu qadar gullab-yashnadiki,
Boybarsgacha ham. undan keyin ham bu darajada rivojlanmagan edi. Mamluklar
davlatiga dunyoning hamma tomonidan savdogarlar keladigan bo‘ldiyu Daryolarga
ko‘priklar, har bir shaharda masjidlar barpo qilindi. Boybars Sharqdagi hamma
26
Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Ленинград, 1934 . -C. 456 .
28

arab erlarining, Saljuqlar va O‘rta Osiyo, Armanistonning o‘lkalarining hukmdori
bo‘lib qoldi. Atrofdagi hamma davlatlar mamluklar bilan hisoblashadigan bo‘ldi.
Boybars sulton bo‘lganda, qipchoq erlari Oltin O‘rda davlatiga qarar, bu davlatni
mo‘g‘ul xonlaridan Berkay (1256-1266) boshqarardi.
Boybars unga maktub yuborib, do‘stona aloqalar o‘rnatishni taklif qildi.
1262 yili har ikkala davlat o‘rtasida do‘stona aloqalar o‘rnatish maqsadida Boybars
o‘z elchisini jo‘natdi. SHundan so‘ng Oltin O‘rda va Mamluklar davlati o‘rtasida
harbiy, savdo, diniy, madaniy aloqalar mustahkamlandi. 1277-yili Boybarsni
o‘zining vaziri, qipchoqlardan bo‘lgan Qolovun zaharlab o‘ldirdi. U Damashqda
dafn etildi. SHunday qilib, Boybars sulton mamluklar davlatini qudratli saltanatga
aylantirdi , Misr va Suriyani salib yurishlaridan, mo‘g‘ullar hujumidan himoya
qildi. Mamluklar davlati bilan Oltin O‘rda o‘rtasida Rukniddin Boybars o‘rnatgan
aloqa keyinchalik har ikkala davlat taqdirida muhim rol o‘ynadi. Ayniqsa Oltin
O‘rda madaniy va adabiy muhitining yashab qolishi uchun zamin yaratildi.
Boybars ilk bor Oltin O‘rda xoni Berkayga maktub yuborgan paytda, Oltin O‘rda
tanazzulga yuz tutgan edi. Adabiy muhit asta-sekin Misrga ko‘cha boshladi. Misr
maluklar davlatidagi adabiyot bilan Oltin O‘rdadagi adabiy jarayonni til
birlashtirdi. Misr-turk davlatidagi adabiyotning til xususiyatlari chig‘atoy tili
yodgorliklari bilan qiyoslanganda, qipchoq tili elementlari bilan bir qatorda, o‘g‘uz
tili elementlari ham ko‘p ekani kuzatiladi.
Bu to‘g‘rida mashhur turkiyshunos Amir Najip alohida tadqiqot yaratgan.
Misr turk davlatidagi adabiyotning yirik namunasi sifatida Sayfi Saroyi va uning
zamondoshlari adabiy merosini keltirish mumkin. Sayfi Saroyining “Gulistoni bit-
turkiy” asari ilm ahliga birinchi marta 1915-yili ma’lum bo‘lgan. Asar Oltin
O‘rdadagi tarjima adabiyotlarining Misrdagi an’anaviy davomidir. Sayfi Saroyi va
uning ijodkor zamondoshlari ona Vatandan uzoqda bo‘lsalar ham, X1V asrning
ikkinchi yarmidagi turkiy adabiyotni yuqori darajaga ko‘tarib, jamiki turkiy xalqlar
o‘lkalaridagi aholiga tushunarli tilda ijod qildilar.
XIV asrning ikkinchi yarmi - XV asrda Misr madaniy muhitini mamluklar
tamomila o‘zgartirib yubordilar. XV asrda yashagan arab muarrixlari qipchoq
29

adabiy tilida va arab tilida ijod qilgan ko‘plab olimlar, yozuvchilar va shoirlarning
nomlarini keltiradilar. Ular Misrdagi madrasalarda turli fanlardan dars berdilar.
Oltin O‘rdadagi o‘zaro jangu jadallar oqibatida X1V asrning ikkinchi yarmidan
ko‘plab madaniyat arboblari Misrga ko‘chib borib, yangi-yangi turkiy madaniy
markazlarni paydo qildilar. Bu davrda qipchoq-o‘g‘uz tilida turli mazmundagi va
janrdagi adabiyot shakllandi. Arab va fors tillaridan bu tilga tarjima qilingan bar
qator asarlar turkiy adabiyotni miqdor va sifat jihatdan boyitdi. Umuman turkiy
madaniy muhit, turkiycha an’ana va ruh adabiyotning rivojiga imkoniyat yaratib
berdi. “Shohnoma”ning tarjimasi ham ana shu madaniy muhitning mahsulidir. 27

Mashhur venger turkiyshunosi Von Lekok shunday yozgan edi: “Misrning
madaniyati va san’atining rivoji muttasil ravishda hokimiyat arablardan turkiy
hukmdorlar qo‘liga o‘tgan davr bilan bog‘liq”. Misrda nafaqat adabiyot turkiy tilda
edi, balki turkiy qavmlarning azaliy udum va qadriyatlari ham saqlanib qolgan edi.
Oltin O‘rdada shakllangan turkiy adabiy va ilmiy muhitning Misrda mustahkam
qaror topib borganini o‘sha davrda yaratilgan ilmiy asarlar ham ko‘rsatadi.
Turkcha-arabcha lug‘atlar (muallifi noma’lum “Tarjumoni turkiy va ajamiy va
mo‘g‘uliy va forsiy” lug‘ati, Abu Xayyonning “Kitob al-idrok li-Lison al-Atrok”
nomli leksika va grammatikaga oid asari, muallifi noma’lum “At-Tuhfat az-Zakiya
fil-lug‘atit-turkiya” nomli leksika va grammatikaga oid asar, Jamoliddin
Turkiyning “Bulg‘ot” nomli qipchoq tili lug‘ati va h.) buning bir dalilidir.
Umuman, Oltin O‘rda va Misr mamluklar davlati turkiy xalqlar madaniy va
adabiy hayotida katta iz qoldirdi. Oltin O'rda uzoq va ishonchli tarzda tatar-
mo'g'ul bo'yinturug'i, ko'chmanchilar bosqini va mamlakat tarixidagi qora chiziq
bilan bog'liq. Va bu davlat tuzilishi aslida nima edi? Shuni ta'kidlash kerakki,
bugungi kunda bizga tanish bo'lgan nom, davlat mavjud bo'lganidan ancha keyin
paydo bo'lgan. Biz Oltin O'rda deb atagan narsamiz , gullab-yashnagan davrida
Ulu Ulus (Buyuk Millat, Buyuk Davlat) yoki (Jochi davlati, Jochi xalqi) Xon
Temuchinning to'ng'ich o'g'li Xon Jochi nomi bilan atalgan, tarixda Chingizxon
nomi bilan mashhur.Ikkala ism ham Oltin O'rdaning miqyosi va kelib chiqishini
27
Ахмедов Б. Уроки истории. Учитель. Т. 1994. - C .435.
30

aniq ko'rsatib beradi. Bu juda katta erlar, Jochi avlodlariga tegishli edi, shu
jumladan Rossiyada Batu Xon nomi bilan mashhur bo'lgan Batu.
1227 yilda Jochi va Chingizxon vafot etishdi (ehtimol bir yil oldin Jochi),
o'sha paytga kelib Mo'g'ullar imperiyasi Kavkaz, O'rta Osiyo, Janubiy Sibir,
Rossiya va Volga Bolgariyasining katta qismini o'z ichiga olgan. Chingizxon
qo'shinlari, uning o'g'illari va qo'mondonlari tomonidan bosib olingan erlar, buyuk
bosqinchi vafotidan so'ng, to'rtta ulusga (shtatlarga) bo'lingan va zamonaviy
Bashkiriya erlaridan tortib eng katta va eng kuchli bo'lgan. Kaspiy darvozalariga -
Derbent. Batu Xon boshchiligidagi g'arbiy kampaniya 1242-yilga qadar uning
nazorati ostidagi erlarni g'arbga kengaytirdi va go'zal yaylovlarga, ovchilik va
baliqchilik joylariga boy Quyi Volga o'lkasi Batuni turar joy sifatida o'ziga tortdi.
Ulus Jochi poytaxti Saray-Batu (aks holda-Saray-Berke) zamonaviy
Astraxandan taxminan 80 km uzoqlikda o'sgan. Batuni meros qilib olgan uning
ukasi Berke, ular aytganidek, o'sha paytdagi voqeliklar imkon qadar ma'rifatli
hukmdor edi. Berke, yoshligida islomni qabul qilib , uni oddiy aholi orasida
o'stirmadi, lekin uning ostida bir qator sharqiy shtatlar bilan diplomatik va madaniy
aloqalar sezilarli darajada yaxshilandi. Suv va quruqlik orqali o'tadigan savdo
yo'llari faol ishlatilgan, bu iqtisodiyot, hunarmandchilik va san'atning
rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatmagan. Bu erga ilohiyotshunoslar, shoirlar,
olimlar, hunarmandlar xonning roziligi bilan kelishgan, bundan tashqari, Berke
oliy davlat lavozimlariga zodagon qabilalarni emas, ziyoratchi ziyolilarni tayinlay
boshlagan.Batu va Berk xonlari hukmronligi davri Oltin O'rda tarixida juda muhim
tashkiliy davrga aylandi-aynan shu yillarda ko'p yillar davomida o'z ahamiyatini
yo'qotmagan davlat boshqaruv apparati faol shakllandi. Batu davrida ma'muriy-
hududiy bo'linish o'rnatilishi bilan bir vaqtda yirik feodallarning mulklari
shakllandi, byurokratik tizim yaratildi va juda aniq soliqqa tortish rivojlandi.
Bundan tashqari, xonning shtab-kvartirasi, ota-bobolarining odatiga ko'ra,
yarim yildan ko'proq vaqt davomida xon, uning xotinlari va bolalari bilan
dashtlarni kezib yurganiga qaramay, hukmdorlarning kuchi hech qachon o'zgarmas
edi. oldin Ular, aytganda, siyosatning asosiy yo'nalishini belgilab, eng muhim,
31

asosiy savollarni hal qilishdi. Muntazam va tafsilotlar amaldorlarga va byurokratik
apparatga ishonib topshirilgan. Berke vorisi – Mengu – Temur – Chingizxon
imperiyasining boshqa ikkita merosxo'ri bilan ittifoq tuzdi va uchalasi ham bir -
birini mutlaqo mustaqil, lekin do'stona suverenlar sifatida tan oldilar. U 1282 yilda
vafotidan so'ng, voris juda yosh bo'lgani uchun Ulus Jochi shahrida siyosiy inqiroz
avj oldi va Mengu-Temurning asosiy maslahatchilaridan biri bo'lgan Nog'ay faol
bo'lishga intildi, agar rasmiy bo'lmasa, hech bo'lmaganda haqiqiy hokimiyatni
qo'lga kiritdi. Bir muncha vaqt u muvaffaqiyatga erishdi , voyaga etgan Xon To'xta
o'z ta'siridan qutulmaguncha, bu harbiy kuchga murojaat qilishni talab qildi. 28
28
Бартольд В.В. Работа по истории и филологии тюркских и монгольских народов Восточная литература. М.
2002-год, -C. 67 .
32

Xulosa
Oltin O‘rdada vujudga kelgan adabiy an’analar to XX asrning boshlariga
qadar davom etgan. Taniqli rus tilshunos olimi Oleg Mudrak bu haqda shunday
deb yozadi: “Volgabo‘yi hududida XX asrning 20-yillariga qadar Chig‘atoy lahjasi
asosida shakllangan adabiy til – “Volgabo‘yi turkiysi” amalda edi. Chig‘atoy tili -
Chig‘atoy ulusi, ya’ni hozirgi O‘rta Osiyoning tilidir.
Bu turkiy xalqning, uning avlodi bo‘lgan o‘zbek xalqining tilidir”.
Chindan ham asrimiz boshlarida ijod qilgan tatar va boshqird shoirlarining
she’rlarini o‘qisangiz, lug‘atsiz tushunasiz. Bir tatar do‘stimiz “Bu she’rlar tatar
tilidan ko‘ra o‘zbek tiliga yaqinroq”, deydi. Bu bejiz emas. Chunki Volgabo‘yi
aholisining adabiy tili ham, hozirgi o‘zbek tili ham turkiy tilning qarluq guruhiga
oid Chig‘atoy lahjasi zaminida shakllangan.
Tilshunos olimlarning fikriga ko‘ra, turkiy tillar eramizning IV asrida uch
guruhga bo‘lingan hamda qarluq, qipchoq, o‘g‘uz guruhlari vujudga kelgan. Bular
orasida eng qadimgi yozuv tili qarluq guruhi zaminida shakllangan eski o‘zbek
tilidir. Qadimdan shu tarzda shakllanib kelgan bu til Chingizxonning farzandi
Chig‘atoyga ulus qilib berilgan hududda avvaldan keng muomalada bo‘lib kelgan
bo‘lsa-da, Chig‘atoy hukmronligi davrida Chig‘atoy tili deb nomlangan , xolos.
Tarixda eng ko‘p adabiy va ilmiy asarlar ham shu tilda ijod qilingan.
Lutfiy, Sakkokiy, Navoiy, Bobur singari so‘z ustalari ijodi bilan bu til
yanada sayqallangan. Taniqli turk adabiyotshunos olimi Ahmad Bijan Erjilasun
turkiy tillar tarixi haqida shunday deb yozadi: “Turk tili XIII asrdan keyin ikki
yozuv tili sifatida davom etdi. Biri Shimoli-sharqda, bugungi Turkiston va Edil-
Ural hududida Chig‘atoy turkchasi sifatida hamda Anatoliya va Ozarbayjonda
G‘arb turkchasi sifatida XIX asrgacha keldi. Ammo bizdagi turklar Navoiyni
o‘qidilar va tushundilar. Navoiyni to‘laroq tushunish uchun “Abushqa” degan
33

lug‘at tuzdilar. Hatto Navoiyga Chig‘atoy turkchasida naziralar yozdilar. Anadolu
shoirlarining asarlarini esa ular o‘qidilar. Bizning katta shaharlarimizda, xususan
Istanbulda Navoiyning bir olam qo‘lyozmalari bor”.
Xulosa qilib aytganda, Oltin O‘rdaning rasmiy va adabiy tili turk tilining
Chig‘atoy lahjasi, ya’ni o‘zbek mumtoz adabiy tili bo‘lgan. Qolaversa, Markaziy
Osiyo bilan Dashti Qipchoq turkiy xalqlar yashaydigan hudud sifatida asrlar
davomida uzviy aloqada bo‘lib kelgan, o‘zaro siyosiy, iqtisodiy va madaniy
munosabatlar uzluksiz davom etgan. Va bunda, so‘zsiz, mushtarak tagzaminda
shakllanib borgan o‘zbek mumtoz adabiy tilimiz alohida ahamiyat kasb etgan.
34

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro`yxati:
I. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari:
1. Mirziyoyev Sh. M. “Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz.” – Toshkent, O’zbekiston, 2016;
2. Mirziyoyev Sh. M. “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz.” – Toshkent, O’zbekiston, 2017;
3. Mirziyoyev Sh. M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.” - Toshkent, O’zbekiston,
2017;
4. Mirziyoyev Sh. M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. -
Toshkent, O’zbekiston, 2017;
5. 2017 – 2021 – yillarda “O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi.” O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2017 – yil 7 – fevraldagi PF-4947 sonli
Farmoni;
6. Karimov I. A. “Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard
maqsadimiz.” 8 – jild, T.: “O zbekiston”, 2000;ʻ
7. Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” – Toshkent,
O’zbekiston, 2008;
II. Ilmiy va xorijiy adabiyotlar:
8. A.Sa’diyev. “ Maktabda tarix o’qitish metodikasi”, Toshkent. “O’qituvchi”,
1988;
9. Safo Ochil . Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari - Т .: « O‘qituvchi»
nashriyoti, 1995;
10. J. G‘. Yo'ldoshev. O‘quvchi ma’naviyatini shakllantirish». - Т .: Ma’rifat
madadkor, 2001;
35

11. Tashpulatov T. Gafforov Ya. “Tarix o’qitish metodikasi” . :T. 2002;
12. Saidaxmedov N.S. Yangi pedagogik texnologiyalar. –Toshkent:
Moliyanashr, 2003;
13. “Pedagogika nazariyasi va tarixi”- I qism, Toshkent, 2010;
14. S.Hamroyeva. “Tarix o’qitish metodikasi ma’ruza matni”. Navoiy, 2015;
15. G.Karamanova. “Tarix o’qitish metodikasi ma’ruza matnlari”. Nukus , 2016;
16. U.Mansurov, A.Rahmatullayeva. “Tarix o’qitish metodikasi”, Toshkent,
2018;
17. Abu Nasr Forobiy – “Fozil odamlar shahri” asari;
18. Rizouddin ibn Fahriddin “Oila” risolasi;
III. Internet materiallari:
19. http://www.lex.uz
20. http://www.ziyonet.uz
21. http://www.edu.uz
22. http://www.uzedu.uz
23. http://www.multimedia.uz
24. http://www.natlib.uz
25. http://www.arxiv.uz
36

Купить

Похожие документы
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi
Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi
Parfiya podsholigi

Информация о документе

Продавец

Oltin O'rda xonligi

Похожие документы